Zakir dərsi danışıb qurtardı. Sonra Cavanşir müəllimin və yoldaşlarının suallarına cavab verdi. Müəllim:
-Sağ ol, Zakir! Həmişə olduğu kimi, bu gün də dərsə hazırlıqlı gəlmisən. Əla qiymət alırsan.
Zakir özündən razı halda keçib əyləşdi. Müəllim sinfə göz gəzdirib Şəfiqəni çağırdı:
-Şəfiqə, sən gəl.
Şəfiqə ayağa qalxıb yazı taxtasına doğru addımladı. Müəllim:
-Danış görək.
Şəfiqə dərsin mövzusunu elan etdi. Cavanşir müəllim qarşısındakı qəzeti gözdən keçirməyə başladı. O, qaşlarını çatıb diqqətlə hansısa məqaləni oxuyurdu.
Cavanşir müəllimin qəribə xasiyyəti vardı. Qarşısında qəzet görən kimi gözlərini ona dikirdi. Şagirdlər müəllimin ölkədəki, xaricdəki xəbərlərə, baş verən hadisələrə aludəçiliyini bildiklərindən köşkdən təzə qəzet alıb stolun üstünə salardılar.
Şəfiqə yazı taxtasının qarşısında, Cavanşir müəllim qəzet oxumaqda idi. Dərsin mövzusu bir yana qalmışdı, Şəfiqə yoldaşlarına oradan-buradan, olub keçənlərdən, bir sözlə, ağlına nə gəldi danışırdı. Uşaqlar özlərini gülməkdən güclə saxlayırdılar.
Şəfiqə susdu. Dayanıb gözlədi. Sinifdə kimsə öskürdü, kimsə asqırdı. Cavanşir müəllim başını qaldırdı. Bir Şəfiqəyə baxdı, bir də şagirdlərə. Şagirdlər onun nə deyəcəyini, Şəfiqəyə hansı qiyməti yazacağını gözlətirdilər. Cavanşir müəllim aram-aram:
-Şəfiqə, danışdın? – deyə soruşdu.
Şəfiqə tez dilləndi:
-Bəli, müəllim, danışdım.
Cavanşir müəllim:
-Şəfiqə, – dedi.
Şəfiqə cavab verdi:
-Bəli, müəllim!
Cavanşir müəllim:
-Şəfiqə, indi də dərsi danış…
Şəfiqə dayanıb durdu. Sən demə, Cavanşir müəllim qəzetə baxsa da, fikri Şəfiqədə imiş!
Araşdırmaçı İlhamə Ənvərqızı “Troya-Turoya, Türk obası” kitabında “Dədə Qorqud” və “İliada” əsərlərində adların, toponimlərin, hidronimlərin müqayisəli analizini aparır. O yazır:
Adların bənzərliyinə baxaq: Homerdə Ares, “Dədə Qorqud”da Aruz, Uruz, Homerdə Peyroy, bizdə Beyrək. Homerdəki Pilemen adına adekvat olaraq “Kitabi Dədə Qorqud”da Bilgə adını göstərmək olar. Yəni Troya türkləri ilə “Dədə Qorqud” türklərinin adı bir-birinə bənzəyir. Bəzi adlar isə yaranma üsuluna görə oxşayır. Qaraca adıyla Akca (Əsərdə Aksani yazılıb), Homerdəki troyalı Bəndər (Pandar) və “Dədə Qorqud”da Dondar, turoyalı Merok və “Dədə Qorqud”dakı Şöklü Məlik, turoyalı İmbors – “Dədə Qorqud”da İmran, turoyalı Ənüz (Anxiz) və “Dədə Qorqud”dakı Bəkdüz, turoyalı Turuz və “Dədə Qorqud”dakı Dirsə, Qanturalı antoponimləri tam eyni deyilsə də, ruhən yaxındırlar. Eyni xalqa aid olduğu sezilir. Turoyadakı Gigey gölü hidronimi “Dədə Qorqud”dakı Gökcə gölünə, Turoyadakı Aksu çayı dastandakı Ağçay hidroniminə, Homerdəki Mikal dağı bizdəki Muğan toponiminə uyğun gəlir. Əvvəlki səhifələrdə qeyd etdiyimiz kimi Kassandra antroponiminin orijinalı Əsəndur şəklində idi. Turoyalı Kassandra adı “Dədə Qorqud”dakı Qazan adı ilə eyni morfemdən ola bilər. Göy-göl yaxınlığında Qazandurmaz zirvəsinin adı da maraq doğurur. Bu adı yunan tələffüzündə desək Kassandur adı ilə ortaq morfem alınır. Troyalı Troilin adı “Dədə Qorqud” oğuzlarından Qanturalın adı ilə eyni morfemlidir. “Qan+tur+al və Tur+il” .
İslandların “Kiçik Edda” abidəsində də Troyanın türk ölkəsi olduğu təsdiqini tapır:
“Troya türk ölkəsidir… Türklərin ölkəsini tərk edib…” Avropaya gələn aslar buraya türk adət-ənənələrini gətirdilər və “burada türklərin vərdiş etdiyi qanunlar tətbiq olundu”.
Strabonun adını çəkdiyi “Kordub” da maraq dairəmizdədir. “Kor” sözü burada fonetik səs dəyişməsinə məruz qaldığından onu Kor / Qor kimi də oxumaq olar. Qor isə “od”, “isti” mənasını verir.
“Dub” isə şumercə “gil lövhəsi”, türkcə “tup” variantı isə “bişmiş kərpic” anlamınan gəlir. Əgər bunun izahını düzgün verdiksə, onda Kordubun mənası “Kərpic bişirənlərin şəhəri” izahına gəlib çıxır.
Şumer-türk əlaqələri də burada da özünü aydın göstərir. Professor E.Əlibəyzadə alman alimi Q.Vinqlerə istinadən yazır: “Bizə qədər əlib çatmış ən qədim qaynaqlar semit dilində deyil, “şumer dilində” yaranıb ki, daha sonralar bu yazıların dilini də onların dili adlandırıblar. Bizə gəlib çatmış Şumer mətnlərinin çoxunun dil xüsusiyyətlərini hələlik izah edə bilməsək də, dünyanın ən qədim mədəni dili olan Şumer dilinin ümumi xarakteri barədə kifayət qədər təsəvvür yaranıb. Bu dil əsas əlamətlərinə görə türk dillərinə uyğun iltisaqi quruluşlu dildir və semit dilinin quruluşundan tamamilə fərqlənir”.
Fransız alimi E.Rexlü qeyd edir ki, qədim yazıların şəhadətini görə Babil sivilizasiyasını inkişaf etdirənlər hind-avropa dillərində danışıb, özlərini dil və mənşəcə Avropadan həqiqi və yalançı xalqlarının qohumu sayan qəbilələr olmamışlar. Arilərin bütün sahələrdə tam üstünlüyünün təsiri altında olan assiroloqlar özlərinin bu kəşfindən xeyli heyrətə gəldilər və gördülər ki, ən qədim oxşəkilli yazıların dilində İran və semit dillərinə xas cizgilər qətiyyən yoxdur. Turan və Ural-Altay dilləri ilə birbaşa qohumluq var.
Türk alimi Əhməd Cavad isə yazır: “Şumer dilinin turani dillərə bənzədiyi artıq qəbul edilmişdir. Şumerlər haqqında ən yeni və mötəbər əsər nəşr edən Volley şumerləri morfoloji cəhətdən “əski Türkcəyə bənzər” bir dildə danışdığını qəbul edir: “Şumerlər türkdür, şumerlərin türk olduğu məsələsinin çoxlu sübutları var; bizi bu qənaətə gətirən ən güclü sübut ikidir:
1. Dil sübutu;
2. Geoloji və arxeoloji sübut”.
Strabon Onoba, Ossonoba və Menoba şəhərlərinin adını çəkir. Tarixdən də məlumdur ki, “oba” sözü yalnız türklərə məxsusdur və indinin özündə də əksər türk tayfaları arasında işlənməkdədir. Onoba on sülalənin, Ossonoba çox güman ki, otuz sülalənin bir yerdə cəmləşib oba salmasıdır. Şəhərlərin adlarının beləcə sıralanması bir daha təsdiqləyir ki, sülalələrin sayına görə şəhərə də sülalənin sayını təsdiq edən adlar verilmişdir. Məsələn, Menoba tək bir sülalənin saldığı şəhər kimi qələmə verilir. Güman ki, bu şəhərlərin salınması uzun bir tarixi yol keçmişdir.
Strabon daha bir şəhər adı çəkir: “Salas sakinləri əsrarəngiz və zərif parçalar hazırlayırlar…”
Burada Sal+az iki sözdən ibarət olmasına baxmayaraq, birincinin müxtəlif çalarları mövcuddur. Belə ki, “sal” sözünə həm yer, həm tayfa adlarında, həm də məişətdə, müasir dilimizdə işlədilən ifadələrdə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Qazan xanın qəbiləsi Salur adlanır, Azərbaycanda Salyan adlı rayon var. Yaxud heyvan kəsilən yerə sallaqxana deyirlər. “Saldaşı” məfhumu da mövcuddur. Sonralar isə “sal” sözü feil kimi işlədilib: salmaq, sallamaq və sair.
M.Kaşğari “sal” ilə bağlı müxtəlif çalar və məna daşıyan sözlər verir:
“Sal – sal, kiçik qayıq
Sal – qablardakı zeh, çini lakı
Sal – salmaq, atmaq: bir şeyə işarə vermək; götürmək; toplu hala gətirmək
Salçı – aşpaz
Salı – suvaq aləti, mala
Saltur – saldırmaq, çıxarıb atmaq
“Qədim türk sözlüyü”ndə də “sal” sözünün müxtəlif mənaları verilir:
Sal – qoymaq
Sal – atmaq, tullamaq (basin alip qodi saldi – it canavarın başından tutub aşağı tulladı)
Sal – vurmaq
Sal – qovmaq
Sal – yelləmək
Sal – təyin etmək, müəyyənləşdirmək
Salça – at növü
Salin – yazmaq”
Salas sözünün ikinci hissəsindəki aslar haqqında yuxarıda yazmışdıq.
Daha sonra Strabon yazır: “… Dağlardan o tərəfə, cənubda oretanlar yaşayır; hansı ki, sahilə – sütunların bir hissəsinə qədər uzanır. Onlardan şimalda Karpatan, sonra isə vetton və vakkeylər məskunlaşıblar. Bu ölkədən Duri çayı axır. Vakkey şəhəri isə Akuti çayının sahilində yerləşir”.
“Duri” hidronimi aydın və türkcə başa düşüləndir. Sözün kökü “dur” feilindəndir və “durmaq”, “dayanmaq” anlamını verir. Fikrimizcə “Duru çay”, yəni “saf sulu çay” sözünü də bu hidronimə aid etmək olar.
“Akuti” haqqında isə bir az geniş danışmağa ehtiyac var. Məlumdur ki, “Ak” sözündə “k” səsi fonetik dəyişmə nəticəsində “ğ” kimi oxuna bilər, çünki yunan və roma dilində “ğ” hərfi olmadığından “ğ” “k” kimi yazılıb.
“Qədim türk sözlüyü”ndə “ak/aq/ağ” sözü aşağıdakı mənalarda verilir:
Aq = ağ (aq bulut – ağ bulud)
Aq taş = gips, təbaşir
Aq/ağ = pis hərəkət etmək ağ etmək
Aq saqal = ağsaqqal, hörmətli adam
Aq = axmaq, gömülmək (suvi aqa turur qaya tupi qaqa turur – çayın suyu fasiləsiz axır və qayanın ətəklərini yuyur).
Mahmud Kaşğaridə də “ak” sözü demək olar ki, eyni mənanı verir:
Ak = ağ, bəyaz
Aksakal = saçı-saqqalı ağarmış, qocalmış
Akatur = axıb durmaq
A.Sumbatzadə Atropatenanın etnik tərkibi haqqında yazanda İ.Əliyevə istinadən qeyd edir ki, bu ərazidə yaşayan etnik qruplar irandilli deyillər: “Bizi maraqlandıran zonada şərqdən şimala doğru kaspilər, kadusilər, utilər, ayışanlar və başqa tayfalar məskunlaşıblar, hansı ki, onların arasında heç olmasa bir tayfa da olsun irandilli yoxdur”. Herodot da “Tarix” kitabında indiki Azərbaycan ərazisində və Anadoluda utilərin yaşadığını göstərir.
Albaniya ərazisində, Kürün sağ sahilində utik, Paytakaran və Arsas vilayətlərinin olması faktını bir çox mənbələr qey edirlər.
Kamal Əliyev və Fəridə Əliyeva “Azərbaycan antik dövrdə” əsərində yazırlar: “Pliniyə görə Araz çayı Atropatena ilə Otena arasından axır”.
Sonralar yaşayıb – yaratmış yazıçılar Albaniyada həm utilərin, həm də Otena ölkəsinin adını çəkirlər, məsələn Evsebi Qafqazın başqa ölkələri ilə yanaşı, Otena ölkəsini də xatırladır. Utini və ya Otenanı Kürlə Araz arasında yerləşdirir”. Oljas Süleymenov “Az-Ya” əsərində şumer və türk dillərində “ud” sözünün müqayisəsini vermişdir.
Bəzi alimlər utiləri kuti / qutilərlə eyniləşdirirlər. Nəzərə alaq ki, hun tayfalarından biri “Uturqur”, digəri isə “Quturqur” adlanırdı.
Professor F.Ağasıoğlu yazır:
“Qədim Azərbaycan torpaqlarında İslama qədər çoxlu dövlətlər qurulmuşdur. Bunların xeyli hissəsi ayrı-ayrı bəyliklər səviyyəsindən yuxarı qalxa bilməsə də, bəziləri qüdrətli dövlət, hətta imperiya səviyyəsinə qalxa bilmişdir. Belə böyük dövlətlərdən “Quti eli” adlandırdığımız qədim protoazər tayfalarından olan Quti boylarının qurduğu dövlətdir. Aratta istisna olmaqla, Quti eli, Azərbaycanda qurulmuş hələlik elmə məlum olan ilk böyük dövlətdir.
Eramızdan əvvəl III minilliyin sonunda qurulan Quti dövləti 100 ilə (e.ə. 2200-2109) yaxın mövcudluğundan sonra dünya xəritəsindən silinmişdir. Firudun Ağasıoğlu qeyd edir ki, həm akkad, həm də elam yazılarında olan qutilər ölkəsində 70 boyla vuruşmuşlar: “Əlbəttə, bu boyların hamısı ayrılıqda Quti adlanmırdı, sonrakı mənbələr göstərir ki, bəzi yazılarda “Quti” adı o dövrdə həmin ərazilərdə yaşayan subar, türuk (türk), kuman, bars, börü, qarqar, azər, zəngi və s. türk boylarının ümumi adı kimi işlənmişdir”.
Daha sonra Strabon yazır: “İberiya döngəsi ilə dəniz arasında birinci şəhər Tarrakondur. Bu şəhərin əhalisi Yeni Karfagenin əhalisi qədərdir”.
Dünya türkoloqların “türk” sözünün “tar”dan yarandığına şübhə etmirlər. Bizdə kitabın giriş hissəsində buna qismən yer ayırmışdıq.
Məsələn, akademik N.Y.Marr türk termininin “tarxan” sözündən əmələ gəldiyini yazır. Bu heç də təsadüfi deyil, çünki bu söz tayfalar arasında üstünlüyünü bildirir, hətta onu ilahiləşdirib Allaha bərabər də tuturdu. Bununla bağlı A.N.Kononov yazır:
“Bu iqtibasda diqqəti daha çox Y.N.Marrın “türk” termininə yönəltmək istəyirəm. O, “türk” terminini başqa keyfiyyətlərlə yanaşı, həm də İlahiyə bərabər seçilmişlərə aid edir”.
Sonralar tar / tur termini müxtəlif toponim, etnonim, hidronim və başqa adlarda öz əksini tapmışdır. Məsələn, uyğurlara həm tarançı deyirlər. Tatar sözü “tarlıq tatarları” sözünə bərabərdir.
Etruskların ulu babasının adı da Tarkan olub. Herodot isə iskitlər ulu babasını Tarqıtay adlandırır. O, “Tarix” kitabında yazır:
“… Bir vaxtlar hələ məskunlaşmamış bu ölkənin ilk sakini Tarqıtay adlı bir adam olmuşdur. Iskitlərin dediyinə görə, Tarqıtayın atası Zevs, anası Borisfen çayının qızıdır (iskitlər israr etsələr də biz buna inanmırıq). Belə bir əsil-nəsəbi olan Tarqıtayın da 3 oğlu varmış”. Göründüyü kimi, akademik N.Y.Marr tar /tur terminini necə ilahiləşdirib Allaha bağlayırdısa, Herodot da Tarqıtayın Zevs Allahının oğlu olduğunu yazır.
Bir maraqlı söz də tar / tordur. Keçən əsrin ortalarına qədər “torum” sözü də işlədilirdi. Bu da mahiyyətcə, doğub-törəmə ilə bağlı idi. Belə ki, “torum” sözündən yaranan “törə-nəvə” Osmanlı türkcəsində də eyni anlamı verir, yəni “tor / torun”u nəsilartırma kimi anlamış oluruq.
Fikrimizcə, akademik N.Y.Marr tar / tur termininin açmasını düzgün vermiş və “türk” sözünün “tardan” yaranmasını doğru qeyd etmiş, eyni zamanda, bu sözün ilahiləşdirilmiş kimi başa düşülməsini göstərmişdir. Tar/tur/tor sözü ilə bağlı yazdıqlarımızı Firudin Ağasıoğlu da təsdiq edir. O yazır:
“Kiçik Asiyadakı Troyadan (Turova / Turoba) Avropaya, oradan da İslandiya gedən tayfaların tor / tür adlı tanrıları olmuşdur. Ona görə də island saqalarında Türkel, Turid, Toralv (Toralp?), Torlauq, Torqaut, Torleyk, Torlaq, Torarin, Torberq, Torqeyr kimi antroponimlərin kökündə as tayfalarının tor/tür şəklində işlənilən teonimi durur. Maraqlıdır ki, Tor tanrının funksiyası (A.Bremenski) “V poyedinki s velikanami; plodorodiya çerez qrozu” (C.Dumezli) şəklində bərpa olunur. Bu yozum bizim müəyyənləşdirdiyimiz tar / tür teoniminin “ölüb dirilmə” təsəvvürü ilə bağlı olması və azər dilindəki torun (nəvə) törətmək tipli sözlərdə həmin anlamın qalması ilə uyğunluq yaradır”. “Ölüb-dirilmə” həm də “torpaq” sözü ilə də bağlıdır. “Torpağı öldürməsən, o səni diriltməz” kimi atalar sözü günümüzdə də işlənməkdədir.
Strabon özünün məşhur “Coğrafiya” kitabında yazır:
“Müqəddəs Burun da daxil olmaqla qərb sahilləri düz TAQ çayının töküldüyü yerə qədər İberiyanın (müasir İspaniya və Portuqaliya əraziləri nəzərdə tutulur. – Y.O.) qərb tərəfinin başlanğıcıdır.
Cənubdan isə – Ana çayının töküldüyü yerə qədər cənub tərəfin başlanğıcıdır. Hər iki çay mənbəyini şərqdən götürür. Amma TAQ o biri çaylardan daha böyükdür və birbaşa qərbə axdığı halda, Ana cənuba dönərək vilayəti İkiçayarasına salır… Ölkənin dərinliklərində KARPATAN, OREATAN və VETTONLAR (kursiv mənimdir- Y.O.) yaşayırlar… Bu əyalətdən mənbəyini Ana və Taq çayları kimi eyni yerdən götürən BATİY çayı axır..
…Çayın adına uyğun olaraq ölkə Batik adlanır, əhali isə onu TURDETAN adlandırır. Arada əhalini turdetan, bəziləri isə turdul çağırırlar. Bir sıra yazarlar onları bir xalq, bir qismi isə müxtəlif xalqlar hesab edir. Axırıncıya Polibi aiddir və təsdiq edir ki, turdullar turdentlərin şimal qonşusudur, amma indi onların arasında heç bir fərq tapmazsan. Turdentlər iberiyalılar arasında özlərini ən mədəni hesab edirlər. Onların əlifbası mövcuddur, qanunlar və öz tayfalarının tarixinə aid poemalar yazırlar (özlərinin dediyi kimi, yazılarının 6000 il yaşı var).Başqa iberiyalılar da yazı ilə tanışdırlar, amma onların hərfləri fərqlidir, belə ki, onların dilləri ayrıdır”.
Göründüyü kimi e.ə. I əsrin sonunda, eramızın əvvəllərində Avropanı gəzən və qələmə alan Strabon bizə türk toponimləri, hidronimləri və etnonimləri haqqında kifayət qədər məlumat verir. Bunun üzərindən sükutla keçmək mümkün deyil.
Başlayaq Strabonun İberiyada göstərdiyi TAQ və ANA hidronimlərindən. Adi gözlə də, heç bir şərh vermədən görmək olur ki, hər iki çayın adı türkcədir. Bəs bu qədər türk toponimləri, hidronimləri və etnonimləri e.ə. I əsrdə indiki İspaniya ərazisinə necə gedib çıxıb? Nəzərə alaq ki, bu adların bu yerlərdə öz təsdiqini tapması üçün yüz illər, bəlkə də min illər gərəkdir. Bəzi tarixçilər təsdiq edirlər ki, e.ə. V əsrdə biz qədim türklər olaraq Mərkəzi Asiya çöllərindən kənara çıxmamışıq. Elə isə bu adlar Avropanın qərbinə necə gəlib çıxdı? Haradan qaynaqlanır bu adlar? Özü də bu adları Strabon yunan dilinə tərcümə etmir. Yerli xalqlar bu adları necə söyləyir və tələffüz edirsə, Strabon da elə yazır.
Məlumdur ki, “TAQ” sözü indi də bir çox türk dillərində, o cümlədən də Azərbaycan türkcəsində işlədilir. “Taq (ğ) Azərbaycanda üzüm ağacının bir qoluna deyilir. “Taqım” orduda alayın bir hissəsidir. 1969-cu ildə Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) nəşr olunan “Qədim türk sözlüyü” kitabında “taq” sözü bərkidilmək, nəyinsə bir hissəsi anlamını verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, qədim şumer dilində bu söz müasir türk dilindəki kimi “birlədirmək”, “yaışdırmaq”, “sancmaq” anlamlarını verir.
XI əsrdə yaşayıb-yaratmış M.Kaşğari də taq və tağ sözlərini eyniləşdirir. Bundan başqa müəllif “tağ” sözündən əmələ gələn sözlərə də diqqət yetirir:
Tağay – dayı;
Tağık – dağa çıxmaq;
Tağıl – korlamaq;
Tağla – dağılmaq.
Strabonun göstərdiyi “Ana” çayının adı isə – minillərdir “ANA,APA,ABA” kimi işlədilən bu söz şumer dilində də “AMA” kimi işlədilmişdi.
“Qədim türk sözlüyü”ndə də “ana” sözü indi başa düşdüyümüz anlamda verilir.
Daha sonra Strabon qeyd edir ki, ölkənin dərinliklərində karpatan, oretan və vettonlar yaşayırlar. Maraqlıdır ki, bu etnonimlərə indiyə qədər bizim türkoloqlar diqqət yetirməyiblər. Göründüyü kimi bu sözlər mürəkkəb sözlərdir və təmiz türkcədir. Fonetik dəyişikliyə uğrasa da bu sözlərin anlamı bu gün də başa düşülməkdədir.
Strabon qeyd edir ki, bu əyalətdən Batiy çayı axır və çayın adına uyğun olaraq ölkə Batik adlanır, əhalisi özünü turdul deyə çağırır. Turdullar haqqında yuxarıda bəhs etdik.
Qeyd etdiyimiz kimi İberiya Avropanın lap şərqində yerləşir, yəni günəşin batdığı yerdə. Bu baxımdan çay qərbə axdığı üçün çayın adı Batiy, ölkə isə çayın adına uyğun Batik adlanır.
Mahmud Kaşğaridə də Bat sözü müxtəlif mənalar verir:
Bat – batmaq, gözdən itmək;
Batıs – bataqlıq, çayın dərin yeri;
Batsıs – qərb;
Batur – batırmaq, bağlatmaq.
“Qədim türk sözlüyü”ndə də “bat” sözü müxtəlif çalarlarda və mənalarda işlədilir:
“I Bat – üzümün suyunun sıxılması,
II Bat – pis, gərəksiz,
III Bat – tez, cəld; iglig ersar bat onulurkim xəstədirsə tez sağalar.
IV Bat – batmaq, baş vurmaq; kün batti – günəş batdi”
Bu gün də dilimizdə işlədilən sözləri – günəş çıxan tərəfi Doğu, günəş batan tərəfi Batı, şimalı – Quzey, cənubu isə Güney kimi işlədirik.
Daha sonra Strabon yazır:
“… Məhz bu körfəz vilayətində iberiyalılar bastetan adını daşıyırlar (onlara bastul da deyirlər)… Kalpa dağı yerləşir…
Əgər daxili dənizdən xarici tərəfə üzsən, bu dağ sağda qalır, ondan 40 stadiya kənarda Kalpa şəhəri yerləşir…
… Bunlardan daha güclü və şöhrətlisi isə əsası Marsel tərəfindən salınmış Kordubdur…
… İberiyalı keltlər arasında Konisturq, liman şəhərləri arasında isə daha məşhuru Asta şəhəridir…
Hər halda, təbiətlə tanış olan insanlar… Bu yerlərdə özləri üçün şəhərlər və başqa yaşayış yerləri saldılar. Bu şəhərlər siyahısına bunlar daxildir: Asta, Nabrissa, Onoba, Ossonoba, Menoba və başqaları…
… Salaq sakinləri əsrarəngiz və zərif parçadan hazırlayırlar…”.
Çox güman ki, Bastul / Basdul kimi işlənə bilər. “Bas” sözü feil funksiyasını daşımasına baxmayaraq, müxtəlif formalarda indi də müasir dilimizdə işlədilməkdədir; basmaq, basdırılmaq, basdırma, basıntı (toplantı), basar, Basqal və s. Qeyd edək ki, Qaraxanlılar dövlətində bir türk tayfasının adı Basmal idi.
M.Kaşğari “Divanü-lüğat-it-türk” kitabında “Bas” sözünün müxtəlif anlamlarını verir:
“Bas = basmaq,üstünə çökmək, yıxmaq, qamarlamaq;
Basa = sonra;
Basar = dağ sarmaşığı;
Basık = düşmən tərəfindən basılmaq;
Basın = zəif saymaq, zülm etmək;
Basruk = basqı.
“Qədim türk sözlüyü”ndə də “bas” sözü müxtəlif çalarlarda verilir:
“1.bas – basmaq; iğac, qaya qum bari gop basar – ağac, qayalar, qum hamısı tam sıxır;
2.bas – möhür vurmaq; tamqalarımızı basip bertemiz – biz öz möhürümüzü vurduq;
3. bas – sıxmaq, basıb keçmək;
4. bas – hücum etmək; qirqiz bodiniq uda basdimiz – gecə qırğız xalqına hücum etdik;
5. bas – əldə etmək; er qızı basdi – kişiqadını əldə etdi;
Basa – sonra; men anda basa keldim – mən ondan sonra gəldim.
Basal – soğan;
Basan – yas;
Basar – dağ sarımsağı;
Basquci – idarə edən, hakim;
Basiq – gecə hücumi;
Basil – idarə olunan;
Basin – məğlub olan;
Basinc – sıxışdırılan”.
“Dul” sözü ilə bağlı “Türkün gizli kitabı” kitabında yazırdıq:
“D.Aytmuradov çinşünas İ.Biçurinə istinadən qeyd edir ki, “dul+qa” bir çox türk tayfalarında dəbilqə mənasını verir. Müasir Azərbaycan dilində də “dulusçu” sözü indinin özündə də əldə saxsı qablar düzəldən sənətkara deyirlər. Bəlkə də “basdul” sözü saxsı qablar basan, yəni düzəldən tayfalara deyirlərmiş.
