Naxçıvan Dövlət Universitetinin dosenti
dr.zarifbabayeva@yahoo.com
STEAM YANAŞMASI – VAHİD ELEKTRON SİSTEM (VES)
XXI əsr ilə birlikdə istehsalat toplumundan elm toplumuna keçid sürətlənmişdir. Artıq fiziki gücə əsaslanan istehsal modelinden elmə və yüksək texnologiyaya dayanan məhsullar və xidmətlərin istehsalı öncəlik qazanmışdır. Kompüter və sistem (yazılım) texnologiyası, kosmik biliklər, süni zəka, gen mühəndisliyi kimi bir çox sahə bu yüzilin önə çıxardığı örnəklərdir. Bu sahələrdə elm və mühəndislik təməlli çalışmalara və bunları edə biləcək intellektə, işçi gücünə ehtiyac artmışdır. STEM təhsili ilə bu sahələrdə maraqlı, əlaqəli və gələcəktə bu sahələrdə çalışmağa istəkli olacaq gənc nəsil yetişdirmək faydalıdır. STEAM Yanaşması: Sual yarat; Məhsul/yenisini tasarla; Məhsulu test et; Nəticələndir; Dəyərləndir; Paylaş; Yenidən düşün. Bu yanaşmanın, addımların mütəmadi olaraq həyata keçirilməsi ilə öyrənənlərin müvəffəqiyyətli məhsullar/nəticələr ortaya qoyabilən fərdlər kimi formalaşdırılması hədəflənməktədir. STEAM təhsili təhsilə interaktiv təlimlə gətirilən canlılığı, yaradıcılığa, kreatif fəaliyyətə, məntiqi-tənqidi düşüncənin inkişafına, istehsala yönəltmişdir. Ümimilikdə, STEAM tədris prosesinə cəlb olunmuş müəllim və şagird fəaliyyətinin izlənməsi, tədris materiallarının həmçinin bu istiqamətdə istifadə edilə bilinəcək müxtəlif resursların toplandığı Vahid Elektron Sistem (VES) vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir. XXI əsr yaradıcı-məntiqi düşünən, tənqidi təfəkkürü yüksək inkişaf etmiş, öyrəndiyi biliklər bazasından istifadə edərək yeni biliklərin kəşfinə yönəlmiş, analiz-sintez qabiliyyəti, fərqli fəaliyyət potensialına sahib olan, xəyal qurmağı bacaran və ona çatmağa çalışan mütəxəssislərlə ciddi rəqabətə davam gətirəcəkdir. Lakin bütün səviyyələrdə istənilən inkişafı təmin etmək üçün təkcə ən müasir, yeni texnologiyaların tətbiqi kifayət etmir. Təhsildə, cəmiyyətdə keyfiyyət dəyişikliyinə nail olmaq üçün İnsan amilini yüksək qiymətləndirmək, təhsil taksonomiyalarından düzgün istifadə etmək vacibdir. Təhsil işçilərinə, öyrədənlərə sərbəst fəaliyyət imkanlarının verilməsi, lazımi maddi-texniki bazanın təmin edilməsi də nəzərdən qaçırılmamamlıdır.
Amerika kosmos yarışında zirvəyə çıxmaq üzrə 1958-ci ilde NASA’nı quraraq bu sahəyə olan marağı artırdı. NASA-nın Aya gedişi ilə kommunikasiya sahəsində dəyişikliklər yarandı. Bu sahədə çalışacaq potensiala malik insan qaynağı ehtiyacı zərurətə çevrilincə 1990-cı illərdə elm və texnologiya ilə əlaqəli təhsil sahələrinin, tədris fənlərinin məktəblərdə yayılmasına qərar verildi. Bu sahəni əhatə edən qısaltma ad olaraq ilk SMET olarak qısaltılmış, zaman içərisində STEM, sonradan isə STEAM şəklində işlədilməyə başlandı. Hesb edilir ki, STEM təhsili ölkələrin, regionun və övladların gələcəyi üçün çox vacibdir. Bundan əlavə olaraq, STEAM hər yerdədir, o bizim gündəlik fəaliyyətimizin bütün sahələrin əhatə edir. Texnologiya komputer və smartfonlar deməkdir, lakin bu həm də geriyə baxdıqda televiziya, radio, mikroskop, teleqraf, teleskoplar, kompas və hətta ilk təkərin istehsalı deməkdir. Mühəndislik binaların, yolların, körpülərin dizaynı, günümüzdə rastlaşdığımız nəqliyyat, qlobal istiləşmə və ətraf mühitə ziyan vurmayan maşın, texnika və sistemlərə dair problemlərin həlli deməkdir. Biz riyaziyyatla ərzaq dükanında, bankda, vergi formalarında, investisiya və ailə büdcəsi ilə bağlı məsələri həll edərkən qarşılaşırıq. STEAM hər bir adam üçün vacibdir, çünki o bizim həyatımızın hər sahəsini əhatə edir. STEAM gənc nəslin yaşayacağı texnoloji dövrdə ən yaxşı karyera imkanı və müdrik qərarlar, kreativ bacarıqlar üçün açardır.
Müəllimlərin bir-biri ilə işbirliyi edərək STEAM mövzusunda təhsil-tədris materiali hazırlaması və müəllimlərin savad, bilgi və bacarıqlarının artırılması hədəflənməkdə, müxtəlif festivallar, təhsilə aid fərqli təşkilolunmuş tədbirlər və yarışmalar keçirilməkdədir. Azərbaycan da son illər öz nailiyyətini təsdiqləyən STEAM təhsil metodunun geniş yayılmasında maraqlı ölkələr sırasına daxildir. Yaxın gələcəkdə istər təhsil, iş sahələri, istərsə də məişətdə layihə əsaslı öyrənmənin töhfələri görüləcəkdir. STEAM-in təməl məqsədlərindən biri olan həll edib həyata keçirmək prinsipinə uygun şəkildə layihə yarışmalarına qatılmaqla öyrənənlər bu ölkədaxili və beynəlxalq yarışmalarda təcrübələr və nailiyyətlər qazanacaqlar. Bütün bunların fonunda hazırda tələb olunan XXI əsr bacarıq və vərdişlərinə malik olan yeni gəncliyin formalaşdırılmasına nail ola bilərik:
Bütün dövrlərdə əlverişli yeniliklər cəmiyyətlərin marağını çəkmişdir. XX əsrin 90-cı illərində Mark Tilden BEAM robotlar konsepsiyasını ixtira etmişdir. BEAM Biology, Electronics, Aesthetics, Mechanics ingilis sözlərinin abreviaturasıdır. Bu dörd, ilk baxışdan əlaqəsi olmayan anlayışları nə əlaqələndirir?
- Biologiya – BEAM robotlarının dizayn və funksiya aspektlərinin bir çoxu canlı təbiətdən götürülür, bu robotlarda adətən vallar və çarxlar kimi mexaniki ixtiralar istifadə olunmur.
- Elektronika – robotlarda hərəkətlərinin müəyyən olunmasına imkan verən sadə analoq sxemlər istifadə olunurlar.
- Estetika – robotlar nümayiş olunmaq üçün cəlbedici xarici görünüşə malik olmalıdır.
- Mexanika – robotun hərəkət etməsi üçün zəruridir.
Mark Tilden tərəfindən təklif olunmuş konsepsiyanın əsas fərqli xüsusiyyəti insandan asılı olmayan, “müstəqil yaşayan” robotların hazırlanması idi. 30 il öncə Mark Tilden hazırkı dövrdə süni zəka, süni inttellektin zərurətə çevriləcəyini görmüş, tədqiqatlarını bu istiqamətdə aparmışdır.
STEAM metodu ilə müxtəlif layihələrin həyata keçirilməsi məhz Yeni Dünya Düzəninə uymaqda, gələcək nəsilləri qarşıya çıxan çətinliklərin həlli istiqamətində hazırlamaqda səmərəli təhsil metodudur. Məsələn, şagirdlərə müxtəlif növ robotları necə düzəltmək, yeriyən, şəkil çəkə bilən, insanlara yardım edən intellektual maşınlardan istifadəni öyrətmək onların intellektual inkişafında mühüm rol oynayacaqdır. Bu robotlara Bristol robotu, Cizgi çəkən robot, Kəpənək robot, Böcək robot, Spiro robot, Avatar, Scuttle robot, Katapult robot, Bağ gözətçisi, Yeriyən robot, Döyüşçü robot, CNC yazıcı, Marsda hərəkət edən və s. aiddir.
Beləliklə, Müasir dövrdə STEAM müəllimi, STEAM şagirdi, STEAM əsaslı dərsin quruluşu, STEAM təhsilinin mahiyyətinə nəzər salaq:
STEAM müəllimi – inteqrasiya olunmuş layihə əsaslı öyrənmədən istifadə edən, çevik uyğunlaşan, lider, ünsiyyətcil, tənqidi düşünən, fasiləsiz təhsil alan və komanda işini təşkil edəndir.
STEAM şagirdi – sərbəst və məqsədyönlü şəkildə məlumat toplayır, öyrəndiklərini yoldaşları ilə bölüşür, özünün və yoldaşlarının fəaliyyətlərini qiymətləndirir, yazılı və şifahi effektiv ünsiyyət vasitələrindən istifadə edir, müxtəlif yarışlarda və layihələrdə iştirak edir.
STEAM əsaslı dərsin quruluşu – STEAM dərslərində: elm, texnologiya, mühəndislik, incəsənət və riyaziyyat sahələrində əldə olunan biliklər gündəlik həyatda qarşıya çıxan problemlərin həllində fənlərarası inteqrasiya və layihə əsaslı öyrənmə vasitəsilə reallaşdırırlır.
STEAM təhsili – şagirdlərə hansı peşə seçmələrindən asılı olmayaraq, onları həyata hazırlayır. Nəticədə şagirdlər rastlaşa biləcəkləri çətinliklərin həlli üçün lazım olan tənqidi düşüncə və problem həlli vərdişlərini öyrədir.
Son beş ildə təhsil sisteminə, təlim prosesinə tamamilə yeni texnologiyalar, avadanlıqların daxil olması müasir təhsil prosesi iştirakçılarından əvvəllər malik olmadıqları bilik və bacarıqları tələb edir. Səmərəli tədris prosesinin təşkili üçün innovativ tevnologiyaların iş prinsipini mənimsəmək, təcrübə mübadilələrindən yararlanmaq faydalıdır. Məsələn: Mimiotech lövhəsi, Promethcan lövhəsi, Labdisk-phyusio rəqəmsal laboratoriya avadanlığı, Dyumo-phyusio aləti, Phywe- laboratoriya avadanlığı və s.
Beynəlxalq təcrübədə texnologiyanı tədrisə inteqrasiya etmək üçün müxtəlif modellərdən istifadə olunur. Bunlardan biri də SAMR modelidir.
Cədvəldən göründüyü kimi texnologiyanı tədrisdə müxtəlif formada tətbiq etmək olar. SAMR modeli texnologiyanı hansı səviyyədə dərslərə inteqrasiya etdiyimizi başa düşməkdə bizə kömək edir.
STEAM təhsilinin əsas məqsədləri sırasında – Təhsilalanların təlim tapşırıqlarının həlli prosesində innovativ yaradıcılığının inkişaf etdirilməsi; Elmi və texnoloji tərəqqinin sosial və etik aspektləri haqqında təsəvvürlərin formalaşdırılması; Təlim prosesində tədqiqat apara bilmək və layihə icraetmə bacarıqlarının artırılması; İdeyaların reallaşdırılmasında, problemlərin həllində uyğun texnologiya, proqram təminatının seçilməsi və tətbiq edilməsi; Elmi tədqiqat və layihə fəaliyyətlərinin metodlarını mənimsəmək, məhsulların modelləşdirilməsi, dizaynı, əmək məhsullarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi; Qarşıya qoyulan texnoloji tapşırıq və problemlərin həllində müxtəlif fənlər üzrə əldə olunan biliklərin əlaqəsini yaratmaq bacarıqlarının formalaşdıırılması; İnformasiyanın araşdırılması, analizi, arqumentləşdirilməsi, əldə olunan məlumatların təqdim edilməsi, uyğun texnologiyaların tətbiqi, İKT vasitələri alətlərinin müasir istehsalat və ya xidmət sektorunda tətbiq imkanlarını qiymətləndirmə bacarıqlarının formalaşdırılması; Müasir texnologiyalar haqqında təməl biliklər formalaşdırılması, öyrənilən texnologiyalarla əlaqəli peşələr, onların əmək bazarındakı yeri və bu sahələrə olan tələbatın mövcud durumu haqqında təsəvvürlərin formalaşdırılması və həyata keçirilməsi dayanır.
İnkişaf etməkdə olan və getdikcə mürəkkəbləşən dünyada informasiya da sürətlə artır. Bilik ilə birlik sayəsində cəmiyyətlərin inkişafını müsbət istiqamətə yönləndirmək mümkün olacaqdır. Aydındır ki, indiki şəraitdə uğurlu iş görmək üçün tək bir sahədə ixtisaslaşmaq kifayət deyil, biliyi/intizamı müxtəlif biliklərlə/fənlərlə dəstəkləmək lazımdır. XIX-XX əsrlərdə torpaq və xammal çox vacib olduğu halda, XXI əsrdə – dəyişiklik nəticəsində istehsal və savadlı insan resursları ön plana çıxdı. Hazırda qlobal rəqabət, inkişaf və rifah da bununla bağlıdır. Bu gün keyfiyyətli insan resurslarına əsaslanan innovasiya və sahibkarlıq yarışı başlayıb. Sənayedə islahat hərəkatı da təhsil siyasətində sürətli və nəticəyönümlü dəyişikliklər tələb edir. Sürətlə artan təlabatların öhdəsindən gəlmək isə uzaqgörənlik, zəhmətkeşlik, inadlı və dayanmadan inkişafa bağlıdır. İnkişaf, dəyişmək, yaradıcılıq olduğun mühiti düzgün qiymətləndirib, digərləri ilə müqayisə apara bilmək bacarığından asılıdır.
Məsələn belə bir deyim var: Kiçik balıq Böyük Balıqdan soruşur:
– Okeana necə gedə bilərik?
Böyük balıq: – Biz okeandayıq…. – deyə cavab verir.
Yəni – olduğumuz məkana, yaşadığımız həyata, fəaliyyətimizə kənardan baxıldıqla olub-bitənlərin fərqinə vara bilərik. Nəzərə alınmalıdır ki, təhsil sahəsində son illər baş verən dəyişikliklər, islahatlar, təlim texnologiyalarının tədrisə tətbiqi, müasir təlimlər, fərqli metod, üsul və vasitələr yerində və səviyyəsində tətbiq olunarsa səmərə verəcəkdir. Hər bir işdə qazanmaq üçün mütləq risk, motivasiya, məqsədə çatmaq üçün israrla çalışmaq, dəyişikliklərə rtalon kimi yanaşmayaraq maraqlı, yaradıcı təfəkkürə malik olmaq vacibdir.
Hazırda STEAM metodu vasitəsilə əldə olunan nailiyyətlərdən bəzilərinə nəzər salaq:
- Autodesk, altı xüsusi uşağa öz super güclü 3D çap protezləri vermək üçün, qeyri-kommersiya şirkəti olan KIDmob ilə tərəfdaşlıq etdi!
- Hər hansı bir mağazada tapılması mümkün olmayan bir oyuncağı yeni bir dizaynla özünüz düzəldə bilərsiniz. STEAM derslərində yeni Tinkercad hərəkətlərini öyrənmək və əvvəlki dərsdən olanları tətbiq etmək üçün yeni məhsullar düzəldə bilərik.
Əyləncəli Faktlar
- “Transformerlər” və “Ulduz Döyüşləri” oyuncaqlarını yaradan Amerika şirkəti Hasbro, məhsul istehsal etməzdən əvvəl yeni 3D çap modellərini yaradır.
- GeorgiaTech tədqiqatları tamamilə 3D çap edilmiş mikrorobot yaratdı. Ölçüsü cəmi 3 mm-dir və onun mühərrikləri və ya elektrik hissələri yoxdur. Yüksək tezlikli səslərdən istifadə edərək hərəkət edir!
- Çin, Rusiya və ABŞ-da real ölçülü evlər və digər quruluşları 3D çap etmək üçün nəhəng qolları olan 3D çap robotlarından istifadə olunur.
- 3D printerlərin və CAD (Komputer əsaslı dizayn)-ın ən böyük üstünlüyü məhz özümüzə məxsus dizaynda vasitələr yaratmağın mümkünlüyüdür. Hətta bəzi mexaniki hissələri də çap etmək mümkündür.
Maraqlı faktlar
- Artıq Michelin şirkəti 3D çap olunmuş təkərlər istehsal etməyə hazırlaşır. Bu təkərlər ənənəvi təkərlərdən fərqli olaraq ekoloji təmizdir, daha dayanıqlıdır və dairəvi formasını saxlamaq üçün şişmə şin mexanizminə ehtiyac duymur.
- Ferrari isə öz yarış maşınlarının mühərriklərində 3D çap olunmuş hissəciklərdən-pistonlardan istifadə edir.
- 3D printerlər yeganə komputer əsaslı dizayn vasitəsi deyil! Müasir zavodlarda CAM yəni digər komputer əsaslı manufaktura cihazları geniş tətbiq olunur. Plazma kəsicilər, CNC dəzgahları bunlara nümunədir. Hətta Waterjet adlı cihaz su vasitəsi ilə titanium kimi bərk metalları kəsə bilir.
- Təbii yuyucu vasitələrin hazırlanması, qalıqlardan gübrələrin alınması və s. bu layihələrdə nəzərə alına bilər.
Müəllif: Zərövşən BABAYEVA
YAZARLAR.AZ
===============================================
<<<<<< WWW.USTAC.AZ və WWW.BİTİK.AZ >>>>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru