19 MAY – MUSTAFA KAMAL ATATÜRKÜN ANIM GÜNÜDÜR!

ATATÜRK

(pyes)

II PƏRDƏ

Üçüncü şəkil

Levonla Sərkis əllərini iplə sarıdıqları türk zabitini gətirirlər.

Onun saçları qarışıq, sir-sifəti qan içindədir.

Hərbi geyimi bəzi yer­lər­­dən cırılıb.

Levon. Sən Baş komandanın mühafizəçisən. Yaxşı bilirsən ki, indi sənin taleyin bizim əlimizdədir, bizim mərhəmətimizdən ası­­lıdır. İstəsək, buraxarıq, çıxıb gedərsən evinə-eşiyinə. Sən ağıl­sız deyilsən. Bilirsən, dediklərim ayrı-ayrı şeylərdir. Birinci halda gor­­bagor olacaqsan. Torpağın altında sümüklərin də çürüyəcək. İkin­­ci halda sağ qalacaq, arvad-uşağının yanına gedəcəksən. Yu­nan ordusu sizdən güclüdür. Bu orduya başqa dövlətlər də dəstək ve­rir­lər. Mustafa Kamal başınızı piyləyib, siz də düşmüsünüz əli ya­lın ortaya ki, biz də vuruşuruq. Heç nəyə nail ola bil­mə­yə­cək­si­niz. Yunanlar sizi qırıb axırınıza çıxacaqlar. İnanmırsan mənə?

Türk zabiti. Siz türk əsgərlərini yaxşı tanımırsınız. Son dam­la qanlarına qədər vuruşacaqlar.

Sərkis.Bəs sonra? Hamınız qırılandan sonra ağlınız ba­şı­nı­za gələcək? Ankaranın yolu açılacaq. Buna əmin ola bilərsən. Be­lə məlum olacaq ki, siz nahaq yerə döyüşmüsünüz. Onda yerdə qa­lan­lar sizin orduya da, Baş komandanınıza da lənət yağ­dı­ra­caq­lar.

Türk zabiti. Bu sizin xam xəyallarınızdır. Qələbə həmişə bi­zim­­lə olub! Türk ordusuna da, Baş komandanımıza da həmişə al­qış deyiblər!

Sərkis.Çal Dağı əldə saxlamaq üçün dəridən-qabıqdan çıx­dı­nız. Nə oldu axırı? Haymanaya doğru çəkildiniz.

Türk zabiti. Bizdə belə bir atalar sözü var: «Bir işin önünə bax­ma, sonuna bax». Geri çəkilmək hələ məğlubiyyət deyil.

Sərkis. Sözümü kəsmə, qulaq as. Yunan ordusu fürsəti əl­dən verməyib Haymana üzərinə hücuma keçdi. Hərbi sursatınız çat­mır. Ərzaq sarıdan da qıtlıqdır. Az qalırsınız bir-birinizin ətini ye­yə­siniz. İndi yunanlar Haymana dağını da tutublar. Dö­yüş­lər­də, bilirsən, nə qədər canlı qüvvə itirmisiniz?

Levon (qəh-qəhə çəkərək).Sayı yox, hesabı yox. Min nəfərə ya­xın əsgər, səksəndən artıq zabit. Elə bilirsiniz itkilərinizdən xə­bə­­rimiz yoxdur?

Türk zabiti. Təklifiniz nədir?

Sərkis. Bizə sizin baş komandanın ölüsü, ya da dirisi la­zım­­dır (bir kisə çıxararaq göstərir). Bu, qızıl kisəsidir. Sənə çatır. Biz deyənlə durub-otursan əlavə mükafatın da olacaq.

Türk zabiti. Sizin millətin qanında var bu satqınlıq, ya­ra­maz­lıq, şər toxumu səpmək, ara qarışdırmaq, ara düzəltmək. Si­zin xəmiriniz pis-pis işlərlə, hiylə və məkirlə, xəyanətlə yoğrulub. Hə­­mişə yediyiniz qaba tüpürmüsünüz.

Levon (əlini qaldırıb onu vurmaq istəyir, Sərkis qoymur. Mü­ha­­fizəçiyə). Ömründə bir dəfə sən də yediyin qaba tüpür. Qorx­ma, dünya dağılmaz. Əvəzində azadlığa, var-dövlətə çatarsan.

Türk zabiti. Onda mən türk yox, erməni olardım. Məni öl­dü­­rə bilərsiniz. Fəqət qulağınızda sırğa edin. Biz Çanaqqala mü­ha­­ribəsi, İnönü döyüşləri kimi Sakarya meydan müharibəsini də uda­cağıq. Vətənimizi düşmənlərə verən deyilik! Ölkəmizə sahib çıx­maq arzunuz da gözünüzdə qalacaq! Torpağımıza soxulan, so­xul­maq istəyən soxulcanların, ilanların biri də cəzasız qal­ma­ya­caq! Yadınızda saxlayın: yırtıcı quşun ömrü az olar!

Sərkis (sinirli). Gəl daşı tök ətəyindən, tərslik eləmə. (Le­vo­na) Ara, bu musurman həmişə belədir. Xeyrini bilmir, sonra peş­­man olur.

Türk zabiti. Yanılırsan.

Sərkis. Gecə qara, cücə qara. Axşam düşəndə fürsət tap, bı­ça­­ğı sapla Mustafa Kamalın ürəyinin başına, ol dünyanın xoş­bəx­ti.

Türk zabiti. Xəyanətkar millətin verdiyi vəd də yalan olur.

Sərkis. Levon, eşitdin, o bizə inanmır. Elə isə mükafatını qa­baqcadan veririk (ikinci kisəni də çıxarıb, hər iki kisəni onun ayaq­ları altına atır).