Azərbaycanda əri və ya arvadı ölmüş şəxsə dul deyirlər.
Asta şəhərinin adı da maraq kəsb edir. Belə ki, müasir türk dillərində “asta” sözü “yavaş”, “ləng”, “aramla” mənasını verir. “Asta yerişli” sözü indi də işlənməkdədir. “Asta” sözü “giriş qapısı” mənasındadır. Qazaxıstanın paytaxtı Astana şəhəri bu anlamdadır. Azərbaycanın cənub bölgəsində, ölkəyə giriş hissəsində Astara şəhəri yerləşir”.
Qədim türkçədə “Ast” – küçə, “astın” – aşağı, alt mənasını verir.
Strabon da qeyd edir ki, liman şəhərləri arasında ən məşhuru Astadır, ölkəyə giriş buradan başlanır.
Hər halda eradan əvvəl indiki İspaniya ərazisində Asta şəhərinin olması və indiyədək bu adın eyni mənada müasir türk dillərində saxlanılması və işlənməsi, özlüyündə bir çox mətləblərdən xəbər verir. Daha bir ehtimal da mövcuddur. Yuxarıda Orxon-Yenisey abidələrindən yazanda, qeyd etmişdik ki, L.N.Qumilyov bu abidələrdən bəhs edərkən naməlum “az” tayfasının adını çəkmiş və onların haradan gəldiklərindən məlumatsız olduğunu bildirmişdir. Asta şəhərinin adı ehtimallara görə, As / az tayfasının adından götürülə bilər.
As / az tayfası haqqında professor Firudun Ağasıoğlu yazır: “Azərbaycan ölkə adının kökündəki azər boy adının yaranmasında özək olan az boyu türk etnosu içində çoxsaylı soylardan biridir. Aziya / Asiya adındakı paralellik kimi, az etnoniminin də as variantı geniş yayılmışdır. Bunun səbəbi az / as boylarının vaxtilə qədim Azərbaycandan Batı, Quzey və Doğu ölkələrə olan köçü ilə bağlıdır. Üç-dörd min ildir ki, bu boylar tarixi mənbələrdə xatırlanır”. Daha sonra müəllif qeyd edir ki, müxtəlif türk xalqlarının boy-soy (tayfa-nəsil) bölgüsü kimi diqqəti çəkən və tərkibində az / as komponentini yaşadan etnonimlər maraq kəsb edir. Məsələn, başqort-katay boyundaki as, assı soyları balkarların as adlanması, A.Vamberin özbəklərin 32 əsas boy sırasında as boyunu qeyd etməsi, qırğızların azıq boyu, qədim Azərbaycan əhalisinin az adlanan bir qisminin sonralar azər boyu kimi tanınması az / asların türklüyünə şübhə qoymur.
Maraqlıdır ki, Az tayfasının Troyadan (müasir Türkiyə ərazisindən – Y.O.) Avropa və İslandiyaya köç etməsi haqqında “Kiçik Edda” abidəsi də lazımı qədər və ətraflı məlumat verir. Hətta orada qeyd edilir ki, aslar Troyadakı (Turoba) adətləri, Türkel, Anar, Atlı kimi şəxs adlarını və digər toponimləri özləri ilə Avropaya aparmışlar. Yeri gəlmişkən, yəhudi yazarı Rafail Nidelman özünün “İnsan tarixində müəmmalar, sirlər və kodlar” kitabında Troya haqqında maraqlı məlumat verir. O yazır ki, Sultan Mehmet Fatih 1453 -cü ildə İstanbulu fəth edəndə belə bir ifadə işlədib: “Konstantinopolu almaqla mən Troyanın yerlə-yeksan olunmasının qisasını alıram”. Hələ bir neçə il əvvəl “Türkün tarixinə yeni baxış” kitabında yazmışdım ki, Avropada VII əsrdən başlayaraq “türk” sözünün şərhini verməyə çalışıblar. Bu o zaman başlanıb ki, Troya əfsanəsi yazılı şəkildə təsdiqini tapdı və troyalıların türk köklü olduğu versiyası irəli sürüldü. Buna əsasən Troya çarı – TORQUDUS-un adının türk adına çox uyğun gəlməsi idi”.
Maraqlıdır ki, Troya şahzadəsinin adı Qöktar, anasının ismi isə Qökua olub, türk adlarından heş nə ilə fərqlənmirlər. Homerin şəhadətinə görə Troyada yaşayan tayfalardan biri isə “turşa” adlanırdı.
Məlumdir ki, müasir Azərbaycan və digər türk dillərində “bil-bilmək” sözü çox geniş yayılıb. “Qədim türk sözlüyü”ndə “bil” müxtəlif mənalar verir:
1. Bil = bilmək;
2. Bil = öyrənmək, dərk etmək;
3. Bil = məsuliyyət hiss etmək;
4. Bil = fikirləşmək;
5. Bildüz = xəbər vermək.
Bilgə = aqil, çox bilən;
Bilgə bilig = ağıllı, hər şeyi dərk edən.
M.Kaşğaridə də bu söz demək olar ki, eyni mənanı verir:
Bil = bilmək;
Bildüz = bildirmək, öyrətmək;
Bilməsin =bilirmiş kimi görünmək;
Bilgə = bilgə, ağıllı, müdrik, alim, hakim;
Biligsə = ağıllı olmağı istəmək.
Göründüyü kimi, Şumerlərin mövcudluğundan altı min il keçsə də, çox anlamlar dəyişməyib, bu gün də izahında eyni mətləblər daşıyır, çünki türklər sözün kökünün işlədilməsində həmişə mühafizəkar olublar.
Bəllidir ki, yazının yaranması üçün dilin təşəkkül tapması çox vacibdir. Bunun üçün dil yüz illərlə formalaşmalı və cilalanmalıdır. Belə başa düşmək olar ki, bu daş kitabələrin və “Dədə Qorqud dastanı”nın yazılma dövründə türk dilləri ləhcə və şivələrə ayrılmamışdı.
Bu barədə akademik Nizami Cəfərov “Azərbaycanşunaslığa giriş” kitabında yazır: “Qədim ümumtürk dilinin bölünməsi prosesi I minilliyin sonu, II minilliyin əvvəllərində, əsasən üç türk dilinin formalaşması ilə başa çatmışdır: oğuz dili, qıpçaq dili, karluq dili. Lakin həmin dillər bir-birinə o qədər yaxın və əlaqələri o qədər sıx, intensiv olmuşdur ki, ümumi bir dilin – ümumtürkcənin dialektləri təsəvvürünü yaradır”.
Türkiyənin tarixi araşdırmaçısı Mustafa İzberk “Kim türk?” kitabında türk dilinə müxtəlif dilçi alimlər tərəfindən verilən qiymətdən yazır: “Heç bir qaydalar beləcə gözəl dil yaratmazdı”. (Max Müller). Bu qədər geniş əraziyə yayılmış olan türk dili qədər özünü qoruyan başqa bir dil yoxdur”. (S.Roux). “Türk dili riyaziyyat kimi bir dil. Bunu mən yox, alman dilçiləri söyləyirlər. Sanki bir tağım riyaziyyatçı oturmuş, riyazi qaydada uyğun, düzgün bir dil icad edək deyə türk dilini yaratmışlar” (O.Şirvanoğlu). “Türk dilinin zamanımızdan 5500 il öncə müstəqil və iki qollu bir dil olaraq varlığı hesablanmışdır. Bu gün yaşayan dillər arasında ən əski yazılı bilgilərə sahib olan dil Türk dilidir. Bunlar Şumer tabletlərindən alınan kəlmələrdir” (O.N.Tuna).
Göründüyü kimi, Dil Türk Milli Kimliyin Varlığı, pasportu və mühərrikidir. Əgər, bu gün Mahmud Kaşğarinin min il öncə yazılmış “Divani lüğətü-im Türk” kitabını oxuyub başa düşürüksə, deməli türk dili, hələ də mühafizəkarlığını qoruyub saxlayır. Təbiidir ki, dövrün inkişafına uyğun yeni və alınma sözlər də dilimizə daxil olur, həyata vəsiqə alır. Lakin bu gün latın dili ölü dili sayılır. Müasir farslar əhəməni və sasani dilini, məsələn Firdovsinin “Şahnamə”sini tərcümədən oxuyurlar. Ruslar XVI əsr rus dillini başa düşmürlər. Belə nümunələri çox çəkmək olar, ancaq əsas qayəmizdən yayınmayaq.
Rizvan Cəbiyevin “Şumer kilidi” kitabında yazdığı fikirlər diqqətçəkəndir:
“Türklərin Şumer əsilli olmasını əngəlləyən ən başlıca maneə – tarixdə ilkin geniş miqrasiyanın Qərbdən Şərqə deyil, Şərqdən Qərbə, yəni Orta Asiyadan Avropaya doğru olması barədə yanlış ideyadır.
Şübhə etmirəm ki, bu ideyanı siyasətçilər düşünmüş və “elm dəllalları” əlilə həyata keçirmişlər. Məqsəd türkləri öz köklərindən qopartmaq və Orta Asiyanın qızmar günəşi altında “susuzluqdan” qurudub məhv etmək olmuşdur. Amma yüzlərlə, minlərlə təkzibolunmaz dəlil bunun əksini sübut edir: xalqların ilk “Böyük köçu” batıdan doğuya idi, yoxsa 6 min il əvvəl Nippurda və digər Şumer şəhərlərində tikilən çoxpilləli zikkuratların eynisinin e.ə. I minillikdə Altın – Tərədə tapılmasını başqa nə ilə izah etmək olar?
Yeri gəlmişkən şumerlər özlərini “kanqlı” adlandırırdılar. Yazılı mənbələrə görə onlar (kanqlılar-kəngərlər) Mesopotomiyaya Xəzərin qərb və şimal sahillərindən köçüblər. Eramızın IX-XIII əsrlərində kanqlı tayfaları Avrasiya bozqırlarında ən güclü tayfalardan biri olmuşlar.
İndi də türklərlə bağlı qədim mənbələrə müraciət edək:
1. Turuklar;
Adları eramızdan əvvəl 2000-ci ildə çəkilir.
Fəaliyyətdə olduğu yer; Mesopotomiya (indiki Şimali İraq).
Adları ilk dəfə Zaqros dağlarında dağ tayfaları kimi assur və babil mətnlərində çəkilir.
F.Ağasıoğlu “9 Bitik” kitabında turuklar haqqında yazır: “Fərat çayının
yaxınlığında, indiki İraq və Suriya sınırı yaxınlığında fransız alimlərinin apardığı qazıntı Mari şəhərinin çar arxivini üzə çıxarmışdır. Mixi yazı ilə yazılmış bu gil tabletlərinin mətnləri iyirmi il sonra, 1950-ci ildən başlayaraq, Luvr muzeyi xəbərlərində dərc edildi. Bu mətnlərdə turukku şəklində oxunmuş boy adı vardı. İlk dəfə H.Z.Koşay bu adın türklərlə bağlı olduğunu söyləmiş… Təkcə burada verdiyimiz 23 №-li tabletdə türk adı beş dəfə verilmişdir…”
Yeri gəlmişkən, həmin dövrlərdə adları mətnlərdə göstərilmiş subarların Turxu adlı şəhəri də mövcud olmuşdur.
2. Turşalar;
Eramızdan əvvəl 13-cü əsrə adları təsadüf edir.
Yaşadıqları yer: Misir və Aralıq dənizinin şərqi.
Adları ilk dəfə Misir mətnlərində, xüsusən də III Ramzesin dövründə “dəniz xalqları” kimi çəkilir.
Onların adlarını homerin əsərlərində də rast gəlinir.
3. Etrusklar (tirsen və tussaylar);
Miladdan öncə 12-11-ci əsrlərdə adları çəkilir.
İtaliyada yerləşib Qərbi Anadolunu idarə edirdilər. İlk dəfə adları qədim yunan və Roma mənbələrində çəkilib.
4. Turşalar;
Milladdan öncə 3-cü əsrdə Şimali Hindistanda və Orta Asiyada yerləşirdilər. Adları ilk dəfə “Maxabxarata” sankritdə çəkilir.
5. Türkülər;
Eramızın 1-ci əsri
Dunay vilayətində məskunlaşmışdılar. İlk dəfə adları Roma çoğrafiyaçısı Pomponiya Melin əsərində çəkilir.
6. Tursülər;
Eramızın 1-ci əsri
Yerləşdikləri yer Don çayının şərqində və Mərkəzi Asiya.
Adları ilk dəfə qədim yunan coğrafiyaçısı Ptolemeyin əsərlərində çəkilir.
7. Turkalar;
Eramızın 2-ci əsri
Yaşadıqları yer Mərkəzi Asiya.
İlk dəfə adları Roma mənbələrində Ammian Marselin tərəfindən çəkilir.
8. Turk;
Eramızın 5-ci əsri
Qafqaz və onun ətrafında yerləşmişdilər. İlk dəfə adları Movses Xorenamsi tərəfindən çəkilir.
9. Turkilinqlər;
Eramızın 6-ci əsri
Mərkəzi Avropada Tuneş çayıının yaxınlığında məskunlaşmışdılar. İlk dəfə adları qot xronikasında çəkilir.
10. Turoba (Troya);
Adları mifoloji dövrə aid edilir.
Məskunlaşdığı yer Turoba (Troya), Qərbi Anadolu.
Skandinav saqalarında adları çəkilir.
10.Turçilər (treklər)
Eramızın 7-ci əsri.
Məskunlaşdığı yerlər Cənub-Şərqi Avropa Balkanlar (Frakiya)
Adları Fredeqaranın xronikasında çəkilir. Turçi adı Trakiya ilə bağlıdır.
11.Turanlılar;
Avrasiyada tarixi bilinməyən dövrdən yaşayırlar.
Mənbələr bütün türk xalqlarını bir yerdə Turan imperiyası, əhalisini isə turanlılar kimi yazırlar.
Ancaq sovet dönəmində Turan adını yazmaq, onu tədqiq etmək tarixçi alimlərə qəti qadağan edilmişdi. Hətta bu dönəmdə turklərin tarixini geninə-boluna yazan L.N.Qumilyov da turanlılar haqqında çox xəsisliklə yazırdı.
Baxın! O yazır: “Qədim turanlıların, sarmanların və alanların varisi quzlardır. Sarmatlarda olduğu kimi, hunların başlanğıc etnogenez fazası e.ə. IV-III əsrlərə təsadüf edir… Bu, o deməkdir ki, quzlar X əsrdə artıq qoca və onları yaradan təkanın inersiya mərhələsində idilər”.
Qeyd edək ki, quz-oğuzların X əsr müəlliflərin əsərlərində rast gəlmək olar. L.N.Qumilyov isə göstərir ki, X əsrdə quzlar inersiya (ətalət) fazasına daxil olmuşdular. Deməli, onlar bir etnos kimi 1000-1200 il inkişaf yolu keçmişdilər. Nə onun, nə də digər müəlliflərin əsərlərində X əsrə qədər quz-oğuzlan bir etnos kimi Mərkəzi və Orta Asiyada görünmürlər. Elə isə onlar təkan dövründən başlayaraq, 1000-1200 il harada yaşayıblar?
Quzlar İncildə aşkenez kimi göstərilir. Yunan-roma mənbələrində isə prototürklərə skif (iskut), fars mənbələrində sak demişlər. “Avesta”da isə onları turanlılar adlandırmışlar. Elməddin Əlibəyzadə bu barədə yazır: “Fars mənbələrində “Avesta”dan danışılarkən Turan hökmdarı Alp Ər Tonqa (Əfrasiyab-Y.O.), və xidmətləri belə təqdim olunur:
“O, öz hökmranlıq qalalarını, istilaçılıq qəsrlərini ucaltdı;
Dağlar arasında Bakuri tikdirdi…”
Bu da sizə Bakının tarixi. Yeri gəlmişkən, Mahmud Kaşğaridə kitabında “Baku” təpəliklər deməkdir. Müasir Bakı da təpəliklər üstündə bərqərar olub. Deməli, saklar eyni zamanda turanlıların varisləridir. Bir xalqı müxtəlif xalqlar, müxtəlif dildə, yəni öz dillərinə uyğun adlandırmışlar. Ən əski mənbələr, yəni Aşşur mənbələri iskitləri ilk dəfə Güney Azərbaycanda qeydə almışdır. İskitlərin Güneydə və Quzeydə “İşquz” dövlətinin olduğunu əski mənbələr də təsdiqləyir. Bizcə İşquz və Sakasena dövlətləri eyni dövrlərin ayrı-ayrı mənbələrdəki adıdır.
Herodotun təsdiqinə görə hələ m.ö. IX-VIII əsrlərdə iskitlərin – bu yüksək mədəniyyət yaradan xalqın güclü dalğası olan saklar indiki bütöv Azərbaycanın hakim sakinləri olub. Kür-Araz ovalığı, həm də “Sakasen” / “Sakasena” adlandırılıb, mənası “Sən saksan, Sak torpağındasan” deməkdir. Bu adlar bu sakinlərin nişanəsi ilk tarixi izidir.
Bura əlavə edək ki, Qarabağın qədim adı olan Arsak / Ərsak elə həmin dövrlə bağlıdır. Arsak Sak ərlərin torpağı, məkanı anlamına gəlir.
Yeri gəlmişkən rusdilli elmi ədəbiyyatda belə hesab edirlər ki, yunanlar tərəfindən bir xalqa verilən skif adının kökündə “quz” komponenti dayanır.
M.N.Artamonov belə fikirdədir ki, üz, quz, oğuz müxtəlif variantlarda bir etnosun adıdır.
P.F.Sum bu siyahıya polovesləri, peçenqləri də əlavə edir. O bildirir ki, yuclar və peçenqlər, kuman və uzlar bir xalqdır.
Sum belə bir nəticəyə gəlib təsdiq edir ki, kifayət qədər materiallara əsasən yucların hun olduğunu demək mümkündür. O, XII əsr müəllifləri İonna Skilsa, Qlika və Zonara istinadən yazır ki, “madyarlar və uqorlar skiflərdir və onları “uzlar” adlandırırlar.
Herodotun şəhadətinə görə skif / iskitlərin əfsanəvi atalarının adı Tarqıtaydır. Deməli turanlılar tarixi bilinməyən dövrdən mövcud olmuş, türk xalqları sülaləyə uyğun özlərini adlandırdıqca “turanlılar” etnonimi əfsanələşmiş və mifə çevrilmişdi.
Yeri gəlmişkən dünyaca məşhur olan türkiyəli tarixçi Kazım Mirşan türklərin tarixini Anadoluda eramızdan əvvəl 15000 il öncəsinə dayandırır. O yüzlərlə qaya rəsmlərinin, mixi yazılarının şifrələrini açaraq 1970-ci ildə dünyaya səs salacaq prototürklər haqqında kitab nəşr etdirmişdi.
F.Ağasıoğlu isə “İslamöncəsi türk tarixi, 9 Bitik” kitabında Anadoluda və Azərbaycanda mövcud olmuş türk dövlətləri və bəylikləri haqqında müfəssəl bilgilər verir.
Ön Asiyada qurulan türk dövlətləri:
Subar eli (ölkəsi)
Subar bəyliyi
Doğu subar bəyliyi
Aratta eli
Lulu eli
Qut eli
Turuk (Türk) bəyliyi
Kuman bəyliyi
Azərbaycanda kiçik bəyliklər (m.o. IX-VIII əsrlər)
Manna eli
Qamər bəyliyi
Saqa eli
Mada eli
Azərbaycan eli (Kiçik Mada, Atropaten)
Alban (Aran) eli
Doğrudur bu siyahını uzatmaq da olar, ancaq əsas mövzudan yayınmamaq üçün tur/tar/tor/tör sözlərinin mahiyyətini Strabonun “Coğrafiya” kitabında axtaraq, onunla Avropaya səyahət edək. Nəzərə alaq ki, bu kitabın yazılma tarixi 2000 il əvvələ təsadüf edir.
Tədqiqatçı alim Əjdər Fərzəli özünün “Gəmiqaya-Qobustan mədəniyyəti” əsərində yazır: “İ.Fridrix və başqa qərb və rus müəllifləri Strabonun “Coğrafiya”sından yan keçərək, heç bir əsas olmadan, tarixi-metodoloji müqayisə aparmadan finikiya əlifbasını bütün əlifbaların başlanğıcı hesab etmişlər. Strabon da 6000 il (indi 8000 il – Y.O.) Turdentlara aid edir…”, yəni indiki İspaniyada yaşamış türklərə məxsusluğunu təsdiq edir.
Cəfər Cəfərov da turdentların türk mənşəli və türk əsilli olduğunu öz əsərində qeyd edir.
Əjdər Fərzəli özünün məlum kitabının sonunda belə bir nəticəyə gəlir: “Qayaüstü təsvirlərə, Azərbaycan və xarici alimlərin fikirlərinə əsaslanaraq, demək olar ki, Gəmiqaya-Qobustan mədəniyyəti e.ə. VIII-V minilliklərdə öz inkişaf və çiçəklənmə dövrünü yaşamışdır. Bununla əlaqədar bəzi yazılı mənbələrə də istinad etmək olar. Məsələn, Strabonun “Coğrafiya”sında turdetanların, turdulların e.ə. VII minillikdə yetkin fonoqrafik əlifbaya malik olduqlarının xatırlanması, e.ə. VIII-VII minilliklərə aid edilən Mas de AZİL (Fransa) işarələrinin Gəmiqaya-Qobustanda aşkarlanması faktı da bu fikirə inamı artırır”.
USTACAM Müzəffər ordunun şanlı əsgəri, Ərənlər yurdunun ər övladıyam! Zalımın zülmünə təhəmmülüm yox, Babəklər yurdunun hürr övladıyam! * * * Ustadım Nəsimi, sözümüz sözdü, Ədalət, həqiqət bağrımda közdü, Ziyadar dühası bir deyil, yüzdü, Mövlalar yurdunun nur övladıyam! * * * Dərvişəm, müqqəddəs sayılır təkkəm, Hülqumdan yuxarı dayanır öfkəm, Od, ocaq diyarı tanınır ölkəm, Alovlar yurdunun nar övladıyam! * * * Unutma, şah babam Xətai başdı, Nadir şah, mətədə tərpənməz daşdı, İlham, nə keçilməz sədləri aşdı, İgidlər yurdunun nər övladıyam! * * * Tarixdə Nəbisi, Koroğlusu var, Gen dünya yağıya daim olub dar, Düşmən qarşımızda yenə oldu xar, Aslanlar yurdunun şir övladıyam! * * * Göydən Yer üzünə ərmağan, payam, Gündüzlər Günəşəm, gecələr Ayam, Ən parlaq ulduzdan törəyən boyam, Ozanlar yurdunun sirr övladıyam! * * * Ustacam, vətənim vətən içində, Axıb duruluruq zaman köçündə, Min bir anlamı var, adi “heç”in də, Aqillər yurdunun pir övladıyam! 13.11.2020. Bakı.
Adam qaranlıqda yol gedirdi. Yol da onunla gedirdi sanki. Bitmirdi, tükənmirdi. Kölgəsi özündən qabağa düşmüşdü.. Qaranlıqda böyüyüb div boyda olmuşdu adam . Kölgəsinə heyrətlə , altdan yuxarı baxırdı. Arada əlini qaldırıb boyunu ölçürdü . Kölgə də onunla birgə əlini qaldırırdı . Kim kimə təslim olurdu gecə vaxtı? Bilmirdi. Yolun qırağındakı ağaclar adama bənzəyirdi. Onların da kölgəsi uzanmışdı yol boyu. Hərdən yuxulu- yuxulu gərnəşirdi budaqlar. Adama elə gəlirdi ağaclar yerində qımıldanır. Səsini də eşidirdi ağacların. Fikirləşirdi ki, yəqin bu ağaclar da bir- birini yarpaqların, budaqların hənirindən tanıyır. Bəlkə də hamısı elə bir kökdən cücərib. Adam öz fikirlərinə özünü inandırmışdı gecə vaxtı . Bircə onu bilirdi ki, tək deyil bu qaranlıqda. Kölgəsi də onunladı, yol da, ağaclar da. Qorxusu yox idi heç nədən. Arabir fit çalırdı özüyçün. Lap uşaq vaxtı olduğu kimi. Atası öyrətmişdi fit çalmağı. Daha doğrusu qıraqdan baxıb öyrənmişdi . Ömründə ilk dəfə fit səsi hər şeydən doğma gəldi qulağına. Demək bir səs ortağı da vardı qaranlıqda. Birdən gördü ki, hardansa işıq düşür yolunun üstünə. Bapbalaca, ovuc içi boyda. Əvvəlcə ətrafına , sonra göy üzünə baxdı. Göy üzü ulduzla doluydu. Çiçək açmışdı göy üzü sanki ulduz-ulduz. Sonra ulduzlar da qoşuldu adama. Addım -addım , kölgə -kölgə , ağac-ağac, ulduz-ulduz yeriməyə başladılar. Əsas odu ki, tək deyildi göyün altında , yerin üstündə . Uzaqdan, lap uzaqdan it səsi gəlirdi. Aha, ondan başqa da yuxusu qaçanlar varmış. Axı köpəklər çox vaxt ayaq səsinə hürür. İstədi geriyə , evinə dönə. Sonra nə fikirləşdisə addımlarını yeyinlətdi. Nə olur olsun irəli gedəcəkdi . Adam gecə vaxtı nədənsə özünü inandırmışdı ki, irəlidə onu gözəl şeylər gözləyir. Ona görə də kölgəsindən tuta -tuta, ağaclara, yola, ulduzlara qısıla -qısıla gedirdi yolun başındakı səadətə sarı. Fit də çalmırdı daha. Eləcə gedirdi. Qolları havanı , ayaqları yolu ölçürdü. Birdən nə gördüsə anidən dayandı. Daha doğrusu ayaqları yerə kilidləndi. Qaranlığın içindən bir cüt göz baxırdı gözünün içinə. Elə bildi yuxu görür. Əl atıb gözünü ovuşdurdu. Bir neçə dəfə kirpik çaldı. Yox , yuxu filan deyildi. Qaranlıqda bir cüt göz par-par yanırdı. Üşəndi. Soyuq tər basdı adamı. Barmaqlarını ovcuna sıxıb dayandı. Sonra ətrafa baxdı. Nə ağaclar vardı , nə ulduzlar. Yol idi, bir özü, bir də kölgəsi.
“Ulduz”lu görüşlər” in budəfəki qonağı şair Səlim Babullaoğlu oldu
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda şair, tərcüməçi, esseist Səlim Babullaoğlu ilə görüşü keçirilib. “Ulduz” ədəbiyyat dərgisinin təşkilatçılığı ilə keçirilən görüşdə Azərbaycan Universitetinin müəllim, tələbə heyəti, eləcə də poeziyasevərlər və ədəbiyyat adamları iştirak edib. “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəs tədbiri açaraq, Səlim Babullaoğlunun yaradıcılığı haqda geniş məlumat verib. Ardınca “Ulduz” jurnalının şöbə redaktorları Dayandur Sevgin, Taleh Mansur, Azərbaycan Universitetinin baş müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Xəyalə Cəfərova, şair-publisist Zaur Ustac çıxış edib. Səlim Babullaoğlu şeirlərini səsləndirib, tələbələrin suallarını cavablandırıb. Azərbayacan ədəbiyyatının mövcud durumu, bədii tərcümə sahəsində aparılmalı olan islahatlar, eləcə də yazarlarımızın dünyaya çıxması yolunda qarşıda duran məsələlər haqda geniş fikir mübadiləsi aparılıb. Sonda Səlim Babullaoğlu tələbələr üçün öz kitablarını imzalayıb. Tədbirdən fotolar:
