Osloda Nizami Gəncəvi adına həftəsonu Azərbaycan dili məktəbinin təşkilatçılığı ilə uşaq ədəbiyyatının banisi, görkəmli ədibimiz Abdulla Şaiqin yubileyi ilə əlaqədar “Abdulla Şaiq – 140” adlı zoom görüş təşkil edilmişdir.
Görüşdə “Güllünün şeirləri” ilə uşaqların qəlbinə yol tapan, istedadlı və sevmli yazıçımız Zaur Ustac və Qax rayon C.Cabbarlı adına mərkəzi kitabxananın informasiya resurs şöbəsin müdiri Əsli İbrahimova iştirak etmişdir.
“Abdulla Şaiq -140”
Görüşdə ilk olaraq uşaqlara Ə.İbrahimova tərəfindən hazırlanmış “Abdulla Şaiq -140” video-çarxı təqdim edilmiş, görkəmli şairimizin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat verilmişdir. İstedadlı şairimiz Z. Ustac A.Şaiqin ilk uşaq yazıçısı olduğunu, bir-birində fərqli axıcı və uşaqlar üçün maraqlı mövzularda povest , hekayə və şeirlər yazdığını bildirmişdir. A.Şaiqin uşaq ədəbiyyatına gəlməsindən danışan Z.Ustac bildirmişdi ki, ədibimiz uşaqlar üçün ədəbi materialların az olduğunu gördükdə belə maraqlı, sevilən və tərbiyəvi əhəmiyyəti olan əsərlər yazıb yaratmağa başlamışdır. A.Şaiq yaradıcılığından müxtəlif əsərlər səsləndirən Z.Ustac Ana dilini öyrənmək üçün, şairin yaradıcılığının çox gözəl və düzgün seçilmiş bir metod olduğunu qeyd etmişdir.
Əsli İbrahimovada bir kitabxanaçı kimi A.Şaiq yaradıcılığının müasir gənclərimizə çatdırmağın vacib olduğunu bildirmiş və çalışdığı kitabxanada bu istiqamətdə işlərin görüldüyünü qeyd etmişdir. Pandemiyanın bütün dünyada tüğyan etdiyi bir dövrdə Ə.İbrahimova görkəmli yazıçı, şairlərimiz haqqında müxtəlif video-çarx hazırlayaraq sosial şəbəkədə gənclərimiz və uşaqlarımız ilə bölüşür və onların ədəbi cəhətdən zənginləşməsinə kömək edir.
Ə.İbrahimova tədbirin davamında A.Şaiqin ədəbi zənginliyi ilə fərqlənən müxtəlif əsərləri ilə uşaqlarımızı tanış etmiş,Ana dilimizi öyrənməyin vacibliyini vurğulamışdır.
Yevlax rayon Nizami Gəncəvi adına Malbinəsi kənd tam orta məktəbinin ibtidai sinif müəlliməsi İnarə Cəfərovanın şagirdi Aylan Süleymanlı görüşümüzə qoşulmuşdur. Aylanın söylədiyi “Xoruz” şeir uşaqlarımız tərəfindən maraqla qarşılanmış və aralarında fikir mübadiləsi olmuşdur:
Zaur Ustac – Abdulla Şaiqin yaradıcılığından söhbət edir.Zaur Ustac məktəbimizin şagirdləri ilə sual-cavab edir.
Uşaqlarımız həmişə olduğu kimi görüşümüzdə fəallıq göstərmiş, mahnı,şeir söyləmiş və qonaqlarımıza maraqlı suallar vermişdilər.
Tədbirdə iştirak edən Osloda Nizami Gəncəvi adına həftəsonu Azərbaycan dili məktəbinin şagirdləri:
Aida xanım Ramberg(N:01)
Ənvər Ramberg(N:02)
Həmid Əli(N:03)
Elsay Şekari(N:04)
Fərid Muradov(N:05)
Altay Bagheri(N:06)
Sabina Ramberg(N:07)
Şanay Şekari(N:08)
Sabina Luisa Hidayati(N:09)
Selina Alvand Vahed(N:010) , Yevlax rayon Nizami Gəncəvi adına Malbinəsi kənd tam orta məktəbinin şagirdi Aylan Süleymanlı(N:011) və Bakı şəhəri Arif Hüseynzadə adına tam orta məktəb-liseyin şagirdi Tuncay Şəhrili (N:012) “Abdulla Şaiq – 140” yubiley DİPLOMları ilə təltif olunmuşlar.
“Abdulla Şaiq – 140” yubiley DİPLOMu.
Arzu Rzayevanın rəhbərliyi ilə Ana dili dərsimizdə çox maraqlı keçmiş, uşaqlarımız yeni,hərf,söz, rənglər , güllər və rəqəmlər öyrənmişdilər.Onlar fikirlərini Ana dilində müxtəlif cümlələrlə ifadə etmişdilər.
Vintsas KREVE – (litvaca – Vincas Krėvė-Mickevičius, 19 oktyabr 1882-ci ildə Litvanın indiki Varena rayonu Merkine senyuniyasının Subartonis kəndində anadan olub – 7 iyul 1954-cü ildə ABŞ-ın Pensilvaniya ştatında vəfat edib).
Kreve onun ədəbi təxəllüsüdür, əsl soyadı – Mitskeviçyusdur.
V. Kreve XX əsr Litva ədəbiyyatının ən məşhur klassik yazıçılarındandır (nasir və dramaturq), eyni zamanda görkəmli ədəbiyyatşünas və dilçi alim, Kaunas və Vilnüs universitetlərinin professoru (1922-1943), həmçinin ictimai-siyasi xadim olaraq tanınıbdır. Litva Elmlər Akademiyasının ilk prezidenti olub (1941).
Vincas Krėvė-Mickevičius,
V. Kreve Litva – Azərbaycan çoxəsrlik ədəbi-mədəni əlaqələri tarixində və ictimai-siyasi münasibətləri salnaməsində müstəsna xidmətlər göstərmiş şəxsiyyətlərdəndir. Onun həyat və yaradıcılığının, elmi-pedaqoji, mədəni-maarif və ictimai-siyasi fəaliyyətinin 11 ilə yaxın dövrü (1909-1920) sıx şəkildə Azərbaycanla bağlı olubdur.
O, 1908-ci ildə müqəddəs Vladimir adına Kiyev İmperator universitetini bitirdikdən sonra – 1909-1920-ci illərdə Bakı 1-ci realnı məktəbində rus dili və ədəbiyyatı müəllimi olaraq çalışıb. Bakıda gözəl pedaqoq kimi ad qazanmış V. Kreve azərbaycanlı şagirdlərinin mütərəqqi dünya görüşlərinin formalaşması, ədəbi-estetik və elmi-nəzəri baxışlarının rasional istiqamətdə inkişaf etməsi və beləliklə, yüksək səviyyəli Azərbaycan ziyalılar dəstəsinin yetişdirilməsi işinə mühüm töhfələr veribdir. Onun yetişdirmələri sırasında sonralar Azərbaycanda yazıçı, jurnalist, həkim, iqtisadçı, pedaqoq və ictimai-mədəni xadimlər kimi tanınmış Tağı Şahbazi Simurğ, Ruhulla Axundov, Abdulla Şıxlinski, Abdulla Şahbazov, Həbib Talışinski, Qulaməli Həsənov, Hadı Əliyev, Səməndər Axundov və bir sıra digər şəxslər olublar. V. Kreve realnı məktəbində o vaxt onunla birgə müəllim işləmiş klassik yazıçı Abdulla Şaiqlə (1881-1959) yaxın dostluq və yaradıcılıq əlaqələri saxlayıbdır. Abdulla ŞAİQ 1957-ci ildə V. Kreve haqqında yazdığı xatirələrində minnətdarlıqla qeyd etmişdir ki, Litva yazıçısı onun “…ədəbi görüş dairəsinin genişləndirilməsində və dünya ədəbiyyatı xəzinəsini öyrənməkdə böyük əmək sərf etmiş və çox mühüm rol oynamışdır”.
V. Kreve 1917-1918-ci illərdə Bakı şəhər Dumasının deputatı olaraq fəaliyyət göstərib. O, 1918-1920-ci illərdə müstəqil Litva-Azərbaycan dövlətlərarası münasibətləri təməlinin qoyulmasında və bu ölkələrin beynəlxalq aləmdə de facto tanınmasında bir sıra faydalı işlər görübdür. V. Kreve 1919-1920-ci illərdə Litva dövlətinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindəki konsulu vəzifəsində çalışıbdır. V. Kreve həmin illərdə Bakıda Vikenti İosifoviç Mitskeviç kimi tanınmışdı.
V. Krevenin həyat və fəaliyyətinin Bakı dövrü bir yazıçı və dramaturq kimi onun yaradıcılığında ən məhsuldar və qiymətli illər hesab olunur. Belə ki, o, Litva ədəbiyyatının “qızıl fonduna” daxil olmuş bir sıra məşhur əsərlərini – “Şarunas” dramını, “Skirgayla” və “Kürəkən” pyeslərini, “Daynava diyarı qocalarının rəvayətləri”ni və “Küləşlə örtülmüş dam altında” adlı hekayələr toplusunu, “Səma və Yer oğulları” roman epopeyasının böyük hissəsini və digər klassik nəsr əsərlərini məhz Bakıda yaradıbdır.
Şərq fəlsəfəsi, eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti, Bakının ictimai-siyasi mühiti və o dövrdə burada baş vermiş coşqun hadisələr V. Krevenin ədəbi, elmi və publisistik yaradıcılığına güclü təsir göstərmişdir. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, V. Krevenin Bakıda Şərq mövzusunda yaratdığı əsərlər onun ədəbi irsində müstəsna bir yer tutur və nüfuzlu kreveşünas alimlərin fikrincə sənətkarın bütün yaradıcılığının ideya-fəlsəfi açarı hesab olunur. Bunu litvalı yazarın Azərbaycan mövzusunda yaratdığı əsərlər (“Azəristan ölkəsi”, “Qartal haqqında nəğmə”, “Çarpışan qüvvələr”, “Bolşeviklər” və b.) barədə də demək mümkündür. Həmin əsərlər Litva ədəbiyyatına əvəzsiz bədii incilər, bənzərsiz surətlər, yeni məzmunlu bədii təsvir və ifadə vasitələri, əsrarəngsiz təşbeh və metaforalar sistemi, lirik-fəlsəfi duyğular dünyası və xüsusi bir Şərq zənginliyi gətiribdir.
V. Krevenin Şərq mövzusunda yaratdığı əsərlərin bir qismi onun məşhur “Rytų pasakos” (Şərq hekayətləri”) adlı kitabında toplanmışdır. Bu kitaba Baltik xalqları ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə olaraq İslam, buddizm, zərdüşt və yəhudi dinləri mövzusunda yazılmış 5 dini-fəlsəfi əsər – “Pratyekabudda”, “Kralın ən yaxşı şərabını saxladığı qab”, “Azəristan ölkəsi”, “Çarpışan qüvvələr” və “Qadın” adlı hekayətlər daxildir.
“Azəristan ölkəsi” (“Azerstano šalis”) hekayəti V. Krevenin Azərbaycan tarixi və milli-mənəvi dəyərləri, adət-ənənələri və dini ayinləri, məişəti və təbiəti mövzusunda yaratdığı mühüm əsərlərdən biridir. Əsərdə digər ümumiləşdirmələrlə yanaşı, XIX əsrdə Qafqazda aparılmış məcburi miqrasiya prosesləri, ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi, tarix boyu onların yerli əhalini doğma yurdundan necə sıxışdırıb çıxartmaları, erməni köçkünləri tərəfindən yerli xalqın var-dövlətinin hansı hiyləgərliklərlə ələ keçirilməsilə bağlı inandırıcı bədii boyalarla işlənmiş səhnələr də yer alıbdır. Həmin səhnələr rəvayət janrında yaradılmasına baxmayaraq, onlar real hadisələrin bədii inikası olaraq bir sıra Rusiya müəlliflərinin (A.Qriboyedov, S.Qlinka, V.Mayevski, A.Frenkel, V.Veliçko, N.Şavrov, İ. K. Kanadpev və b.) XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində çapdan çıxmış və Qarabağın tarixinə bu və ya başqa şəkildə aidiyyəti olan əsərləri ilə müəyyən mövzu yaxınlığı təşkil edir.
Tədqiqatçıların fikrincə (Albertas Zalatoryus, Mahir Həmzəyev və b.) “Azəristan ölkəsi” hekayəti Azərbaycanda 1920-ci il aprel çevrilişindən sonra yazılmış əsərdir. Hekayətin əlyazmasının fraqmentləri Vilnüsdə Litva Ədəbiyyatı və Folkloru İnstitutu kitabxanasının fondunda saxlanılır. “Azəristan ölkəsi” əsəri ilk dəfə 1921-ci ildə Kaunasda Litva Maarif Nazirliyinin nəşri olaraq buraxılan “Skaitymai” (“Bədii qiraət”) adlı aylıq ədəbi jurnalın 3-cü sayında dərc edilibdir, daha sonra isə V. Krevenin əsərlərinin 1921-1930-cu illərdə Kaunasda çapdan çıxmış külliyatının 10-cu cildində (1930-cu ildə) nəşr olunubdur.
“Azəristan ölkəsi” hekayəti 1940-cı ildən etibarən V.Krevenin bir neçə başqa romanları, povest və siyasi oçerkləri ilə bərabər (“Dumanda” romanı, “Tovlama” povesti, “Qadın”, “Çarpışan qüvvələr” adlı hekayətlər, “Bolşeviklər” siyasi oçerki və s.) Sovet Litvasında qadağan olunmuş əsərlər siyahısına salınmışdı.
“Azəristan ölkəsi” sovetlər dönəmində yalnız xaricdə – V. Krevenin 1954-cü ildə Çikaqoda “Terra” nəşriyyatında çapdan çıxmış “Şərq hekayətləri” kitabında, daha sonra isə yazıçının 1956-1961-ci illərdə Bostonda “Ümumdünya Litva ensiklopediyası” nəşriyyatı tərəfindən litvaca buraxılmış əsərlərinin 5-ci cildində təkrarən işıq üzü görübdür.
11 mart 1990-cı ildə Litvada dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsindən sonra “Şərq hekayətləri” kitabı (o cümlədən “Azəristan ölkəsi” əsəri) ilk dəfə olaraq 2008-ci ildə Vilnüsdə “Petro ofsetas” nəşriyyat-poliqrafiya şirkəti tərəfindən çap edilibdir.
1944-cü ilin yayında Qırmızı ordu Kaunasa yaxınlaşarkən V. Kreve ailəsi ilə birgə Qərbə mühacirət etməyə məcbur olmuşdur. 1947-ci ildə isə Amerika Birləşmiş Ştatlarına köçmüş və ömrünün sonuna qədər buradakı Pensilvaniya universitetində professor olaraq slavyan dilləri və dünya ədəbiyyatı kursu üzrə mühazirələr oxumuşdur.
V. Kreve 1954-cü ilin iyulun 7-də ABŞ-ın Pensilvaniya ştatının Sprinqfild (Filadelfiya yaxınlığında) şəhərində vəfat etmiş və orada dəfn olunmuşdu. 1992-ci ilin oktyabr ayında isə V. Krevenin və onun bakılı həyat yoldaşı Rebeka Karak-Mitskəviçienenin cənazələri Amerikadan müstəqil Litvaya gətirildi və yazıçının vəsiyyətinə uyğun olaraq anadan olduğu yurdda – Subartonis kəndinin qəbristanlığında doğma torpağa tapşırıldı.
2002-ci, 2007-ci və 2012-ci illərdə V. Krevenin anadan olmasının 120, 125 və 130 illik yubileyləri münasibəti ilə Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə Vilnüsdə, Kaunasda, Varena rayonunda bir sıra tədbirlər təşkil olunubdur. Həmin tədbirlər çərçivəsində 2012-ci ilin oktyabr ayında Litva Respublikası Seyminin Konstitusiya zalında “Vilnüs-Bakı: mədəniyyət körpüləri” mövzusunda beynəlxalq elmi konfrans da keçirilmişdir.
V.Krevenin bir sıra əsərləri – “Azəristan ölkəsi”, “Çarpışan qüvvələr”, “Kralın ən yaxşı şərabını saxladığı qab”, “Qadın” hekayətləri, “Bolşeviklər” adlı sənədli siyasi öçerki 2006 – 2015-ci illərdə Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq Bakıda çap olunub (Litva dilindən Mahir Həmzəyev tərcümə edib).
QISA ARAYIŞ: Abdulla ŞAİQ – Abdulla Axund Mustafa oğlu Talıbzadə — azərbaycanlı şair, yazıçı, dramaturq, publisist, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, 1934-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, Əməkdar incəsənət xadimi (1940), Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının banilərindən biri.
Həyatı Erkən illəri və təhsili Abdulla Şaiq Mustafa oğlu 1881-ci ilin fevralın 21-də Tiflisin Şeytanbazar məhəlləsində anadan olmuşdur. Onun valideynləri Axund Mustafa və Mehri xanım bir neçə il idi ki, Tiflisə köçərək orada məskunlaşmışdılar. Abdulla böyük qardaşı Yusifdən sonra evin ikinci övladı idi. Onun əkiztayı olan qız övladı doğulandan az sonra tələf olmuşdu.
Atası Axund Mustafa Süleyman oğlu dövrünün seçilən bir ruhani ziyalısı idi. O, 1881-ci ilədək Tiflis şəhəri üzrə qazinin müavini, sonra isə Qafqaz şeyxülislamının müavini işləmişdi.Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. – səh. 244. Oğlanları Yusiflə Abdulla da ilk təhsillərini Tiflisdə müsəlman uşaqları üçün nəzərdə tutulan altısinifli ruhani məktəbində almışdılar. Bu məktəb təkcə dini təhsil ocağı deyildi. Onun tədris proqramı rus-tatar (Azərbaycan) məktəblərinin layihəsinə uyğun idi. Bu məktəbdə Abdullanın atası Axund Mustafa ilə yanaşı, Qori müəllimlər seminariyasının məzunlarından Baxşəli bəy və Paşa bəy də dərs deyirdilər.
Ölkədə XIX əsrin ortalarından başlayıb getdikcə inkişaf edən maarifçilik hərəkatının ideyaları gənc Abdullada öz təsirini buraxırdı. Abdulla Şaiq 1889-1893-cü illərdə bu məktəbdə ilk təhsilini aldıqdan sonra Xorasana ziyarətə gedən anası, qardaşı Yusiflə birlikdə onu da özü ilə aparır. Yusiflə Abdulla təhsillərini Xorasana davam etdirirlər. Burada dövrün qabaqcıl fikirli gənclərindən olan, Urmiyadan köçüb gəlmiş Yusif Ziya adlı bir müəllim də dərs deyirdi. Hər iki qardaşın fikri inkişafında, ədəbiyyata və yaradıcılığa olan maraqlarının qüvvətlənməsində Ziyanın xüsusi rolu və təsiri olmuşdur. Böyük qardaş Axund Yusif müəlliminə bəslədiyi ehtirama əsasən özünə “”Ziya”” təxəllüsü götürmüşdür.
1889-cu ilin payızında Mehri xanım oğlu Yusiflə birlikdə Tiflisə geri dönür. Abdulla isə təhsilini tamamlamaq üçün 1900-cü ilin payızınadək Xorasana bir tanışlarının evində qalaraq burada bakıkılə Mirzə Abdulladan və gəncəli Mirzə Bağırdan məntiq və poetika, habelə ərəb şeirlərinin tarixinə dair dərs alır. Yeddi il Xorasana mükəmməl təhsil alıb, tarix, psixologiya elmlərini, Şərq, Azərbaycan, rus ədəbiyyatını mənimsəyir. Payızda anası Xorasana gələrək Abdullanı da Tiflisə gətirir. Bir neçə ay burada qaldıqdan sonra əvvəlcə Yusif, sonra isə Abdulla Bakıya köçür.
Abdulla Bakıda iki sinfi mübarizə ilə üzləşdi. Bir tərəfdən burjuaziya, digər tərəfdən isə proletariat. 1905-ci il inqilabı ərəfəsində bu iki sinif arasında başlanan mübarizə tarixin zəruri bir hadisəsi kimi meydana çıxmışdı. Bununla bərabər Bakı həm də elm, ədəbiyyat və mədəniyyət mərkəzinə çevrilirdi, mətbuat orqanları, məktəblər, mədəniyyət orqanları açılır, ziyalıların sayı artırdı.
Pedaqoji fəaliyyəti Dövrün ziyalılarının çoxu Qori müəllimlər seminariyasının məzunları idi. Onlar yeni üsulla dərs deyir, əsərlər yazırdılar. Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Mirzə Fətəli Axundov, Nəcəf bəy Vəzirov və digər dramaturqların əsərlərini tamaşaya qoyurdular. 1905-1907-ci illər inqilabının təsiri altında məktəb ətrafında gedən mübarizə günü-gündən şiddətlənirdi və bu, Azərbaycan ziyalılarının, müəllimlərinin, mühərrirlərinin və ədiblərinin dəstələrini əhatə edirdiHəmin dövrdə şəxslər Qori müəllimlər seminariyasını bitirib Azərbaycanın müxtəlif yelərində çalışırdılar. Onlar nəslin təlim-tərbiyəsinə, onların dünyəvi təhsil almalarına qayğı göstərirdilərBu insanlar yeni üsulla məktəblər açır, qəzet, jurnallar çıxarır, dərsliklər hazırlayır, tədris proqramlarında dünyəvi elmlərə geniş yer verirdilər. Məqsəd insanların şüuruna təsir göstərmək, xalqlar arasında dostluq ideyası yaymaq idi.
Abdulla Bakıya gələn kimi ilk növbədə Tiflisdən tanıdığı Nəriman Nərimanovla görüşür. Abdulla, Nəriman Nərimanova onun Bakıya müəllim arzusu ilə gəldiyini, Nərimanov isə ona bu sənət üçün imtahan verməli, müəllimlik hüququ qazanmasının vacib olduğunu bildirdi. Nərimanovun məsləhətlərindən sonra Abdulla Nəriman Nərimanovun ona verdiyi “”Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi”” kitabını, Azərbaycan dilinin qrammatikasını, ədəbiyyatı, eləcə də metodikasını öyrəndi.
1901-ci ilin aprelin 22-də I Aleksandr adına üçüncü oğlan gimnaziyasında imtahan komissiyası çağırıldı. Abdulla üç növ üzrə imtahan verdi: yazılı, şifahi və nümunə dərsi. Bu imtahanları zamanı o, öz istedadı və bacarığını göstərmiş, səyi sayəsində Azərbaycan dili və ədəbiyyatına metodikaya aid suallara Nəriman Nərimanovu və başqa komissiya üzvlərini razı salan cavablar vermiş və hər üç imtahandan “”5”” qiyməti almışdır.
Abdulla Talıbzadə 1901-ci il aprelin 22-də 608 nömrəli şəhadətnaməyə əsasən “”Azərbaycan dili müəllimi”” adını alır. Şəhadətnaməni komissiya üzvü olan Nəriman Nərimanov imzalamışdır. Onun müəllim kişi işə düzəlməsində Nərimanov mühüm rol oynamışdır. Onun Bakı Dövlət Dumasının maarif şöbəsinin müdiri Mixail Aqanoviçə yazdığı məktubda bildirilir:
“Qulluğum Sizinlə görüşməyimə mane olur, ancaq alicənablığınıza və xeyir-xahlığınıza güvənərək Sizə məktub yazmağa cəsarət edirəm. Sizdən xahiş edirəm ki, Mirzə Abdulla Talıbzadəni rus-tatar məktəbinə tatar diliTatar dili dedikdə Azərbaycan dili nəzərdə tutulur. müəllimi vəzifəsinə təyin edəsiniz. Onun bu fənni tədris etməyə səlahiyyəti vardır və rus dilini də kifayət qədər yaxşı bilir. Əgər Siz onun sənədlərini başqalarının sənədləri ilə müqayisə etsəniz, onun başqalarından fərqlənən ləyaqəti aydınlaşar.”
Lakin boş yer olmadığı üçün Abdulla Talıbzadəni rus-tatar məktəblərində “”ehtiyat müəllim”” təyin etməyi qərara aldılar. Bu haqda o, məktəb komissiyası sədrinə məktub yazır: “Siz ali cənab həzrətlərinizə bildirirəm ki, mən 31 oktyabr 1901-ci il 85 nömrəli əmrinizə əsasən 5 noyabr 1901-ci ildən rus tatar məktəblərində “ehtiyat müəllimi” olmağa razıyam.”
Bununla, Abdulla Talıbzadə Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu altı sinifli şəhər məktəbində pedaqoji fəaliyyətə başlayır. Abdulla Talıbzadənin pedaqoji fəaliyyətə başladığı dövrdə xalqı maarifləndirmək, onları zamanın tələbinə uyğun tərbiyə etmək ictimai bir məsələ kimi meydana çıxmışdı.
Abdulla Talıbzadənin pedaqoji fəaliyyətinin birinci mərhələsini əhatə edən 1901-18-ci illər arasında Azərbaycan maarifi sahəsində iki qüvvə qarşı-qarşıya gəlmişdi: köhnə təlim ocaqları – mollaxanalar, mollalar, sxolastik təlim-tərbiyə üsulu ilə dərs deyən müəllimlərdən ibarət qüvvə, ikincisi isə: yeni təlim-tərbiyə üsullarına, dünyəvi məktəblərə meyl edən pedaqoji qüvvə idi. Abdulla Talıbzadə yeni tipli tədris ocaqlarının şəbəkəsinin genişləndirilməsi uğrunda mübarizə aparan ikinci qüvvənin – dövrün maarifçilərinin sıralarına qoşuldu.
Azərbaycan dilinə ayrılmış dərs saatı az olduğundan o, beş-altı ay hazırlaşdıqdan sonra imtahan verərək şəriət müəllimi şəhadətnaməsi aldı. O, işlədiyi məktəbdə azərbaycan dili dərsləri ilə yanaşı şəriət dərsləri də aparırdı. İkinci Real məktəbin direktorunun Qafqaz Təhsil Dairəsinə göndərdiyi 1916-cı il 18 oktyabr tarixli məktubunda yazılır: “Sinif mürəbbesi işləyən A.Şaiqə birinci Realnı məktəbində şəriət dərsləri aparmasına icazə verilmişdir.”
Abdulla Şaiq şəriət dərslərinin kiçik mahiyyətini dərk edərək çox vaxt onun yerinə Azərbaycan dilini, dünyəvi elmləri tədris edirdi. Lakin atdığı bu addın onu vəzifəsindən kənarlaşdıra bilərdi. Abdulla Şaiq bununla bağlı “”Xatirələrim””-də yazırdı: “Bir gün müdir qəflətən içəri girdi və üzünü sinfə çevirərək bugünkü dərsin mövzusunu soruşdu. Şagirdlərdən Həbib Talışinski ayağa qalxaraq: – Bu gün dərsdə müəllim “miras məsələsini keçir” – deyərək məni çətinlikdən qurtardı.”
1901-1906-cı illərdə Abdulla Talıbzadə bir neçə məktəbdə dərs deyirdi. 1902-ci ilin sentyabrında o, Həbibbəy Mahmudbəyovun müdir olduğu altısinifli şəhər məktəbinin aşağı siniflərinə daimi ana dili müəllimi təyin edildi. Dərs saatı az olduğuna görə 1903-cü ildən Sabunçuda altıillik məktəbdə də dərs deməyə başlayır. Gənc müəllim fəhlələrin iş şəraitini ilk dəfə olaraq daha yaxından müşahidə edir, öyrənirdi. Abdulla Talıbzadənin 1903-cü ildə üçüncü kişi gimnaziyasında çalışması haqqında üç sənəd mövcuddur: birincisində, onun 1903-1905-ci illərdə progimnaziyada işlədiyi göstərilir. İkinci sənəd isə Mərkəzi Ədəbiyyat Arxivində saxlanılan 31 nömrəli şəhadətnamədir.Şəhadətnamədən məlum olur ki, o, Qafqaz Maarif Müfəttişliyinin 15672 nömrəli əmrinə əsasən 1905-ci il 29 oktyabr|oktyabrın 29-dan 1912-ci il 31 oktyabr|oktyabr 31-ə qədər gimnaziyada çalışmışdır.
Sabunçuya gedib-gəlmək çətin olduğu üçün Abdulla 1906-cı ilin sentyabrında oradan ayrılaraq Bakı realnı və yeddinci şəhər məktəbinə işə düzəlir. Abdulla Talıbzadə rus dilində tərcümeyi-halında göstərir ki, 1906-cı ildə 7-ci rus-tatar məktəbində yerli dildən dərs deməyə başladı. Seyid Hüseyn, Cəfər Cabbarlı məhz bu məktəbdə onun şagirdləri olmuşdur. O, burada 1908-ci ilə qədər çalışdı. Abdulla Talıbzadə 1908-ci ildən pedaqoji fəaliyyətini Bakıdakı realnı məktəbində davam etdirir. Abdulla Şaiq burada şəhərin bir neçə məktəbində altıncı dərs kimi tədris edilən Azərbaycan dilindən dərs vermişdir.Mütərəqqi fikirlərinə Abdulla Şaiq şagirdləri və qabaqcıl fikirli maarif işçiləri arasında böyük hörmət və nüfuz sahibi olmuşdur.
Abdulla Şaiqin pedaqoji fəaliyyətinin birinci mərhələsini əhatə edən illər xalq maarifi sahəsində başlanmış böyük bir canlanma ilə müşayiət olunur. Müxtəlif maarif cəmiyyətləri yaradılırdı. Bu cəmiyyətlər içərisində “”Nicat”” cəmiyyəti öz fəaliyyəti ilə diqqəti cəlb edirdi. Cəmiyyətin sədr müavini olan Nəriman Nərimanovun və onun həmfikirlərinin Həsən bəy Zərdabi, Fərəc bəy Ağayev, Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq, Üzeyir Hacıbəyli və başqalarının səyi nəticəsində 1906-cı ilin avqustunda və daha sonra 1907-ci ildə Azərbaycan müəllimlərinin müvafiq olaraq I və II qurultayları çağırıldı.
Azərbaycan ictimai həyatında tarixi əhəmiyyət kəsb edən qurultaylar maarif və məktəb məsələsini müsəlmanların inkişafının ən vacib komponentləri ilə bağlı olan siyasi, mədəni və ictimai məsələ idi. Dərsliklərin, proqramların vəziyyəti, təlim üsulları (həmin dövr ibtidai şəhər məktəblərində rus dili ”nemoy”Nemoy sözünün tərcüməsi ”lal” deməkdir. metodu ilə təlim edilirdi), oxumaq və yazmaq üçün asan olan yeni üsulun tətbiqi haqqında, kənd müəllimlərinin vəziyyəti, məktəblərdə Azərbaycan dili dərslərinə verilən dərs müddətinin artırılması, tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, tətillərin düzgün bölüşdürülməsi, ibtidai təhsilin ümumi və icbari olması, yeni üsullardan istifadə edilməsi hər iki qurultayın əsas müzakirə mövzusu olmuşdur.
Abdulla Talıbzadə birinci qurultayda çıxış edərək ana dili və ədəbiyyatın tədrisi, yeni dərsliklər yaratmaq haqqında öz fikirlərini verdi. Qurultay Həsən bəy Zərdabi, Firudin bəy Köçərli, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq və digərlərindən ibarət xüsusi komissiya seçdi. Qurultayın növbəti iclasında komissiya adından Abdulla Talıbzadə çıxış edərək proqramın tərtibi prisinsiplərindən və əhəmiyyətindən danışdı.
Yaradıcılıq fəaliyyəti İlkin dövrlər
1908-ci ildə «İkinci il» adlı elmi, pedaqoji-metodik cəhətdən faydalı bir vəsait tərtib etdilər. Həmin dərslik klassik rus ədəbiy- yatından tərcümə olunmuş nümunələr, A.Səhhət, M.Ə.Sabir və A.Şaiqin uşaqlar üçün yazdıqları əsərlər əsasında tərtib olun- muş, sadə və aydın Azərbaycan dilində yazılmışdır. A.Şaiq və digər müəlliflərin tərtib etdikləri bu dərs vəsaiti müəllimlərin ikinci qurultayının qərarının yerinə yetirilməsi baxımından bö- yük əhəmiyyət kəsb edirdi. Lakin dərslik cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmır. Professor Ə.Ağayev vəsaiti müsbət hadisə kimi dəyərləndirərək yazır: «İkinci il» dərsliyi əlifba təlimindən son- ra oxunan birinci kitab idi. Bu dərslikdə digərlərindən fərqli ola- raq bir sıra yeniliklər edilmişdi. Əvvələn, kitabda Azərbaycan dilinin özünəməxsus qrammatik qayda – qanunları verilmişdi, digər tərəfdən «ə» səsini bildirən bir işarə də əlavə edilmişdir. Bu, oxunu asanlaşdırırdı. İlk dəfə olaraq «İkinci il» dərsliyində dilimizə məxsus ahəng qanunu öz əksini tapmışdır. Müəlliflər bu barədə kitabın elə birinci səhifəsində məlumat verib yazırdı- lar ki, «türkcədə gözəl bir hal var ki, haman heç bir lisanda bu- lunmaz: o da lisanda bulunan ahəngdir, yəni türkcədə bir kəlmə- nin ilkin hecası nasıl bir səs ilə başlanarsa, ondan sonra gələn hecalarda da ona uyğun olar. Məsələn, ilkin hecanın səsi incə isə ötəkilərin də səsi incə, qalın isə qalın olur. Kitabda çalışmalara geniş yer verilmiş, dilimizin qrammatikası geniş əhatə olunmuşdur. Buraya A.Şaiqin səkkiz müxtəlif məzmunlu uşaqlar üçün yazdığı şeirləri daxil edilmişdir. A.Şaiq dərsliyin bir nüsxə- sini dostu, böyük maarifçi Firudin bəy Köçərliyə göndərir. F. Köçərli 1908-ci il 2 dekabr tarixli cavab məktubunda dərsliyi çox yüksək qiymətləndirirdi. «Azərbaycan dilinin təmizliyi və yeni əlifbanın vacibliyi ideyası müxtəlif istiqamətlər üzrə həyata keçirilirdi. Bir tərəfdən ana dilində yeni dərslik və proqramlar hazırlanır, başqa tərəfdən də qəzet və jurnallarda təhsilə aid sənədlərin ümumi ideyasını təqdir edən materiallar, ədəbi-pe- daqoji əsərlər yazılır, xalq maarifinin qarşısında duran əsas və- zifələrə diqqət yetirilirdi» (2, s.74). Əsrin əvvəllərində cəmiyyə- tin keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçməsi, mənəvi aləmin güzgüsü olan xalq maarifinin güclü bir sahəyə çevrilməsi prosesi getdik- cə güclənirdi. Cəmiyyət və məktəb münasibətləri daha sıx əlaqə- də gündən-günə yeni məzmun kəsb edirdi. Azərbaycanın de- mokratik fikirli pedaqoqları öz fəaliyyətlərində ana dili və ədəbiyyatın tədrisinə, proqramlar və dərsliklərin tərtibinə xüsusi diqqət verirdilər. Bu tərəqqinin qarşısını almaq üçün imperiya məmurları mühüm tədbirlər planlaşdırıb həyata keçirirdilər. Bunu təsdiq edən sənədlərdən biri də Rusiya daxili nəzarəti po- lis şöbəsi, üçüncü kargüzarlıq dairəsinin 1900-cü ildə dekabrın 31-də 13421 saylı təhrirat ilə Gəncə valisinə göndərdiyi müra- ciətnaməsi diqqəti cəlb edir: – “Gəncə qubernatoru həzrətlərinə! Polis departamentində olan məlumata görə, son zamanlarda tatar ədəbiyyatında (ruslar o zaman yerli türklərə tatar deyirdilər qeyd:MM) yeni bir cərəyan müşahidə olunur. Bu cərəyan Rusi- ya türkləri və müsəlmanları həyatında böyük bir təbəddülat do- ğuracağından təhlükəlidir. “
Yaradıcılığı Abdulla Şaiq 1901-ci ildə 22 aprel üçüncü oğlan gimnaziyasında xüsusi imtahan komissiyasında imtahan verərək Ana dili müəllimi adını alıb. 5 noyabr] 1901-ci ildən rus-tatar məktəblərində ehtiyat müəllimi kimi pedaqoji fəaliyyİiətə başlayıb. Bundan sonra ömrünün 34 ilini Azərbaycan maarifinin inkişafına həsr edib. 1906-cı ilin avqustunda Bakıda keçirilən I Müəllimlər Qurultayının təşkilində böyük xidmətləri olub. Qurultayda ana dilinin və ədəbiyyatın tədrisinə dair təşəbbüslə çıxış edib. Qurultay H.Zərdabi, F.Köçərli, M.Mahmudbəyov, S.Sani, A.Şaiq və başqalarından ibarət xüsusi komissiya seçib və Azərbaycan dilində müvafiq proqram hazırlamağı onlara tapşırıb. I Müəllimlər Qurultayından heç bir il keçməmiş neçə-neçə yeni dərsliklər yaranıb. “Əlifba”, “Uşaq çeşməyi”, “İkinci il”, “Gülzar” və s. bu kimi dərsliklərdə A.Şaiqin öz əsərləri və dünya ədəbiyyatından örnəklər çap olunub. On altı səhifəlik “Uşaq çeşməyi” kitabı kiçik yaşlı uşaqların bilik səviyyəsinə uyğun hazırlanıb. Bundan sonra o, müxtəlif illərdə bir-birinin ardınca “Milli qiraət”, “Müntəxabat”, “Türk çələngi”, “Ədəbiyyat”, “Türk ədəbiyyatı”, “Gülşəni ədəbiyyat” adlı dərsliklər və proqramlar hazırlayıb. Bu dərsliklərdə Azərbaycan klassiklərinin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumatlar və əsərlərindən parçalar verilib. O, həm də qadınlar üçün jurnal çıxarmaq, uşaq bağçası açmaq, kitabxana yaratmaq, kasıb uşaqları pulsuz oxutmaq kimi xeyirxah təşəbbüslər irəli sürüb, eyni zamanda Azərbaycan ədəbiyyatı]]nı tədqiq və təbliğ edib, Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Xətai, Vaqif, Vidadi, Zakir, M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, A.Səhhət, M.Hadi, H.Cavid kimi şair-yazıçıların yaradıcılıqları araşdırıb.
A. Şaiq yaradıcılığına tərcümə və qəzəllə başlasa da, ilk mətbu əsəri “Laylay” adlı uşaq şeri olub. O, 1906-cı ildən başlayaraq silsilə şeirləri ilə Azərbaycan milli uşaq poeziyasının incilərini yaradıb. Bir sıra şeirləri “Dəbistan” və “Məktəb” uşaq-gənclər toplularında işıq üzü görüb. Bu illərdə “Nicat” cəmiyyətinin idarə heyətinə üzv seçilib, ədəbi-bədii problemlərlə, maarif və məktəb işləri ilə məşğul olub.
Xalq ədəbiyyatını toplayıb araşdıran A. Şaiq bu örnəklər əsasında “Tıq-tıq xanım”, “Tülkü həccə gedir”, “Yaxşı arxa” kimi mənzum nağıllar da yazıb. Onun “Ədhəm”, “Tapdıq dədə”, “Qoçpolad” kimi poemalarında milli folklorun təsiri görünür. Şaiq həm də 1910-cu ildə yazdığı “Gözəl bahar” pyesi ilə milli uşaq teatrının özülünü qoyub.
Şairin “Hürriyyət pərisi”nə, “Niyə uçdu”, “Bir quş”, “XX əsrə xitab”, “Şikayətlərim”, “Zamanın inqilabçılarına” kimi şeirləri inqilab ruhlu şeirləri sayılır.
Nəsr yaradıcılığına 1905-ci ildə romantik “İki müztərib və ya əzab və vicdan” yarımçıq romanı ilə başlayan ədib “Məktub yetişmədi”, “Köç”, “Daşqın”, “İntiharmı, yaşamaqmı”, “Göbələk”, “İblisin huzurunda”, “Dursun”, “Əsrimizin qəhrəmanlar”ı kimi bir çox hekayə, povest və romanlar yazıb. “Köç” və “Məktub yetişmədi” hekayələri və “Əsrimizin qəhrəmanları” romanı ilk milli nəsr örnəkləri kimi dəyərləndirilir. “Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz” əsəri şairin o dövrkü dünyagörüşünü, şər qüvvələrin xalqlar arasında nifaq salmasını, savaş törətdiyini, bəşərin sabahını, insanların taleyini göstərən romantik şeirlərindəndir.
A.Şaiq müstəqil Azərbaycan ideyasında M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağaoğlu, Ə.Topçubaşov, Ə.Hüseynzadə, Y.Nəsibbəyli kimi öndər ziyalılarla həmfikir olub. O, 1918-ci il mayın 28-də yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini sevinclə qarşılayıb. M.Ə.Rəsulzadə bu dövrdə “milli istiqlalın sevincini ilk duyanlar” sırasında A.Şaiqin də adını çəkib. Rəsmi dövlət qəzeti olan “Azərbaycan”ın səhifələrində məktəblər və milliləşdirmə məsələsi haqqında ilk çıxış edən, onu təbliğ edən və həyata keçirənlərdən biri də A.Şaiq idi. O, 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin yaranması ilə bağlı “Tələbə həyatı” pyesini yazıb, yarımçıq “Əsrimizin qəhrəmanları” romanını tamamlayıb. Bu əsərlərdə müəllif vətən, millət, müstəqillik arzularını dilə gətirib, milli dövlətçiliyimiz üçün yeni milli kadrlar hazırlanması məsələsini önə çəkib. Onun bu illərdə qələmə aldığı “Yeni ay doğarkən”, “Türk ədəmi mərkəziyyət Müsavata ithaf”, “Arazdan Turana” kimi şeirləri ədəbi mühitdə dəyərləndirilən poeziya örnəklərindəndir. Onun “Vətənin yanıq səsi” şerində ulu oğuzların hünəri, Altay türkləri, Elxan və Altun ordusu örnək göstərilib.
Vətənpərvər şair kimi
Şair “İki mücahid” və yaxud “Atı yaralı əsgər” şerində cahan savaşının yaraları, erməni daşnaklarının Azərbaycan torpaqlarındakı vəhşiliyi, Qarabağdakı fitnə-fəsadları ön plana çəkib. Ədib ADR dövründə maarif və məktəb yönümündəki işini daha da canlandırıb, bir neçə məktəbi milliləşdirib, rus məktəblərində Azərbaycan türkü sinifləri yaradıb. Dövlətin yaratdığı proqram və dərsliklər hazırlayan komissiyasının üzvü kimi çalışıb.
1920-ci il aprelin 28-də rus ordusu (XI qırmızı ordu) Azərbaycana soxulur, kommunistlər hakimiyyəti ələ alır. Buna baxmayaraq, A.Şaiqxalqın gələcəyi naminə öz ədəbi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. O, pedaqoji kurslarda, texnikumlarda və başqa məktəblərdə dərs deyir, mədəni-maarif işlərinə yardım edir, bədii yaradıcılıqla məşğul olur. 1923-cü ildə onun ədəbi-pedaqoji fəaliyyətinin 20 illiyi təntənə ilə qeyd edilir. Çalışdığı gimnaziya “Şaiq nümunə məktəbi” adlandırılır. Bu məktəbdə bütün dərslər Azərbaycan Türk dilində aparılır. Təzə açılan siniflərdə əsas müəllimlər A.Şaiq, Q.Rəşad, C.Cəbrayılbəyli, S.Quliyev və başqa ziyalılar olur. Lakin yeni yaranmış məktəb bir çox problemlərlə üzləşir. Nə dərslik, nə də proqram tapılır, müəllim kadrları çatışmır. Seçilmiş heyət A.Şaiqin rəhbərliyi ilə şagirdlər üçün proqram və dərslik hazırlamağa başladı. “Şaiq Nümunə məktəbi”nin məzunu, hazırda EA-nın müxbir üzvü Məhəmmədəmin Salehli söyləyir ki, bir çox fənlərdən dərsləri bizə Türkiyədən gəlmiş müəllimlər deyirdi. Qocaman pedaqoq və tədqiqatçı Lətif Hüseynzadə gənclərdə milli şüurun formalaşmasında, milli mədəniyyətin, tarixin öyrənilməsində o vaxt fəaliyyət göstərən məktəbin böyük rol oynadığını vurğulayaraq yazır ki, məktəbdə çatışmayan dərslikləri Türkiyədən gətirirdilər. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Abdulla Şaiqin rəhbərliyi ilə gənc, həvəskar müəllimlərin səyi və çalışqanlığı sayəsində milli siniflərdə dərs prosesi tərəqqi tapır. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində məktəb iki yerə ayrılır: aşağı şöbələr və siniflər-birinci dərəcəli doqquzuncu məktəb, üçüncü sinifdən etibarən isə-ikinci dərəcəli on ikinci məktəb adlandırılır. Akademik M.Salehli söyləyir ki, məktəbin direktoru Qafur Kantemir idi. Abdulla Şaiq ədəbiyyatdan dərs deyirdi. O dərin biliyə malik, öz peşəsinin vurğunu olan hərtərəfli bir şəxs idi. Uşaqlara böyük qayğı ilə yanaşır, onlarla davranışda çox nəzakətli olardı. Biz şagirdlər ona ehtiramla yanaşar, hörmət əlaməti olaraq “Mirzə” deyərdik. 1923-cü ildə “Nümunə məktəbi”nin ilk buraxılışı olur. Həmin buraxılış gecəsində tələbə və müəllimlərin arzusunu nəzərə alan Maarif Komissarlığı və Baş Tərbiyə İctimaiyyə Dairəsi bir çox dolanbaclı yollardan keçib fəaliyyətini müvəffəqiyyətlə davam etdirən məktəbi “Şaiq Nümunə məktəbi” adlandırmağı qərara alır. 1918-ci ildə yaradılmış məktəb 10 il fəaliyyət göstərmişdir. Bu müddət ərzində məktəbdə sivilizasiyaya doğru inkişaf perspektivləri, əsrin əvvəllərində Azərbaycanın dirçəldilmə imkanları, milli şüurun sürətlə oyanma prosesi nəzərə alınaraq müstəqil və real milli təhsil siyasəti həyata keçirilir.
Bu illər ərzində təlim-tərbiyə işləri ilə yanaşı bədii yaradıcılıqla da məşğul olan A.Şaiqin “Vəzifə”, “Özü bilsin, mənə nə?”, “Anabacı”, “Əsəbi adam” kimi silsilə hekayələri, “Araz” inqilabi-tarixi mövzulu romanı, elm, maarif və mədəniyyət haqqında bir sıra məqalələri ədəbi mühitdə maraqla qarşılanır. O, həm də “Tənqid-Təbliğ” teatrı üçün əsərlər yazır.
Azərbaycan Gənc Tamaşaçılar Teatrının, Uşaq və Gənclər nəşriyyatının işi birbaşa Şaiqin adı ilə bağlıdır. Uzun müddət bu teatrda çalışan ədib “Xasay”, “Eloğlu”, “Vətən”, “Fitnə”, “Qaraca qız” kimi çeşidli pyeslər yazır. “Fitnə” və “Nüşabə” əsərləri Nizami süjetləri əsasında yaranan maraqlı sənət örnəkləridir.
Ədib bu illərdə də [[uşaq]]lar üçün gözəl əsərlər yazır, başqa sənət dostlarını da bu işə cəlb edir. Onun “May nəğməsi”, “Top oyunu”, “Bənövşə”, “Qərənfil”, “Bülbül” kimi uşaq şeirləri, nağıl və poemaları bu gün də öz dəyərini saxlayır. M.Seyidzadə, M.Dilbazi, M.Rzaquluzadə, Z.Cabbarzadə və başqa müəlliflər uşaqlar üçün əsər yazmağı ondan öyrənirlər.
Alim, ədəbiyyatşünas, folklorçu kimi də çalışan A. Şaiq klassik ədəbiyyat yönümündə araşdırmalar aparır. Onun Nizami, Füzuli, Nəsimi, Vaqif, M.F.Axundov, Mirzə Cəlil, M.Cavid, M.Hadi kimi sənətçilər haqqındakı fikirləri bu gün də dəyərlidir.
Şairin Şərq ədəbiyyatı məsələləri, sufizm, təsəvvüf, hürufilik, eləcə də çeşidli ədəbi cərəyən və metod haqqındakı araşdırma və axtarışları da maraqlıdır. Milli folklorumuzu ilk dəfə toplayıb öyrənənlərdən biri də elə A.Şaiqdir. Onun çağdaş həyata, elm və dil məsələlərinə aid yazıları isə xüsusi maraq doğurur.
Abdulla Şaiqin övladı tənqidçi, ədəbiyyatşünas Kamal Talıbzadədir. Eyni zamanda böyük şair Səməd Vurğun ilə bacanaq idi.
ABDULLA ŞAİQ İŞ MASASINDA
KİTABLARI
Gülşən ədəbiyyat. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1910, 89 səh.
Uşaq gözlüyü. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1910, 64 səh.
Yaxşı arxa. Tülkü, qarğa, hacıleylək. Bakı: Kaspi mətbəəsi, 1911, 18 səh.
Kreve realnı məktəbində o vaxt onunla birgə müəllim işləmiş klassik yazıçı Abdulla Şaiqlə (1881-1959) yaxın dostluq və yaradıcılıq əlaqələri saxlayıbdır. A. Şaiq 1957-ci ildə V. Kreve haqqında yazdığı xatirələrində minnətdarlıqla qeyd etmişdir ki, Litva yazıçısı onun “…ədəbi görüş dairəsinin genişləndirilməsində və dünya ədəbiyyatı xəzinəsini öyrənməkdə böyük əmək sərf etmiş və çox mühüm rol oynamışdır”.
V. Kreve 1917-1918-ci illərdə Bakı şəhər Dumasının deputatı olaraq fəaliyyət göstərib. O, 1918-1920-ci illərdə müstəqil Litva-Azərbaycan dövlətlərarası münasibətləri təməlinin qoyulmasında və bu ölkələrin beynəlxalq aləmdə de facto tanınmasında bir sıra faydalı işlər görübdür. V. Kreve 1919-1920-ci illərdə Litva dövlətinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindəki konsulu vəzifəsində çalışıbdır. V. Kreve həmin illərdə Bakıda Vikenti İosifoviç Mitskeviç kimi tanınmışdı.
YUXARIDAN BAXIŞ Bir az yuxarıdan, qlobal baxanda insan bu dünyadan nə oğurlaya bilər ki? Axı sən özün bu dünyanın içindəsən, hara çıxıb, gedə bilərsən, oğurladıqlarınla birlikdə? Nəyinsə yerini dəyişə bilərsən, yanında durub, mənimdir deyə bilərsən. Ancaq o sənin olmur axı, ay alaqanmaz, lüt zəngin, çoxbilmiş məcnun.. Məsələn dəniz qırağını, dağı, meşəni çəpərləyən, bunlar hardan, necə sənin olur? Ümumiyyətlə bir qum dənəsi, ağac yarpağı, necə sənin ola bilər? Eynşteyn qum dənəsinin sirrini aça bilmədi, Timrzayev fotosintezdən, Navaşin ikiqat mayalanmadan vəcdə gəldi. Anlamaq üçüm deyim ki, sən bütün bunlara necə sahib ola bilərsən? Nə yaratmamısan, nə onu sənə verməyiblər, nədə ki, dərk etmirsən o nədir, niyə mövcuddur. Elə gəlib durub, yanında mənimdir deyirsən. Dünyada nə varsa ümumidir, İnsan üçün yaradılıb, məxsusi tək bir fərd üçün deyil. Dənizi yaradan harda dedi ki, bunu sən biokütləyə verib? Məsələn günəş, ay, ulduz, hava, su… Demək ki, meşəni zəbt edən gücü çatsa günəşi də torbasına atıb, “mənimdir” deyər. Anlamırlar ki, yəni öz ürəyini, böyrəyini görməyən, dərk etməyən, bir sözlə sahib ola bilməyən , özü nə qədər görünən, görünməyən canlıların oylağı olan, nələrsə tərəfindən “çəpərlənmiş” anlamır ki, bu dünyada heç nə onun ola bilməz, bu mümkün deyil axı. Sənin onu götrüb getməyə yerin yoxdur, hara getsən elə bu dünyanın içindəsən. Uşaq oyuncağının yanında durub, mənimdir deyən kimi, özününkü bilərsən. Ancaq birazdan əzrayıl əmi gəlib deyər ki, ” ta böyümüsən, at bu oyuncağı gedək, xötəy!”. Elə bu vaxt öz ən yaxınların tökülüşüb üstünə nəyin var əlindən alar, hətta paltarını soyundurub, dişin zadın bahalıdırsa söküb, çıxardarlar. Deyim ki, sağ olsan, bərk- bərk paltarını tutarsan… Təzədən ürəyin partlayar, ki ayə bu görməmişlər niyə belə edirlər ki… Məzarın da ölçüsü “mənimdir” dediyin torpaq, meşə, dəniz və s. dən çox kiçikdir, çox. Ancaq bu da sənin deyil, ümumidir, ilanı çayanı var torpağın, qurdu, böcəyi var yerin- yurdun… Bu dünyada insanın şəxsən özünə məxsus, onun olanı mənəviyyatı ola bilərdi, boğuşursansa, zəbt edirsənsə, oğurlamağa cəhd edirsənsə, demək o da yoxdur, bu görünməyən nəsə də sənin deyilmiş… Acınacaqlı dərəcədə kasıbsanmış… Səfil gündə, çarəsiz , səhradasan, dəniz qırağında, meşədəsə. Qum adam, su adam, meşə adam… Səs eşidirsən… İtlər sümüyü öz qabağına çəkmək üçün boğuşurlar… Bu sənin aləmlər, oğurlayıb getmək istədiyin məkanlar arasında öz- özünü görməyin, səsini eşitməyindir. Müəllif: Sadıq QARAYEV
Şair Zaur Ustacı neçə müddətdir ki, şair kimi tanıyır və yaradıcılığını izləyirəm. Lakin son vaxtlar onun “Oriyentir ulduzu” adlı povestinə gec də olsa, rast gəldim (povest 2011-ci ildə yazılıb) və onu həm də nasir kimi tanıdım. Əsərin həcmi kiçik olsa da, (cəmi 30-35 səhifə) hadisələrin dramatik gərginliyi, konkret situasiyalar, baş qəhrəmanın keçirdiyi psixoloji hallar, ön cəbhədəki vəziyyət, əsgərlərimizin həyatı və s. oxucuya həcmli əsər təsiri bağışlayır.
Povestin qəhrəmanı hamımızın yaxşı tanıdığı və sevdiyi Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahimovdur. Əlbəttə, yazıçı igidimizi yalnız cəbhənin ön xəttində təsvir edir. Lakin hərdən fürsət tapıb Mübarizin öz dili ilə bizi onun keçmişi ilə tanış etməyi bacarır. Aydın olur ki, hərbi xidməti başa vurmuş bu 22 yaşlı gənc vətənin tikə-parça vəziyyəti ilə barışa bilmir, vətənpərvərlik duyğusu onu yenidən ön cəbhəyə – əsgərlik həyatına çağırır. Müəllif Mübarizin dili ilə deyir; “Nə bilim e, vallah, bir şeyi başa düşə bilmirəm ki, bu şərəfsizlərin oyunbazlıqlarına nə qədər dözəcəyik? Qrajdanskidə dözmək olmur, deyirsən, gedim orduya. Orduda dözmək olmur. Deyirsən, ön cəbhəyə. Burda heç dayanmaq olmur. Şərəfsizlər hər gün gözünün qabağında min hoqqadan çıxırlar. Lap dəli oluram. Ya Allah, sən özün səbr ver!”.
Zaur Ustaclı bu gənc oğlanın blindajdakı bir günlük həyatını, eləcə də, əsgərlərimizin həyatını, döyüş xəttini, 1-ci, 2-ci, 3-ü oriyentirləri, səngərləri, düşmən tərəfin mövqeyini və s. olduqca inandırıcı təsvir edir. Düşmən tapdağında olan kəndlərimizin, çaylarımızın, dağlarımızın dəqiqliklə verilən adları oxucuda döyüş mövqeyi haqqıda geniş təəssürat yaradır. Gizir Mübarizin hərbi qaydalara necə diqqətlə əməl etdiyini, özündən rütbəcə aşağı olan əsgər yoldaşları ilə isti münasibətləri, təbii ki, oxucunun gözlərində qəhrəmanımızın unudulmaz portretini yaradır. Mübariz qarşısına məqsəd qoymuşdur; düşmənlə təkbətək üz-üzə durmaq, əsrlərlə bizə qənim kəsilən, torpaqlarımızda at oynadan, Xocalı kimi dəhşətli qırğınlar törədən erməni faşizminə dərs vermək, onlardan xalqımızın intiqamını almaq.
Əsərdə təsvir olunan sonrakı hadisələr Mübarizin silahlanaraq təkbaşına düşmən tərəfə keçməsi ilə davam edir. Gücünə və ləyaqətinə arxalanan Mübariz ata-anasına məktub qoyur. O, bu məktubda bir seyid kimi Allaha sığındığını, ermənidən qisas alaraq şəhid olmaq arzusunu ifadə edir. Axı Mübariz üçün tarixi örnəklər var. Axı Çanaqqala savaşında Seyid Çavuş 200 kiloluq mərmini topa yeritməklə döyüşdə ciddi dönüş yaratmışdı.
Ədib düşmənlə təkbaşına döyüşən qəhrəmanın keçirdiyi hissləri, düşmənə nifrətini, onlarla amansız döyüşünü, saysız-hesabsız erməni faşistlərini məhv etdiyini elə dolğun təsvir edir ki, oxucu qəhrəmanı ilə qürurlanır, onun apardığı döyüşü həyəcanla izləyir. Yazıçı Mübarizin dili ilə deyir; “Həmişə bu yolla düşmən mövqeyinə ya əsgər gələr, ya da yoxlama. Həmişə onların tərkibində çoxlu generallar, polkovniklər olan komissiyalar yoxlayıb “5” verərdilər. İndi bu yolla onları “yoxlamağa” Azərbaycan ordusunun peşəkar giziri gəlirdi. Özü də bu yoxlama qəfil yoxlama idi. Görəsən, bu şərəfsizlərin döyüş hazırlığı nə yerdədir, neçə alacaqlar bu imtahandan?
Yoxlamaya bizim Mübariz gedirdi, “Mübariz”
(Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahimova həsr edirəm)
Zirvədə yurd salan qartallar kimi Səngərdə düşməni izləyirdi o. Qəlbinə yığmışdı qəzəbi, kini, Vulkan püskürməsi gözləyirdi o.
Hələ iyirmi iki yaşı var idi, Hələ iyirmi iki bahar görmüşdü. Hələ qəlbində eşq körpə bar idi, Həm də bu yaşda o, nələr görmüşdü.
Onun qan yaddaşı haray salaraq Bütöv bir tarixi deyirdi ona. Yurda “qonaq” gələn erməni alçaq İndi sahib çıxıb Qarabağıma.
Ey Milli Qəhrəman, alqış bu ada Adına yaraşır bu fəxri adın. Mübariz adını atan qoysa da, Qəhrəman adını özün qazandın.
Yurdun bütövlüyü dinin imanın Gec-gec yox olacaq bu duman, bu çən. İndidən görürəm, ey qəhrəmanım, Şuşada ucalan heykəlini mən.
Mübariz “məğlubedilməz erməni ordusu” mifinə son qoydu. Öz ölümü ilə belə düşməni lərzəyə saldı.
Povest qəhrəmanın həlakı ilə başa çatsa da, yazıçı onun əbədiyaşar insan olduğunu oxucuya təlqin etməyi bacarır.
Ancaq bir oxucu kimi məni qane etməyən bəzi məqamları da diqqətə çatdırmaq istəyirəm. Düşmən kazarmasına girən Mübarizdə hərdən mərhəmət hissi də baş qaldırır, hətta bəzi düşmən əsgərini öldürməkdən vaz keçir. Məncə, bu, inandırıcı deyil. Xocalı dəhşətini oxuyub öyrənən, televiziya vasitəsi ilə bu faciəni izləyən Mübariz amansız olmaya bilməzdi.
Bir də istərdim kİ, Mübarizin düşmənlə qarşılaşdığı zaman konkret erməni obrazı olsaydı, yaxşı olardı. Məsələn; erməni komandiri, erməni zabiti və s.
Povest yüksək ideya daşıyıcısı kimi dəyərə malikdir.Yeniyetmə və gənclərimizin Mübariz kimi qəhrəmanlarımızı öyrənməyə böyük ehtiyacı var. Axı qarşıda Böyük Qarabağ Savaşı durur.
Mahirə NAĞIQIZI – Filologiya ü.e.d. – Professor, yazar, şair, pedaqoq.
(Mahirə Nağıqızının poeportreti…)
I məqalə
Neçə illərdir müasir qadın şairlərimiz sırasında dəyərli, yaddaqalan imzalardan biri olan Mahirə Nağıqızı imzasını mətbuatdan ardıcıl izləyirəm. Xeyli illər bundan qabaq AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda ilin ədəbi yekunları sesiyalarında poeziyadan etdiyim məruzələrdə də adını çəkmişdim, yaradıcılığının perspektivini qiymətləndirmişdim…
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Müdafiə Şurasındakı müdafiəsini xatırlayıram… Dilçi alimlərdən Qəzənfər Kazımova, İsmayıl Məmmədova həsr etdiyi məqalələri oxumuşam. Bir dilçi alim kimi bədii üslubiyyata, poetikaya meyilli tədqiqatları ilə maraqlanmışam… Bir həmkarımın (Çapar Kazımovun) mənə verdiyi “Ruhuna beşiksə, tanı, vətəndir…” (Bakı, 2017, 328 səh.) şeirlər toplusunu oxuyandan sonra ona olan marağım daha da artdı və şeir yaradıcılığı haqqında müəyyən tədqiqat apararaq “poeportret ” janrında düşüncələrimi ədəbi ictimaiyyət və oxucularımla bölüşmək istəyinə düşdüm…
Bu məqaləni yazmağıma ikinci bir səbəb də oldu ki, mən özüm də, 60-cı illərdə indiki ADPU-nun tarix-fililogiya fakültəsində oxumuşam və buradakı elmi-ədəbi mühitlə doğmalığım var, əlaqələr bu gün də davam edir… Və bıləndə ki, professor Həsən Mirzəyev (Həsən Mirzə) Mahirə xanım Nağıqızının doğma dayısıdır və mənim ən sevimli müəllimlərimdən olub, həmçinin o kişi, həmin institutda (V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu adlanırdı) dərs deyən görkəmli psixoloq, professor, Əməkdar Elm Xadimi, əmim Əkbər Bayramovla yaxın dost idilər… Bu dostluq sonralar onların əqidə və məslək birliyinə çevrildi, hər ikisi məşhur siyasi qurum olan Yeni Azərbaycan Partiyasının qurucularından – 91-lərdən, ilk Heydərçilərdən oldular…
Onların hər ikisi elmi və ictimai həyatda böyük nüfuza malik idilər və buna görə də onların sözü ictimai rəyə ciddi təsir edirdi. Xalqın, millətin taleinin həlli məqamında, o, çətin dövrdə xalqı və dövləti xilas edə biləcək yeganə siyasətçinin məhz ümummilli lider Heydər Əliyev olduğunu dərk edərək bu böyük şəxsiyyətin hakimiyyətə gəlməsinə çağırış edən “91”lərin ilklərindən oldular. Baxmayaraq ki, buna görə təzyiqlərə, təhdidlərə, lüzumsuz tənqidlərə məruz qaldılar, amma haqq yolundan çəkilmədilər…
Bu, indi hamıya sadə görünə bilər. Amma dövrün, zamanın sərt olayları, ziddiyyətləri o vaxt belə bir addımı atmağa böyük cəsarət tələb edirdi. Bax belə, çəkinmədən, qorxmadan, əsl ziyalı kimi Həsən Mirzəyev və Əkbər Bayramov digər məsləkdaşları ilə xalqı ilə, xalqın xilaskarı ilə bir yerdə oldular…
Və görəndə ki, Mahirə Nağıqızının “Ruhuna beşiksə, tanı, vətəndir…” (2017, 328 səh.) şeirlər toplusu belə bir kişiyə (kişilərə) ithaf olunub marağım birə on qat artdı…
Bir şeyi də xatırladım ki, Mahirə xanım Nağıqızı hələ tələbəlik illərində – indiki ADPU-nun filologiya fakültəsində oxuyarkən (80-84-cü illərdə) onun şeirləri həm institutun sahə qəzetində, həmdə dövri mətbuatda çap olunur, xalq üslubunda yazdığı şeirləri elə o vaxtlardan rəğbətlə qarşılanırdı.
Onun bu poetik yaradıcılıq uğurları elmi yaradıcılığı ilə müvazi inkişaf etməyə başladı. Neçə-neçə dərs vəsaitlərinin, 15 monoqrafiyanın, 200-dən çox elmi məqlənin müəllifi olan Mahirə Hüseynova Nağıqızının bir sıra məqalələri xarici ölkələrin elmi mətbuatında – ABŞ, Çexiya, Rusiya, Türkiyə, Qazaxıstan, Ukrayna, Tatarıstan və digər xarici ölkələrdə çap olunub, onun kitabları haqqında respublika mətbuatında – qəzet və jurnallarda onun yaradıcılığını təqdiredici məqalələr dərc edilibdir.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olan Mahirə Nağıqızının 12 şeir kitabı oxucularna ərməğandır. İlk şeirlər kitabı “Mənim anam” (2006), hələlik axırıncı şeirlər kitabı isə “Ruhuma beşiksə, tanı, vətəndir” (2017) toplusudur. Hətta bu kitabı tənqidçilər şairin seçilmiş əsəri hesab edirlər… Dediyim kimi, kitab Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Elm Xadimi, professor, məşhur dilçi-alim, ictimai xadim, ardıcıl Heydərçi, Respublikamızda hakim partiya olan YAP-ın ilk qurucularından biri olan mərhum Həsən Mirzəyevin xatirəsinə həsr olunmuşdur. Mahirənin “Həsən Mirzə yaşayır” şeirində oxuyuruq:
…Bu ayları onsuz gördük deyilməz,
Üzbəüzdə Həsən Mirzə yaşayır.
O nə sirdir, nə hikmətdir, bilinməz,
Yüzə-yüzdə Həsən Mirzə yaşayır.
…Gedib çıxıb haralara sədası,
Azərbaycan – ora, bura obası.
Cild-cild kitablarda yuvası,
Qalıb sözdə Həsən Mirzə yaşayır.
Bəri başdan qeyd edim ki, Mahirə Nağıqızının şeir yaradıcılığının çoxçeşidli, özünəməxsus mövzu sistemi mövcuddur. Onun yaradıcılığının əsas leytmotivinin birini də xalqın milli-mənəvi tərəqqisində, ictimai, mədəni düşüncəsinin yeniləşməsində böyük xidmətlər göstərən, xalqın taleyi qarşısında şəxsiyyətin rolu və məsuliyyəti məsələsi kəskinliyi ilə qoyulur. Dediyimiz kimi, müstəqilliyimiz uğrunda ilk mübarizəyə qoşulanlar cərgəsində duran, azadlıq və müstəqillik yolunu – Heydərçilik yolunu dürüst müəyyənləşdirərək ilk Heydərçi mücahidlərdən olan Həsən Mirzəyevə həsr etdyi bu şeirlər təkcə bir nəfərin fərdi ictimai cəhətlərini deyi, ümumilikdə ictimai-siysi həyatda nüfuz sahibi olan, lazım gəldikdə xalqın, dövlətin müstəqilliyi uğrunda həyati vacib məsələlər mövqeyindən çıxış etməyi, cəmiyyətin hisslərini, düşüncələrini, arzularını, istəklərini vaxtında, dürüst müəyyənləşdirməyi bacaran – indiki halda keçən əsrin 90-cı illərində “Doxsan birlər” adlanan ziyalılar qrupunun, zialılar zümrəsinin ümumi obrazını xarakterizə eləyir…
Deyirlər ki, böyük ideyalarla yaşamayan, böyük olaylara həsr olunmayan həyat məzmunlu ola bilməz. Böyük adamlar böyük–böyük danışanlar deyil, böyük idealın daşıyıcıları olanlardır. Mahirə Nağıqızı da Həsən Mirzəni müasir ziyalılar zümrəsinin böyük idealların daşıyıcısı, ən ümdəsi “xalq adamı”, “el adamı” kimi təqdim edir və bununla da müasir gəncliyə belə şəxsiyyətləri nümunə göstərir.
El oğluydu, el adamı- dedilər,
Tək qoymayıb bir adamı- dedilər.
Ata, qardaş, əmi, dayı- dedilər,
Dağda, düzdə Həsən Mirzə yaşayır
… Tanıyanlar bilərdilər o ərdi,
Yığnaqlıydı, çörək qədri bilərdi.
“Dilqəmi”ynən huş götürüb gedərdi,
Telli sazda Həsən Mirzə yaşayır.
Və yaxud:Həsən Mirzə bir olmadın, pir oldunHarda oldun, öndə oldun, bir oldunEl- obaya sığınacaq yer oldunYola çıxdın yeni yolun mübarək… Ömür sürdü, ömür yazdı xoş ada,Fərq qoymadı, nə doğmaya, nə yada.Çox oğullar doğulacaq dünyada,Arasında Həsən Mirzə doğulmaz.
Əslində, Mahirə Nağıqızı böyük alim, şair, ictimai xadim, professor, el adamı Həsən Mirzənin istər elm sahəsində, istərsə də poeziya aləmində, istərsə də həyatda ləyaqətli varisi və “Dünya” şeirində – özü demiş, mənəvi övladıdır, ona “dünyanı öyrədən” dünyasıdır:Harada zilindi, harada bəmin,Tutmadım, yolların qəribə sənin.Mahirə – övladı Həsən Mirzənin,O mənə dünyanı öyrətdi, dünya!
Və yaxud:Dərdim, birin görünür,Baxdım, dərin görünür.Həsən Mirzə, haray ver,Elə yerin görünür!
Və digər bir şeirində isə Həsən Mirzə yolunun müsafiri olmağı ilə fəxr edərək yazır:İnandım qəlbimə, gücünə sənin,Tanrı yazısına ömürdü zəmin.Qoyduğu hədəf var Həsən Mirzənin,Yeri, ayaqlarım, nə dayanırsan?
Və Həsən Mirzənin müəyyənləşdirdiyi hədəfə doğru addımlayan Mahairə Nağıqızının ömür yolundan
Mahirə NAĞIQIZI.
Haşiyə:
Hüseynova Mahirə Nağıqızı 1960-cı il ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Naxçıvan rayonunun (indiki Babək rayonunun) Sust kəndində anadan olub. 1968-ci ildə Xalxal kənd səkkizillik orta məktəbində oxumuş, sonra – 1978-ci ildə Abşeron rayonu Mehdi Hüseynzadə adına Novxanı qəsəbə 1 saylı orta məktəbi bitirmişdir. 1980-ci ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU-nun) filologiya fakültəsinə qəbul olmuşdur. Təhsil aldığı illərdə öz fəallığı ilə seçilmiş, fakültədə keçirilən tədbirlərdə iştirak etmiş, tələbə və müəllim heyətinin dərin rəğbətini qazanmışdır. 1984-cü ildə institutu fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Elə həmin ildən də təyinatla əvvəlcə Abşeron rayonu Mehdiabad qəsəbə 1 saylı orta məktəbdə, sonra isə Bakı şəhəri N.Nərimanov rayonu G.Əsgərova adına 43 saylı MLK-da ixtisası üzrə işləmişdir. Bu illərdə Təhsil Nazirliyi tərəfindən “Respublikanın qabaqcıl təhsil işçisi” adına layiq görülmüş, döş nişanı ilə təltif olunmuşdur. 2003-cü ildə isə “İlin nümunəvi müəllimi” Respublika müsabiqəsinin qalibi olmuş, I dərəcəli diplom almışdır. 2009-cu ildən ADPU-nun Müasir Azərbaycan dili kafedrasının müəllimidir. “Həsən Mirzəyevin yaradıcılığında filologiya məsələləri” adlı dissertasiyasını müdafiə etmiş (2012), 2015-ci ilin dekabr ayında Müasir Azərbaycan dili kafedrasının müdiri vəzifəsinə seçilmişdir. 2013-cü ildən “XIX-XX əsr Qərbi Azərbaycan aşıq və el şairlərinin yaradıcılığının dil və üslub xüsusiyyətləri (Dərələyəz mahalı üzrə)” mövzusunda araşdırmalar aparmış, 2017-ci ildə müdafiə edərək filologiya elmlər doktoru elmi dərəcəsini almış, professordur, hazırda elmi və bədii yaradıcılığını, pedaqoji-təşkilatçılıq fəaliyyətini ADPU-nun filologiya fakültəsinin dekanı kimi uğurla dvam etdirir…
XXX XXX XXX
Maraqlı cəhətlərdən biri budur ki, Mahirə müəllimə bir dilçi-alim kimi şeirin poetikasının tədqiqatçısı olduğundan və poeziyanın ədəbi dil normalarını kamil bildiyindən bütün bunları bədii yaradıcılığına yansıda bilir. Məsələn, onun “Azərbaycan poeziyasında “dağ” obrazı” (Bakı : Vətən nəşriyyatı, 2013. – 195 s); “Müasir Azərbaycan dili: aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında dialektizmlərin öyrədilməsinə dair : Dərələyəz mahalı üzrə” ( metodik vəsait , – Bakı : Vətən nəşriyyatı, 2015. – 52 s.); “XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında onomastik vahidlərin linqvopoetikası : Dərələyəz mahalı üzrə” (Bakı: ADPU nəşriyyatı, 2015. – 204 s. ; “Aşıq və el şairlərinin üslubi sintaksisi : Dərələyəz mahalı üzrə”, (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti. – Bakı : Afpoliqraf, 2017. – 128 s.); “Aşıq və el şairlərinin üslubi frazeologiyası : Dərələyəz mahalı üzrə “, (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti. – Bakı : Afpoliqraf, 2017. – 112 s.) kitablarının mövzuları və problematika istiqamətləri də bunu aydın bir şəkildə göstərir.
Mahirənin poeziyasına elmi-nəzəri prizmadan yanaşsaq, görərik ki, onun şeir yaradıcılığı poeziyamızın yaşarı ənənələrinə sıx bağlıdır, eyni zamanda, müasir şeir mədəniyyəti, həyatı, gerçəkliyi inikas nöqteyi-nəzərindən də yeni, novator keyfiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Belə ki, onun poetik yaradıcılığı, demək olar ki, əksər şeirləri el ədəbiyyatının, aşıq yaradıcılığının üslub bulağından süzülüb gəlir… Onun şeirlərinin linqivopoetikası, poetik sintaksisi, üslubi frazeologiyası, onomastik vahidləri bənzərsiz bir şəkildə, yaradıcılıq axtarışlarına uyar bir şəkildə aşkarlandığından cəlbedici olur, lirizmi, müsiqililiyi ilə seçilir, fərqlənir…
II məqalə
Şairin indiyədək nəşr etdirdiyi kitablarında həyat, dünya, ömür-gün, dövrün ictimai-mədəni, mənəvi-əxlaqi mənzərəsi, qayğılarımız və problemlərimiz, Qarabağ müharibəsi, şəhidlik mövzusu, dünyada və Azərbaycanda gedən proseslərə fərdi baxış rakursu daha çox özünü büruzə verməkdədir.Mahirənin şeirləri boz axından – nəzmkarlıqdan, şeirbazlıqdan, qrafomançılıqdan qütblərarası bir məsafədədir. Onun yaradıcılığının spesifik konturları mövcuddur.
Mahirə Nağıqızı imzası müasir ədəbiyyat aləmində — Azərbaycan mədəni-ədəbi ictimaiyyəti, fikir adamları, ədəbiyyatşünas və tənqidçilər, dost-tanışlar arasında
etiraf olunan imzalardandır və özünəməxsus, daim impuls verən poetik enerjiyə malikdir, məsələn, bu bayatılardakı kimi:
Ağam gəl, ay ağam gəl,
Dərd böyüdüb dağam gəl.
Ömür fani, baxt zalım,
Nə qədər ki, sağam gəl!
Bulud kimi dolan var,
Çiçək kimi solan var,
Quzudan qurban olurmu,
Məntək qurban olan var.
Çölündə bitəm, boylanam,
Bağımda sitəm, boylanam.
Hopam göylərdə buluda,
Sən tərəf, vətən, boylanam.
Bu müşahidə ediyimiz poetik cəhətlər – gözlənilməz bənzətmələr, təşbihlər, obrazlar, aleterasiyalar, səs və söz duyumu Mahirə Nağıqızının şeirlərində onun müasir həyatdan, yaşadığımız bu dünyadan, əlbəttə, ilk növbədə, Azərbaycan gerçəkliyindən aldığı lirik təəssüratlar, duyğu və düşüncələr axarında öz əksini tapır. Onun təfəkkür palitrası yetərincə polifunksionaldır. O, həyatda, cəmiyyətdə, təbiətdə, insan münasibətlərində baş verən, görə bildiyi hadisələrə biganə qalmır, bu günün həqiqətlərini qələmə alır, hətta keçmişdən, tarixdən yazanda da bu gün, çağdaş dünyamız onun şeirlərinin başlıca leytmotivinə çevrilir, insan ömrünün bitib-tükənməyən arzuları və bu ömrün sevincli-kədərli nəyi varsa şairin şeirlərinin mövzusu olur, özünəməxsus yeni poetik biçimdə misra-misra, bənd-bənd biçimlənir, ənənəvi dünya mövzuzunda yazılan “Dünya” şeirində olduğu təkin ömrün yaddaşı sözdə canlanır, şair lirik-fəlsəfi yanaşmalarla mənəvi axtarışda bulunur:Gözümü açandan özümü gördüm,Gördüyüm özüməm, ya baxtdı, dünya.Anam deyəndimi, atam söyləyən,Cavab axtarıram nə vaxtdı, dünya. Yeridim, hər addım bir mənzilbaşı,Açdığım hər varaq bir divar daşı.Haraya çatdımsa ömrün yaddaşı,Dedi gecikibsən, bivaxtdı, dünya. Yaşam hikmətinin nəyidi dərin,Ən böyük biclikdi düzlük- deməyin.Tanrı göndərdiyi peyğəmbərlərin,Hansı demədi ki, nə haqdı, dünya? İnsanı ağladan, güldürəndimi,Güldürən ağladıb dərd verəndimi?Zalım öləndimi, öldürəndimi,Düz deyən mərddimi, namərddi, dünya? Axtardım özümü mən addım-addım,Od əgər haqdısa odda yanırdım.Nələri tapmışam, nə axtarırdım,Bu ya təsəllidi, ya dərddi, dünya.
Göründüyü kimi, Mahirə Nağıqızı ənənəvi mövzuda fərqli düşüncə tərzi ortaya qoyur, onun şeirlərində poetik fikir qeyri-adi çalarlarıyla meydana çıxır. O, belə mövzularda bizim adət etdiyimiz düşüncə sistemini, duyum tərzini rahatca dəyişib, fikirlərini, duyğularını fərqli şəkildə, amma, yenə də ənənəvi qiyafədə təqdim edir. Azərbaycan, ana vətən silsiləsindən yazdığı şeirlər dediklərimizə bariz nümunədir:Azərbaycan-Qayalarından uca,Yaşımdan da cavan,Dünyadan qoca. Azərbaycan-Nəsil-nəsil doğuluşum.Külündən yaranan,Mənim səməndər quşum…. Azərbaycan-Kürüm qədər lal, dəli.Ahıllar qədər susqun,Cahıllar qədər hikkəli…. Azərbaycan-Ünvanı- növrağımın.Əyilməyən dirəyisən,Üçrəngli bayrağımın.
Onun müraciət etdiyi mövzuya fərdi rakursdan yanaşmaq istəyi və bacarığı əksər məqamlarda özünü göstərir. Bu şeirdəki obrazlar sistemi, təzadlar, ibarə və frazalar fərqlidir, münasibət yenidir, şerin strukturu, poetik modeli də, ritmi də özünəməxsusluğu ilə seçilir… Təzad, ibarə, fraza – dediklərimiz nəsnələr müəllifin poetik üslubunun parlaq bədii obrazlarını və lirik süjetin xüsusiyyətlərini nümayiş etdirir. Onun şeirlərində indiyə qədər vərdiş etmədiyimiz ritmik nitq, orjinal qafiyə sistemi ilə diqqətimizi cəlb edir. Odur ki, onun poetik mətnilərinin melodik lirizmi könülləri hədəfləyir…. Burada zaman və məkan xronotopları da ahəngdarlıqla bir-birini tamamlayır… Bu baxımdan onun şeirləri uyarlı poetik assosiasiya yaradır… Buradakı obrazlar fərqli yozumda təqdim olunur. Daha doğrusu, müəllifin baxışında doğma elə, obaya vurğunluq özünü aşkar biruzə verir. Bu qəbildən əsərləri öz məzmunu, obrazlılığı, fikrin deyim çaları ilə diqqətəlayiq nümunələrdəndir. Bu şeirlərdə isə bugünkü həyatın, gedişatın adekvat mənzərəsi ustalıqla təsvir edilir. Şair poetik hiss və duyğularını elə ifadələr, düzümlərlə oxuculara təqdim edir ki, ənənəvi obrazlar yeniləşir, təzə təravətdə təqdim edilir…
Onun şeirlərindən hiss, fikir insanların iç dünyasına, qeyri-adi düşüncəsinə rahatlıqla, təbii, maraqlı poetik lövhə şəklində daxil olur, onların həyata münasibəti haqqında görümlu bir təsəvvür formalaşdırır. Daha doğrusu, bu şeirlərdən insanın əsl mahiyyəti boylanır:Füzuliyə boğça oldu,Xətaiyə taxça oldu,Süleymana axça oldu,Cahü-cəlalı dünyanın.Mahirə, qəlb yandısa, de,Yetişibdi, andısa, de.Umacağı candısa, de,Olsun halalı dünyanın.
Və yaxud:Vay o günə, mərd namərdə əl aça,Nakəs olan meydan qura, qol aça.Nağıqızı, hər ümid bir qalaça,Ömr uzadar, günü bəhər sayılar.
Onun bu tipli şeirlərində vətənə, torpağa, anaya, insana müqəddəs , sonsuz sevgi var. Bu qəbildən – “Vətəndir”, “Şəhid nəğməsi”, “Tanrı yolu”, “Xocalı üçün elegiya”, “Al bayrağım”, “İstanbulun axşamları” və s. onlarla şeirləri vətənə, torpağa, insana, doğmalara məhəbbətin mayası ilə yoğrulubdur. Onun şeirlərinin kontekstində cəlbedici sadəlik və səmimiyyət var – adi, sadə və insani… “Vətəndir” şeirində olduğu kimi və mənə elə gəldi ki, bu şeir poeziyamızda bu mövzuda yazılan ən yaxşı şeirlər sırasında olmağa layiqdir:
Bu vətən deyilən torpaq deyil ki,
Ananın dizinin yanı-vətəndir.
Başını qoymağa bir sinə varsa,
Ruhuna beşiksə, tanı, vətəndir.
Dünyanın sirri bir, sualları çox,
Boy verən nə qədər…cavab verən yox.
Oğlunun, qızının gözü-könlü tox,
Bir ümid yerinin canı vətəndir.
Hər ağla gələnlər yığbala gəlməz,
Haqdan gəlməyəni yığ, bala, gəlməz.
Sevənin günahı babala gəlməz,
Ürəyə can verən qanı vətəndir.
Kimə doğma dedin, kimə yad dedin,
Nə haray istədin, nə imdad-dedin?
Qürbətin havası verməz dad-dedin,
Adının hər adı-sanı vətəndir.
Qurduğun dünyanın hər daşı-vətən,
Ömrünün-gününün yoldaşı-vətən,
Mahirə, demədi qəm daşı vətən,
Dərmanın hardadır, hanı – vətəndir.
Qoşmadakı poetik fikrin və hissin ardıcıllığı, “Vətən” məfumuna yeni mənəvi-əxlaqi baxış bucağı – “Anamın dizinin yanı Vətəndir”, “Ruhuna beşiksə, tanı, Vətəndir” deyimlərinin yeniliyi, “Dünyanın sirri bir, sualları çox”, “Boy verən nə qədər… cavab verən yox” misralarının aforizm qədər məna yükü, şeirin arxotekstindəki oturuşmuş qafiyə sistemi, kursivlə verdiyimiz üçüncü bəndləmədəki cinas qafiyələrinin tamamilə orjinallığı (fikrimizcə bu cinaslar ilk dəfədir ki, şeirə gətirilir), dördüncü bənddə qürbət – vətən antitezinin qarşılaşdırmasından yaranan müasir mənəvi nisgilin əzabverici ağrısı və sonuncü bənddəki Məmməd Arazsayağı ritmik ahəngin mahir ifadəsi və poetik mübaliğənin yaratdığı nikbin ovqat Mahirə Nağıqızının bir istedadlı şair kimi məharətinin impulslarıdır…
III məqalə
Mahirə xanımın bütün yaradıcılığının estetik yükü və gücü, kredosu onun bir şair kimi həmişə həyat həqiqətinin yanında olmaq istəyi və bacarığıdır. Bu onun üçün insanlığın əxlaqi-mənəvi dəyər səviyyəsində ən böyük sifətidir, mahiyyətidir. Ümumiyyətlə, qeyd etməliyik ki, onun lirikasında mənəvi məsələlərin axtarışı heç də fraqmentar xarakter daşımır. Problem özünün ardıcıllığı, davamlılığı ilə diqqət mərkəzinə düşür. Bütün situasiyalarda həqiqət nədirsə onun yanında olmaq, onun tərəfini saxlamaq, həqiqəti məhəbbət kimi tərənnüm etmək…Haraya getsəm də, Vətən, ay Vətən,Könlümdə ruhunun var, havası var.Ayrılıqdı bilməm, xiffətdi -bilməm,Sənsiz hər tərəfdə qar havası var. …Köksündə dondurmaz ayazı qışın,İstisi bəsimdi bircə qarışın.Qürbətdə küləyin, yağan yağışın,Səsində bir ahu-zar havası var.
Bütün bu “qar havasına” mübtəla olmuş lirizm axını sonda məhəbbətə – “yar havası”na çevrilir və gerçəklik öz yuvasını tapmış olur, ictimai funksiya fərdi istək funksiyasına çevrilərək həqiqətə münasibəti məhəbbətə çevirir…
“Şəhid nəğməsİ”, “Son döyüşə hazır ol”, “Al bayrağım”, “Xocalı üçün elegiya” və s. bu sıradan olan şeirləri həqiqət sıldırımlarından qopan poetik qəlpələrdir… Mahirə Nağıqızı intervülərinin birində jurnalistin: “Bəzən yaşadıqlarımızı göstərmək üçün mübaliğələr belə acizdir. Bəs haqqın tərəzisi?! Görə-görə kor olmaq olurmu?” – sualına belə cavab verir: “- Hə, bu, xəyalən min dəfələrlə olduğum, 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Xocalısının- özü elə böyük olamayan bir qəsəbənin dünya boyda dəhşət mənzərəsidir… O mənzərədə insanlığını itirən kəsin ən vəhşi heyvandan belə amansız olduğunu görmək olar… O mənzərənin vəhşəti insanın qəlbində Allahın özünə belə etiraz nidaları yaradır. Yox, söhbət ancaq ondan getmir ki, bu amansız cinayəti törədən erməni millətindən olan qatillərə qərinələrlə bir millətə-türklərə qarşı aşılanmış nifrət hissi impuls verib… Söhbət ondan gedir ki, həmin gecə ancaq azərbaycanlı olduqlarına görə amansızlıqla öldürülən, içərisində körpələrin və qadınların da olduğu 613 nəfərin qanı laxtalanmayıb… Şəxsən mən hesab edirəm ki, o Qan təkcə onu tökənlərin deyil, bu mənzərəyə laqeyd qalanların da vicdanındadır və Xocalı ədaləti bərqərar olmayınca o qan laxtalanmayacaq.” Və biz “Xocalı üçün elegiya” şeirini oxuyanda onun – şairin həmişə “haqqın tərəzisinin” yanında yana-yana olduğu aşkar görsənir:
26 fevralda
Zamanı mat qoydular.
İblis xislətli kəslər
İnsan donundaydılar.
Dünyaya göstərdilər,
Vəhşi nə təhər olur,
İnsan vəhşi olanda,
Vəhşidən betər olur.
O gecə Xocalıda
Daş-divar güllələndi,
adamlar güllələndi,
ağaclar güllələndi.
Erməni-rus tankları,
Nə var tırtılnan əzdi.
Qanla qan suvarıldı,
Qanla ayaz öləzdi.
Anaların fəryadı,
Diksindirdi tanrını.
Qan donmağa qoymadı
Uşaq ayaqlarını.
Süngüyə keçən başlar,
Düşmən üçün dəf oldu.
Qoca, qadın, körpələr,
Hamısı hədəf oldu.
Dinc, silahsız adamlar
Ölümnən baş-başaydı.
Xocalıda olanlar
Əzablı tamaşaydı.
Bu “əzablı tamaşa” millət üçün, xalq üçün mənəviyyat, əxlaq, kişilik, mərdlik tamaşasıdır, tarixi dərslikdir, bütöv millətin şəhidlik zirvəsidir və bu zirvədə minor ladda söz notunda “Şəhid nəğməsi” bəstələnir:
Millətin qoludur- daş atmaq üçün,
Ürəyi qorxudan boşaltmaq üçün.
Ölərlər Vətəni yaşatmaq üçün,
Hər qəlbdə bir qala tikər şəhidlər.
Analar ər doğar,oğul böyüdər,
Hər oğul dünyası – nağıl, böyüdər.
Vətəni qaldırar göylərə qədər,
Düşmənin qəddini bükər şəhidlər.
Səngəri ev bilib ağ ban eyləyər,
Bağ qurar, ömrünü bağban eyləyər.
Canını Vətənə qurban eyləyər,
Qanını xalq üçün tökər şəhidlər.
Özü qocalmaz ki, əsri qocaldar,
Gələcək – gedəcək nəsli qocaldar.
Hər qəlbdə bir uca bayraq ucaldar,
Azadlıq ağacı əkər şəhidlər…
Mahirə Nağıqızı adi həyat hadisələrini, ən sadə həqiqətləri – həyat, ölüm, sevgi, Allah, Dünya və İnsan haqqında duyğularını poeziya dili ilə, özü də orjinal şəkildə ifadə edir. Amma burada duyğular və hisslərlə yanaşı, bir mühüm məqamı da vurğulamalıyıq – Mahirənin şeiri həm də bizə məlum, adi həqiqətlərin nisbətən yeni izahıdır, yeni yöndən dərkidir, “Leysan yağışı” şeirində olduğu təkin:Dünya toz-torpaqnan dolu,Çarəm, yağ, leysan yağışı.Sinəmi yolların boyu,Sərəm, yağ, leysan yağışı. Yer fanidi, göy əbədi,Göy ömrü yerin mabədi.Yetirə bizlərə ümidi,Kərəm, yağ, leysan yağışı. Göylərə əl qaldıran biz,Haqqa inamdı çarəmiz.Gəl elə yeri tərtəmiz,Görəm, yağ, leysan yağışı. Yağ vüsala yetirməyə,Eşq ağacın bitirməyə,Nə yağıb yer götürməyə,Yerəm, yağ, leysan yağışı. Bacarmadım göyə çıxam,Buludun gözünmü, sıxam,Səninlə dənizə axam,Kürəm, yağ, leysan yağışı. Tanrı tək – işıq yoludu,Mahirə onun quludu.Sinənmi söznən doludu,Dillən, yağ , leysan yağışı!
Bədii ədəbiyyatın insan əzəməti və ləyaqəti haqqında yaratdığı ən böyük psixoloji himn məhəbbət himnidir. Məhəbbət əsil insan xoşbəxtliyinin meyarıdır. Məhəbbətin sonucu iki “Mən”in vahidləşərək “BİZ”ə çevrilməsi hadisəsi olmasıdır. Amma həmişə belə olurmu? Ədəbiyyat, xüsusən də poeziya ta əzəldən bunun axtarışındadır və bütün insani faciələr, bədii konfliktlər bu struktur üzərində, bu bünövrə üzərində qurulur…
Şərq məhəbbət fəlsəfəsində dərd həmişə öndədir… Facəvilik, Məcnunluq, Fərhad itgisi aparıcı motivdir və bu gün də poeziyamızda bunun dərin izləri davam etməkdədir. Mahirə xanım məhəbbət mövzuzuna tamamilə başqa bir rakursdan yanaşır. Sevgi, məhəbbət həmişə dərd gətirmir! Sevən insanın qəlbi genişlənir, ruhu təzələnir, bütün dünya gözündə məhəbbətə, sevgiyə bürünür, “Dünyanın boz üzü bəmbəyaz” olur, “Hər tərəf laləli düzə” dönür… “Səni sevəndən” şeiri dediyimizə bariz nümunədir və şerin tamlığına xələl gəlməsin deyə, onu tam şəkildə də təqdim edirik:Mən səni sevəndəndünya dəyişib.Bir az duzu artıbtamı dəyişib.Mən səni sevəndənulduzlar artıbDaha gizlənmir ayqaçır buluddan.Bir ilıq istilik verirgünəş də…Mən səni sevəndənaləm dəyişib.Sanki yox olubdueniş-yoxuşlarElə bil hər tərəflaləli düzdü.Ruhum qol götürübsüzdükcə süzdü…Mən səni sevəndənMən səni sevəndəndağlar ucalıbElə bil qarıyıbŞeytan qocalıb.Dünyanın boz üzüolub bəmbəyaz.Mən səni sevəndənAçılıb dilimElə xoş keçir ki,hər ayım, ilim.Mən səni sevəndənEh nələr…nələr…Məlumdur ki, məhəbbət mövzusu poeziyada rəngarəng, ağılagəlməz çalarlarda duyğu və hisslər sistemi yaradır… Belə bir cəhət Mahirə Nağıqızının lirik yaradıcılığında da təbii axarında üzə çıxır…Məhəbbət, sevgi, eşq barəsində onun duyğuları, özünün dediyi kim, təxminən belədir – XIX əsrdə və sonra yaşamış qüdrətli fikir adamlarının“romantik dövrün sonuncu şairi”adlandırdıqları Heyne sevgi haqqında: “Mələklər bunu ilahi zövq, şeytanlar cəhənnəm əzabı, insanlar isə sevgi adlandırırlar,– deyirdi. Bu məqamda insan obrazında Allahın özünü axtaran böyük, əvəzedilməz Nəsimini, prozanın qrafı Lev Tolustoyun “Sevgi qiyməti olmayan elə paydır ki, biz onu hədiyyə versək belə, özümüzə qayıdır” fikrini,2500 il bundan əqdəm yaşayan,“yüz min nəslin atası”kimi çağırılan və bu adı saxlayan Konfutsenin isə “sevgibizim başlanğıcımız və sonumuz”deyimini, bütün bu deyimlərin yekunu kimi böyük, ulu və möhtəşəm Füzuli babamızın: “Ya Rəbb, bəlayi- eşq ilə qıl aşina məni!”- ilahi duasını xatırlayanda biz adi insanların təsəvvüründəki eşq duyğusunun miqyası təsəvvürə gələr… Amma istənilən bucaqdan baxsaq sevgi insanın ən ali duyğusu kimi saflığa, bitginliyə, cəfaya və səfaya çağrış impulsudur:
Hər çəmən çiçəyi süsən ha deyil,Taparsan, səbrini kəsən ha deyilMahirə öyrənib, küsən ha deyilBilir ki, qəlbini ovudacaq var
Bu cür impulsdan bəhrələnən Mahirə Nağıqızı “Bu dünya”, “Özümə məktub”, “Sevginin mənzili”, “Qayada bitən çiçək”, “Durnam”, “Dünya” – silsiləsindən olan şeirlər, “Gözlərin balladası”, “Payız yağışı”, “Yarpaq-yarpaq”, “Dənizə bənzər adam” və s. bu təkin şerlərində müasir insanın, təbii ki, həm də özünün sevgi və məhəbbətini tərənnüm edir. “Söyləmə” şeiri bu lirik qəhrəmanın məhəbbət, sevgi iztirablarının təsirli ovqatını dürüst ifadə edir:
Bir dəli eşq məni çöllərə salıb,
Suları qurumuş göllərə salıb,
İnsaf et, görürsən dillərə salıb,
Dözüm də gözləmə, döz də gözləmə.
Mahirənin ürəyində dərd gəzər,
Qanadı qırılmış bülbülə bənzər,
Deyirsən dayanar, deyirsən dözər,
Dözüm də gözləmə, döz də gözləmə!
Sən Allah, sən mənə döz də – söyləmə!
Bu cür ülvi, təmiz hissilər axarı mənsəbdə lirik qəhrəmanı Tanrı məhəbbətinə qovuşdurur və bu mistika kimi qarşılanmır, inandırır, ovundurur:
Mahirəni hara çəksən,
Yara üstə yara çəksən,
Yüz dəfə də dara çəksən,
Sənsən istədiyim, Tanrı!!
IV məqalə
Mahirə Nağıqızının yaradıcılıq manerasının xoşa gələn cəhətlərindən biri də budur ki, onun poeziyasında da, elmi idrakla bədii düşüncənin sintezi və vəhdətini daha əyani şəkildə nəzərə çarpır. Bu cəhətmövzuya baxışın genişliyini, dərinliyini, əhəmiyyətini qabarıq surətdə diqqət mərkəzinə çəkir…
Deyim ki, elmi idrakla bədii təfəkkürün, yaradıcı istedadın sintezi və vəhdətindən yaranmış poetik nümunələr elmyönlü intellektual poeziyanın cövhərini təşkil edir… Qeyd edək ki, bu tipli müəlliflərin yaradıcılığı çoxəsrlik ənənəvi poeziyanın ağıla, məntiqi təfəkkürə, rasional düşüncəyə üstünlük verdiyi məqamlar üzərində yaranıb, həmin istiqaməti yaradıcı şəkildə inkişaf etdirərək daha da zənginləşdirən, sistemli bir istiqamətə çevirən intellektual poeziya müstəvisinə keçir… Başqa sözlə, İntellektual poeziya idrakla ilhamın mübarizəsində elmi təfəkkürlə poetik təfəkkürün, lirikada emosionallıqla rasionallığın tərəzidə müvazi gəldiyi, örnəklərdən qidalanan qoşa qanada çevrildiyi məqamdır…
Mahirə Nağıqızının poetik üslubunun əsas üstünlüyü mövzu və ideya ilə bədii forma, bədii ifadə tərzi arasında nadir bir uyğunluq, çox müvəffəqiyyətli bir vəhdət yarada bilməsindədir. Bu baxımdan “Dənizə bənzər adam” şeiri bir nümunədir:Bu dəniz yenə də zümzüməsində,Oxuyur astadan qəlbim deyəni.Nə bilsin dinləyib sənin səsində,Sənə bənzədirəm ləpədöyəni. Bu səsdə elə bil indicə bildim,Dənizlə adamlar oxşarmış demə.Sən də dəniz kimi ləpələnirdinUsufca toxunub sahil qəlbimə. Bir səndən savayı bilirdi hamı,Bilirdi bumbuzam soyuq qar kimi.Niyə döyəmmədin könül qapımıLəpə yox, səs-küylü dalğalar kimi. Beləcə yaşadım özüm yaramla,Sahildə axtardı dayağı könlüm.Hərdən toxunurdu xəfif, aramla,Ləpə saçlarına qağayı könlüm. Gedib qayitmayan gəmilər kimi,Beləcə ayrıldın sahillərindən.Günahkar biləcək görən kim-kimi,Qərib ruhlarımız görüşsə birdən… Bu dəniz yenə də zümzüməsində,Oxuyur astadan qəlbim deyəni.Nə bilsin dinləyib sənin səsində,Sənə bənzədirəm ləpədöyəni…Şeirin ümumi şəkildə “poetik bənzətmədir” – insan dənizə, dənizin ləpədöyəninə bənzədilir və iztirablarla dolu bir məhəbbətin dəniz ləpədöyənində “dəniz zümzüməsinə ” çevrilir… Buradakı orjinal bədii ifadələr, təzə deyimlər bədii lövhəni daha da canlandırır – “Sən də dəniz kimi ləpələnirdin, Usufca toxunub sahil qəlbimə” (hələ “usufca” dialekt sözünə fikir verin, necə təravətli ovqat yaradır?!), “ləpə saçlar”, “qağayi könül”, “Gedib qayıtmayan gəmilər”, “qərib ruhlar” təkin poetik dil vahidləri itirilmiş məhəbbətin qəm havasını yaradır…Yuxarıda misal gətirdyimiz nümunələrdən də göründüyü kimi, bu dediyimiz ladda Mahirə Nağıqızının yaradıcılığında bayatı xüsusi bir mahiyyətə malikdir. Bu qədim-qayim janrda yazmaq o qədər də asan deyil! Burada orjinal söz demək üçün məhəbbət dolu ana – incə, zərif qadın ürəyi lazımdır:
Sonalar tək-tək gələr,
Tük salar, ürkək gələr,
Yollarda yüz sədd olsa,
Yar məni görcək gələr.
xxx xxx xxx
Məclis sazsız olarmı?
Xoş avazsız olarmı?
Ruhu naza yoğrulan,
Özü nazsız olarmı?
xxx xxx xxx
Çay kükrəyib daşanda,
Sel məcrasın aşanda,
Yer ilən göy sevinər,
Yar yara qovuşanda.
xxx xxx xxx
Dağ dumansız olurmu?
Yol gümansız olurmu?
Anası imanlı qız –
Din-imansız olurmu?
Mahirə həssas bir qadın qəlbi ilə bayatılarına fəlsəfi rəng qata bilir, fkirlə hissin vəhdətinə çata bilir, bayatı janrına məxsus ğözlənilməz fikri nəticə əldə edə bilir, əzəli mövzulara yeni, təzə yozum verə bilir:
Yardan yanadı könlüm,
Onsuz qanadı könlüm,
Qəmnən xalı toxuyar,
Belə hanadı könlüm.
Dərd, qəm, həsrət əvvəlkidir, ənənəvidir, ifadə, yanaşma tərzi, yozum, obrazlar təzədir, orjinaldır: “Qəmnən xalı toxuyar, Belə hanadı könlüm” – tamamilə orjinaldır, görümlüdür, duyumludur… Mən biləni, Mahirə xanımın 700-dən çox bayatısı var, bəlkə də, lap çoxdur… Hamısı da bir-birindən fərqli, duyumlu, səs-söz havacatlı, fikri-hissi cəhətdən siqlətli:
Çəkdin yenə üzə nəmmi,
Üzünnən göz üzənəmmi.
Saldın məni dərd gölünə,
Qolum atıb üzənəmmi?
xxx xxx xxx
Dörd dolan ağa dağları,
Bax, döndər dağa dağları,
Dağ mən deyil, çəkə bilməz,
Çəkmə sınağa dağları.
xxx xxx xxxKitabam, oxu məni,Anlamır çoxu məni.Yar dönə, nişan alaÖldürə oxu məni
Bu bayatılar milli bayatı şeir ərazimizdə yenidir, şablondan, məlum bədii təsvir vasitələrindən uzaqdır, yeni çalarla süslənmiş öz üslub laləzarlığı ilə fərqlidir… Həmçinin, dilimizin saflığını, gözəlliyini, zərifliyini qoruyan yığcam poetik mətnlərdir… Onu da, qeyd edim ki, Mahirənin bayatılarındakı bütün dil vahidləri müəyyən üslubi keyfiyyət daşıyıcılarıdır və bu dil vahidlərinin, komponentlərin məqsədyönlü vəhdəti poetik formanın yaradılmasında əhəmiyyət kəsb edir. Bədii dildə bütün dil vahidlərinin bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətlərinin poetik tənzimlənməsi, eləcə də onların ardıcıllıqlarının gözlənilməsi poetik funksiyaya malik olan üslubdur və şeirin fonopoetikasına daxildir. Məsələn, şeir dilində özünə tarixən yer eləmiş səs təkrarları, alleterasiyalar, paralelizmlər, qafiyə yaradan dil vahidləri və s. bu qəbildən olan amillərdəndir.
Məlumdur ki, şeir bədii dilin özünəməxsus bir formasıdır. Burada iştirak edən komponentlər – səs, heca, söz, fraza danışıqda da müşahidə olunur, onlar poeziyadan kənarda da mövcuddur. Lakin, ölçü, bölgü, misra, vəzn, qafiyə və s. kimi vasitələr yalnız şeirdə özünü büruzə verir və poetik bütövlük yaradır ki, Mahirə Nağıqızı həm bir dilçi alim kimi, həm də şair kimi bü poetik komponentlərdən məharətlə istifadə edə bilir…
Bu poetik keyfiyyət onun müvəffəqiyyətlə qələmə aldığı laylalar və oxşamalarda da müşahidə edilir. Xüsusən ənənəvi layla nəqaratlarında fərqli nəqarat seçimi diqqətimizi çəkdi:
Anası öpüb-sevəcək,
Balama layla deyəcək.
Ona Allah babası
Üç alma göndərəcək.
Laylay, dinim-imanım,
Başına dönüm-dolanım.
“Laylay, ay ömrüm-günüm, Laylay başına dönüm!”; “Laylay balam, a laylay, Dərdin allam, a laylay!”, “Laylay, ömrüm, a laylay, Xoş günün görüm, a laylay!” və s. bu kimi laylay nəqaratları laylanın məzmununa uyğun seçilir və məzmunu qüvvətləndirir, tamamlayır… Həm də əsrlər boyu sabit, dəyişməz, statik, monoton formatda olan bayatıya, laylaya, oxşamaya müasir poetik təfəkkür, buna uyğun ritm yaratmaq, «köhnə havada» təzə söz demək çətinliyini nəzərə alsaq mahiyyət daha da aşkarlanar…
Qeyd etdiyimiz kimi, poeziyada dilin fonetik imkanları deyəndə ilk öncə səslərin ritmik quruluşundan bəhs etmək lazım gəlir. Şeir dilinin özünəməxsusluğunu hər şeydən əvvəl canlı xalq dilinin təbiətində, o cümlədən dilin fonetik xüsusiyyətlərində, dilin ritmikliyində, özünəxas melodiyalarında axtarmaq lazımdır. Şeir dilinin fonetik imkanları sırasında alliterasiya, assonans, vurğu, intonasiya, fonetik qafiyə və onu səciyyələndirən fonetik hadisələr mühüm yer tutur. Alliterasiya dildə və şeirdə ən mühüm fonetik hadisələrdəndir. Şeirdə səslərin kompleksləşməsi, rabitəsi, ahəngi, səs balansları böyük iş görür, bədii intonasiyanın formalaşmasında fəal iştirak edir. Səs və söz, səs kompleksi ilə fikir aləmi arasındakı əlaqənin qarşılıqlı münasibəti məzmunun bədiiliyini şərtləndirir. ..
Mahirə Nağıqızı bir dilçi alim kimi bunları nəzəri əsasda yaxşı bildiyindən müvəffəqiyyətlə şeirlərində istifadə edə bilir. Bu da onun şerlərinin əksəriyyətinə lirik bir ton – melodiklik bəxş edir ki, onun şeirinin belə xüsusiyyəti bəstəkarların diqqətini çəkir və onun bu sıradan şeirlərinə xeyli mahnı bəstələnməsi də buradan irəli gəlir. Xeyli deyəndə – Mahirənin şeirlərinə 30-dan çox bəstəkar mahnısı bəstələnmiş, 70-dən çox qoşma və gəraylısı isə aşıqların ifasında səslənməkdədir… Bəstəkar mahnılarından bir qismini xatırladaq :
Cabir Abdullayev – “Şükrümüzü qəbul elə, İlahi”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Hacı Nazim; Gülüstan Əliyeva – “Azərbaycana”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Sevinc Mansurova; Gülyanaq və Gülyaz Məmmədova – “Azərbaycan”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Sevinc Mansurova; Gülyanaq Məmmədova – “Ata Heydər, oğul İlham”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Sevinc Mansurova; Eldəniz Məmmədov – “Ata”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Tahir Mahiroğlu; Ehtiram Hüseynov – “Geri qayıtmaz”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Tahir Əkbər; Abgül Mirzəyev – “Nə olar”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Tahir Əkbər; Bəyimxanım Vəliyeva – “Qısqanıram”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Tahir Əkbər; Mətanət İsgəndərli – “Gözlərim”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Sevinc Mansurova – mahnıları, göründüyü kimi, respublikamızın ən populyar, adlı-sanlı müğənnilərinin ifasında səslənməkdədir…
Sevinc Mansurovanın bəstəsində, Mətanət İsgəndərlinin ifasında səslənən “Gözlərim” mahnısı belədir:
Gözlərimin etibarı çox imiş
Dayanmadı gecə gündüz ağladı
Sədaqətdə bircə imiş, tək imiş
Bulaq kimi həzin-həzin çağladı
Ucaldı göylərə ahım,
Kədərlə açıldı hər sabahım
Allahım nəymiş günahım?
Gəl sinəmi çalın çarpaz dağladın.
Haray çəkdim, haray saldım ellərə,
Döndüm xəzan olan qönçə güllərə,
Nəğmə oldum düşdüm dildən dillərə,
Bu gözlərim gecə gündüz sənin üçün ağladı.
Xüsusən, onun anasına həsr etdiyi, Brilliant Dadaşovanın, Elnarə Abdullayevanın ifasında “Nazlı-Nazlı” mahnısı olduqca məşhurdur:
De hardan köçün gəlir,
Özün belə nazlı-nazlı.
Birin gedir, üçün gəlir,
Gəlmə dilə, Nazlı, Nazlı.
Dərələyəz ağır eldir,
Qədrini bilənlər bildi.
Yol gedirsən neçə ildi
Eldən elə, nazlı-nazlı.
…On bir övlad yükü çəkdin,
Asanı yox, bərki çəkdin.
Hamımızdan ərki çəkdin,
Bilə-bilə, Nazlı, Nazlı…
Mirzəlioğlu – baş ocağın,
Uca adı – umacağın.
Xoş günlərin, Gözəl çağın
İndən belə, Nazlı, Nazlı…
V məqalə
Onu da deyək ki, Mahirə xanımın anası Nazlı xanıma həsr etdiyi bir-neçə “Nazlı-nazlı” və yaxud “Anama” və s. şeirləri bu sıradandır. Hətta, deyərdim ki, onun şeir yaradıcılığında ana mövzusu kordinal xətt təşkil edir. Fikrimizin təsdiqi üçün onun şeir kitablarının adlarına diqqət yetirək… Bunlardan “Mənim anam (şeirlər)” – 2006; “Su at dalımca, ana (şeirlər)”, 2006; “Ana sevgisindən doğan nəğmələr”, 2008; “Yaşadacaq anam məni. (şeirlər)”, 2009; “Ana kəndim Xalxalım”, 2010; “Ömrün çıraqdır sənin”, 2010; “Analı dünyam. (şeirlər)”, 2015; “Haqqa çağıran səs. (şeirlər)”, 2015 və s. kitab toplularını göstərə bilərik…
Bu kitabların adları diqqətimi xüsusilə çəkdi.. “ANA” kəlməsi əksər başlıqlarda əksini tapıbdır. Məlumdur ki, kitabın adı, onun əsas məmununu əks etdirir, bu aksiomadır. Həm bu kitabların ümumi məzmunu, eləcə də Mahirə Nağıqızının bütün bədii yaradıcılığı ilə tanış olanda aşkar görsənir ki, onun poeziyasının baş, əsas, kordinal obrazı ANA obrazıdır – Nazlı anasına bəslədiyi fövqəl övlad məhəbbəti bu şeirlərdə əksini tapsa da, ilhamın və istedadın maqik gücü bu obrazı daha geniş məna siferasına daxil edir – göz önündə ümumi Ana Vətən obrazı prioгitet olaraq canlanır, aktual mahiyyət kəsb edir… İnsana, yurda, torpağa, doğma ocağa, yaşanılan mühitə — dosta-qardaşa, dövlətə, dövlətçiliyə məhəbbətə çevrilir… Bir daha, aydın olur ki, niyə vətənpərvər duyğulu insanların dilində “Ana Vətən”, “Ana Torpaq” kəlmələri müqəddəs kəlmələrə dönür… Beləliklə, bir daha vurğulayaq ki, Mahirə xanımın ədəbi estetikasında, bədii düşüncə tərzində, ruhunda baş verən fikri çevrilmələr vahid ANA obrazında da fokuslaşaraq mərkəziləşir, həyatın, ictimai-mənəvi mühitin ən mühüm cəhətləri Mahirənin şeirində Ana obrazında da təcəssüm edir, haqqa səsləyən səs olur… Və mənə elə gəlir ki, o, nəyi şair ruhu ilə hiss edirsə ona Ana gözü, Ana fəhmi ilə baxır və dərk edir, şeiri də ruhunun dərinliklərindən dodaqlarına süzülərək Nazlı ananın pıçıltısına çevrilir, müqəddəs ana nəfəsi onun lirikasını Günəş şəfəqləri ilə işıqlandırır, isidir:
Hər dəfə başımı dizinin üstə –
Çəkərdi, saçımı oxşardı anam.
Bir onu, birdə ki, qulac saçıma
Dəyən nəfəsini unudammıram.
(“Saçların balladası”)
Yaxud o, körpə maral quzusuna dönüb analı dünyasına qısılaraq rahatlıq tapmaq, yenidən bir ömür yaşamaq arzusuna düşür, Ana qucağında özünü xan taxtındakı kimi əyilməz, yenilməz, vüqarla oturmuş bilir, “səhralarda gül bitirmək”, “kipriyi ilə od götürmək” ecazı əldə edir:Bir ömür də yaşayardım,Sənə qısılıb-qısılıb.Yükü nədir daşıyardım,Sənə qısılıb- qısılıb….Səhrada gül bitirərəm,Diləyinə yetirərəm.Kirpiknən od götürərəm,Sənə qısılıb-qısılıb.
(“Sənə qısılıb…”)
Və yaxud, o, Ana əlinin möcüzəsi ilə bütün dərdlərin – istər fiziki, istər sosial, istər mənəvi dərdlərin yoxalmasına inanır:
…Mahirənin adın verdin,
Gözüm açıb səni gördüm
Ana əlimdən tut, dərdim,
İtər, başına dolannam.
(“Başına dolannam”)
Əslində fenomenal ana mövzusunda yazılan bu şeirlər, bütün enerjisi ilə milli mentala bağlı həssas insanın davranış və yaşam tərzidir, eyni zamanda, gerçəkliyin, həyatın dərkə yönəlik bədii faktdır… Şübhəsiz, “Anasın sevən dünyasın sevər!” deyimi, tam olaraq burada sosial-psixoloji mahiyyət səviyyəsinə çatmağa can atır. Belə ki, “analı dünya” fenomenoloji ictimai məna kəsb edir, əxlaqi-mənəvi gücə, enerjiyə çevrilib oxucuları daxilən zənginləşdirir, fundamental poetikada deyildiyi kimi, katarsis hadisəsi baş verir…
Ümumiyyətlə, Mahirə xanımın ailə səcərəsinə olan məhəbbəti, sevgisi milli kökə bağlıdır. Ailə millətin bünövrə daşıdır, dövlətin mikrostruktrudur…
Onun atasına, qardaşlarına, balalarına, nəvələrinə — ailə mühitinə həsr etdiyi şeirlər təkcə “albom” şeirləri deyil, həm də nümunə olacaq bir ailənin – cəmiyyətə çox vacib şəxsiyyətlər yetirmiş 11 uşaq böyüdən bir ailənin birlik, dirilik, məhəbbət, xətir-hörmət salnaməsidir… Bu mənada maraqlıdır, vacibdir, belə demək mümkünsə, stimuldur, örnəkdir…
Gözüm açıb səni belə görmədim,
Doğurdanmı məndə güman qocaldı?
Dünya, sənin hikmətini bilmədim,
O, şux anam, laçın anam qocaldl.
… On bir uşaq, on bir ocaq – deyərdi,
Hamısına açdım qucaq – deyərdi,
Ömrüm sizdə yaşayacaq – deyərdi,
Ömrü bizdə aram-aram qocaldı.
…Bulaq idi qayım-qayım çağlayan,
Sısqalaşdı, oldu ürək dağlayan,
Həsən kimi qardaş verib ağlayan,
Vətən deyib nə zamandan qocaldı.
…Ana dedim, qurbanam o gözlərə,
Sən susatdın, həmdəm etdin sözlərə.
Əli verdin, Vəli verdin bizlərə,
Özü durdu bir kənarda qocaldı…
Və yaxud “Qardaşım” şeirindən bir nümunə:
Haqq-ədalət qalaçası, səngəri,
Düz yoludur – taleyinin misgəri,
Millətinin, rəhbərinin əsgəri,
Adın, sanın layağıdır qardaşım.
Başqa bir şeirində:Mahirənin qardaş adı sevdası,Mənə gəlsin hamısının qadası.Beş bacının sizdə olsun duası,
Bilək onlar buralarda yaşayır.
Digər bir şeirində:Əli mənim ad günümü keçirdi,Vəli gəldi, məclis güldü, seçildi,Cəlil ilə mənə donlar biçildi,Məhəmmədim oralarda yaşayır.
Bu qəbildən şeirlərdəki ailə məhəbbətinin tərənnümü – ana yanğısı, millətəkən ata müdrikliyi, baçı ürəyinin çırpıntıları, ata əvəzi qardaşların qayğısı, Azərbaycan ailəsinə məxsus mental dəyərlər öz ilıq, həlim, həzin, emosiyalarla zəngin duyğularda əksini tapıbdır…
Fikrimizi ümumiləşdirəsi olsaq, Mahirə Nağıqızının şeir yaradıcılığı Azərbaycan qadın şairlərinin ənənəsindən bəhrələnən (Əzizə xanım Cəfərzadənin «Azərbaycanın aşıq və şair qadınları» toplusuna nəzər yetirsək, burada ənənənin mühüm rol oynadığını vurğulaya bilərik: Məhsəti, Natəvan, Heyran xanım, Fatma xanım Kəminə, Tahirə Qürrətüleyn, Umugülsüm, Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Mədinə Gülgün, Hökumə Billuri və s., və s…) zərif duyğu çələnginə bənzədərdik. Onun şeirləri də, bir qadın ömrünün poetik salnaməsidir – bu salnamədə ağrı da var, sevinc də, heyrət də, dövrandan, zəmanədən şikayətlər də, ümid də, inam da, nostalji hisslər də, sevgi-məhəbbət duyğuları da, canlı təbiət lövhələri də, bir bacının, bir ananın, bir nənənin isti, həzin, yeri gələndə sızıltılı duyğuları da, Azərbaycanlı ailəsinə məxsus əksər mental dəyərlər də…
Axıra yaxın bir düşüncəmi və müşahidəmi də ifadə edim. Təəssüf ki, elə faktlarla, elə şəxslərlə qarşılaşırıq ki, ictimaiyyətdə, həyatda tutduğu statusa təxmini yox, heç bir misqal da uyğun gəlmir! İndi əldə edilən diplomların, fəxri adların çoxunun üfürülmüş şar olması gizli qalmır! Yaşadığın cəmiyyətdə layiq olduğun statusu qazanmaq şərəf işidir. Bu ricəti bica yerə etmədim. Mahirə bir ziyalı tipi kimi adının mənasının daşıyıcısıdır: bişgindir, bacariqlidır, ustadır, biliklidir, məharətlidir… Mahirə Nağıqızı Hüseynova bir alim, bir şair, bir pedaqoq kimi qazandığı bütün statuslar onun halal-hümmət haqqıdır, halal şərəfidir, halal şöhrətidir… Və bu misralarda ifadə edilən fikir şüləyi də onun haqqıdır:Zülmün yuvasını sökən,Haqqın qalasını tikən,Qanını bayrağa çəkənTürkün qızı, oğlu mənəm.
Və elə bilirəm ki, “haqqın qalasına” ucalan sənət pillələri ilə o, bir türk qızı kimi öz halallığı ilə xeyli irəliləyəcək, xeyli yuxarılara qalxacaq… Çünki, bu vacibdir! Bu onun özünə də, bizə də, cəmiyyətimizə də lazımdır… Çünki bizlərin halal-hümmət, qədrbilən, qədrşünas ziyalılara əşəddi ehtiyacımız var…
Şair-alim şeirlərinin birində (“Bilinmir” şeirində) yazır: “Mahirə gəlmədi becə dünyaya, Söz ilə yol gedər uca dünyaya”… Bu ucalığa doğru gedən yolda Mahirə xanıma uğurlar diləyir, ucalıq arzulayıram…
Qurban BAYRAMOV – Professor, ədəbiyyatşünas-tənqidçi.
Müəllif: Qurban Bayramov,tənqidçi-ədəbiyyatşünas, doktor-professor,”Fədakar alim” və “Elm fədaisi” diplomantı,”Səməd Vurğun mükafatı” laureatı,1984-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.
DOQQUZU ON BEŞ KEÇİR… (Mayakovskidən danışan Xanıma) Danışdıq, gələcəksən… Sən dedin: – “Çalışaram…” Mən dedim: – “Gözləyəcəm…” Səkkizi on beş keçir… Kipriklərim asılıb, saniyə əqrəbindən Baxışlar mədət umur, saatın məhvərindən… Zamanın kəfkirində yellənir neçə xəyal… Doqquzun yarısı oldu… İstəyirəm, diksinim qəfil qapı zəngindən Ta ki, yaxam qurtarsın bu zamanın əngindən… Çık-çık saat səsində ələnir neçə istək… Daha doqquz olubdur… Eşikdə şər qarışıb… Fikirlər də dolaşıb… Çöl işığı yandırım, yolun işıqlı olsun… Doqquzu on beş keçir… Danışdıq gələcəksən… Sən dedin: – “Çalışaram…” Mən dedim: – “Gözləyəcəm…” Yəqin ki, çalışırsan… Mən də ki, gözləyirəm… Kipriklərim dolaşıb, əqrəbi izləməkdən, Baxışlarım əzilib, zamanı “bizləməkdən…” Onun da yarısı oldu… Zaman sürəsi doldu… Bundan sonra hər bir an, artıq, zamana yükdü… Durum, eşiyə baxım… İşıq sönməyib, barı… Birdən qəfil gələrsən, gözün görməz kandarı… On oldu, torba doldu… On birdir, – gözləyirəm… Çalışırsanmı, sən də… On iki, bir, iki, üç… Əlim gəlmir, söndürüm, bayırdakı işığı… Dilimdə bitən budu: – “Xoş gəldin içəri keç…” Dörd yoldaş sirdaş olub, Belə qovuşduq sübhə… Daha gələ bilməzsən, Buna qalmadı şübhə… İndi saat doqquzdur, hətta onu beş keçir… Qulaq qapı zəngində, göz ilişib əqrəbə… Dünya şən, zaman məzə… Təkcə bizik qəribə… Doqquzu on beş keçir… Yəqin, indi yoldasan, işə tələsən vaxtdır… Çalışırsan çatasan gecikmədən işinə… Mən də durum, söndürüm, qoy bayırın işığın… Çalar saatla oyaq, alım gözün acısın… Zaman kimə istəyir qoy dişini qıcasın… Artıq onun yarısıdır… Əlim qopmur qələmdən… İstəyirəm biləsən, bunlar hamısı deyil… Bu sözləri yazmağa ən ağ vərəq seçmişəm… Hələ, neçə kəlmənin üstündən vaz keçmişəm… 31.07.2017. Bakı.
Xocalı soyqırımı, Xocalı faciəsi, Xocalı dərdi, Xocalı nisgili—bu siyahını daha da uzatmaq olar. Amma Xocalı adının qabağına bir söz yazmasaq belə, tək “Xocalı!” sözü bizim yaddaşımızı oyadır, qanımızı dondurur. Bəzi yazılarda rast gəldim-“Xocalı nisgilinə son qoyuldu”- yazırlar. Birincisi, bizim günahsız insanların başına gətirilən vəhşilik nisgil deyil!!
Bizim xalq XX əsrin ən böyük soyqırımını, faciəsini yaşayıb. Dilə gətirilməsi mümkün olmayan qansızlıq, vandalizm, azğınlıqla üzləşib. Son qoyulan nədir?Ermənilərin tapdağında qalmış torpaqlarla birlikdə Xocalının da öz azadlığına , doğmalarına qovuşmasıdır. Bu bizim xalqın və dünyanın yaddaşına yazılacaq, unudulmayacaq şanlı zəfər tarixidir. Və bu Qələbəmizlə haqlı olaraq qürur duyuruq. Bizim qaysaq bağlamış Xocalı yaramızın üzərinə bir ovuc su səpildi. Qarabağ torpağında qanı tökülən şəhid oğullarımızla bərabər, Xocalı qətliamının qurbanı olan günühsiz insanların da ruhu sevindi. Amma bu o demək deyil ki, artıq bu soyqırım, bu faciə unudulmalı, tarıxın arxivinə atılmalıdır. Xeyr! Əsla, bu mümkün deyil! Onda Xocalıda erməni vəhşilərinə əsir düşüb, başlarına min cür oyun gətirilən insanlarımız bizi bağışlamaz. Bizi tarix bağışlamaz. Bizi gələcəyimiz bağışlamaz. Bunu xatırlamaq bizim qələbəmizin üzərinə heç zaman gölgə salmayacaq. Zəfər tariximizlə yanaşı Soyqırım tariximizı də gənclərimizin, uşaqlarımızın yaddaşına yazmalıyıq. Gələcək nəsil bilməlidir ki, erməni adlı bir vandalın öz torpağı, öz dövləti, ümumiyyətlə , özünəməxsus heç nəyi olmayıb. Bilməliyik ki, ermənilər Azərbaycanı, azərbaycanlını, türk adını daşıyan uca varlığı heç zaman sevməyib. Zaman-zaman fürsət düşdükcə bizim xalqın başına faciələr gətirib, torpaqlarımıza göz dikib. Folklorumuzu, məişətimizi, incəsənətimizi, yeməklərimizi, bir sözlə, bizim yaxşı hər nəyımız var mənimsəməyə, özününkü kimi dünyaya qəbul elətdirməyə çalışıb. Əgər keçmişini, bu gününü unudarsansa, gələcəkdə yenə də Xocalı soyqırımı ilə üzləşərsən!Necə deyərlər, unutma, unutdurma! Türkün türkdən başqa dostu yox, inan! Keçmişini gələcək bilməlidir, yaddan çıxarma!
TAC YERİNƏ HÖRDÜYÜM Ay başımda çələng kimi bəzəyib Sevdasını tac yerinə hördüyüm. Kərpic – kərpic təcrübəli bənnatək, Savabını suç yerinə hördüyüm. * * * Noolar, yazma son cümləni vidatək, Sonda məni işarələ nidatək. Ay sevgisin ən ləzzətli qidatək, Ürəyimin ac yerinə hördüyüm. * * * Cəfakeşəm, bildirmirəm ismini, Tərifləyib, məxfi yazdım vəsfini. Ay mənalı baxışının rəsmini, Gözlərimin künc yerinə hördüyüm. Müəllif: Adil CƏFAKEŞ