Türk zabiti (ayağı ilə kisələri vurub kənara atır). Hər dəfə er­mə­nilərə rast gələndə onların nə qədər rəzil və murdar old­uq­la­rı­na bir daha əmin oluram. Yunanlar, Çal Dağı və Haymananı ələ ke­çir­sələr də, onların durumu heç də ürəkaçan deyil. Bizim də bun­lar­dan xəbərimiz var. Bizim bir həmləmiz yetər ki, yunanlar geri çə­kilsinlər. Siz erməniləri insan yox, şeytan doğub. Doğan yerdə onun qarnına şiş bataydı. Mən sizə nifrət edirəm (türk zabiti Le­vo­nun üstünə atılır, ayağı ilə də Sərkisi vurur). Levonla Sərkis türk za­bitini yerə yıxıb əzişdirirlər. Onun müqavimət göstərdiyini görüb b­ıça­ğı sinəsinə vururlar.

Türk zabiti (yerində qıvrılaraq). Məhv olsun düşmən! Ya­şa­sın Baş komandan! Mustafa Kamal paşaya, türk ordusuna eşq ol­sun! Yaşasın azad və müstəqil Türkiyə! (ölür).

Sərkis. Mən bu türkləri yaxşı tanıyıram. Bunlar öz rəh­bər­lə­ri­­nə xəyanət etməzlər. Ölənə kimi vuruşacaqlar. Zabitin de­dik­lə­rin­də həqiqət var. Əlac özümüzə qalıb. Qızılları götür, əkilək. Gə­lib çıxan olar, atamızı yandırarlar (gedirlər).

 Şəkil dəyişir. Təpə. Ətraf yaşıllığa qərq olub. Ağacların arxasından pu­­lem­yotların lülələri görünür. Bir neçə türk əsgəri əyləşib söhbət edir. Onların arasında Azərbaycandan gəlmiş könüllü Fərhad da var.

Uğur. Bu yunanlar yaman baş aparır ha! Qovuruq, fırlanıb ye­­nə üstümüzə gəlirlər.

Özgün. Baş aparmaq üçün baş lazımdır. Başları olsaydı, gə­lib buralara çıxmazdılar.

Fərhad. Sənin sözlərin yadıma bizim Molla Nəsrəddini sal­dı. Yaman baməzə kişi olub. Sizlərdə ona Xoca Nəsrəddin deyir­lər. Bir dəfə Molla evinə gələndə görür ki, qonşular onun həyətinə yı­ğı­şıblar. Birisi Mollaya deyir: «Arvadın yıxılıb ağlı başından çı­xıb». Molla halını pozmur. Deyir: «Mən öz arvadımı hamıdan yax­şı tanıyıram. Onun ağlı heç əvvəldən yox idi. Görəsən ba­şın­dan çıxan nədir?!» İndi, ay uşaqlar, bu düşmənin başındakı ağıl­dır, yoxsa bizim Molla demişkən, nədir? Bilmirəm.

 Əsgərlər gülürlər. Özgün siqaret çıxarıb yandırır.

Uğur. O gün Fevzi Çakmak paşa deyirdi ki, bu müharibə yu­nan­larla son müharibə olacaq. Onları Ağdənizə tökəcəyik!

Fərhad. Uğur, deyirsən yunanları yuyub sonra asacağıq ki, qu­rusunlar?! Necə fikirləşirsən, onları dənizə töksək, günahları yu­yular?

Özgün. Fərhad, onların günahını heç nə yumaz. Nə su, nə gül­lə, nə də od!

Samət çiynində tüfəng gəlir.

Uğur. Gəl, Çərkəz Ədhəmin gül balası.

Samət. Uğur, yenə başladın? Allah Çərkəzin başına daş sal­sın. Başımızı piyləyib ağlımızı almışdı.

Özgün. Türk ozanları bilirsən sənin kimilər barəsində nə de­yib­lər? Qulaq as (tüfəngi götürüb saz kimi çalır):

Qaracaoğlan, gəz mərd ilə,

Ülfət qılma namərd ilə.

Fələk bizi bu dərd ilə

Qoyar qaçar, demədimmi?

Üğur. Ay Samət, bəs bilmirdin ki, Çərkəz Ədhəm bərkə dü­şən­də, öz canının hayına qalacaq, sizi qoyub qaçacaq? Ay canım, adam qoşulanda da bir fərlisinə qoşular.

Samət. Xəcalətimdən az qalır yerə girim. Arvad-uşaq da üz dön­­dərmişdi. Nə yaxşı ki, Mustafa Kamal paşa ilə İsmət paşa mə­ni bağışladılar. Günahımı yumaq üçün fürsət verdilər. Daha ağ­lım başıma gəlib, narahat olmayın. Ancaq sizdən bir xahişim var: keç­mişimi xatırladıb mənə əzab verməyin.

Özgün (Uğura). Eşitdin? Doğru deyir. Daha düşükləmə. Sa­mət, əslində biz səni dolamaq üçün yox, döyüşqabağı kefimizi aç­maq üçün zarafat edirik. Fərhad, başla. Molla nə deyir?

Fərhad. Mollanın evinə oğru gəlir.

Fevzi Çakmak paşa sakitcə gəlib qulaq asır.

Oğru otağın birindəki şeyləri yığışdırıb çölə çıxır. Molla da əy­ləş­diyi otaqdakı şeylərdən əlinə keçəni bir çamadana yığıb onun dalınca düşür. Gəlib çıxırlar oğrunun evinə. Oğru baxır ki, Mol­la onun yanında dayanıb. Ondan soruşur: «Sən mənim evim­də nə edirsən?» Molla cavabında deyir: «Bəs bura köçmürük?»

 Əsgərlər gülürlür. Fevzi Çakmak paşanı da gülmək tutur. Fər­­had onu görüb pərt olur.

 Fevzi Çakmak paşa. Fərhad, oğlum, narahat olma. Hər şey qay­da­sındadır. Mən çox sevinirəm ki, döyüşqabağı deyib-gü­lür­sü­nüz. Savaşa belə nikbin ruhla, üzügülər gedərlər. Onda qələbə də asan qazanılır. Molla Nəsrəddinin lətifəsi idi?

 Fərhad. Bəli, paşam.

Fevzi Çakmak paşa. Ağız ədəbiyyatında türk xalqlarının or­taq nümunələri çoxdur. Atalar sözlərimiz, bayatılarımız, «Ko­roğ­lu», «Dədə Qorqud» dastanlarımız…

Döyüş başlanır. Pulemyot, top səsləri. Əsgərlər silah başına ke­çir­lər.

(əsgərlərə) İgidlər, uğurlar sizə!

Fərhad (atəş açır). Al gəldi… Düz sinəsindən vurdum. Aş­dı.

Samət. Birini də mən vurdum.

Şəkil dəyişir. Fevzi Çakmak paşa qərargahda əyləşib. Yunan or­du­sundan əsir alınmış iki əsgər dayanıb gözləyir. Əli silahlı üç əs­gər onlara nəzarət edir. Yorğunluqdan və bir də vaxtlı-vaxtında ye­mə­­­diklərindən əsirlərin sifətlərinin əti çəkilib. Qorxudan gözlərinə qa­ran­lıq və vahimə çöküb.

Fevzi Çakmakt paşa (hündürboylu əsirə üzünü tutaraq). Bu­yur, görüm.

Əsir (çəkinə-çəkinə). Desəm, inanmayacaqsınız. Əslində biz əs­­gərlər bu müharibəyə öz xoşuna qoşulmamışıq. Mən kəndli ba­ba­yam. Başımızı əkin-biçinlə zorla dolandırırıq. Bir çətən kül­fə­tik… Yalvarıram, məni öldürüb anamı gözü yaşlı qoymayın.

Fevzi Çakmak paşa (sinirlənib ayağa qalxır, siqarını yan­dı­ra­raq). Bəs bu yayın istisində öldürdüyünüz cavanların anası yox­mu?

Əsir (başını aşağı salaraq gözlərinin yaşını axıdır). Mən əv­vəl­dən Allahıma yalvarırdım ki, müharibə tez qurtarsın. Mü­ha­ri­bə­yə gələnə qədər heç toyuq başı da kəsməmişəm. Adam öldür­mək mənlik deyil. Gülləni də qorxa-qorxa atıram. İlk günlər atəş sə­sin­dən diksinirdim, elə bilirdim güllə mənə dəyib. Əlimlə bədəni yox­layıb salamat qaldığımı görəndə bir təhər sakitləşirdim… Üs­tü­­müzə pulemyotları tuşlayaraq bizi məcbur edirdilər ki, vu­ru­şaq. Hansı təpəyə hücum əmri verilirdisə deyirdilər: bu təpənin ar­xa­sında Ankaradır. On altı gün ötdü. Ankara görünmədi… «Türk­­lərin əlinə keçsəniz, hər tikənizi qulağınız boyda edəcəklər» de­­yib bizi qorxudurdular …

Fevzi Çakmak paşa (o biri əsirə müraciətlə). Buyur, görüm, yə­qin səni də zorla müharibəyə göndəriblər?! (əsirin dinmədiyini gö­rüb). Sən könüllüyə oxşayırsan Yəqin öz xoşunla müharibəyə qa­tıl­mısan?!.

Əsir dillənmir. Bayırda canlanma. Mühafizəçinin səsi eşi­di­lir: «Farağat!» Fevzi Çakmak paşa qalxıb çölə çıxır. Atatürk görünür.

Atatürk (komanda verir). «Azad!» (görüşürlər).

Fevzi Çakmak paşa. Paşa həzrətləri, xoş gördük!

Atatürk. Gün aydın! Nə var, nə yox?

Fevzi Çakmak paşa. Əsirləri dindirirdim.

Atatürk. Gedək, sorğu-sualı davam etdir.

Atatürk və Fevzi Çakmak paşa qərargaha daxil olurlar.

Fevzi Çakmak paşa (sualını təkrar edərək). Sən də məcburən mü­­haribəyə gətirilibsən?

Atatürk (əsirin susduğunu görərək). Hara vətəndaşısan?

Əsir (başını qaldırmadan). Türkiyə.

Atatürk. Harada doğulmusan, müharibəyədək harada ya­şa­mı­san?

Əsir. İstanbulda.

Atatürk. Demək, sənin vətənin Türkiyədir. Millətindən asılı ol­­mayaraq hamı vətəni qoruyur. Sən isə vətənə qarşı vuruşursan. Bi­lir­sən səni necə bir aqibət gözləyir?! (xəyanətkara nifrətlə ba­xa­raq). Türkiyənin, türk xalqının siz rumlulara nə pisliyi keçib ki, onu sevmirsiniz, bu ölkəyə, bu millətə qarşı belə namərdlik, nan­kor­luq edir, xəyanətkar mövqe tutursunuz? (əsirin susduğunu gö­rə­rək). 1919-cu ildə yunanlar İzmirə girəndə sənin doğulduğun, bo­ya-başa çatdığın, çörəyini yediyin, suyunu içdiyin, havasını ud­du­ğun bu şəhərdə daşı-daş üstə qoymur, dinc sakinləri öldürür, uşaq­la­rın başlarını kəsirdilər. Siz rumlular da sevinc içərisində onların qa­bağına qaçır, düşmənlərimizi duz-çörəklə qarşılayırdınız…

Fevzi Çakmak paşa. Yadına düşmür? Yəqin İzmirin işğalı za­­manı rumluların yunan ordusunu sevinclə, coşqun hərarətlə qar­şıladığının, döyüşçüləri qucaqlayıb öpdüklərinin sən də şahidi ol­musan. Yəqin sən özün də o birilərə qoşulub işğalçılara gül-çi­çək dəstəsi gətiribsən.

Atatürk. İzmir mitropoliti Xristostomas çağırılmamış qo­naq­­lara, işğalçılara xeyir-dua verirdi.

Fevzi Çakmak paşa. Rumlular yunan taburunun qarşısına çı­xaraq: Zito Venizelos! Zita yunan əsgərləri! – deyə qışqırırdılar.

Atatürk. Yunanlar türklərə divan tutmağa başlayanda yerli rum­lular da onlara qoşulmuşdu. Onlar da türkləri öldürür, ev­lə­ri­ni yandırır, talançılıq edirdilər. Bunların heç biri yadına düş­mür? İnanmaq olmur.

Əsir. Doğru deyirsiniz, komandir, bu əslində biz gənclərin de­yil, bizim böyüklərimizin, ağsaqqallarımızın, ağbirçəklərimizin gü­nahıdır.

Atatürk. Öz səhvini başa düşdüyün üçün, yoxsa canını qur­tar­maq üçün belə deyisən? Bunu bilmədik. Amma həqiqəti söy­lə­din.

Fevzi Çakmak paşa. Əsirləri aparın.

Atatürk Fevzi Çakmak paşanın qulağına nə isə pıçıldayır. Fevzi Çakmak paşa əli­ ilə işarə verir. Türk əsgərləri dayanırlar.

(əsgərlərə). Rumlu əsiri aparın, o biri isə qalsın.

Atatürk (əsirə).Mən belə başa düşdüm ki, sən siyasi oyun­la­rın qurbanısan, istəmədiyin halda müharibəyə qatılmısan.

Əsir (sevincək). Doğru buyurursunuz, qurbanın olum.

Atatürk. De, görüm, yunan ordusunun durumu necədir?

Əsir. Onların gücü tükənməkdədir. Ciddi ərzaq qıtlığı ilə üz­lə­şib­lər. Bir tərəfdən bu, digər tərəfdən fasiləsiz döyüşlər əsgərləri yo­rub əldən salıb. Daha pisi, mərmi ehtiyatı azalıb. İtkiləri elə çoxdur ki, yüz əlli nəfər əsgərdən təşkil olunmuş bölüyün hər birində indi vur-tut 25-30 döyüşçü qalıb. Müharibə döyüşçüləri təngə gətirib. Bir himə bənddirlər ki, aradan çıxsınlar. Geri çəkilmək barədə söz-söhbət gəzir.

Atatürk (ayağa qalxaraq). Bunu buraxın, çıxıb evinə-eşi­yi­nə getsin.

Əsirin gözlərinə işıq gəlir. Atatürkün ayaqlarına düşüb çək­mə­­lərini öpür. Əsiri aparırlar. Fevzi Çakmak paşa Atatürkü ötürür. Üz-gözlərindən yorğunluq tökülən sanitarlar yaralanmış əsgərləri gül­­lə altından çıxarıb kimisini xərəkdə, kimisinin qoluna girərək dal­da yerə aparırlar.

(Fevzi Çakmak paşaya). İndi müharibə bir dönüş nöqtəsinə gəlib çı­xıb. Tərəflər geri çəkilmək üzrədirlər. Türklər daha qətiyyətli və dö­zümlü çıxdılar. Biz müdafiə xətlərində açılan gədikləri qa­pa­maq üçün əlavə qüvvələrdən istifadə etdik. İndi əks-hücuma keçə bi­­lərik. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, qarşıdakı savaş heç də asan olmayacaq. Sol cinahda yunan qüvvələrinin qarşısı alınıb. An­­karanı gözləyən təhlükə sovuşub. Lakin hələlik bu azdır. Düş­mən Orta Anadoludan da qovulmalıdır. Fevzi Çakmak paşa, bütün ko­man­dirlərə çatdırın: əks həmlə zamanı əsas diqqət sağ və orta ci­nah­­lara yönələcək!

Fevzi Çakmak paşa. Yunanlar geriləmək fikrində deyillər. Ək­sinə, Sakarya çayının qərbində səngər qazırlar.

Atatürk. Ona görə əmr edirəm: Solumuzdakı ən yüksək tə­pə­yə – Dua Təpəyə hücum! (gedirlər).

Levon və Sərkis gəlirlər.

Levon. Ara, bu Türkiyənin padşahı lap keyquludur. Bütün tor­pağı əcnəbilərə pay-bölüş edib… İndi dəbdə Mustafa Ka­mal­dır. İşlərimiz yalnız onda düzələcək ki, o, ortadan götürülsün. Türk zabitini dilə tuta bilmədik. Zalım oğlu ölümünə razı oldu, an­caq dediyindən dönmədi. Belə yerdə türklər özləri deyiblər: «Ağıl olmayınca başda, nə quruda bitər, nə yaşda». Hə, aşna, əlac özümüzə qaldı. Mustafa Kamalı öldürsək, tarixə düşərik.

Sərkis. Nə danışdığını bilirsən. Mən də istərəm ki, o öl­dü­rül­sün. Onun axırına öz əllərimlə çıxardım. Amma Mustafa Ka­ma­lı öldürmək mümkün olan şey deyil. Əvvəla, türk milləti, türk xal­qı onu çox sevir, ona inanır, onun ardınca ölümə belə desən ge­dir. Həm də bu adam tilsimlidir. Padşah onun ölümünə fərman ver­mişdi, bacarmadı. Neçə dəfə sui-qəsd təşkil olundu, alınmadı. Və­ziyyətdən çıxmağı bacarır. Zalım oğluna güllə də batmır. Lap mö­­cüzədir. Yəqin xəbərin var.

Levon. Var.

Sərkis. 1915-ci il Conkbayır döyüşlərində ingilis snayperi onun ürəyinin başını nişan alıbmış. Əlləri titrəmədən tətiyi də çə­kib. Atəş açılıb, ancaq Mustafa Kamal sağ qalıb. Musurmanlar be­lə qəribə hadisələr baş verəndə deyirlər: “Anası namaz üstündə imiş!” Eşitmisən yəqin niyə ölməyib. Cib saatını döş cibinə qo­yub­muş. Vallah möcüzədir. Elə bil əvvəldən ürəyinə damıbmış. Hə­min saat onu ölümün pəncəsindən qurtarıb. Güllə saata dəyib ye­rə düşüb.

Levon. Bu müharibədə türklər məğlub olsa, bizim işlərimiz dü­zələcək, qalib gəlsələr – bütün ümidlərimiz puça çıxacaq. Bu Mus­tafa Kamal olmasaydı, Türkiyə çoxdan batmışdı.

Sərkiz. Bilməmiş olmazsan. Çoxdandır Türkiyə tor­paq­la­rın­da ingilislərin də gözü var. Fəqət nə qədər müharibə aparsalar da, istəklərinə çata bilməyiblər. Çanaqqala, Arıburnu, Anfar­­­ta­lar, Conkbayır döyüşlərində Mustafa Kamal ingilislərə aman ver­mə­yib. Onlar İstanbulu tutmuşdular. Oradan da çıxarıldılar. Lon­don­­da parlament üzvləri bir yerə toplaşıb tələb ediblər ki, Bö­yük Britaniyanın baş naziri Herbart Henri Askvit gəlib bizə an­lat­sın ki, bu nə məsələdir? Bu qədər xərc niyə havaya sovrulub, heç bir qələbə qazanılmayıb? Baş nazir, bilirsən, nə deyib?

Levon. Sən də özünü çox bilən göstərmə. Mən bilirəm nə de­yib. Deyib: Cənablar, burada mənim təqsirim yoxdur. Dünyada ta­rixi şəxsiyyətlər yüz ildə bir dəfə doğulur. İndi mən nə edim ki, bu xoşbəxtlik Türkiyəyə nəsib olub. Mustafa Kamal paşa mey­da­na çıxıb. Günah məndə yox, onda, onun qabiliyyətində, gü­cün­də­dir.

Sərkiz. Mustafa Kamalı məhv etmək üçün onun ətrafındakı adam­ları, ona sadiq şəxsləri bir-bir dənləmək lazımdır.

Levon. Birincisi Fev­zi Çakmak paşadan, sonra İsmət paşadan başlamaq lazımdır. Yu­nanları İnönüdə darmadağın etdilər. Mustafa Kamal bu dö­yü­şü uğurla başa çatdırdığına görə İsmət paşaya İnönü ləqəbi ve­rib.

Sərkiz. Mustafa Kamal at belində döyüşün ən təhlükəli yer­lə­rini gəzir. İmkan olsa onu, olmasa ya Fevzi paşanı, ya da İsmət paşanı aradan gö­tür­mə­li, bu xalqa dağ çəkməliyik. Gəlsənə paltarımızı dəyişib türk­lə­rin içərilərinə girək. Müharibədir, it yiyəsini tanımır.

Levon. Paltarlarımızı dəyişdik, bəs burnumuzla nə edək? Əy­ri badımcan kimi adamın gözünə girir. O saat biləcəklər ki, er­mə­niyik.

Sərkiz. Düz deyirsən. Onların arasında olsaq, sui-qəsd hə­ya­ta keçən kimi bizi parça-parça edərlər. Yaxşısı budur, daşın, ağa­cın arxasında gizlənib məqam gözləyək.

Gedirlər. İsmət paşa və onbaşı Xalidə Edib Adıvar gəlirlər.

İsmət paşa. Neçə gündür Mustafa Kamal paşa dinclik nədir bil­mir. Yenə döyüş meydanındadır. Atla təhlükəli yerləri gəzir. Rəs­mi fəaliyyətimdə olduğu kimi, şəxsi həyatımda da Mustafa Ka­mal paşa mənim vəlinemətimdir. Bütün hadisələrdə uğurlara yi­yələnməyimdə onun çox böyük zəhməti olub. O özündən daha çox mənim uğur qazanmağıma çalışıb… Biz hamılıqla onu qo­ru­ma­lı, sağlamlığı qayğısına qalmalıyıq.

Levon və Sərkis xəlvəti gəlib gizlənirlər.

Xalidə Edib Adıvar. Paşa həzrətləri mənim xətrimi istəyir. Odur ki, sözlərimdən incimir. Hərdən onunla ərklə danışıram. Hər dəfə ona deyirəm ki, özünə fikir versin. Qulaq asmır. Yor­ğun­luqdan və yuxusuzluqdan gözlərinin ətrafını tünd mavi da­irə­lər bürüyüb. Gözünün acısını çox vaxt əyləşdiyi kresloda alır. Bu da olur onun yuxusu, istirahəti. Müharibələr də bitib-tükənmək bil­­­mir. Deyəsən paşa həzrətləri gəldi. Mən gedim (çıxır).

Türk zabiti İsmət paşaya yaxınlaşır.

Zabit. Baş komandan sizi soruşurdu.

İsmət paşa. Qərargahdan bəzi sənədləri götürüm, gedək.

İsmət paşa qərargaha daxil olur, zabit gözləyir.

(çıxır). Gedək.

Levon (astaca Sərkisə). Hərəmiz birinə atəş açaq. Hədəfə tək­cə İsmət paşa alınsa, yanındakı zabit bizi vura bilər.

 Levon İsmət paşanı, Sərkis zabiti nişan alır. Atəş açılır. Le­vo­­nun gülləsi açılmır. Türk zabiti yıxılır. İsmət paşa cəld yerə yatır, ta­­pançasını çıxarır və Sərkisi vurur. Levon qaçır. Milli ordunun bir ne­çə əsgəri qaçaraq gəlir. Yaralı zabitin qoluna girərək qaldırıb apa­rırlar.

Atatürk (gəlir, yerdə sərələ qalmış Sərkisə baxaraq). Burada nə hadisə baş verib?

Əsgər. Dığalar İsmət paşaya güllə atıblar..

Atatürk (İsmət paşaya). Yaralandın?

İsmət paşa. Xeyr, əfəndim. Xoşbəxtlikdən güllə açılmadı. Am­ma bir zabitimiz yaralanıb.

Atatürk (ətrafına baxaraq). Yarası ağır idi?

İsmət paşa. Məncə, yüngül yaralanıb.

Atatürk (yaxınlaşaraq Sərkisə baxır). Atəş açan budur? Er­mə­nidir…

İsmət paşa. Elədir, paşam.

Atatürk. Ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bu ermənilər bizimkilərə xə­tər toxundurmaq üçün həmişə fürsət axtarırlar. Tələt paşanı da, Ənvər paşanı da, Camal paşanı da öz qa­nlarına qəltan edən də bunlar oldu.

İsmət paşa. Doğru buyurursunuz, paşam. İki nəfər idi. O bi­ri qaça bildi (əsgərlərə). Bu yaramazı buradan rədd edin.

 Sərkisi xərəyə qoyub aparırlar. İsmət paşa da gedir. Onbaşı Xa­­lidə Edib Adıvar gəlir.

Atatürk (Xalidə Edibə). Xoş gördük, xanım əfəndi!

Xalidə Edib. Xoş gününüz olsun, paşam.

Atatürk. Xalidə xanım, işlər necədir?

Xalidə Edib. Şükür allaha, pis deyil. Hamı qələbə gününü göz­ləyir. O isə uzaqda deyil.

 Atatürk (uzaqlara baxaraq, Xalidə Edibə). O təpələri gö­rür­sünüz?! Ora Qaradağdır Bir baxın, yunanlar geri çəkilirlər.

 Atışma. Yaralılar, çiyni tüfəngli əsgərlər gəlib səhnədən ke­çir­­lər. Atatürk və Xalidə Edib söhbəti kəsib onlara baxırlar.

 Xalidə Edib. Paşa həzrətləri, əməliyyat uğurlu gedir. Bu mə­ni çox sevindirir.

Atatürk. Planımız baş tutdu, xanım əfəndi. Qaradağ az son­ra geri qaytarılacaq. Amma itkilərimiz çox oldu. Bax, bu məni ağ­­rıdır. Tümənlərimizin birində əsgərlərin tən yarısı həlak olub.

Xalidə Edib. Döyüş itkisiz ötüşmür, əfəndim. Əsas məsələ odur ki, düşmənə yaxşı dərs verdik.

 Azər və Baycan Levonu gətirirlər. Levon yunan zabiti for­ma­sın­da, əli–qolu bağlanmış və son dərəcə pərişan.

(tanıyaraq). Nəm-ni­şa­nından İsmət paşaya atəş açıb qaçan dığaya oxşayır.

Atatürk. Azər, oğlum,onu necə ələ keçirdiniz?

Azər. Döyüş ara vermişdi. Səngərə yatıb dincimizi alırdıq. Xə­bər gəldi ki, bir nəfər yerə yata-yata ağaclığa sarı gedir. Eh­ti­yat­la başımı qaldırıb baxdım. Gördüm həmin bu yaramazdır. Yol­­daşlarıma dedim ki, istəyirəm onun ardınca gedim. Baycan tək yola çıxmağıma razı olmadı. Birlikdə bu dığanın ardınca düş­dük. Öldürə bilərdik, fikirləşdik ki, əsir götürək. Demə, döyüş mey­­danından aralanmaqda məqsədi varmış (gülmək tutur). Cə­nab Baş komandan, gərək bağışlayasınız. Özünü ağaclığa təzəcə ver­­mişdi ki, başının üstünü aldıq. Ələ keçdiyini görüb sarısını ud­du. Qorxusundan ağaclığa nə üçün çəkildiyi də yadından çıxdı. Dər­­hal tərk-silah etdik.

Baycan. Yolda bizə yalvarıb-yaxarırdı ki, onu buraxaq. Hə­rə­­mizə bir kisə qızıl boyun oldu. Qızılları aldıq, özünü isə bura gə­tirdik. İsmət paşaya atəş açan ermənidir. Bu da qızıllar… (kisələri uzadır).

 Xalidə Edib (qızılları alaraq). Ordunun ehtiyaclarına sərf olu­nar.

Azər. Bu ermənilər harada olsalar, ziyankarlıqla, qan tök­mək­lə, xəyanətlə məşğul olurlar. Dəsxətt hər yerdə eynidir.

Baycan. Ötən əsrin əvvəllərində Cavad xan Gəncədə rus qo­şu­­nu ilə döyüşəndə şəhərin erməni sakinləri rus generalı Sis­ya­no­va bələdçilik edirdilər.

Azər. Bunlar 1905-ci ildə, 1915-ci ildə, 1918-ci ilin martında Ba­kı­da, başqa bölgələrimizdə saysız-hesabsız qırğınlar törədib, azə­ri türklərini qətlə yetiriblər. Türklərə qarşı nanklorluq və xə­ya­nət etdiyinə görə qulağı kəsilən Andronik, bir Allah bilir, Qara­bağ­da saysız-hesabsız dinc əhalini qılıncdan keçirdi.

Baycan. Yaxşı ki, türk ordusu köməyimizə gəldi. Qafqaz İs­lam ordusu, Nuru paşa ilə Kazım Qarabəkr paşa imdadımıza çat­ma­­saydı, ermənilər Azərbaycanda daşı daş üstə qoymazdılar.

Atatürk. Biz – türklər və azərilər qardaş millətik. Bir-bi­ri­mi­zə arxa, dayaq durmalıyıq. O zamanlar Azərbaycana kömək əli­mi­zi uzatdıq, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti də dar gü­nü­­müzdə bizə dəstək durdu. İndi budur, siz azərbaycanlılar  burada – Ana­­doluda bizim yanımızdasınız, bizimlə çiyin-çiyinə düş­mən­lə­ri­mizə qarşı vuruşursunuz. İgidlər, bu köməyə görə sağ olun! Mən sizdən çox razıyam. Neçə-neçə Anadolu türkü Azər­bay­can­da, azəri türkləri Anadoluda şəhid olub. Onların ruhu şad olsun!

Xalidə Edib. Azərbaycan rusların, ermənilərin caynağından xi­­las olub öz dövlətini qurdu. Fəqət qoymadılar ki, bu dövlət ya­şa­sın. Ruslar gəlib yenidən işğal etdilər.

Atatürk. Xalidə xanım, sabah nə olacağını heç kim qa­baq­ca­­­dan söyləyə bilməz. Sovetlər birliyi də Osmanlı dövləti kimi, Av­­striya-Macarıstan kimi parçalana bilər. Bu gün əlində möh­kəm tutduğu müttəfiqlər ovuclarından qaça bilər, o zaman Tür­ki­yə nə edəcəyini bilməlidir!

Fevzi Çakmak paşa və İsmət paşa gəlirlər.

Fevzi Çakmak paşa. Güclü top atəşindən, təyyarəçilərimizin bom­­bardmanından düşmən özünü itirib, pərən-pərən düşüb. Türk­lər irəliləyirlər. Qaradağ geri alınıb.

Atatürk. Baş qərargahı azad olunmuş yerə köçürün!

İsmət paşa. Oldu, cənab Baş komandan! (gedir).

Azər. Paşa həzrətləri, əfv edin. Biz gedək (gedirlər).

Fevzi Çakmak paşa. Düşmən hələ Türkiyə ərazisini tərk et­mə­yib. Yunanlar geriləyir. Görəsən, bu, ümumi geriləmədir, yox­sa düşmən haradasa mövqe tutub yenə döyüşə girəcək?

Atatürk (əli ilə göstərərək). Türk süvari kolordusu Sakarya ça­yı­nın o biri sahilinə adlayıb yunanların nicat yollarını kəssin!

İsmət paşa. Aldığım məlumata görə, türk partizanları dağ­lar­dan enib düşmənin arxasına keçiblər. Onlar qəfil həmlələr edir, nəq­­liyyat yollarını, dəmir yol stansiyalarını tutur, relsləri sö­kür­lər. Bununla yunan qüvvələrinin rahatca geri çəkilməsini çətin­ləş­di­rir, onlara itkiləri verirlər.

Atatürk. Düşmənin müqaviməti qırılıb. İndi onlar öz baş­la­rı­nın hayındadırlar. Afinadan ümumi geriçəkilmə əmri verilib. Yu­­nanlar məğlubiyyətə uğrayıb qaçırlar.

Fevzi Çakmak paşa. Lakin ağıla gəlmək, tutduqları əməl­lər­dən peşman olmaq, xəcalət çəkmək əvəzinə ötüb keçdikləri yerləri vi­ran qoyurlar. Bununla həm bizimkilərdən qisas alır, həm də qə­zəb­lərini söndürməyə çalışırlar. Necə edək? Yorulub əldən düş­müş türk ordusu indi onları təqib edəcək halda deyil.

Atatürk. Sivrihisap üzərinə bir süvari həmləsi yapsanız kifa­yət­dir.

 Əsgər və zabitlər gəlirlər. Səhnəyə türk bayrağı gətirilir (on­­lara mürajiətlə). Türk xalqının mərd oğul və qızları! Ananızın sü­dü, doğma vətənin çörəyi Sizə halal olsun! Zəfər münasibətilə Si­zi təbrik edirəm!

Əsgər və zabitlər. Baş komandana eşq olsun!

 Alqışlar qopur. İstiqlal marşı səslənir:

 Qorxma, sönməz bu şəfəqlərdə süzən al sancaq,

 Sönmədən yurdumun üstündə tütən ən son ocaq.

 O bənim millətimin yıldızıdır, parlayacaq.

 O bənimdir, o bənim millətimindir ancaq!

 Çatma, qurban olayım, çöhrəni, ey nazlı hilal,

 Qəhrəman irqimə bir gül, nə bu şiddət, bu cəlal?

 Sana olmaz dökülən qanlarımız sonra həlal…

 Haqqıdır, haqqa tapan millətimin istiqlal!

 Səhnə qaranlıqlaşır. Şəkil dəyişir.Döyüş meydanı.

 Yerdə bir neçə yaralı və cəsəd var. Atatürk döyüş meydanını gə­­zir.

Atatürk. Milli ordumuz düşmənə layiqli dərs verdi. Mən qə­lə­­bəyə inanırdım. Zabitlərimiz də, əsgərlərimiz də özlərinə ar­xa­yın idilər, bilirdilər ki zəfər onlarındır. Yaralıları xəstəxanalarda yer­­ləşdirin. Onların müalicəsi üçün əllərindən gələni əsir­gə­mə­sin­lər. Xəstəxanalar dava-dərmanla və ərzaqla təmin edilsin. Həlak olan­lar qəhrəmanlara layiq şan-şöhrətlə dəfn edilsinlər. Qələbə mən­də xoş duyğular, böyük sevinc yaratsa da, həlak olmuş əsgər­lə­rin halına acıyır, onların ailələri, övladları, valideynləri barədə ürək ağrısı ilə düşünürəm (birdən ayaq saxlayaraq fikrə gedir). Bu qəhrəman sağdırmı?

Şəfqət bacısı. Xeyr, əfəndim, həlak olub.

Atatürk. Onun sifəti mənə tanış gəlir. Fəqət, yadıma sala bil­­mi­rəm. Əlində kağız var. Yəqin məktubdur. Xahiş edirəm, açıb oxu­­­­yun. Bəlkə məktubdan bir şey öyrənə bildik.

Zabit (məktubu götürüb oxuyur). «Əgər döyüş meydanında öl­səm, bu məktub əlinizə keçəcək. Baş komandana söz verib evə qa­yıt­mışdım. Anam, bacım, bir də mən döyüşləri izləyir, or­du­mu­zun qalib gələcəyi günü gözləyirdik. Atamı, qardaşımı yada salıb ağ­la­­yır, əsgərlərimiz üçün dua oxuyur, onlara zəfər, cansağlığı ar­zu­layırdıq. Rəfiqəmgilə getmişdim. Qayıdanda evimizin top mər­mi­­sindən dağıldığını gördüm. Anamı, bacımı axtardım. Gördüm de­yən olmadı. Sonra onların cəsədlərini dağıntılar altından çıxar­dı­lar. Evsiz-eşiksiz idim.

Atatürk (acı təəssüflə). Zavallı…

Zabit (məktubu oxumaqda davam edir). Xalamın xahişi ilə on­lar­da gecələməli oldum. Səhər ertə yuxudan qalxdım. Saçlarımı qay­çı ilə kəsdim ki, məni oğlan bilsinlər. Xalam oğlunun pal­tarla­rın­dan birini geyib cəbhəyə yollandım. Partizanlara qoşuldum. Düş­­məni öldürdükcə onların sayını göstərirəm: 1+1+1­+1+2­…­Yeni qeyd tapmasanız, demək, artıq ölmüşəm, Hə­lə­­lik dö­yü­şü­rəm,­ qələbə gününü gözləyirəm. Baş komandana, ordumuza bö­yük ümidim var…»

Atatürk (aşağı əyilib bir daha diqqətlə cəsədə baxır). Bu ki Ay­dandır (kövrələrək). Təəssüf, çox təəssüf. Çox qeyrətli, vətən­pər­vər və igid qız idi. Qanlı müharibə bu məsum, bənizi solğun, gö­zəl türk qızının, gələcək türk anasının həyatını aldı. Onu qo­ru­ya bilmədik. Aparın, Aydan qızımızı dəfn edin.

 Aydanı xərəyə qoyub aparırlar. Fevzi Çakmak paşa, İsmət pa­­­­şa və Salih Bozok gəlirlər.

Salih Bozok. Sakarya meydan müharibəsi başa çatdı. Yu­nan kralı Konstantinin gecəsi-gündüzü yox idi. Müharibənin baş­lan­­ğıcında kefi kök idi. Türklərə tutulacaq divandan, ölkəsinin qüd­rətindən, ordusunun gücündən və yenilməzliyindən dəm vu­rur, cəbhədən gələn xoş xəbərlərin eşqi ilə badə qaldırırdı. Tezliklə kral­lığının ərazisini genişləndirəcəyini düşünən Konstantin tax­tı­na dirsəklənərək saatlarla incə belli yunan qızlarının şəhvət oya­dan rəqslərinə tamaşa edirdi.

Fevzi Çakmak paşa. Salih bəy, siz bilən, rəqqasə qızlar onda bir maraq və ehtiras yaradırdımı? Əsla. O, sadəcə onların rəqs­lə­ri­nə baxmaqla vaxtını öldürür, başını qatırdı. Onun bütün vücu­du­nu cavan və gözəl, yarıçılpaq qızlara ehtirasdan daha güclü bir eh­ti­ras və hərislik bürümüşdü: türk torpaqlarına yiyələnmək, ələ ke­ç­ir­diyi yerlərdə türkləri qul, kölə vəziyyətinə salmaq!

Salih Bozok. Xəyalındakılar yuxuda da ona dinclik ver­mir­di. Bir gün yuxusunun çin olacağını düşünür, zəfər gününü səbir­siz­­liklə gözləyirdi.

İsmət paşa. Konstantin orduya «Ankaraya!» əmrini verib cəb­həyə yola salanda ingilis rabitə zabitlərini qələbə mü­na­si­bətilə Ankarada açılacaq böyük zəfər süfrəsinə dəvət etmişdi. Kral Konstantin asan bir işə qol qoyduğunu düşünürdü. Fəqət zən­ni onu aldatdı.

Fevzi Çakmak paşa. İndi o öz taxtında qanıqara və yorğun əy­lə­şərək böyük itkilər verib, beli qırılmış ordusunun biabırcasına ge­ri qayıtmasını gözləyir.

Atatürk. Ankarada zəfər münasibətilə böyük ziyafət təşkil edin. Fəqət süfrənin başında yunanlar deyil, bu torpağın sahibləri – türk­lər özləri əyləşəcəklər!!!

Müəllif: Akif ABBASOV
Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar müəllim.

AKİF ABBASOVUN YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC – “BB” HEKAYƏLƏR

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru