Azərbaycan Yazıçılarvə Jurnalistlər birliklərinin üzvü,yazıçı-jurnalist, tədqiqatçıAyətxan Ziyad (İsgəndərov)un şair-publisist Zaur Ustacın yaradıcılığında uşaq şeirlərinin yeri, onun uşaq dünyası və yaratdığı uşaq obrazları haqqında təhqiqat materiallarından ibarət “Zaur Ustacın uşaq dünyası” adlı yeni kitabı işıq üzü görüb.
Altının ayarı, durduğu rafın ya da yanında bulunduğu diğer nesnenin/kişinin niteliğine göre belirlenmez; kendi saflık derecesiyle belirlenir.
“Edebiyatın, şiddeti önleyici etkisini nasıl artırabiliriz” diye sorduğumuzda, buna doyurucu yanıt verebilecek çalışma var mıdır? Çocuk edebiyatında şiddet konusu üzerinde özellikle durulduğunu biliyoruz ancak yetişkinler için aynı çalışmaların yapıldığını söyleyebiliyor muyuz? Sanırım buna yanıtımız olumlu değildir. Çoğunluğumuz, neyin dilsel şiddet, neyin eleştiri olduğunu veya neyin alaysama olduğunu ayırt edemeyecek durumdadır. Şiddetin her türüne karşı çok duyarlı bir toplum olmadığımız gibi şiddet ve dilsel şiddet konusunda bilgi noksanlığımız olduğunu hemen söylemeliyiz. Bu yüzden, dilsel şiddet içeren metinler, iyi bir şiir olarak topluma sunulabiliyor ve bunlar alkış alabiliyor. Şiddet duygusunu kamçılayan şiir, öykü veya denemelere yapıt denebilir mi, bunlar ayrıca tartışılmalıdır.
Yazın dünyamızda, şair veya yazarlar hakkında yazmak pek yaygın ve geçerli bir tutumdur. Neredeyse bir yazın türüne dönüşmüştür; biyografi olmayanlardan söz ediyorum. Ritüeli şuymuş, alışkanlıkları buymuş, böyle yazar şöyle çizermiş, kahvaltısını böyle yapar, paltosunu şöyle giyer, votkasına şarap karıştırırmış gibi dedikodudan öte bir anlam içermeyen yazılar… Yapıtları hakkında söyleyeceğiniz bir şey varsa, eleştiri gibi eleştiri yapıp etkinliğini ve yetkinliğini yazacaksanız diyeceğim yoktur. Şair ve yazarları öteki tarafa koyup kendi tarafına geçerek, inceleyip eleştirmek yerine övgü ya da yergiyle metin yazmak sığ bir konu gibi geliyor bana. Çünkü yetkin bir eleştiri sistemi olmadan haklarında ortaya koyacağımız yargı, bir temele dayanmayacak, onları sadece övecek ya da yerecektir.
Konumuz şiddet ve edebiyatsa, saygınlık, makam, mevki algısından, yani kişisel dürtülerin en ilkel olanıyla hareket eden bir kitleden söz etmeliyiz öncelikle. Sadece sanatçılar arasında değil; hemen hemen her ortamda olan bu kaygı ve tutumdan. Ayrıştırılmış, akışkan, birbirine saldıran, birbirinin üstüne basan “bir ben” kaygısının görünürlüğü vardır buralarda. Ne var ki bu kaygıdan doğan tutum, dilsel şiddetin (edebî şiddet) altında yatan temel ögedir. Görünür olmak, bir başkasının omzuna çıkmakla veya yakınında olmakla özdeş tutulmaktadır. Sanata gönül vermiş insanları bu tür davranışlara zorlayan, ele geçirilmiş ve dayatılmış sistem ile alışılagelmiş algı biçimidir, düşüncesindeyim.
Toplum tarafından saygınlık görüyor olmak, kişiye rütbe ve makam verilmiş anlamına gelmez. Diğer taraftan iyi şiir yazmak ve çok güzel tablolar yapmak, ne rütbe verir ne de makam sahibi olmanızı sağlar. Sosyal medyada bir paylaşım, çok hoşuma gitmişti. Aklımda kaldığı kadarıyla şöyle yazıyordu: “Galaksinin içinde binlerce gezegenden birinde, taş çatlasa altmış-yetmiş yıl yaşayan küçük bir canlı formusun, senden önce milyarlarca insan yok oldu, sen de çevrendeki yirmi-otuz kişi dışında kimsenin umurunda değilsin. Ne diye kasıyorsun kendini?”
İnsan; sıkıntılarını, isteklerini ve eksikliklerini gidermeye çalışır. Bunlar, çoğu zaman yerleşik kurallara aykırı davranışlar olarak ortaya çıkar. Ancak başka bir konu vardır ve işin temeli burasıdır diye düşünüyorum. Üstün olma ve saygınlık sorunu… Bu sorunun ikincil ayağı; insanda sonradan oluşan bir durumdur. Üstün olma güdüsüyle ilgilidir; ancak bu metinde, toplumsal olgu ve olaylardan öğrenilen sözde saygınlık sorunundan söz ediyorum. Toplumsal olgu ve tutumlar, kişiler üzerinde etkilidir. Bu tutumlar, bir anlamda toplum içerisinde öğrenilip taklit edilen, sonra da davranış biçimine dönüşen şeylerdir. Ayırdına varamayanlar veya davranış değişikliğine gidemeyenler, başkalarının ona dikte ettiği makam, mevki, iyi şair, ortalama şair gibi yakıştırmaları gerçekliğe taşıyarak bunlara boyun eğmek durumunda kalırlar. Buna göre tutum geliştirirler ve herkesin saygı duymasını isterler. Deyim yerindeyse, “Dünyayı kurtardığını” düşünerek herkesin onu omuzlar üstünde taşımasını bir hak olarak görürler. Ne yazık ki okuduğumuz çoğu metinde bu tür yaklaşımlar sıklıkla görülür. Buna, insan oğlunun kendisini savunma mekanizmasıdır, deyip geçelim.
Sosyal medyaya, dergilere, kitaplara, sanat veya şiire ilişkin yazılara şöyle bir bakalım. Bu yazıların çoğunda, yazar veya şair, kendini ışıklı bir vitrinin en üst noktasına yerleştirmiş, diğerlerini; kötü, bilinçsiz, bilgisiz, şiirden, yazından habersiz bir kalabalık olarak görmektedir. Sanatsal ve bilimsel yazılar konu dışı olmak üzere, eleştiri adı altında yazılan metinlerin büyük bir kısmı böyledir. Yukarıdaki tümceler, birer saptama olduğu için satırlara girdi. Yazınımızda sık sık karşılaştığımız eleştiri amaçlı metinler, çoğunlukla dilsel şiddet içeren metinlerdir. Yazı ve şiirlerimizde kullandığımız dil, başkasının üzerinden pay çıkarmaya, yarar sağlamaya, görmezden gelmeye, öç almaya, tanınırlık devşirmeye, saygınlığına zarar vermeye, küçük düşürmeye ve gülünç duruma düşürmeye yönelikse bunlar, dilsel şiddet içeren metinler olarak görülmelidir.
Başkalarını aşağılamak, kendine makam mevki vererek bir yerleri işgal etmeye yeltenmek, bir diğerini değersiz görmek, güzel değeri olmasına karşın sırf saplantılarınızdan dolayı bilerek görmezden gelmek, sanatta ve edebiyatta bir şiddet türüdür. Şiddeti sekiz kategoriye ayırıyor Franz Kiener. (İleten İmran Karabağ, Dil ve Şiddet, İkaros Yayınları) Maytap geçmeden başlayıp küçük düşürme ve sözlü saldırıya, hakaretten küfre kadar varan konuşma dilidir. Bir başkasını incitmeye, onun duygularını ve saygınlığını ezmeye yönelik sözlü eylemler bütünüdür.
Bunu biraz açalım isterseniz. Ruhsal şiddetin en etkili aracı dildir. Diğer bir deyişle sözle yapılan saldırılardır. Şiddet açısından düşünecek olursak çoğu metinde var olan, ancak çok üzerinde durmadığımız ayrıntılardır bunlar. Elbette dilsel şiddet konusu, eğitim ve yaşam anlayışıyla doğrudan ilgilidir. Ayrıntılı düşünmeyi gerektirir. Bu tür söylemlere başvuran kişi, kendisine bir yarar sağlamak amacıyla yapar. Ne kadar özen gösterilip gösterilmeyeceğini, toplumdaki ortak davranışlar belirler.
Dilsel Şiddet (Sözlü saldırılar) Kategorilerini şu şekilde belirliyor Franz Kiener:
Şüpheye dayalı olanlar; yalan söylemek, bir başkası hakkında çarpıtıcı bilgi vermek…
Yerleşik kurallara aykırı olanlar; azarlama, uyarma, ön yargıya dayalı eleştiri, yargılayıcı sözler, alay etmek, görmezden gelme,
Kötü niyetli olanlar; suçlama, iftira ve ihanet türü sözler, öç alma, dolaylı yoldan zarar verme, haysiyet ve onurunu kırma…
Teşhir ediciler; küçük düşürücü, suçlayıcı, tahrik edici, saygınlığını yok edici söylemler
Tehdit edici-meydan okuyucular; okura bağırma, saygı sınırlarını aşan söz kullanımı
Sert tartışmaya neden olanlar; hakaret, küfür, hor görme, aşağılama…
Gülünç duruma düşürenler; alaycı, taklit edici, iğneleyici ve makaraya alıcı, maytap geçme.
Aslında “şiddet, övgü, eleştiri ve dilsel şiddet” ayrımı önemlidir. Sınırları çok dikkatli çizilmelidir. Eleştiri olmadan gelişim olmaz. Dilsel şiddet içeren ancak göz ardı edilebilir gibi düşünülenler vardır ki bunlar, ruhsal çöküntüyü için için körükleyen şeylerdir. Görmezden gelme, hor görme, küçümseme söylemleri gibi… Neden özellikle bunu belirtiyorum? Okuduğumuz pek çok metin, eleştiri gibi görünmesine karşın çoğunlukla dilsel şiddet içermektedir. Biz bunları eleştiri yazısı ya da deneme diye okuyor, üstelik “Ne güzel yazmış, ağzına sağlık diyoruz.” Çünkü bizden başka birini aşağılıyor veya toplum gözünde onun saygınlığını zedeliyor. Çoğunlukla bunlar, bizim de şiddet duygumuzu kaşıyan metinlerdir. Büyük çoğunluğumuz da bunların dilinden hoşnut oluyor.
Eleştiri düşüncesiyle yazılan çoğu metin; kişi, grup, sınıf gibi hedef aldığı kitlenin toplum gözünde saygınlığının zedelenmesine neden oluyor. Bunları çok kötü iş yapıyor olmakla suçlayarak veya yaptıklarını kötüleyerek, okurların uzak durmasına yardımcı oluyorlar. Birey olarak bizler, birbirine bakarak karar vermeye eğilimli kişileriz. Olumsuz bildirilerden etkilenerek, etkinlikte, dergi sayfalarında veya bir grubun yanında bulunmaktan kaçınıyoruz. Hem de çok açık bir şekilde yapıyoruz bunu. Sanat dünyasında bilerek ya da bilmeden yapılan bu tür girişimler, etkili birer şiddet türüdür, diye düşünüyorum. “Altının ayarı; durduğu rafın ya da yanında/ilişkide bulunduğu diğer nesnenin/kişinin niteliğine göre belirlenmez; kendi saflık derecesiyle belirlenir.” Sanatçı da altın gibidir. Bulunduğu, durduğu yere göre saygınlığı belirlenmez. Bu, dayatılmış ve sonradan öğretilmiş bir anlayış kalıbıdır. Diğer yazarın iyi ya da kötü olması kimsenin iyi yazar olmasıyla ilgili değildir. Düzeyleri hakkında karşılaştırma yapabilmek için somut bir kanıt da yoktur elimizde. Sınırsızlık, sonsuzluk ve özgürlük ortamında üretilmelidir her yapıt. Kimin ne yaptığını ve kimin nerede durduğunu küçümsemek bağnaz bir yaklaşımdır. Birinin yanında durduğu için şişinmek, kendi yetkinliğini kanıtlayamamış kişi tutumudur; başkalarına karşı dilsel şiddet kullanmak ise eğitimsizliktir.
Edebiyatı şiddetten uzak tutacaksak, daha doğrusu toplumda şiddeti önlemeye yönelik edebiyatın işlevini etkin kullanacaksak; önce yazar ve şair olarak, şiddetin kaynaklarından kendimizi arındırmalıyız. Dilimizden, kalemimizden uzaklaştırmalıyız. Dilsel şiddet, tek başına bir eylem/olgu değildir; içimizde yatan asıl şiddetin dışavurumudur. İster istemez kalemimize yansır. Okura aynı şekilde geçer. Okuru estetik yaşantıya yöneltmek yerine, şiddet eğilimli bir varlığa dönüştürür. Kadın, çocuk veya toplumun her kesimine karşı şiddet, içsel bir sıkıntının sonucunda ortaya çıkar. Bu sıkıntılar, sanat ve yazın gibi alanların gücüyle azaltılabilir. Yeter ki yazar ve şairler, son zamanlarda olduğu gibi içlerindeki şiddeti sağa sola cömertçe saçmasınlar. Ön almak için öncelikle yazar ve şairler dikkatli olmalılardır. Geçmişte kalmışlar gibi, şiire silah, eleştiriye mezarcı, öyküye gardiyan ve denemeye bildirge görevi verilmemelidir. Şiiri veya yazınsal metni, öteki üzerinde üstünlük kurma gereci olarak görmemeliyiz. Şiirin/sanatın hedefi, okuru ezmek ya da ötekini dövmek değildir; okuru estetik yaşantıya sokmaktır.
İldırım Əkbəroğlu – Füzuli (Məmmədov İldırım Əkbər oğlu) 13 sentyab 1950-də anadan olub. Beyləqan rayonu Kəbirli kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra hərbi xidmət keçib. Bu ərəfələrdə artıq şeriləri rayonun çoxtirajlı qəzetində müntəzəm şəkildə çap olunması səbəbi ilə bölgədə hamı onu şair kimi tanıyırdı. 1974-cü ildə Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna, indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə qəbul olunur və 1979-cu ildə təhsilini başa vurur. Bu müddətdə radioda, televiziyada şeriləri səslənir, 1978-ci ildə B.Vahabzadə və İ.Şıxlının redaktorları olduğu “Çinar pöhrələri” toplusunda şeriləri geniş oxucu kütləsinə təqdim olunur. Dost – tanış və eyni zamanda yazıları ilə tanış olan hər kəs onu bir şair kimi qəbul edir, gələcəyini bu istiqamətdə təsəvvür edirdi. Müntəzəm olaraq şerləri qəzetlərdə çap olunurdu. Təhsili başa vurub Rayonda işə başlamaqla sanki, yaradıcılıq arxa plana keçir… RTTB –ndə 1998–ci ilə kimi baş mühasibin müavini, 2015-ci ilin sonuna kimi İH-nin Kəbirli kənd ərazi nümayəndəliyində baş məsləhətçi kimi fəaliyyət göstərir. Təqaüdə çıxdıqdan sonra sirli söz aləmi yenidən onu öz sehrinə salır.. Şerləri dəfələrlə almanaxlarda, qəzetlərdə çap olunur. İldırm Əkbəroğlu 22 yanvar 2019 – cu ildə MYK -ın ömürlük fəxri sədri seçilmişdir. İldırım Əkbəroğlu 22 dekabr 2019 -cu ildə vəfat emiş və Beyləqan rayonu, Kəbirli kəndində dəfn olunmuşdur.
KİTABLARI:
İldırım Əkbəroğlunun bu günə qədər iki kitabı nəşr olunub. “İldırım Əkbəroğlu” adlı ilk kitabı sağlığında, demək olar ki, ömrünün son günlərində (2019), “70” adlı ikinci kitabı isə ölümündən sonra (2020) nəşr olunmuşdur. Son olaraq “Yazarlar” jurnalının tərtib etdiyi “Ana şeirləri” almanaxında yer alıb.
QEYD:
“Bayram Bayramov – 100” layihəsi çərçivəsində İldırım Əkbəroğlu 2019 -2020 ci il üçün “İLİN YAZARI” seçilib və “Bayram Bayramov ” diplomu ilə təltif olunub (ölümündən sonra). 2020 – 21 ci il üçün “Ustac” Milli Mükafatına layiq görülüb(ölümündən sonra). Allah rəhmət eləsin. Ruhu şad olsun. Amin.
Xanım Nərgiz Musayeva Osloda Nizami Gəncəvi adına həftəsonu məktəbində tədris prosesinin təşkilndə, xüsusi ilə əyani vəsaitlərlə təminatında fəal iştirak etdiyinə görə “Vintsas” Mükafatı ilə təltif olunub. Laureatı təbrik edir, yeni-yeni uöurlar arzu edirik! Uğurlarınız bol olsun, Nərgiz xanım!
Zaur Ustacın tanınmış yazıçı-jurnalist, tədqiqatçı Ayətxan Ziyadın redaktəsi və xüsusi tərtibatında “Gülüzənin şeirləri” adlı yeni kitabı işıq üzü görüb. Kitab məktəbəhazırlıq qrupları, digər məktəbəqədər uşaq müəssisələri və gənc valideyinlər üçün nəzərdə tutulmuş metodik tədris vəsaitidir. Kitabın elektron variantı var.
Salam, çox dəyərli və hörmətli oxucum. Sizinlə yeni görüşə fürsət verdiyinə görə Uca Yaradana dəfələrcə şükürlər olsun. Böyük alim, dahi söz sahibi Xudu müəllimdən sitat gətirməyim heç də təsadüfi deyil. Xudu Məmmədov ən yaxın keçmişimizdə, demək olar ki, gözümüz önündə öyrənməyin, araşdırmağın, tətbiq etməyin, təqdim etməyin, nəticə əldə etməyin, öyrətməyin, cəsarətin və bir çox başqa mühüm, bütün yetkin insanlar üçün vacib olan keyfiyyətlərin tək bir şəxsdə cəmləşdiyi çox az saylı ziyalılarımızdandır. Xudu müəllimin minlərcə qiymətli kəlamlarından niyə məhz bu iki cümləni seçdim? O, deyirdi:- “Dünya bildikdə bizim olur. Dünya bildiyinizdən artıq bizim ola bilməz” –bəli, bu birmənalı olaraq belədir. Əlbəttə, bizim dünya bizə məlum olanlardan ibarətdir. Təsəvvür edək ki, yanında iti, qolunda gözüaçıq şahini olan atlı bir çoban qayanın başında dayanıb. Atın qaşının üstündə də bir milçək oturub. Bu canlıların hamısı eyni yerdə dayanıb, eyni səmtə baxsa da hərə ancaq özünə lazım olanı və ya görə, qavraya, qəbul edə biləcəyini görür. Bu çox sadə və primitiv bir misaldır. Biz bütün digər canlıları bir kənara qoyub, yaradılmışların əşrəfi insanın üzərində, insan oğluna verilmiş ən vacib, ən gözəl nemət olan dilin, danışmağın, fikrin, düşüncənin, sözün üzərində dayanacağıq. Bəli, dünya bildiklərimizdən ibarətdir, həm də bizim dünya öz düşüncəmizin, xəyallarımızın məhsuludur. Dünyamız beynimizdə qurulur. Aydın məsələdir ki, bilmək öyrənməkdən, öyrənmək oxumaqdan, oxumaq sözlərdən, sözlərsə hərflərdən keçir… Söhbətimizə başlamazdan əvvəl onu qeyd edim ki, Azərbaycan adlı məmləkəti bizə Vətən, danışdığımız elastik, şirin, axıcı və eyni zamanda olduqca zəngin bir dili, Ana dilimiz kimi bəxş etdiyinə görə Uca Yaradana minnətdar olmalıyıq. Sahibi olduğumuz məmləkətin və dilin başı həmişə qalda olsa da, şükürlər olsun ki, bütün dövrlərdə doğru seçim etməyi bacaran, düzgün qərarlar qəbul edən cəsarətli ziyalılarımız olub. Belə şəxslərin, deyərdim ki, sözün əsl mənasında olduqca uzaqgörən, cəsarətli böyük insanların gərgin əməyi və fasiləsiz səyləri nəticəsində bu gün dilimiz aid olduğu dillər qrupunun ən zəngini, bütün parametrlərdə qabaqcılıdır. Bu mənim subyektiv fikrimdir, kimlərsə razılaşmaya bilər, necə deyərlər dünya fikir dünyası, söz dünyasıdır. Hamının fikrinə böyük hörmətlə yanaşıram. Açıqlamaya keçməzdən əvvəl kiçik bir haşiyəyə çıxıb, təxminən yüz il əvvəlki canlı dilimizi özündə əks etdirən, Salman Mümtaz kimi dahi söz bilicisinin qələmindən çıxmış bir materialı diqqətinizə çatdırmağı özümə borc bildim.
S.Mümtaz yazır: “… Sabiri öz nömrəmə gətirdim və qalmağı təklif etdim. Sabir razı oldu. Əlahiddə krovat qoymaq mümkün olmadığından krovatımı ona verərək özüm kuşetkanın üstündə uzandım. Sabir yarım saatdan çox o böyrü və bu böyrü üstündə çevrildi. Səbəbini soruşduqda krovatdan şikayət edərək “məni atıb-tutur”, -dedi. Yerimizi dəyişdik. Kuşetkanın üstündə uzanan kimi “ox, buna nə demişəm, mən prujinli krovatı harda görmüşəm” – deyərək yatdı… Gecə gec yatmağımıza görə səhər bir az gec durmalı idik. Lakin konkaların zənginin səsi vəbazar əhlinin hay-küyü buna mane oldu və o gün Sabirlə aşağıdakı müsahibəmiz oldu”. Bu kəlmələr, ifadə tərzi 1910-cu ilin iyun ayına aiddir.
Mirzə Ələkbər Sabirin Salman Mümtaza verdiyi ilk və son müsahibəsini professor Şirməmməd Hüseynov 2002-ci il aprelin 20-də “Günay” qəzetində (№ 16) dərc edib. Əlavə olaraq bu müsahibə bəzi qeyidlərlə tam olaraq araşdırmaçı-yazar Rəşad Sahilin təqdimatında müxtəlif elektron kütləvi informasiya vasitələrində də yayımlanmışdır.
Həmin müsahibədən indi təqdim edəcəyim bəzi məqamlar və eyni zamanda yuxarıdakı qeydlərin dili, oradakı söz və ifadələr çox maraqlı olub, bugünkü söhbətimiz üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məlum müsahibədən böyük şairimiz M.Ə. Sabirin şair və şeir haqqında dedikləri aşağıdakılardan ibarətdir:
Şair haqqında:” Böyük şairləri də, ustadları da ancaq bilik və xalq yetirə bilər. Şair elin, xalqın hökmranı və gözünün işığı olmalıdır ki, o nə desə xalq ona baxsın və nə yazsa el oxusun. Bu hökmranlıq da yalnız elin ruhunu bilməklə və tələblərini ödəməklə olar.”
Şeir haqqında: “Şeir odur ki, mövzusu həyatdan götürülüb,özü də açıq və aydın yazılsın, həm də xalqın ruhuna uyğun yazılsın. Beş gün,üç gün ömür eyləyib yaşayan şeirlərə şeir deyilməz. Xalqın oxumadığı, əzbərləmədiyi şeir, şeir deyildir. Çünki onların əsası və bünövrəsi yoxdur,onlar hübab (yağış yağanda su üzünə çıxan qabarcıq, köpük) gəmisi kimi tez çıxıb, tez də batırlar. Elin ruhundan,ürəyindən qopmayan şeirlər xalqın ruhunda heç bir zaman həyacan əmələ gətirə bilməz.
Bir adamı rahat oturduğu yerdə yerindən durquzub oynatmaq üçün ona onun könlü istədiyi və sümüyünə düşdüyü hava çalınmalıdır. Belə olmasa o, qollarını açıb süzə bilməyəcəkdir.”
Bir neçə nümunə də ustad şairimiz Məhəmədhüseyn Şəhriyardan gətirmək istəyirəm. Hərçənd ki, onun şeirinin şipşirin dili hamımıza məlumdur. Ustadın “Türkün dili” şeirindən:
Türkün dilitək sevgili, istəkli dil olmaz, Ayrı dilə qatsan bu əsil dil əsil olmaz. Öz ləfzini farsa, ərəbə qatmasa şair, Şerin oxuyanlar, eşidənlər kəsil olmaz,
Şerin gərək ehsas ilə riqqətlə qanşsın, Kənd əhli bilirlər ki, doşabsız xəşil olmaz.
Yenə həmin şeirdən:
Şair ola bilməzsən, anan doğmasa şair, Missən, a balam, hər sarıköynək qızıl olmaz.
Çox da ki, Sərabın suyu var, yağ, balı vardır, Başı ərşə də çatdırsa, Sərab Ərdəbil olmaz.
Bu tövlədə sarı inək doğardı, Xanım nənəm inəkləri sağardı, Ana iysi dam-divardan yağardı, Mən buzovu qucaqlardım qaşmasın, Deyərdi: – Bax, bayda dolsun daşmasın.
Bu adlarını çəkib, sözlərindən istifadə etdiyimiz şəxslərin ədəbiyyatımız, mətbuatımız, jurnalistikamız ümumiyyətlə söz yaradıcılığımız tarixində xidmətləri danılmaz, əməkləri misilsizdir. Bunlardan əlavə lap qədimlərdən, bir Ananın övladı doğulduğu gündən üzübəri günümüzədək yaradılan olduqca müxtəlif istər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatın dili, canlı dilimiz, təxminən yarım əsr əvvəl qeydə alınmış lent yazılarını dinləmək, oradakı sözləri eşitmək imkanlarımızı da üstünə gəlsək dil, söz haqqında özümüzdə müəyyən fikir formalaşdıra bilərik. Bütün bu yuxarıda qeyd etdiklərimə əsaslanaraq, bəzi düşüncələrimi sizinlə bölüşmək istərdim. Xüsusilə də hamının bir-birinə irad tutmağa, keçmişdəkilərin dəyərli heç nə yazmadığını, müasirlərin heç nə yaza bilmədiyini böyük canfəşanlıqla vurğulamağa can atdığı bir vaxtda məncə, bu məsələyə toxunmaq yerinə düşərdi. Beləliklə keçək əsas məsələyə. Əvvəlcədən onu qeyd edim ki, qaldıracağım məsələlərdə öz üzərimdən, yəni ya birbaşa ya da dolayısı ilə mənim yazdıqlarıma da aid olanlardan çıxış edib ümumi məsələyə toxunmağa çalışacam. Mən bütün yazılarımda əgər sonradan başqa bir yerdə, kiminsə süzgəcindən başqa cür çıxmırsa, “Günəş”, “Gün”, “Ay”, “Yer”, “Göy”, “Ata”, “Ana”, “Mən”, “Sən” və başqa bu qəbildən olan sözləri necə deyərlər, kiçik hərflə yazmağa əlim gəlmir və həmişə böyük hərflərlə yazıram. İstər şeirlər olsun, istərsə də başqa növ yazılar hamısı musiqi, rəngkarlıq, boyakarlıq, heykəltaraşlıq və digər tətbiqi sənət əsərləri kimi yaradıclıq məhsullarıdır. Yaradıcılığın isə heç bir sahəsində xəyalında olanı hər hansı bir şablona uyğunlaşdırmaq olmaz. Əgər bu uyğunlaşma yolu seçilirsə mütləq yarımçıq bir məhsul ortaya çıxır. Odur ki, əgər, kimsə dərslik və ya əlavə dərs vəsaiti yazırsa bəlkə də onun hal-hazırda qüvvədə olan qramatik qaydalara – demək olar ki, hər gün gözümüzün önündə dəyişməsinə baxmayaraq – əməl etməsi vacibdir. Ancaq, digər növ yazıların xüsusilə də bədii ədəbiyyatın hər gün təyin olunan yeni bir qaydaya uyğunlaşdırılması ən azı ədalətsizlik olardı. Çünki, bədii ədaəbiyyat şablonlardan uzaq, yaradıcı şəxsin öz hiss və emosiyalarını ora qatdığı və bunu hiss etdiyi kimi çatdırmağa çalışdığı zaman istifadə etdiyi bütün yol və vasitələr məqbul sayılmalıdır. Dil canlı olduğu üçün o, daim inkişafdadır və zənginləşir. Bu lap, əvvəldə qeyd etdiyim misallardan da aydın görünür. Mən indi, yəni son beş –on ildə dilimizə daxil olan informasiya və texnologiya ilə bağlı yeni sözləri bir kənara qoyub, artıq əsrlərdir dilimizdə işlənən bəzi sözlərdən misal gətirmək istəyirəm. İlk əvvəl qeyd etmək istəyirəm ki, dilimizin günümüzədək belə axıcı, şirin, zəngin gəlib çxmasına görə uzun müddət Ərəb əlifbası əsasında mövcud olmuş Əski əlifbamıza və sonralar istər ilk dəfə Latın qrafikalı əlifbaya, istərsə də Krilə keçəndə dilimizə məxsus spesfik hərflərin xüsusilə [Ə] səsinə uyğun “Ə” hərfinin ayrıca işarə kimi qəbul edilib saxlanmasına çox borcluyuq. Düşünürəm ki, dilimizdə “Ə” və “Y” hərflərinin xüsusi yeri var. Hətta, müasir mahnı ifaçılığı, xanəndəlik sənətində bizim sənətkarların öz digər həmkarlarından olduqca mütəhərrik səsilə, xüsusi boğazlar və uzun zəngulələrilə seçilməsində də bioloji faktorlarla yanaşı, [Ə] səsinə uyğun “Ə” hərfinin özünəməxsus rolu olduğunu böyük əminliklə söyləmək olar. Uzun müddət müxtəlif qramatik qaydalar mövcud olmasına baxmayaraq günümüzdə də “Y”-nın hansı sözlərdə qoşa, harda tək yazılması məsələsi açıq olaraq qalır. “Y” ilə bağlı bir-iki misal çəkəndən sonra, “Ə”-yə aid öz başıma gələn, iştirakçısı olduğum maraqlı bir əhvalat danışacam. Deməli belə məsələn, götürək “tövsiyə” sözünü hal-hazırda mövcud olan qramatik qaydalara uyğun olaraq yuxarıda göstərildiyi şəkildə bir “y” ilə yazılmalıdır. Olsun. İndi bu sözün kökünə baxaq “tövsiyə” Ərəb mənşəli “tovsiyə” sözündəndir. Göründüyü kimi kökdə də bir “y” ilə yazılıb. Ancaq burada iki fərqli məqam var. Birinci “tovsiyə” Ərəb hərflı sözdə “iy” ardıcıl gələn bu iki hərf eyni işarə ilə yazılır. İkinci isə orada “ö” deyil, “o” olduğuna görə biz dilimizə uyğun “ö” yazıb, [ö] tələffüz etdikdə müəyyən məqamlarda [ö] daha incə, yumşaq səs olduğuna görə sanki bir “y” azlıq edir. Məncə, qərar verəndə bu iki səbəb nəzərə alınmalıdır. Konkret olaraq, “tövsiyyə edirəm”, “tövsiyyə olunur”, “tövsiyyə məktubu”, “tövsiyyə”, kimi hallarda zənnimcə qoşa “y” yazlması daha məqsədə uyğun olardı. Hal-hazırda istər ənənəvi, istərsə də elektron formalı mediada hər iki qaydadan geniş istifadə olunur. İkinci bir söz “mütaliə” . Bu söz də Ərəb mənşəlidir. Mövcud qaydalara görə “mütaliə” formasında “y”-sız yazılmalıdır. Ancaq bu nə dərəcədə uyğundur bu maraqlı sualdır. Çünki, “mütaliə” və “ailə” sözlərinə ayrı-ayrılıqda baxdıqda, “ailə” –sözünün nisbətən “y”-sız yazılması qanunauyğun görünsə də, bu fikri “mütaliə” sözünə heç cür aid etmək olmur. Hərçənd ki, “mütaliə”, “ailə” bu sözlərin ikisi də “y” ilə yazılsa daha yaxşı olar. Mən adətən “mütaliə”-ni “mütaliyə”- kimi yazıram. Daha bir söz, “seyid”- bu söz də Ərəb mənşəlidir. İlkin variantında, yəni kökdə – Ərəb dilində, “seyyid” – dilin öz qrafikasına uyğun olaraq təşdidli “y”-ilə qoşa yazılır. Ancaq, qaydalara uyğun olaraq dilimizdə “seyid” şəklində bir “y”-ilə yazılır. Bu sözü mən hələlik iki dəfə işlətmişəm. Birinci dəfə Milli Qəhrəmanımız Mübariz İbrahimova həsr olunmuş “Oriyentir Ulduzu ” povestində, xüsusi isim kimi qəhrəmanın adı olaraq “Seyid” formasında bir “y”-ilə. Bəlkə də burada ad olduğuna görə sözün bir “y”-ilə olması ya hiss olunmur, ya da başqa bir səbəbdən heç bir çatışmamazlıq hiss olunmur. Ancaq, ikinci dəfə çox sonralar, yəni bu son vaxtlarda bir şeirdə dahi Nəsimiyə xitabən “ya Seyyid Əli” dedikdə bir “y” heç yerinə düşmür. Adı çəkilən şeir indiyə qədər hələ çap olunayıb. Yəqin ki, bu kitabda ilk dəfə gedəcək. İki “y”-ilə. İndi sual oluna bilər, bir “y”-ilə getsə olmaz??? Sizi inandırıram ki, “y”-nın birin silən kimi elə bil, şeirin bütün ruhu ölür… Belə-belə işlər dəyərli oxucum, deyəsən sizi çox yordum. Ancaq inanın ki, çox xırda görünən bu məsələlər bəzən böyük problemlərə yol açır. Bunları yazmaqla ən azı düşüncələrimi sizinlə bölüşdüm, əslində çox yüngüllük, könül rahatlığı tapdım. İndi gələk əlifbaızın incisi, çox qiymətli hərfimiz “Ə”-nin əhvalatına. Əhvalata keçməzdən əvvəl onu qeyd edim ki, Biz Qarabağlıların “Ə”-yə xüsusi hüsni-rəğbəti var. Məsələn, “əynə dur, ə”, “əyağımı əzdin, ə” və s. Bir də “j”- ya. Ancaq, “j” lokal xarakterli olduğuna görə onun üzərində dayanmırıq. Deməli, bu hərflər, sözlər bir ara məni o qədər məşğul etmişdi ki, Türk dili kursuna yazıldım və Türkyə Respublikasından gələn qardaşlarımızla canlı söhbətlər zamanı yaranan bir çox suallara peşəkar Türk dili hocalarının iştirakı və köməkliyi ilə cavab tapmağa çalışdım. Onu qeyd edim ki, çox az fərqlə “yorum” da daxil olmaqla qramatik qaydalarımız həmən-həmən eynidir. Orda da bu “Ə” hərfinə görə xeyli faydalı mübahisələrimiz olurdu. Məsələ ondadır ki, onlar Ərəb qrafikalı hərfdən, Latına keçəndə [Ə] səsinə uyğun ayrıca işarə nəzərdə tutmadıqlarına görə hal-hazırda tarix üçün çox az vaxt keçməsinə rəğmən böyük dəyişikliklər baş verib ki, bu səbəbdən bəzi fərqlər yaranıb. İş o yerə çatıb ki, hətta bu işlə məşğul olan pedaqoqlar belə çox hallarda [Ə] səsi gündəlik danışıqlarında kifayət qədər çox işləndiyi halda yazıda faktiki olaraq inkar edirlər. Belə mübahisələrin birində müəllim ümumiyyətlə “Ə”-nin olmadığını iddia etdi. Onda mən sual etdim ki, hocam bəs əlifba dəyişməzdən əvvəl biz və eyni zamanda siz hansı əlifbadan istifadə edirdik? Əlbəttə, müəllim heç düşünmədən cavab verdi ki, uzun illər böyük bir coğrafiyada Ərəb əlifbası hökmran olub və biz də ondan istifadə etmişik. Bu cavabı gözləyirmiş kimi, müəllimin heç gözləmədiyi halada lövhəyə çıxıb uzun illər [Ə] səsini bizim üçün qoruyub saxlamış Ərəb əlifbasından “əyn” hərfini yazdım və bir az da diskusiya etdik. Müəllim də razılaşdı ki, onlarda da dəyişiklik zamanı bu işarənin uğurlu əvəzedicisi tapılsaydı daha yaxşı olardı və indi ki kimi [Ə] ilə səslənən sözləri “A” və ya “E” ilə yazmaq məcburiyyətində qalmazdılar. İndi müasir dövrümüzdə bu məsələ xüsusilə aktual olaraq qalır. Müxtəlif təkliflər səslənir, texnologiya səbəb gətrilərək dəyişikliklərin, bəzi hərflərdən imtinanın vaxtı çatdığı sübut olunmağa çalışılır. Hal-hazırda Türk dünyasının ortaq əlifba, dil məsələsi gündəmdə qalmaqda davam edir. Bu məsələ uzun müddət davam etməsinə baxmayaraq, təbii olaraq ortaq məxrəcə gəlmək mümkün olmur, çünki hamının bizim “Ə”, “Ğ”, “G”, “Ç” kimi öz vazkeçilməzi var. O yaxşıdır ki, bu məsələ üzərində iş gedir. İstər yaşlı nəslə mənsub alimlərimiz, istərsə də gənc nəslin nümayəndələri çalışır, araşdırır öz fikirlərini ortaya qoyurlar. Bu yaxınlarda filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Cəmilə Babayevanın “TÜRK DÖVLƏT VƏ CƏMİYYƏTLƏRİNİN DOSTLUQ, QARDAŞLIQ VƏ ƏMƏKDAŞLIQ QURULTAYLARINDA DİL MƏSƏLƏLƏRİ” adlı monoqrafiyası ilə tanış olmaq mənə nəsib oldu. Çox aktual mövzuda olduqca dəyərli bir yazıdır. Müəllif konkret olaraq problemlərin həlli yollarını göstərməsə də vacib məsələlər qaldırır, mövcud real vəziyyəti açıb göstərir. İstər bu tip yazılarda, istər gündəlik müzakirələrdə, televizya-radio verlişlərində, mətbuatda, artıq həyatımızın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmiş sosial şəbəkələrdə ortaq dil, əlifba məsələsi həmişə gündəmdədir. Ancaq bu elə incə bir məsələdir ki, tələsmədən hamının maraqlarına xidmət edən yetkin qərar qəbul olunmalıdır. Elə etmək lazımdır ki, necə deyərlər, – “nə şiş yansın, nə kabab”. Bir daha qeyd edirəm ki, bu gün mövcud olan hər hansı (əlbəttə, tarix üçün bu olduqca qısa və keçici bir səbəbdir) səbəb üzündən min illər boyu əcdadlarımızdan miras qalmış, müxtəlif qrafikalı əlifbalar qəlibinə düşsə də özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamış səs və hərflərimizi güzəştə getməməli, qoruyub gələcək nəsillərə ötürməliyik. Xüsusilə ORFOQRAFİYA, ORFOEPİYA, QRAMMATİKA LÜĞƏTLƏRİ, DƏRSLİKLƏR VƏ ƏLAVƏ DƏRS VƏSAİTLƏRİ hazırlayan şəxslərə üzümü tutub deyirəm ki, yazılış qaydalarını mümkün qədər tələffüzə uyğun şəkildə tərtib etsək daha yaxşı olar. Bu yazıb – oxumağı yeni öyrənən uşaqlarla yanaşı dilimizi öyrənmək istəyən əcnəbilər üçün də rahatlıq gətirər. Bir məsələ var ki, ona da toxunmağı vacib bildim. Mənim də xüsusilə şeirlərdə ara-sıra işlətdiyim “tüm”, “qut” və “həp” sözləri bəzən müzakirə mövzusu olur. Yəqin ki, bu kəlməni nə vaxtsa çoxumuz eşitmişik; – “bir loxma ye ürəyində qut olsun”. Əgər, bu sözləri bizdən əvvəlkilər işlədiblərsə, indi də yeri gəldikdə işlənən zaman anlaşılırsa nəyə görə bu sözləri işlətməyək? Məncə bu sözlər yəqin birhecalı və daha yığcam olduğuna görə çəkici gəlir. Bir də əgər dilimizin müxtəlif təbəqə və qatlarında işlənirsə ədəbiyyatda da öz əksini tapmalıdır. Əziz və çox dəyərli oxucum, şeirlər toplusu olan bir kitabın giriş sözündə sizi bu qədər yormaq istəməzdim. Ancaq nə etəmk olar? Qısa bir-iki kəlmə söz demək istəyirdim, fəqət söhbət uzandıqca, uzandı. Bu yazının sonunda onu qeyd etmək istəyirəm ki, bütün qaydalar keçici və dəyişkəndir. Həm də belə bir söz var; – “qaydalar elə onları pozmaq üçündür”. Odur ki, cəsarətli olun, mənim çox hörmətli müəllimlərindən biri olan Loğman müəllim demişkən, əndazəni gözləmək şərti ilə qaydaları pozun. Nəyin düz, nəyin səhv olduğunu zaman göstərəcək. Əslində başqa cür mümkün də deyil. Həyatımız şablonlardan ibarət olsa, onda yeni heç nə yaranmaz. Yaradıcılıq bəs nə deməkdir? Bir işin adı yaratmaq ola, orda mütləq cəsarətli olub, ən azı fikirləri bölüşmək lazımdır. Mənimlə həmfikir və ya müxalif olmağınızdan asılı olmayaraq, hal-hazırda bu sətirləri oxuduğunuza görə sizə sonsuz təşəkkürlərimi bildirir, gündəlik fəaliyyətinizdə uğurlarınızın daha da bol olmasını arzu edirəm!!!
02. 02. 2017. Bakı.
QEYD:
Məqalə müxtəlif vaxtlarda fərqli saytlarda yayımlanmaqla yanaşı “USUBCAN ƏFSANƏSİ” və “QƏLƏMDAR” kitablarında ON BİRİNCİ yazı kimi müstəqil məqalə şəklində yer almışdır. Bundan əlavə müəllifin “ÇƏHRAYI KİTAB” adlı kitabında ÖN SÖZ kimi istifadə olunub.
Gecələr iki beşiyin arasında oxuyuram sübhə kimi… Oxuduqlarım ürəyimə yerləşməyəndə də yazıram ki, bir az ürəyim boşala… Alimin səsi yorğun ruhumu oxşayır sanki: “Sənə qurban olum, Təbrizin yolu…” Daşına da qurban olun, yoluna da, yolağasına da Təbrizin… Neçə gündü, Alimi dinlədikcə o səs beynimə belə gedib çatır: Sənə qurban olum Ağdamın yolu…
Yoluna qurban olum, qurumuş koluna qurban olum, qırılmış qoluna olum, bükülmüş belinə qurban olum, Ağdam…
Sən dar gündə
Şuşaya arxa,
Xocalıya ümid oldun.
Son nəfəsəcən döyüşdün
Son nəfərəcən şəhid oldun…
Ağam şəhərim…
Adam şəhərim…
Ağdam şəhərim…
Həmən o boranlı gecədə Xocalıdan qarın içiylə ayağıyalın gələnlərə Ağdamın Şelli kəndinin qadınları öz əyinlərindəki isti paltarı, hətta ayaqlarındakı corabı belə geyindiriblərmiş…
Ağdam belə Ağdam imiş… Ümid qapısı imiş, qızırğanmaq yeri imiş…
Yeddi gündü ki, Ağdama gedən qələm əhlinin yazdıqlarını (daha doğrusu, yaza bildiklərini…) oxuyuram… Elə həsrətlər var ki, onu yazmağa nə qələmin gücü yetir, nə də mürəkkəbin qeyrəti…
Düz yeddi gündü oxuyuram… Hələ oxuduqlarımı həzm edə bilmirəm, birdən ürəyim dağa dönür, sevincdən göz yaşıma bələnib “külünə də… qayıdış gününə də şükür” edə-edə lap Göyün yeddinci qatına qanad açıram, birdən də yumağa dönüb Yerin təkinə enirəm…
Səadət Məmmədovanın reportajını dinləyirəm, amma baxmağa gücüm çatmır, bəlkə də ürəyim gəlmir… Xəyalən gedib dolaşıram o müqəddəs yerləri… Laləli çəmənlər, təbiətin min çalarına bələnən kəpənəklərin arxasınca qaçdığım gəlir gözümə… Səadətin səsi məni xəyaldan ayırır: “Bələdçilər boş bir ərazini göstərdilər ki, I Qarabağ müharibəsi vaxtı burada mindən çox şəhid basdırılmışdı… Basdırılmışdı… Hanı bəs? Nə məzar var, nə kalafası, nə izi, nə nişanəsi. Düşməni erməni olanın məzarı salamat qalar?!
İlk təəssüratın acısı ilə avtobusa minib büzüşürəm… Rey Kərimoğlu bütün avtobusun eşidəcəyi səslə şərh verir:
– Bax, ay Səadət, görürsən, bura Uzundərədir. Qulu yazıb eeey… Bax həmin Uzundərə… Qulu Ağsəs Ağdam işğaldan azad ediləndə yazmışdı ki, Bir “Uzundərə” havası çal, çıx Bərdə yoluna – Uzundərəynən gəlirik!
Bax bura həmin uzun dərədir, dərdi də, sinəsindəki dağı da özü kimi uzun dərə… Sənə etibar edib qoynunda şəhid basdıralar… Göreşənlər o qəbirləri sinəndən qoparıb ala… Ananın balasını sinəsindən dartıb alsan, nə hiss edərsə, Uzundərə də eynisini hiss edir…”
Bayaqdan xəyal qururdum axı… Xoşbəxtliyim elə arxasınca qaçdığım kəpənəyin ömrü qədər olur… Qorxa-qorxa Səadətin səsi gələn kadra tərəf boylanıram… Adamın təkcə ürəyi yox, dünyası dağılır…
Dünənə qədər Qulu Ağsəsin bu şeirini oxuyanda qulağıma biixtiyar “Uzundərə” sədası gəlirdi, içim yola çıxan adam kimi həyəcanla dolurdu… Ağdam mədəniyyətin beşiyi idi. Bu gün isə dünyanın ən böyük mədəniyyətsizliyinin caynağı keçib boğazına… Amma yenə də hər şeyə rəğmən şükür külünə… Şükür qayıdış gününə…
Allah adama düşmənin də mərdini qismət eləsin. Ağdama gedib yurd yerlərini ziyarət edənlərin içindəki əzab ilə gedə bilməyənlərin içindəki gerçəklə üzləşmək qorxusu eyni böyüklükdə ağrıdı, ağrılıdı… Və oxuduqlarının sadəcə bədii mətn olmadığını, gözünün qavradığının Vahid Qazinin “Ruhlar şəhəri” kitabı yox, Ruhu talan olunmuş şəhərin xarabalıqları olduğunu dərk eləməsi adamın ruhunu ağrıdır…
Əzəmət şəhəridir Ağdam… Xarabalığından da əsalət yağan, əsarətin belə əzəmətinə toz qondura bilmədiyi şəhərdir Ağdam…
Qoynunda böyütdüyü oğullar kimi “son nəfəsəcən döyüşən şəhərdi” Ağdam…
Ağdam Fred Asifdir, Allahverdi Bağırovdur, Şirin Mirzəyevdir…
Ağdam Qədir Rüstəmovdu, Rafiq Hüseynovdu (Rəmişdi), Arif Babayevdi…
Ədilə Namazova ləyaqətdə əlləri şəfalı nur parçası, kişi qeyrətdə qadın yetirən torpaqdı Ağdam…
Elton Quliyev böyüklükdə Vicdan, təkcə varlığıyla deyil, yoxluğuyla da qalib olmağı bacaran, həqiqəti savunan savcını ərsəyə gətirən, həqiqət göyərdən torpaqdı Ağdam…
Ağdam Aqil Abbasdı, Rəşad Məciddi, Qulu Ağsəsdi, Vahid Qazidi…
Torpağı da, torpağında göyərən toxumları – adamları da məlhəm kimidi…
Ağ alınlı qızılı atların…, ağ alınla örnək ömür yaşamış insanların vətənidi…
Aqil Abbasın dağların qarı kimi ağappaq saçlarındakı kədərin rəngidi. “Biz qayıdacağıq” deyən dünyagörmüş bir müdrikin gözlərindəki ümiddi, inamdı Ağdam…
Vahid Qazinin qəhrəmanları yanıb külə dönən kitablarıdı, viran qalan kitab rəfidir Ağdam…
28 yaşlı yetirməsi qəzet yazanda balasının bu böyüklükdə addımından qürurlanıb dünyaya sığmayan və 28 ildi, o övladının addım səslərinə, ayaq izlərinə həsrət qalan yurd yeridir Ağdam… Həmişə gülən çöhrəsiylə nisgilini, həsrətini gözlərinin dibində gizləyən, ruhundakı kədərlə heç kəsi ağrıtmağa qıymayan, Ağdamın belə görkəminə… gedib o dünyanı görüb gələn… getməyə ürəyi gəlməyən, xatirələrinin zədələnməyinə qıymayan Rəşad Məciddi Ağdam… Rəşadın “Dəlicəsinə” bağlılığıdı, “qələmsiz yazısı”dı… (bu böyüklükdə ağrı, sevgi, hicran qələmlə yazıla bilməz axı, heç vədə yazıla bilməz, buna mürəkkəbin hünəri yetməz… ürəyin qanı ilə yazılır belə yazılar…)
Ağdamdan ötrü üşüyəndə özünü yandıran, sonra külünə şükür eləyən Qulu Ağsəsdi Ağdam… Viran qalmış el-obasını qurddan, sudan, ağacdan xəbər alan Qazan xan təkin yurdunun əhvalını Rza Diqqətinin fotolarından soruşan şairin içindəki bir kitablıq “nöqtələr”dir Ağdam…
Səadətin ömrünün laləli baharı, səadət dolu illəri, atasının vətən olduğu gün gedib Qarağacıda tapmadığı ata məzarı, çiliklənən xatirələridir Ağdam…
Mirhacib Məcidin 34 il sonra qarış-qarış axtardığı uşaqlığının izləridir Ağdam…
Mərmi yağışı altında yuvasından ayrılan Vüsalə Məmmədovanın məsumiyyətinə yağı nəfəsi toxunmağa qıymadığı, Vətən boyda köksünə sıxıb gətirdiyi gəlinciyinin üzündəki çocuqsu təbəssümdür Ağdam… Uşaq bənizini andıran çöhrəsindən ruhu görünən Vüsalənin ürəyinin içindəki diş ağrısı kimi göynərtidi Ağdam…
İndi adamın bütün varlığını köz kimi dağlayan tazə gəlin kimi bəzəkli şəhərin qalaq-qalaq daşa dönməyidi…
Amma başında nə tufanlar qopsa da, Ağdamın ruhu yaşayır… Ağdam sağdı…dipdiridi… Çox dirilərin “canlı ölü” kimi süründüyü bir dünyada Ağdam ayaqüstədi, heç vaxt dizini yerə qoymayıb, heç vədə çökməyib… Onu çökməyə qoymayan, dizinə təpər olan, kürəyini, ürəyini Ondan ötrü sütun eləyən qoynunda böyütdüyü balalarıdı, onların sevgisidi… sözüdü… yaşadıblar Ağdamı…
Bir ovuc torpağını, bir soyuq daşını, behişt meyvəsi kimi əl boyda narını yerə, göyə, asimana sığdırmayan Vüsalənin, ata torpağına bahar nəfəsi dəysin deyə səməni aparan Səadətin, gəzə bilmədiyi torpaqda ayaq izlərini axtaran Mirhacibin, misra-misra, kəlmə-kəlmə, hərf-hərf Ağdamı yaşayan, Sözü Özündən qabaq Vətənə yol alan, Ağdamın pərişan halına misralarıyla sığal çəkən Qulu Ağsəsin bir gün qayıtmaq ümidli gözündə, sözündə yaşayıb Ağdam… Bu böyüklükdə sevginin qabağında ölməkmi olar?!
Nə müddətdir, görüşünə gedən övladları Ağdamı Qulunun şeiriylə əzizləyirlər, hər gedən bir kərə “Ağam şəhərim!” deyincə Ağdam qəddini düzəldib ağayana görkəm alır, külünü tutiya kimi gözlərinə sürtən balalarını çalın-çarpaz dağlanmış köksünə sıxır… Balaların nəfəsi məlhəm olur Ağdamın yaralarına… Şükür bu günə…
***
Ağdam azad olan gün Qədirin anadan olan günü idi… 20 noyabr 2020-ci il… Rəşad Məcid demiş:
Günlərdən adi bir gün idi…
Sonra tarixə çevrildi…
Üstü torpaqlanmış köhnə duyğular
Yenidən dirildi…
Yazdığın yazıya, qələminə, xəttinə qurban olum, İlahi… Azadlığına şükür Ağdam… Qədir 20 noyabrda Əbədiyyətdə yenidən doğuldu, Tanrı qatında ən uca məqama qalxdı…
Ordumuz Ağdama girəndə sevincimdən ağladım… Ürəyimdən çox adamlar keçdi, Gözün aydın! – deyəm, amma göz yaşım aman vermədi. Həmin günü ən böyük sözü, təbriki göz yaşları dilə gətirdi…
Mətbəxə keçdim… Yenicə un ələməyə başlamışdım ki, yoldaşım gəldi. Bunu bişirim, apararsan… sözümü axıra çatdıra bilmədim… Ağladım…
Sən şirinliyini hazırla, – dedi. Hara desən, apararam.
Hara göndərim?! düşündüm öz-özümə. Ürəyimdən neçə adam keçdi, “525-ci qəzet”in redaksiyasınamı,“Ulduz”a, “Ədalət”ə, ya Yazıçılar Birliyinə, bəlkə İctimai televiziyaya. Bütün Bakı gözümdə böyüyüb Ağdama döndü…
Bir də gördüm darvaza açılıb, qızım özü boyda on-on iki uşaq gətirib həyətimizə “Gəlin, gəlin çoçuqlar, anam Azərbaycan tortu bişirib (o, bayrağa Azərbaycan deyir) indi şam yandırar, süsləyərik tortumuzu”. Məsələ aydın idi. Balaca öz dostlarını tort qonaqlığına dəvət eləmişdi.
Həmin gün Ağdamın azadlığından bütün həyətimizdəki balalara pay düşdü… Uşaqlı-böyüklü hamının ağzı dada gəlmişdi. Mən bişirəcəyim tortu göndərməyə ünvan fikirləşənəcən qızım özü boyda qonaqlarını başına yığıb qeyd eləmişdi Ağdamın azadlığını. Bu, bəlkə də, Ağdamdan ötrü düzənlənən ilk məclis idi…
İndi gecənin bu aləmində o körpə beşikdən boylanıb “Ana niyə ağlayırsan?” – soruşur məndən. Yenicə yuxuya getmişdi, oyanıb ağladığımı görüb, silsilə suallar gəlməmiş telefonu və noutbuku gizlətmək lazımdı,- deyə düşünürəm. Bir az da diqqətlə baxışlarını üzümə zilləyir: Ana, gəlim qucağına, birlikdə baxaq…
Ona necə göstərə bilərəm xarabalığa dönmüş məmləkəti…
Telefona baxmaq bizim gözlərimizə ziyandır, balam! – deyib ovutmağa çalışıram…
Gözlərimizi yumub baxarıq, Ana…
3 yaşında uşaq mənə öyrədir Ağdama necə baxmaq lazım olduğunu… Gözlərimizi yumub baxaq…
Bəs onda ürəyimin gördüyü ağrılar?! Gözlərimi yumsam, onlar da keçərmi görəsən?!
***
Bir şeyi sonuna yetirməmiş sakitləşməyəcəyini bilirəm, öncə şəkillərə baxarıq, sonra nələrsə uydurub danışaram, – deyə düşünürəm öz-özümə…
Elə ilk reaksiyası ilə mat qoyur məni… Tanıyıram buranı, Ana… Muttilimdə görmüşdüm. (O, televizorda gördüyü hər şeyi mutfilm zənn edir, televizora muttilim deyir) Sonra atam danışdı mənə o yerin nağılını… Oralar bizim evlərimiz olub. Atam orda dünyaya gəlib. Necə ki, biz atamla gedib parkın yanındakı yerdən Nərgizi alıb evimizə gətirmişdik, ulu babagil də atamı orda bir parkın yanındakı yerdən alıb evlərinə gətiriblərmiş.(Dediyi həmin yer Mirhacibin axtardığı ünvandır…) İndi bax deprem kimi dağılıb oralar. Pis yaratıqlar dağıdıblar. Bizim əsgərlərimiz o pis yaratıqlarla savaşdılar, qalib gəldilər. Pis yaratıqlar öldülər, pisliyə dönüşdülər. Amma bizim əsgərlərimiz şəhid oldular.
Atam məni ora aparacaq, o dağılan daşları üst-üstə qoyub plastilinimlə yapışdıracam, ev yapacam, çiçək əkəcəm, yaşıl vedrəmi, sarı su çiləyimi də aparmalıyam çiçəkləri suvarmaq üçün mənə lazım olacaq. Qırmızı atımı aparmayacam, o cansızdı, orda mənim canlı atım olacaq…
… Ona qulaq asdıqca Qurd kimi ulamaq istəyirəm… düşünürəm ki, biz heç vaxt nəyisə dağıda bilmərik… Bizim üç yaşlı körpəmiz pis yaratıqların dağıtdığı daşları üst-üstə yığıb plastinlə birləşdirib ev qurmaq, çiçək əkmək arzulayır. Biz məktəbmi yandıra bilərik? Təndirmi dağıda bilərik?! Evmi yıxa bilərik?! Bacarmarıq, min il bundan sonra da bacarmarıq, bacara bilmərik. Dağıdıcı ruh bizim bünyəmizdə yoxdu çünki.
Uşağın danışdığı “Ağdamın nağılı”na ağlayıram. Bapbalaca ovuclarının içi ilə gözlərimi silir, öz aləmində məni ovutmağa çalışır: İndi gəl başını burama qoy, (köksünü göstərir) gözlərini yum. Yat ki, tez böyüyəsən, Ana. Səni Ağdama aparacağam!…
