Türk dünyasının ünlü şair-yazarı, ulu ozan Yahya Azeroğlu professor Dr. Ramiz Həsənli tərəfindən haqqında yazılan “Turan yolçusu” adlı kitabın işıq üzü görməsi münasibəti ilə “Yazarlar” jurnalı tərəfindən “Ziyadar” mükafatına layiq görülüb.
“Ziyadar” Mükafatı“Turan yolçusu” kitabı.
Bu münasibətlə laureatı təbrik edir, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzu edirik! Uğurlarınız bol olsun!
Təqdim etdiyimiz III hissə Ermənistanın türk və fin-uqor coğrafiyası, Avropa, Yaxın və Orta Şərq ölkələri ilə paralelləri barəsindədir.
Qeyd etmək lazımdır ki, nəzərimizə düşmüş toponimlərdən bəziləri bir deyil, bir neçə ölkədə təkrarlanır. Məsələn, Abaran toponiminin paralelləri həm Hindistanda, həm Avropada, həm də türk ellərində vardır. Barana toponiminə biz Hindistanda, İranda, Tatarıstanda, Polşada və Fələstində rast gəlirik. Efiopiyada və Hindistanda Agin adlı toponimlər mövcuddur. Belə misallar kifayət qədərdir. Yer adlarının bir-birindən çox uzaqda yerləşən ölkələrdə, qitələrdə təkrarlanmasının müxtəlif səbəbləri ola bilər:
— diqqətimizi cəlb etmiş bənzərliklər təsadüflər nəticəsində ortaya çıxmışdır;
— müqayisə edilən toponimlərin əsl formaları ingilis dilli məxəzlərdə təhrifə uğramışdır;
— təkrar miqrasiyalar nəticəsində yer adları bir ölkədən digərlərinə daşınmışdır.
Bir məsələni də qeyd edək: müqayisə, əsasən, Ermənistan (Hayastan) Respublikası ərazisində bugün mövcud olan, erməniləşdirilmiş toponimlər üzrə aparılmışdır. Lakin tədqiqatın nəticələrindən göründüyü kimi, onlardan bəzilərinin, məsələn, Abaran, Ararat, İrəvan, Qapan, Mehri, Tavuş, Gümrü kimi yer adlarının hay dilinə və haylara heç bir aidiyyəti yoxdur. Daha maraqlısı odur ki, sıravi azərbaycanlının az qala haylarla, Ermənistanla eyniləşdirdiyi Ararat toponimi, əslində, türk mənşəlidir. Belə ki, bugün də qədim türk yurdu olan Xakasiyada Ararat adlı dağ zirvəsi vardır. Ararat sözünü türk dillərinin vasitəsilə çox aydın bir şəkildə izah etmək mümkündür. Daşınma toponim olan Sevanın birinci hissəsi – “se” – böyük ehtimalla, İran mənşəlidir. Onun “van” hissəsi Azərbaycanda, Orta Asiyada və Hindistanda təkrarlanır.
Digər bir maraqlı cəhət budur ki, indiki Ermənistan toponimlərindən bəzilərinin paralelləri fin-uqor xalqlarının vaxtı ilə və ya hazırda yaşadıqları ərazilərdə mövcuddur. Amma bu, təəccüblü görünməməlidir. Belə ki, uqor xalqları keçmişdə oqur türkləri (bulqarlar) ilə eyni dövlətlərin tərkibində yaşamışlar. Ehtimala görə, uqorların zadəgan nəsillərinin əksəriyyəti bulqar mənşəlidir. Məsələn, uqor (əslində, bu etnonim oqur sözünün başqa bir formasıdır) xalqlarından biri olan macarlar inanırdılar ki, onların kralları – Arpadlar sülaləsi bulqarların Dulo soyundan, Xaqan Atillanın nəslindəndir. Ermənistanın türk coğrafiyası ilə paralellərinin də əksəriyyəti məhz oqur türklərinin haçansa yaşadıqları ərazilərlə, yaxud Çuvaşıstanla əlaqəlidir. Məlumdur ki, oqur türk dilinin bugün yeganə varisi çuvaş dilidir. Yeri gəlmişkən, hayların xristianlığa qədərki dini inanclarında onların nəhəng məhsuldarlıq tanrısının adı Turk olmuşdur.
Araşdırmamız göstərir ki, bugünkü Ermənistan toponimlərinin böyük əksəriyyəti hay mənşəli deyildir. Bu isə öz növbəsində bir daha onu sübut edir ki, bədnam qonşularımız nəinki əzəli Azərbaycan torpaqlarına, hətta Anadoluya da sonradan köçürülmüşlər. Özünü hay adlandıran bu toplum Azərbaycana və Anadoluya haradan gəlmişdir sualının mümkün cavabı ilə oxucu yazımızın IV hissəsində tanış ola biləcəkdir.
TÜRK ELLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏR
1. Abaran, Aparan (Azərbaycanın qərb torpaqlarında qondarılmış Hayastanda – indiki Ermənistanda əzəli sakinləri azərbaycanlılar olmuş kənd, şəhər, yaylaq yeri, eləcə də çöl və çay) – Avar, abar, obr (VI–IX əsrlərdə Mərkəzi Avropada yaşamış və Avar xaqanlığını qurmuş türk xalqı, nüfuzlu rus linqvisti Oleq Mudrak sübuta yetirmişdir ki, avar dili türk dillərinin oqur-bulqar qrupuna aiddir);
2. Axtala (Ermənistanda şəhər) – Ağtala (Xaçmaz rayonunda kənd) – Ak-talaa (Qırğızıstanda rayon) – Ak-tal (Tıvada yer adı və kənd) – Aktal (Altayda kənd);
3. Ararat (Ermənistanda şəhər) – Ararat (Türkiyədə hündürlüyü 5165 metr olan dağın məşhur adlarından biri) – Ararat (Xakasiyanın Sayan-Altay vilayətində 1546 metr hündürlüyündə dağ, bu paralel xakas türklərinin öz əcdadlarını parıs adlandırmaları kontekstində maraq doğurur) – Qeyd: bir ehtimala görə, Türkiyədə yerləşən Ararat dağının adı bu dağın ərəb dilindəki Cəbəl əl-Harət (“cəbəl” – “dağ”, “harət” – “əkinçi”) adından götürülmüşdür. Maraqlıdır ki, türk və monqol dillərində zəhmətkeşə “arat” deyilir. Ararat adının hay dilinə heç bir aidiyyəti yoxdur, haylar bu dağı Masis adlandırırlar;
4. Artik (Ermənistanda şəhər) – Artık (Türkmənistanda yer adı) – Artık (XII əsrdə yaşamış qıpçaq xanı) – Artık (Rusiyanın Saxa Respublikasının Öymököön ulusunda qəsəbə) – Artek (Krımda çay);
5. Aştarak (Ermənistanda şəhər) – Həştərək (İranın Qərbi Azərbaycan ostanında kənd);
6. Aşxadaryan (gəlmə hayların feodal nəsli) – Aşkadar (Başqırdıstanın Sterlitamak rayonunda çay və kənd);
7. Avan (Ermənistanda əhalisi yezidi kürdlərdən ibarət kənd) – Avan (İranın Şərqi Azərbaycan və Qəzvin ostanlarında iki kənd) – avan (çuvaş dilində “yaxşı”, “gözəl”) – avand (Azərbaycan dilində “yaxşı”, “uğurlu”) – Avan (Rusiya Federasiyasının Xabarovsk diyarında kənd);
8. Ayrum (Ermənistanda şəhər) – ayrum (yarıköçəri həyat tərzi sürmüş qədim türk tayfası) – urum (əvvəllər Krımda, Osmanlı imperiyasında və Qıpçaq çölündə yaşamış, hazırda isə Yunanıstanda, Ukraynada və Rusiyada yaşayan, “türkdilli yunanlar”dan hesab edilən xristian türk tayfası);
9. Bağanis (Ermənistanın Barana rayonunda kənd) – Bağanis Ayrım (Qazax rayonunda kənd) – Bağana (türk dillərində “köhnə”, “keçmiş”, “sadəlövh”) – Baqan (türk dillərində “sütun”) – Baqan (Rusiya Federasiyasının Novosibirsk vilayətində rayon, qəsəbə, kənd və çay);
10. Balak (Ermənistanın Sünik vilayətində kənd) – Belek (Türkiyənin Antalya ilində şəhər) – Belek (Türkmənistanın Balkan vilayətində kənd);
11. Barana (Ermənistanın Noyemberyan şəhərinin keçmiş adı) – Barani (Qaraqoyunluların hakim tayfası) – baran, bərən, parən (tatar, başqırd dillərində “quzu, toğlu”… bu sözün türk dillərinə rus dilindən keçməsi barədə iddia, yəni qədimdən qoyunçuluqla məşğul olmuş türklərin baran sözünü həmin sahədən çox uzaq olan slavyanlardan götürdükləri inandırıcı deyildir) – Krasnıy Baran, Arbuzov Baran, Novıy Baran (Tatarıstanda üç kənd) – Baran Düz (İranın Qərbi Azərbaycan ostanında üç kənd) – Barancar (Volqa Bulqarıstanında tayfa) – Barangar (qədim türk dilində sağ qol) – Paran (İranın Qərbi Azərbaycan ostanında kənd) – Parni (Ərsakiləri dəstəkləmiş məşhur Parfiya tayfası);
12. Boxayetsi (gəlmə hayların feodal nəsli) – Bohay (698–926-cı illərdə Mancuriyada dövlət) – Bohai (Sakit okeanda dəniz) – Boxay quyusu (Qazaxıstanda yer adı);
13. Bujuni (hayların feodal nəsli) – Bujon (Şimali Koreyanın Hamgyong vilayətində göl) – Bujin (İranın Həmədan ostanında kənd);
14. Çambarak (Ermənistanda şəhər) – Çəmbərəkənd (Bakıda məhəllə, Laçın rayonunda kənd) – Çembar (Rusiyanın Penza vilayətində çay və əhalisinin əksəriyyəti tatarlardan və mordvalılardan ibarət olmuş Belinsk şəhərinin 1946-cı ilə kimi adı);
15. Erməni (hayların ekzonimi – başqa xalqların onlara qoyduqları ad) – Ariman, ərmən, airyaman, airyanam (ari adamı – ehtimala görə, Altay əsillli qədim köçəri xalq) –Ərmənət (Oğuz rayonunda məşhur oğuzlar qəbrinin yerləşdiyi kənd) – Armankası (Çuvaşıstanda kənd) – Arman (Qazaxıstanda kənd);
16. İrəvan (Ermənistanın paytaxtı) – Aravenyan (gəlmə hayların feodal nəsli) – Aravan (Qırğızıstanın Oş vilayətində qəsəbə və rayon) – Qeyd: göründüyü kimi Sevan, İrəvan, Aravan Şirvan, Naxçıvan, Arvan, Avan, İcevan, Sarvan və s. toponimlərin ikinsi hissəsi “van” sözüdür. Bu sözün də hay dilinə heç bir aidiyyəti yoxdur;
17. Gerikyan (hayların feodal nəsli) – Gerik (İranın Qərbi Azərbaycan ostanında kənd);
18. Gümrü (Ermənistanda şəhər) – Gimri (Dağıstanda avar kəndi, bu kəndə avarlar Qenub, qumuqlar Qamri deyirlər) – kimmer (Azərbaycana e.ə. VIII əsrdə gəlmiş köçəri xalq) – Kəmərli (Qazax rayonunda kənd) – Çörük-Qəmərli (Borçalıda keçmiş şəhər) – Qəmərli (Qərbi Azərbaycanda kənd) – Yuxarı Kəmar, Aşağı Kəmar (İranın Şərqi Azərbaycan ostanında iki kənd) – Kemer (Türkiyənin Aydın şəhərində məhəllə, Kayseri ilində əfşar məhəlləsi, Çanaqqala ilində kənd) – Seydikemer (Türkiyənin Muğla ilində ilçə) – Kemerovo (Rusiya Federasiyasında vilayət və şəhər) – Kemer, Karakemer, Akkemer, Jarkemer (Qazaxıstanın Aqtöbe vilayətində kənd) – Kemer (Qazaxıstanın Qostanay vilayətində və Cənubi Qazaxıstan vilayətinin Ordabas rayonunda iki kənd) – Karakemer (Qazaxıstanın Almatı və Jambıl vilayətlərində üç kənd);
19. Qacaran (Ermənistanda şəhər) – Qacar (qədim türk tayfası);
20. Qapan (Ermənistanda şəhər) – Qapanlı (Tərtər və Şəmkir rayonlarında iki kənd) – Kapan xana (Makedoniyada Osmanlı dövründən qalmış ticarət mərkəzi) – Kapan kan (Meksikada İnk dövründən qalmış dağ yolu) – Manko Kapan (Cənubi Amerikada ink xalqının ilk hökmdarının adı) – Kapana (Bulqarıstanın Plovdiv şəhərində məhəllə);
21. Manas, Manes (Ermənistanın Alaverdi şəhərinin qədim adı) – Manas (Rusiya Federasiyasının Altay vilayətində göl) – Manas (Dağıstanın Qarabudaq rayonunda kənd) – Manas (Qırğızıstanın Çuy və Talas vilayətlərində iki kənd) – “Manas” (qırğız dastanı) – Manas (Çinin Sincan-Uyğur MR-da çay, göl və qəza) – Manas (Çin, Hindistan və Butan ərazilərindən axan çay) – Manas (Perunun Cajatambo vilayətində dairə) – Manasarovar (Tibetdə göl);
22. Mehri, Meğri, Mığrı (Ermənistanda şəhər, toponim qədim türk dilində “dalan kimi dərə” mənasını verən “mukur” sözündən yaranmışdır 1, 2) – Mehrili (Qubadlı rayonunda kənd);
23. Mamikonyan (Movses Xorenatsiyə görə, hayların Çin əsilli feodal nəsli) – Mamukxan (XV əsrdə yaşamış Sibir xanı);
24. Şirak (Ermənistanda vilayət, XX əsrin əvvəllərinə kimi burada əsasən azərbaycanlılar yaşamışlar) – Sirak (qədim Turan və Azərbaycan tayfalarından biri) – Şirakavan (Türkiyədə qədim şəhər) – Shirak, Sirak (İranın Qəzvin və Şərqi Azərbaycan ostanlarında iki kənd) – Çiraq, Çiraqlı (Ağdam, Daşkəsən, Kəlbəcər, Laçın və Şamaxı rayonlarında beş kənd) – Çıraxlı, Çıraqlı (Qərbi Azərbaycanda beş kənd) – Çiraq (Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasının Aqul rayonunda dargin kəndi) – Çirak-Kol (Qaraçay-Çərkəz Respublikasında çay) – Çırak (Qırğızıstanın İssık-Kul vilayətində kənd);
25. Slkuni (hayların Manna əsilli feodal nəsli, bu nəslin əcdadı Cənubi Azərbaycanın sala adlı tayfasının nümayəndəsi Slak olmuşdur3) – Sala (Krımda çay);
26. Truni (hayların feodal nəsli, hay tarixçisi Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Tur adlı şəxs olmuşdur) – Tura (“Avesta”ya görə, turanlıların ulu babası) – Tura (çuvaş türklərinin dilində Tanrının adı) – tura (tatar dilində “şəhər”) – tur (başqırd türklərinin Ğəynə tayfasının bir qolunun adı) – Tura (Rusiyanın Zabaykalsk diyarında çay) – Tura (Krasnoyarsk diyarının Evenk rayonunda qəsəbə) – Nijnyaya Tura, Verxnyaya Tura (Sverdlovsk vilayətində iki şəhər) – Tura (Qərbi Sibirdə çay) – tur (ərəb dilində “dağ”) – tuu (Altay türklərinin dilində “dağ”) – tau (Şimali Qafqaz türklərinin dilində “dağ”) – tav (müxtəlif türk ləhcələrində “dağ”) – dağ (Azərbaycan dilində “yüksəklik, zirvə”);
27. Tavuş (Ermənistanda vilayət) – Tovuz (Azərbaycanda rayon) – Tauş və ya Tıuış (Başqırdıstanın İqlinsk və Ufa rayonlarında iki kənd) – Tauş (Başqırdıstanda çay) – Tauş (Tümen vilayətində çay) – Tauşkası (Çuvaşıstanın Çivil və Çeboksar rayonlarında iki kənd);
28. Turk (hayların xristianlığa qədərki inanclarında nəhəng məhsuldarlıq tanrısı) – Türk (etnos) – Turka (Buryatiya Respublikasında kənd) – Turka (Sibirdə üç çay);
29. Vaqarşapat (Ermənistanda şəhər, bu toponimin də haylara heç bir aidiyyəti yoxdur, gəlmə haylar eramızın 140-cı illərində Parfiya şahzadəsi Vaqarş tərəfindən salınmış və onun şərəfinə Vaqarşabad adlandırılmış şəhərin adını 1992-ci ildə Eçmiədzin şəhərinə vermişlər, Eçmiədzin şəhərinin 1945-ci ilədək adı isə Üçkilsə olmuşdur) – vakar (çuvaş dilində “öküz”) – üxer (monqol dilində “öküz”) – ökör (macar dilində “öküz”) – oqur (türk xalqı);
30. Vanandasi (hayların feodal nəsli, hay tarixçisi Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Vahandur Vənd adlı bulqar türküdür) – Vanand (Ermənistanda iki kənd) – Vənənd (Ordubad rayonunda kənd).
FİN-UQOR ELLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏR
1. Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Ermənistanda kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar tərəfindən dəyişdirilmişdir) – Ara (Ermənistanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara (Rusiya Federasiyasının Kola yarımadasında ərazi);
2. Artik (Ermənistanda şəhər) – Artık (Udmurtiyada kənd);
3. Avatsatsi (gəlmə hayların feodal nəsli) – Vatsa (Rusiya Federasiyasının Arxangelsk vilayətində qəsəbə, sakinləri finlər olmuşlar) – Vatsa (Estoniyada kənd);
4. Barana (Ermənistanın Noyemberyan şəhərinin keçmiş adı) – Baran (Rusiyanın Kostroma vilayətində çay və kənd) – Baran (Polşada iki kənd);
5. Çambarak (Ermənistanda şəhər) – Çembar (Rusiyanın Penza vilayətində çay və əhalisinin əksəriyyəti tatarlardan və mordvalılardan ibarət olmuş Belinsk şəhərinin 1946-cı ilə kimi adı);
6. Dvin (Qərbi Azərbaycanda qədim şəhər) – Divin (Slovakiyanın Banska Bystrica bölgəsinin Lucenec dairəsində macar kəndi);
7. Muratsyan (hayların feodal nəsli) – Muratsi (Estoniyanın Saaremaa qəzasında kənd);
8. Şirak (Ermənistanda vilayət, XX əsrin əvvəllərinə kimi burada əsasən azərbaycanlılar yaşamışlar) – Sirak (Macarıstanda şəhər);
9. Slkuni (hayların Manna əsilli feodal nəsli, bu nəslin əcdadı Cənubi Azərbaycanın sala adlı tayfasının nümayəndəsi Slak olmuşdur4) – Sala (RF-nin Leninqrad vilayətində kənd, Arxangelsk vilayətində çay);
10. Talin (Ermənistanda şəhər) – Tallin (Estoniyanın paytaxtı);
11. Tavuş (Ermənistanda vilayət) – Tauş, Tauşka (Rusiyanın Perm diyarında kənd və çay);
12. Truni (hayların feodal nəsli, hay tarixçisi Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Tur adlı şəxs olmuşdur) – Tura (Macarıstanda şəhər) – Tura (Udmurtiyanın Krasnoqorsk rayonunda kənd) – Tura (Slovakiyanın Nitra diyarında macar kəndi) – Stara Tura (Slovakiyanın Trençin diyarında macar şəhəri) – Tur (Rumıniyanın Transilvaniya bölgəsində macar kəndi) – Tur (Macarıstanda çay) – Tura (Rusiyanın Arxangelsk və Tomsk vilayətlərində iki çay);
13. Turk (hayların xristianlığa qədərki inanclarında nəhəng məhsuldarlıq tanrısı) – Turku (Finlandiyada şəhər) – Turka (Rusiya Federasiyasının Perm diyarında çay və qəsəbə, Kursk vilayətində iki kənd);
14. Vaqarşapat (Ermənistanda şəhər, bu toponimin haylara heç bir aidiyyəti yoxdur, gəlmə haylar eramızın 140-cı illərində Parfiya şahzadəsi Vaqarş tərəfindən salınmış və onun şərəfinə Vaqarşabad adlandırılmış şəhərin adını 1992-ci ildə Eçmiədzin şəhərinə vermişlər, Eçmiədzin şəhərinin 1945-ci ilədək adı isə Üçkilsə olmuşdur) – Vakari (Estoniyada qəsəbə);
15. Vanadzor (Ermənistanda şəhər) – Vana-Vigala, Vana-Kaiu (Estoniyanın Raplamaa vilayətində iki kənd).
AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏR
1. Abaran, Aparan (Azərbaycanın qərb torpaqlarında qondarılmış Hayastanda – indiki Ermənistanda əzəli sakinləri azərbaycanlılar olmuş kənd, şəhər, yaylaq yeri, eləcə də çöl və çay) – Abaran (İspaniyanın Mursiya vilayətində kənd – ehtimal edilir ki, bulqarların bir qolu olan avarlar “xalqların böyük köçü” zamanı İspaniyaya da gedib çıxmışlar);
2. Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Ermənistanda kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar tərəfindən dəyişdirilmişdir) – Ara (Ermənistanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara (Norveçdə göl) – Ara (İrlandiyada çay);
3. Avan (Ermənistanda əhalisi yezidi kürdlərdən ibarət kənd) – avan (fransız dilində “öndə”, “qabaqda”) – Awan (Belçikanın Lej vilayətində kommuna);
4. Ayrum (Ermənistanda şəhər) – arum, arumın, arumani, armani (yarıköçəri həyat tərzi sürən rumın tayfası);
5. Balak (Ermənistanın Sünik vilayətində kənd) – Belek (Polşada kənd);
6. Barana (Ermənistanın Noyemberyan şəhərinin keçmiş adı) – Baran (Belarusda çay və şəhər) – Baran (Polşada iki kənd) ;
7. Dvin (Qərbi Azərbaycanda qədim şəhər) – Divin (Bosniyada kənd) – Divin (Belarusun Brest vilayətində kənd);
8. Erməni (hayların ekzonimi – başqa xalqların onlara qoyduqları ad) – Arman, Armin (Avropada kişi adı) – Arminius (I əsrdə romalılara qarşı üsyana başçılıq etmiş german qəbilə başçısı);
9. Keşkənd (Ermənistanın Yeğeqnadzor şəhərinin 1935-ci ilə qədərki adı, bu toponim “Keşişkənd deyil, Keşkənd formasında idi”5) – Kesh (Şimali İrlandiyada kənd);
10. Manas, Manes (Ermənistanın Alaverdi şəhərinin qədim adı) – Manas, Manas-Bastanous (Fransanın Drome və Gers departamentlərində iki kommuna);
11. Muratsyan (hayların feodal nəsli) – Muras (İspaniyanın Lugo vilayətində kənd);
12. Şirak (Ermənistanda vilayət, XX əsrin əvvəllərinə kimi burada əsasən azərbaycanlılar yaşamışlar) – Sirak (Fransanın Auch və ya Ash dairəsində kommuna);
13. Slkuni (hayların Manna əsilli feodal nəsli, bu nəslin əcdadı Cənubi Azərbaycanın sala adlı tayfasının nümayəndəsi Slak olmuşdur) – Sala (İsveçdə ada və kommuna) – Sala Bolognese (İtaliyada kommuna) – Sala Consilina (İtaliyada şəhər) – Sala (Latviyanın Salas diyarının inzibati mərkəzi) – Sala (Fransada çay);
14. Truni (hayların feodal nəsli, hay tarixçisi Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Tur adlı şəxs olmuşdur) – Tur (qədim skandinaviyalılarda Tanrı) – Tura (Fransada şəhər) – Tur (Fransada şəhər, dairə) – Tur (Polşanın Lodzin və Kuyav-Pomor voyevadalıqlarında iki kənd) – Tur (Ukraynanın Volın vilayətində kənd) – Tur (İsveçrədə çay) – Tur (X əsrdə Belarus dövlətçiliyinin əsasını qoymuş şəxsin adı) – Tur (Belarusda çay);
15. Tavuş (Ermənistanda vilayət) – Tauscha (Almaniyanın Saksoniya federal torpağında kommuna) – Tausch (Almaniyada nəsil və ya soyad);
16. Turk (hayların xristianlığa qədərki inanclarında nəhəng məhsuldarlıq tanrısı) – Türk (etnos) – Turka (Ukraynanın Lvov vilayətində şəhər və rayon, İvano-Frankovsk vilayətində kənd) – Turka (Ukraynada, Moldovada, Rumıniyada çay) – Turka (Polşanın Lublin voyevodalığının Lublin və Chelm dairələrində iki kənd);
17. Vaqarşapat (Ermənistanda şəhər, bu toponimin haylara heç bir aidiyyəti yoxdur, haylar eramızın 140-cı illərində Parfiya şahzadəsi Vaqarş tərəfindən salınmış və onun şərəfinə
Vaqarşabad adlandırılmış şəhərin adını 1992-ci ildə Eçmiədzin şəhərinə vermişlər, Eçmiədzin şəhərinin 1945-ci ilədək adı Üçkilsə olmuşdur) – Vagar (Danimarkanın Farer adalarına daxil olan ada).
YAXIN ŞƏRQ ÖLKƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏR
1. Abelyan (gəlmə hayların feodal nəsli, Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Abel adlı şəxsdir) – Habil (ərəb şəxs adı) – Hebel (yəhudi şəxs adı);
2. Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Ermənistanda kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar tərəfindən dəyişdirilmişdir) – Ara (Ermənistanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara (İsraildə kənd);
3. Aram (hayların mifik əcdadı Haykın nəticəsi) – Aram (“Tövrat”a görə, Nuh Peyğəmbərin nəvəsi) – Aram (Suriyanın qədim yəhudi dilində adı);
4. Aştarak (Ermənistanda şəhər) – Ashtar, Astar (İordaniyanın qərbində mövcud olmuş qədim Moab ölkəsində və Efiopiya ilə Eritreyanın ərazilərində mövcud olmuş Aksum krallığında ən çox pərəstiş edilmiş tanrılardan biri);
5. Avan (Ermənistanda əhalisi yezidi kürdlərdən ibarət kənd) – Avan (“Tövrat”a görə, Adəm və Həvvanın qızı) – Avana (Suriya ərazisindən axan Bərədə çayının “Tövrat”dakı adı);
6. Barana (Ermənistanın Noyemberyan şəhərinin keçmiş adı) – Paran (Ptolemeyə görə, Misirin Sinay yarımadasındakı Feiran vadisinin keçmiş adı) – Paran (İsraildə kənd);
7. Cermuk (Ermənistanda şəhər və mineral bulaq) – Yarmuk (Suriyada və İordaniyada çay);
8. Elar, Ellər (Ermənistandakı Abovyan şəhərinin qədim adı – XIII əsrdən) – Ellar (Fələstində kənd);
9. Gümrü (Ermənistanda şəhər) – Deir El Kamar (Livanda kənd);
10. Truni (hayların feodal nəsli, hay tarixçisi Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Tur adlı şəxs olmuşdur) – Tura əl-Gharbiya (Fələstində şəhər).
İRAN, TACİKİSTAN, ƏFQANISTAN VƏ PAKİSTAN İLƏ ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏR
1. Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Ermənistanda kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar tərəfindən dəyişdirilmişdir) – Ara (Ermənistanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara (İranın Mazandaran ostanında kənd);
2. Aram (gəlmə hayların mifik əcdadı Haykın nəticəsi) – Aram, Tul Aram, Pole Aram (İranın Xuzistan ostanında bir, Gülüstan ostanında iki kənd);
3. Avan (Ermənistanda əhalisi yezidi kürdlərdən ibarət kənd) – Avan (İranın Kerman ostanında kənd) – Awan (İranda qədim Elam şəhəri) – Awan (qədim Elam ölkəsində şah sülaləsi) – Awan (Pakistanın Pəncab ştatında etnik qrup);
4. Balak (Ermənistanın Sünik vilayətində kənd) – Balak (İranın Kerman və Kürdüstan ostanlarında iki kənd) – balak (kürd tayfası);
5. Barana (Ermənistanın Noyemberyan şəhərinin keçmiş adı) – Baran (Pakistanın Bəlucistan vilayətində kənd) – Baran, Borje Baran (İranın Xuzistan və Mərkəzi ostanlarında iki kənd) – Paran (Mazandaran ostanında iki kənd);
6. Çambarak (Ermənistanda şəhər) – Chambara (Əfqanıstanın Qəznə vilayətində yer adı);
8. Dilican (Ermənistanda şəhər) – Dilican (İranın Mərkəzi ostanında şəhər, Şimali Xorasan və Gilan ostanlarında dörd kənd);
9. Erməni (hayların ekzonimi – başqa xalqların onlara qoyduqları ad) – Ermən (orta pars dilində “icma, tayfa üzvü” mənasını ifadə edən söz, faktiki olaraq, qədim parsların özlərini adlandırmaq üçün istifadə etdikləri etnonimlərdən biri);
17. Şirak (Ermənistanda vilayət, XX əsrin əvvəllərinə kimi burada əsasən azərbaycanlılar yaşamışlar) – Deh Shirak, Shirag (İranın Kerman və Cənubi Xorasan ostanlarında üç kənd) – Sirak (İranın Luristan və Fars ostanlarında iki kənd, Çaharmahal və Bəxtiyar ostanında bir kənd);
18. Slkuni (hayların Manna əsilli feodal nəsli, bu nəslin əcdadı Cənubi Azərbaycanın sala adlı tayfasının nümayəndəsi Slak olmuşdur6) – Sala (İranın Kürdüstan ostanında kənd);
19. Taşir (Ermənistanda şəhər) – Tashar (İranın Kerman və Kermanşah ostanlarında iki kənd);
20. Truni (hayların feodal nəsli, hay tarixçisi Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Tur adlı şəxs olmuşdur) – Tura (İranın Xuzistan ostanında kənd) – Tur (İranın Cənubi Xorasan ostanında kənd);
CAN AY ANA… (Polad Həşimovun Anasına) Can ay Ana, bu baxışda nələr var… Bu baxışda, Poladının ilk dişi, İlk addımı, gülüşü var, yeriş var… Bu baxışdan asılıbdı murazlar… Bu baxışda Poladının ilk beşi, Gülərüzü, şux qaməti, duruş var… * * * Can ay Ana, bu baxışda nələr yox?! Bu baxışda yoxa çıxıb diləklər, Bu baxışda zaman da yox, məkan da… Bu baxışda itib bütün mizanlar… Bu baxışda dünya çöküb iməklər, Bu baxışda yelkən də yox, sükan da… * * * Can ay Ana, bu baxışda nələr var… Bu baxışda Poladın ilk rütbəsi, Bu baxışda şərəf də var, şan da var… Bu baxışda fəğan edir arzular… Bu baxışda min vaizin xütbəsi, Al don geymiş qürub da var, dan da var… * * * Can ay Ana, bu baxışda nələr yox?! Bu baxışda qədər namı ağlayır, Bu baxışda Polad adlı oğul yox… Bu baxışda tükənibdi niyazlar… Bu baxışda kədər qəmi dağlayır, Mum tək yumşaq, polad kimi oğul yox…. * * * Can ay Ana, bu baxışda nələr var… Bu baxışda Poladının mərdliyi, Ərənliyi, cəsurluğu, qürur var… Baxışının hərarəti dondurar… Bu baxışda fəxarətin sərtliyi, Ağalığı, amirliyi, onur var… * * * Can ay Ana, bu baxışda nələr yox?! Bu baxışda susub qapı zəngləri, “Polad gəldi”, dur ayağa deyən yox… Bu baxışda od qalayır xəyallar… Bu baxışda itib dünya rəngləri, “Ana” – deyə, şirin-şirin gülən yox… * * * Can ay Ana, bu baxışda nələr var… Bu baxışda xanım, xatın bir Ana, Sinəsində bağrı çat-çat olan var… Bu baxışdan neçə Ana boylanar… Bu baxışda Nüşabə tək şir Ana, Tomris kimi kükrəyən var, yanan var… 12.01.2021. – Bakı.
Nərmingilin ailəsi böyük deyildi. Bacısı Nuranədən yeddi yaş, qardaşı Fikrətdən isə dörd yaş kiçik idi. Sonbeşik olduğu üçün evdə hamı onun nazını çəkir, qeydinə qalırdı. Amma Nərmin balaca olduğunu qəbul etmək istəmirdi. Fikirləri, arzuları o qədər böyük idi ki, ona balaca deyəndə əsəbləşirdi.
Nərmin ağ bənizli, sarışın, gur saçlı idi. Güləndə al dodaqlarının arasından cərgə ilə düzülən mirvari dişlərinin parıltısı yaşılımtıl gözlərindəki işıltıya qarışıb üzünü nura boyayırdı. Zərif qaməti, incə səsi ilə nağıllardakı pəricikləri xatırladırdı. Qardaşı Fikrət Nərmini çox istəyirdi, amma zarafatından da qalmırdı. İmkan tapan kimi “balaca” deyə qızı cırnadırdı. Anası Fikrətə dediyi sözə görə acıqlananda uzaqdan işarə barmağı ilə baş barmağını üç santimetrlik məsafədə tutub pıçıltı ilə “Bu boydasan” deyib, qızı özündən çıxarırdı. Hərdən bacısına uzaqdan baxıb altdan-altdan güləndə də “O mənə ürəyində “balacasan” deyir” qışqıran Nərmin böyükləri güldürürdü.
Uşaqların üçü də çalışqan idilər. Nərmin həkim olmaq istəyirdi., amma nə həkimi olacağına qərar verə bilmirdi. Hüquqşünas olmağı arzulayan bacısının da həkim olmasını istəyirdi.
İllər ötdü. Uşaqlar böyüyüb təhsil aldılar. Nüranə arzuladığı kimi hüquqşünas olmuşdu. Şəxsi hüquq məsləhətxanasını yaratmış, əsasən qadınların haqlarının qorunması uğrunda mübarizə aparırdı. Ailədə, cəmiyyətdə qadın zorakılığına qarşı çıxır, bütün qadınları xoşbəxt görmək istəyirdi. Çünki bilirdi, yalnız qadını təhsilli, azad, xoşbəxt olan xalq inkişaf edə bilər.
Fikrət jurnalist olmuşdu. Bütün dünyanı gəzir, məhşur insanlarla görüşür, məqalələr yazır, televiziya verilişləri hazırlayırdı. Müxtəlif sahələrdə çalışan xeyli sayda dostları var idi. Məktəb yaşlarından indiyə qədər dostluqları davam edən Eldar ilə bir kanalda çalışırdılar. Hər səhər görüşüb ya Fikrətin, ya da onun maşınında işə gəlirdilər.
Həftənin cümə günü idi. Fikrət saat 8:00-da efirə gedəcək verilişi hazırlamaq üçün sübh tezdən işə gəlmişdi. Dəhlizdəki səs-küyü eşidib, nə baş verdiyini öyrənmək üçün qapını açar-açmaz xəbərlərin aparıcısı qonur gözlü, sarışın qız olan Sevda:
-Eldarı maşın vurub-deyərək pilləkənlər tərəfə qaçdı. Bir anlıq donub qalan Fikrət Sevdanın arxasınca qaçıb çölə çıxdı. Eldar asfaltın üstündə huşsuz vəziyyərdə uzanmışdı. Gicgahından zədə aldığı aydın görünür, yaradan qan axırdı. Təcili yardım maşını gəldi. Eldarı ehtiyyatla xərəyə uzadıb, maşına qoydular. Fikrət veriliş üçün hazırladığı materialların yerini Sevdaya söyləyib maşına, Eldarın yanına qalxdı. Həkimin sözlərinə məhəl qoymayıb: “Neyrocərrahiyyəyə gedirik”-dedi. Yolda Fikrət mobil telefonla kiməsə zəng edib vəziyyəti danışdı. Xəstəxananın dəhlizində onları zərif, yaşıl gözlü, ağ bənizli gənc bir həkim qarşıladı. Xəstəni yerindəcə müayinə edib:
Əməliyyata hazırlayın-deyə, qətiyyətlə söylədi. Fikrət həkimi qolundan tutub saxladı:
Nərmin, yaşayacaq?
Qardaşının ümüd dolu gözlərinə baxıb heç nə söyləmədən əməliyyat otağına yollandı.
Altı saatdan sonra xəstəni reanimasiyaya aparanda əməliyyatın uğurlu keçdiyini, xəstənin vəziyyətinin normal olduğunu tibb bacısı Fikrətə söylədi.
Bəs Nərmin hanı?
Həkim dincəlir. Bir saatdan sonra növbəti əməliyyata girəcək.
Bu gün Nərminlə görüşə bilməyəcəyini anladı. Birdən Fikrətin yadına düşdü ki, Eldarın ailəsinə xəbər verməyib. Onlar işdə olduğunu, axşam isə həmişəki vaxtda evə gələcəyini düşünürlər. Eldarın qardaşına zəng etmək qərarına gəldi, çünki anasına bu xəbəri qəfil söyləyə bilməzdi. Mobil telefonda Rasimin nömrəsini tapıb yığdı:
– Salam.
– Əleykə salam. Səsini eşidək. Xeyir ola, Eldar olan yerdə məni yada salmısan?
Bir az ara verib:
-Kaş xeyir olaydı. Xəstəxanadayam. Gələ bilərsən?
-Nə olub ki?
-Olmuşdu. Şükür, ötdü, amma gəlsən yaxşıdı.
İyirmi dəqiqədən sonra Rasimin hündür qaməti dəhlizin o başında göründü. Fikrət hadisəni danışanda oğlanın rəngi ağardı.
-Özüm görmədim. İş yoldaşlarım söylədilər. Maşını dayanacaqda saxlayıb işə gələndə əlindəki buraxılış kartı yerində dayanmış bir “cip”in arxasında asfaltın üstünə düşüb. Əyilib kartı götürmək istəyəndə “cip” yerindən tərpənib. Sən demə, gecə növbəsindən çıxan Cavad müəllim maşının içində imiş. Arxada yerə əyilmiş Eldarı görməyib maşını üstünə sürüb. Gicgahına zərblə toxunan maşını yaxşı ki, anında saxlayıb. Yoxsa, Allah eləməsin, üstünə çıxa bilərdi. Bu böyük maşınların mənfi tərəfi budur da… Arxada kamera olmayanda yaxın məsafədə yerə əyilmiş adamı görmək olmur. Lap tank kimi. İçəridən qarşıdakı bir metrlik məsafəni görmək olmur. Müharibə vaxtı düşmən tankını partlatmaq üçün puskuda yaxınlaşmağını gözləyib məhz bu məsafədən içinə bomba ataraq məhv edə bilirdilər.
ikrət bütün bunları Rasimi sakitləşdirib vəziyyətdən çıxarmaq üçün uzun- uzadı söyləyirdi.
– Sən ürəyini sıxma! Bizim Nərmin heç kimə boşuna ümid verməz. “Yaşayacaq” dediyi adama zaval yoxdur. Rasim:
– Allah Nərmin bacının canını sağ eləsin.
Deyib, gözünün yaşını sildi.
Səhəri gün işdən imkan tapan kimi xəstəxanya gələn Fikrət birbaşa Nərminin otağına yollandı. Üstündə iri hərflərlə “neyrocərrah N. Mehdiyeva” yazılan qapını döyüb içəri keçdi. Üzəri kağız-kuğuzla dolu böyük masanın arxasında oturan Nərmin nə isə yazırdı. Fikrəti görən kimi gülümsədi.
-Dostun narkozdan ayılan kimi xaş istəyib. Deyəsən xaşın eşqinə düşündüyümdən də tez ayağa qalxacaq.
Bacı-qardaş xeyli güldülər. Sonra otağa sükut çökdü. Fikrət iri pəncərəyə yaxınlaşıb, Nərmini işarə ilə yanına çağırdı.
-Nərmin, bilirsən də nə boydasan?
-Fikrət, yenə başladın?
-O göydələni görürsən? Bax sən mənim üçün o boydasan. Deyib, bacısına sarıldı…
Bu gün istedadlı gənc yazar Aytac Sahədin anadan olduğu gündür. Ad günü münasibəti ilə Aytac xanımı təbrik edir, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzu edirik! Uğurlarınız bol olsun!
Aytac Sahəddən maraqlı bir yazı. Buyurun oxuyun:
Aytac Sahəd – Orxanın gəmisi
(hekayə)
Yaxşı yadımdadır, beş yaşım var idi, avqust son günlərini götürüb təqvimi, atam da özünü götürüb, bizi tərk etdi. O avqustun fəsadları, bizi bir sonrakı “avqust faciəsi”nə hazırladığını hardan bilərdik ki?! Atam elə getmişdi ki, Orxanla mən olmasaydım, bu gediş anamı da birdəfəlik aparacaqdı.
Orxan məndən altı yaş böyük olsa da, məndən daha çox əzizlənir, daha şıltaq aparırdı özünü. Ancaq bu şıltaqlığına rəğmən hamı onu çox istəyirdi. Təkcə küçəmizin uşaqlarından başqa. Orxan, anam demiş, onlara qan uddururdu. Küçədəki bütün uşaqlar ondan qorxurdu. Ona görə yox ki, o çox güclü idi, ona görə ki, heç nədən qorxmurdu. Nə qonşudakı Gülnaz xalanın itindən, nə bizi həmişə səs-küy saldığımız üçün danlayan Səfər dayıdan, nə də şırıltısından qulaq tutulan çaydan. O çay ki, orda çimməyə məhəllədəki uşaqlardan heç kim ürək eləmirdi, tək Orxandan başqa. Mən isə ona oxşamırdım. Hər şeydən qorxurdum, elə o itdən də, Səfər dayıdan da, çaydan da. Ən çox isə anamdan qorxurdum. Daha doğrusu, qorxduğumu düşünürdüm. Əslində mən anamı çox sevirdim deyə bu qədər sakit, bu qədər sözəbaxan uşaq idim. Mən görürdüm anamın nə çəkdiklərini. Mən gecələr qorxduğum üçün anamla yatırdım, daha doğrusu, mən yatırdım. Haçan yuxudan ayılsam, anam ya pəncərənin qabağında atamın evə gəlməyini gözləyir, ya da hıçqırıqlarını boğazına düyünləyirdi. Elə bilirdim ki, Orxan da gecələr anamla yatsa, onun ağladığını görsə, anamı incitməz. Ancaq yox, bizim Orxan ipə-sapa yatmırdı. O lənətə gəlmiş avqustun axırları idi. Küçəmizdəki bütün uşaqlar yayla artırma dəqiqələrini oynayırdılar. Orxan da istisna deyildi. Az qala hər gün evin yaxınlığındakı çaya gedir, anam hirslənib, hay-kuy salana qədər evə qayıtmırdı. Nədənsə, həmin gün anam çox hirsli idi, nəsə hiss edirdi. Orxan: -Ana, nə olar, vallah, axırıncı dəfədir, daha getməyəcəm, vallah getməyəcəm, qoy indi gedim, -desə də anam icazə vermirdi. – Dedim ki, yox. Gedib özünü palçığa batırıb gəlirsən, yazığam axı mən, – deyib icazə vermədi, hətta Orxanın sözə baxmayacağını bildiyi üçün darvazanı baglayib, açarı cibinə qoydu. Gəl ki, Orxan mütləq həmin gün çaya getməliydi. Ona görə yox ki, o çimmək istəyirdi, ona görə ki, ondan iki yaş böyük olan qonşunun oğlu Eldarın paltarlarını çiməndə oğurlamışdı. O da hirsindən: “Hə, qorxaq, görüm sən bir də bura gələ biləcəksənmi? Haçansa gəlsən, mən də sənin paltarlarını oğurlayacam” – deyə onu hədələməşdi. Orxan bilirdi ki, getməsə, hamı onun qorxaq olduğunu düşünəcək. Ona görə də, mütləq darvazanı açıb qaçmalı idi, amma necə, bax onu elə hey fikirləşə-fikirləşə qalmışdı. Bu vəziyyətdə onun azadlığı, mənim nə qədər cəsarətli olmağıma bağlıydı. Mən açarı götürüb qapını açmalı, ona çıxmağa kömək etməliydim. Ancaq mən çimmək istəmirdim, çünki bilirdim ki, anam əynimdəki paltarları təzə yuyub, mən onları bulaşdırsam, çox hirslənəcək. Ona görə Orxan nə qədər dilə tutsa da, razılaşmırdım, ta ki, atamın ona aldığı ağ gəmini mənə verəcəyini deyənə qədər. Axı atam mənə heç vaxt oyuncaq almamışdı, ona almışdı. Orxan mən yaşda olanda, atam daha az içirdi. Bax beləcə, Orxan gəmi ilə mənim başımı aldatmışdı, mən də anamın yanına gedib, onun başı qarışan kimi açarı götürməyi gözləyirdim. Ele bu vaxt qapı döyüldü, gələn qonşunun gəlini Elnarə xala idi. Anam bilirdi ki Elnarə xala atamdan xəbər gətirib, ona görə tez paltarları bir tərəfə qoyub, bütün diqqətini Elnarə xalaya verdi. Heç mənim açarı götürməyimə ehtiyac qalmadan Orxan açıq qapıdan sıyrılıb keçdi. Anam qaçdığını görüb, “bax, Orxan, paltarın yaş olsa, evə qayıtma, öldürəcəm səni” deyə qışqırdı. Nə bilərdi ki, qayıtmayacaq. Orxanın arxasınca da getmədi. Çünki Elnarə xala atamdan danışırdı, onun əri atamla yaxın dost idi. Anam yerində qalsa da, mən Orxanın dalınca getməliydim. Çünki açarı da verə bilməmişdim, barı gedib onun paltarlarını saxlamalıydım ki, Eldar oğurlamasın. Yoxsa o ağ gəmini mənə verməyəcəkdi. Beləcə mən anamın başı qarışan kimi tez çayın kənarına qaçdım. Orxan hələ çaya girməmişdi, məni gözləyirdi. Mən gələn kimi soyunmağa başladı və atam kimi, bir qaşını qaldırıb mənə baxdı. – Sən indi çimməyəcəksən? – Yox, mamam hirslənər mənə çimsəm. – Sən həmişə belə qorxaq olmusan, həmişə, paltarlardan müğayət ol ha, – deyib, göy şalvarını da qucağıma tullayıb, bir anda suya atıldı. Mənim onun necə çimməyinə baxacaq həvəsim yox idi, ona görə də: – Paltarları bax burda, daşların arasında gizlədirəm – deyə qışqırıb paltarlari gizlətdim. Orxan da: – Elə yerə qoy islanmasın, yoxsa anam məni öldürəcək, – deyib, daha dərinə baş vurdu. Mən də var qüvvəmlə gəmini Gündüzdən götürmək üçün onlara qaçdım. Orxan bir neçə gün idi ki gəmini Gündüzə vermisdi. Axı Orxanın gəmiylə oynayan yaşı deyildi. Mən də çox pis olmuşdum, axi niyə mənə yox, Gündüzə vermişdi. Onsuz da onun atası içmirdi. Gəmini Gündüzdən götürüb, axşama düşdüm. Yolboyu “birdən Orxan sözünün üstündə dayanmaz, gəmini alar” deyə düşünürdüm. Ancaq Orxan bu gəmini məndən hec vaxt almadı. Mən qayıdanda çayın kənarında heç kim yox idi. Axı Orxan burda olmalıdır, paltarları burdadı. Orxan, Orxan! Nə qədər çağırdım, cavab gəlmədi. Çayın ətrafına baxdım, Orxan yox idi. Onda elə bilirdim ki, sular təkcə gəmiləri batıra bilir, ona görə ağ gəmini bərk-bərk özümə sıxıb, Orxanın paltarlarını götürüb evə yollandım. Elə bilirdim Orxan evdədir, çünki mən, ancaq gəmilərin batdığını eşitmişdim, insanların da bata biləcəyindən xəbərim yox idi. Və “Orxan hardadı” sualına bir cavabım var idi. Yəqin sudan çıxıb, məni tapa bilməyib, mən paltarı daşın altına qoyanda hansı daş olduğunu da görmədi, yəqin uşaqlardan kimsə ona paltar gətirib, o da evə gedib deyə düşünə-düşünə evin darvazasına çatmışdım. Darvaza da açıq idi. Həyətdə də çoxlu adamlar vardı. “Nə baş verir burda? Anam niyə ağlayır? Orxan haradadır?” düşünə-düşünə heysiz şəkildə ağacın dibində ağlayan anamın “Orxan öldu, balam öldü” dediyini esitdim. Birdən anamın “paltarların yaş olsa, evə qayıtma, öldürəcəm səni” deyə qışqırdığını xatırladım. Tez anam tərəfə qaçıb: “Ana, Orxanı niyə öldürdün ki? Bax, paltarlari yaş deyil, bax, yaş deyil, niyə öldürdün!?” – deyib paltarları anama uzatdım. Anam daha bərkdən qışqırıb paltarları bağrına basdı. O gündən sonra həmişə Orxanın bütün paltarları quru, anamın gözləri isə yaşlı qaldı. Gəmi də batdı.
Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindən
Yazımızın I hissəsində (bax: Araz Şəhrili. “ERMƏNİLƏRİN ƏSL VƏTƏNİ – HİNDİSTAN, YOXSA EFİOPİYA?”. ) qeyd etdik ki, Azərbaycan torpaqlarında qondarılmış Hayastanın – indiki Ermənistan Respublikasının 47 şəhərinin hazırkı və keçmiş adlarından 38-nin eynisi və ya çox oxşarı Afrika və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində mövcuddur. Yerdə qalan 9 şəhərdən yeddisi öz adını son iki əsrdə aldığına görə həmin şəhər adlarının heç bir tarixi dəyəri yoxdur.
Beləliklə, paralel toponimlərin faizinə görə (95%) bütün Qafqazın şəksiz lideri Ermənistandır. Bu məsələdə Gürcüstan Ermənistandan ən azı iki dəfə geridədir (bax: Araz Şəhrili. “Gürcüstan və Hindistan: düşündürücü faktlar”. https://fedai.az/?p=10914).
Apardığımız təhlilə əsaslanaraq ehtimal edə bilərik ki, müasir hayların etnogenez prosesi kifayət qədər mürəkkəb olmuşdur. Onların əcdadlarının bir hissəsi Sibir, Volqaboyu, Altay, Orta Asiya, Pamir, İran və Hindistandan, digər hissəsi, xüsusi ilə aşağı təbəqələri isə, çox güman ki, Efiopiyadan və semit xalqlarının yaşadıqları başqa ərazilərdən gəlmişlar.
Hindistanda və Nepalda təkrarlanan toponimlərdən bəzilərini Dara–Qaumata qarşıdurmasından sonrakı köçlərlə (bax: Araz Şəhrili. “Qədim azərbaycanlıların izi ilə”. https://fedai.az/?p=6715; Араз Шахрили. «Кем был Будда? Спустя века обретший бессмертие». https://fedai.az/?p=13818), Afrikadakı paralellərdən bir neçəsini isə “Tövrat”ın təsiri ilə əlaqələndirsək belə, onların hamısını, xüsusilə Efiopiya ilə bağlı olanlarını bu amillərlə izah etmək mümkün deyil.
Qeyd etməliyik ki, ümumi mənzərə oxucuya yalnız III yazıdan sonra aydın ola bilər. Elə buna görə də müvafiq fərziyyə və mülahizələr növbəti hissələrdən birində təqdim ediləcəkdir.
ERMƏNİSTANIN HİNDİSTANLA ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏRİ
1) Abaran, Aparan (Azərbaycanın qərb torpaqlarında qondarılmış Hayastanda – indiki Ermənistan Respublikasında əzəli sakinləri azərbaycanlılar olmuş şəhər və kənd, yaylaq yeri, eləcə də çöl və çay, Aparan şəhərinin adı qədim mənbələrdə Kasax kimi keçir) – Gadi Abaran (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Firozabad dairəsində kənd);
2) Abelyan (gəlmə hayların feodal nəsli, saxta hay tarixçisi Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Abel adlı şəxsdir) – Abel (Hindistanda şəxs adı) – Abela (Hindistanın Madhya-Pradesh ştatının Vidisha dairəsində kənd) – Abela (Haryana ştatının Karnal dairəsində kənd);
4) Ağin (Ermənistanda hay kəndi) – Agin Darengre (Hindistanın Meghalaya ştatının Şərqi Garo Hills dairəsində kənd);
5) Amasiya (Ermənistanda rayon və kənd) – Amasya (Türkiyənin Qaradəniz bölgəsində il və şəhər) – Amasi Kottai (Hindistanın Tamil Nadu ştatının Krishnagiri dairəsində kənd) – Amas (Bihar ştatının Gaya dairəsində kənd);
6) Amatuni (hayların Midiya və ya Manna əsilli feodal nəsli) – Amatun (Hindistanda və Banqladeşdə ad və soyad);
7) Ani (Türkiyənin Anadolu bölgəsində qədim şəhər, 961–1045-ci illərdə Ani çarlığının paytaxtı olmuşdur) – Ani (Hindistanın Karnataka ştatının Kannad dairəsində kənd) – Ani (Rajasthan ştatının Jaipur dairəsində kənd) – Ani (Chhattisgarh ştatının Koriya dairəsində kənd) – Ani (Himachal-Pradesh ştatının Kullu dairəsində şəhər və inzibati ərazi vahidi) – Ani (Uttar-Pradesh ştatının Mainpuri dairəsində kənd) – Bishanpur Ani (Bihar ştatının Samastipur dairəsində kənd);
8) Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Ermənistanda kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar tərəfindən dəyişdirilmişdir) – Ara (Ermənistanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara (Hindistanın Jharkhand ştatının Hazaribag dairəsində kənd) – Arrah, Ara (Bihar ştatının Bhojpur dairəsində şəhər);
9) Arma (hayların mifik əcdadı Haykın nəticəsi) – Arma Konda (Hindistanın Andhra-Pradesh ştatında dağ) – Arma (Andhra-Pradesh ştatının Visakhapatanam dairəsində kənd) – Arma (Qərbi Benqal ştatının Medinipur dairəsində kənd);
10) Armavir (Ermənistanda 1931-ci ildə salınmış şəhər) – Armavir (Azərbaycanın qərb torpaqlarında V əsrədək mövcud olmuş şəhər) – Armoor (Hindistanın Telangana ştatının Nizamabad dairəsində şəhər);
11) Erməni (hayların ekzoetnonimi – başqa xalqların onlara qoyduqları ad) – Ariman Chelka (Hindistanın Andhra-Pradesh ştatının Mahbubnagar dairəsində yer adı) – Arman Tola, Arman Patti (Uttar-Pradesh ştatının Gorakhpur və Sant Ravidas Nagar dairələrində iki kənd) – Arman Pura (Pəncab ştatının Firozepur dairəsində kənd);
12) Avatsatsi (hayların feodal nəsli) – Vatsa (qədim hind dövləti və onun paytaxtı);
13) Ayas (Kilikiyada mövcud olmuz hay şəhəri) – Ayas (Hindistanın Qərbi Benqal ştatının Birbhum dairəsində kənd);
14) Bakan (hayların feodal nəsli) – Bakan (Hindistanın Himachal-Pradesh ştatının Chamba dairəsində kənd) – Bakan (Rajasthan ştatının Bhilwara dairəsində kənd) – Bakan (Bihar ştatının Aurangabad dairəsində kənd);
21) Benuni (hayların Urartu əsilli feodal nəsli) – Benun (Hindistanın Cammu və Kəşmir ştatının Kishtwar və Doda dairələrində iki kənd) – Benun (Himachal-Pradesh ştatının Solan dairəsində kənd);
22) Bjni (Ermənistanda əsl adı Biçni olmuş kənd) – Bijni (Hindistanın Assam ştatının Chirang dairəsində şəhər);
23) Boquni (hayların feodal nəsli) – Bogun (Hindistanın Arunachal-Pradesh ştatının Upper Subansiri dairəsində kənd) – Boguni (Hindistanda ad və ya soyad);
24) Bujuni (hayların feodal nəsli) – Bujon Ka Khera, Bujon Ka Padla (Hindistanın Rajasthan ştatının Pratapgarh dairəsində kəndlər);
25) Dvin (Azərbaycanın qərb torpaqlarında mövcud olmuş qədim şəhər) – Divin (Hindistanın Himachal-Pradesh ştatının Solan dairəsində kənd);
26) Erivan, İrəvan (Ermənistanın paytaxtı) – Eriwang, İriwang (Nepalın Rolpa dairəsində kənd) – İravan (Hindistanın Kerala ştatının Pathanamthitta dairəsində kənd) – İravan (qədim hind eposu “Mahabharata”nın qəhrəmanı);
27) Gegham (hayların mifik əcdadı Haykın nəvəsi) – Geghamabak (Ermənistanın əvvəlki adı Basarkeçər olmuş Vardenis rayonunda kənd, 1991-ci ilədək adı Qayabaşı, əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur) – Gegam (Hindistanın Rajasthan ştatının Bhilwara dairəsində kənd);
41) Lori (Ermənistanda vilayət) – Lori (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Sonbhadra dairəsində kənd) – Lori Bandh (Bihar ştatının Rohtas dairəsində kənd) – Chapa Lori (Uttarakhand ştatının Garhwal dairəsində kənd) – Lori (Himachal-Pradesh ştatında vilayət) – Loru (Cammu və Kəşmir ştatının Pulwama dairəsində kənd);
42) Mamikonyan (Movses Xorenatsiyə görə, hayların Çin əsilli feodal nəsli) – Mamik (Hindistanda şəxs adı);
43) Manas, Manes (Ermənistanın Alaverdi şəhərinin qədim adı, qeyd etmək lazımdır ki, nə Alaverdi, nə də Manas toponimlərinin haylara aidiyyəti var) – manas (hind fəlsəfəsində və psixologiyasında anlayış) – Manas (Nepalda çay və milli park) – Manas (Butanda milli park) – Manas (Çin, Hindistan və Butan ərazilərindən axan çay) – Manaslu (Nepalda dağ) – Manas (Hindistanda çay) – Manasa (Hindistanın Madhya-Pradesh ştatında şəhər) – Manas (Haryana ştatının Kaithal dairəsində kənd) – Manas (Assam ştatında milli park) – Manas (Rajasthan ştatının Udaipur dairəsində kənd) – Manis Nagar (Tamil-Nadu ştatının Coimbatore dairəsində kənd);
44) Mandakuni (hayların feodal nəsli, əcdadı Miandak adlı mannalı olmuşdur) – Mandakini (Hindistanın Uttarakhand ştatının Kedarnath şəhərinin yaxınlığından axan çay) – Mandaki (Maharashtra ştatının Solapur, Pune dairələrində iki kənd) – Mandak Ka Guda (Rajasthan ştatının Rajsamand dairəsində kənd) – Mandak (Uttar-Pradesh ştatının Jattari və Aligarh dairələrində iki kənd);
45) Mehri, Meğri, Mığrı (Ermənistanda şəhər, toponim qədim türk dilində “dalan kimi dərə” mənasını verən “mukur” sözündən yaranmışdır 1, 2, amma nəzərə almaq lazımdır ki, “mehr” sözü İran dillərində “günəş”, “sevgi” mənalarını ifadə edir) – Mehrili (Qubadlı rayonunda kənd) – Mehri, Mehri Rajviyan, Mehri Purohitan (Hindistanın Rajasthan ştatının Mandi və Churu dairələrində üç kənd) – Sia Mehri (Cammu və Kəşmir ştatının Udhampur dairəsində kənd) – Mekri (Chhattisgarh ştatının Raipur və Champa dairələrində iki kənd) – Mukur Pura (Madhya-Pradesh ştatının Dewas dairəsində kənd);
50) Paluni (hayların feodal nəsli) – Paluni (Türkiyənin Siirt ilində ərazi) – Paluni (Hindistanda ad, soyad) – Paluni (Hindistanın Uttarakhand ştatının Tehri Garhwal dairəsindəki Ghansali şəhərinin Magron qəsəbəsində yer adı) – Baluni (Uttarakhand ştatının Pauri dairəsində kənd);
51) Razdan və ya Hrazdan (Ermənistanda şəhər) – Rasthan və ya Rasadhan (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Kanpur Dehat dairəsində kənd) – Razdan (Hindistanda şəxs adı);
54) Şirak (Ermənistanda vilayət, XX əsrin əvvəllərinə kimi burada əsasən azərbaycanlılar yaşamışlar) – Sirak (Hindistanın Uttarakhand ştatının Uttar Kashi dairəsində kənd);
55) Sis (Türkiyənin Kozan şəhərinin keçmiş adı, 1186–1375-ci illərdə Kilikiya haylarının paytaxtı) – Sispur (Banqladeşin Comilla dairəsində qəsəbə) – Sispur (Nepalda yer adı) – Sispur (Hindistanın Madhya-Pradesh ştatının Patna dairəsində yer adı);
56) Sisakan (Azərbaycanın Zəngəzur bölgəsinin orta pars dilində adı) – Sisakhane (Nepalda kənd) – Sisahanu (Budda Qautamanın ata babası);
57) Sisian (Ermənistanda şəhər və rayon) – Sisiyan (Hindistanın Rajasthan ştatının Jhunjhunu dairəsində kiçik şəhər) – Sisia (Bihar ştatının Kathar dairəsində kənd);
58) Siunia (hayların feodal nəsli) – Siuni (Hindistanın Odisha ştatının Kalahandi və Nabarangpur dairələrində iki kənd) – Siuni (Himachal-Pradesh ştatının Kangra və Hamirpur dairələrində iki kənd) – Siuni (Madhya-Pradesh ştatında ərazi) – Syuni (Uttarakhand ştatının Pithoragarh, Rudraprayag və Bageshwar dairələrində üç kənd);
59) Slkuni (hayların Manna əsilli feodal nəsli, bu nəslin əcdadı Cənubi Azərbaycanın sala adlı tayfasının nümayəndəsi Slak olmuşdur) – Silak (Hindistanın Jharkhand ştatının Godda dairəsində kənd) – Sala (Madhya-Pradesh ştatının Dhar və Khargone dairələrində iki kənd) – Sala Khedi, Bamori Sala (Madhya-Pradesh ştatının Ratlam və Vidisha dairələrində iki kənd) – Sala Bhari (Uttar-Pradesh ştatının Barabanki dairəsində kənd) – Barangay Sala (Filippində şəhər) – Sala (“Tövrat” personajı);
60) Sodatsi (hayların feodal nəsli) – Soda, Sodat (Hindistanın Rajasthan ştatının Tonk və Jaisalmer dairələrində iki kənd) – Sodat (Gujarat ştatının Chhota Udaipur və Vadodara dairələrində iki kənd);
61) Talin (Ermənistanda şəhər) – Talin Purva (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Sitapur dairəsində kənd);
68) Vaqarşapat (Ermənistanda şəhər, bu toponimin haylara heç bir aidiyyəti yoxdur, gəlmə haylar eramızın 140-cı illərində Parfiya şahzadəsi Vaqarş tərəfindən salınmış və onun şərəfinə Vaqarşabad adlandırılmış şəhərin adını 1992-ci ildə Eçmiədzin şəhərinə vermişlər, Eçmiədzin şəhərinin 1945-ci ilədək adı isə Üçkilsə olmuşdur) – Vagar (Hindistanın Karnataka ştatının Chikmagalur dairəsində kənd) – Radha Vagar (Uttar-Pradesh ştatının Bahraich dairəsində kənd);
69) Vanadzor (Ermənistanda şəhər) – Vana (Hindistanın Rajasthan ştatının Udaipur dairəsində iki kənd) – Vana (Gujarat ştatının Surendranagar dairəsində kənd);
70) Vanandasi (hayların feodal nəsli, Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Vahandur Vənd adlı bulqar türküdür) – Vanand (Ermənistanda iki kənd) – Vənənd (Ordubad rayonunda kənd) – Vanand (Hindistanın Maharashtra ştatının Ratnagiri dairəsində kənd);
71) Vank (Ermənistanın Sünik vilayətində kənd) – Vank (Hindistanın Gujarat ştatının Sabar Kantha və Surat dairələrində iki kənd) – Terhawa Tappa Vank, Vank Bhawanipur (Uttar-Pradesh ştatının Bairampur dairəsində iki kənd);
P.S. Bu araşdırmada müəllif apardığı paralellərdə ermənilərin soy və yer adlarının Hindistandakı etnonim və toponimlərlə oxşarlığı hay-boşların Hindistandan Kiçik Asiyada müqəddəs fahişəliklə məşğul olan hiyeredulların nəsilləri olmasını bir daha sübut edir. Bu gün ermənilər hay yyhəyasızlığı ilə və utanmadan Babur imperiyasının xanımı, əslən Qaraqoyunlu xanədanından olan Əncümənt Banunu erməni elan ediblər.. Buyurun erməniliyin mahiyyəti Artemid məbədində qaraçı taboru kimi gəlib müqəddəs məbəd fahişəliyi ilə məşğul olmalarının genoloji izləri kimi bu paralellər çox dəyərlidir…
Biri var idi, biri yox idi. Üç qardaş var idi. Bu üç qardaş o qədər mehriban idilər ki, vaxtlarını həmişə birlikdə keçirirdilər. Onlar gözəgörünməz idilər və qaçmağı çox sevirdilər. Insanlar bu qardaşları gözlə görməsələr də varlıqlarından xəbərdar idilər. Söhbət zamanı “ Hiss elədin, kiçik qardaş qaçdı?” , “İndi isə böyük qardaş keçdi.” deyirdilər.
İnsanlar onların hərəkətini gözlə izləyə bilmək üçün dairəvi meydança düzəltdilər.Bu, kənarları cizgilənmiş, hər beş cizgidən bir rəqəmlər yazılmış səliqəli meydança idi. Qardaşları isə tilsimləyib üç qızılı qəngdə əqrəbə çevirdilər. Hər üçünü ayaqlarından meydançanın mərkızinə bərkitdilər ki, yalnız bu dairə üzrə qaça bilsinlər.
Onlar çox sürətli qaçmağı bacarırdılar. Amma ən sürətli qaçan kiçik qardaş olsa da nə o, nə də ortancıl qardaş böyüyə çata bilmirdilər.
Kiçik qardaş durmadan qaçırdı. O, qaçmağa başlayanda ortancıl qardaş hələ uzaqda idi. Düşündü: “ Bu dəfə mən onlara qalib gələcəm. Çünki uzun müddətdir məşq edirəm. Əzələlərim möhkəmlənib, daha əvvəlki tək tez yorulmuram. Ortancıl qardaşım az bir məsafəni qət edənə qədər mən bütün meydançanı beş dəfə dairə vururam.”
Ortancıl qardaş fikirləşdi: “Bizim balaca bərk qaçsa da az nəticə əldə edir. Mənim məqsədim boyük qardaşımın getdiyi yolu qət etməkdir. O bir rəqəminə çatana qədər mən bütün meydançanı altmış dəfə dövr edirəm. İdmançılar illərlə sürən aramsız məşqlərdən sonra istədikləri nəticəni əldə edə bilirlər. Mən isə əsrlər boyu yorulmadan qaçıram, lakin o həmişə məndən irəlidədir. ”
Böyük qardaş səbirli, təmkinli, müdrik idi. Qardaşları ondan hündür, cüssəli, cəld olsalar da səylərinin əbəs olduğunu bilirdi. Buna baxmayaraq qardaşlarının çalışqanlığını bəyənir, qələbəyə ruhlandırırdı, çünki onlar qaçmadan özü bir addım belə ata bilməzdi. O bilirdi ki, əsrlər, qərinələr ötsə də qardaşları onu heç vaxt ötə bilməyəcəklər…
Bu üç qardaş dünyaya insandan, heyvanlardan, okeanlardan, daglardan, Yer kürəsindən, hətta kainatdan əvvəl gəlmişdilər. Onlar dünyanı, insan həyatını, idarə edir, əvvəlini və sonunu müəyyənləşdirirlər.
Hökmdarların belə qarşısında baş əyib aciz qaldığı məvhum əlahəzrət zamandır. Bu üç qardaş isə onun sadiq qulları – Saat, Dəqiqə və Saniyədir.
