www.USTAC.az

XALİQ AZADİ MƏMMƏDOVUN MƏQALƏSİ – ELM VƏ TƏHSİL

Sentyabr 12, 2022 www.yazarlar.az Bir şərh yazın

İSLAM DÜNYASINDA ELM VƏ TƏHSİL

TƏRƏQQİDƏN TƏNƏZZÜLƏ

Eşitdiyimizi dərk edə bildiyimiz andan, ağlımız kəsəndən bəri ən çox eşitdiyimiz və özümüzün fəxrlə söylədiyimiz bir ifadə var: “Biz müəsəlmanıq! Dinimiz islam dinidir!” 23 ilə hissə-hissə nazil olması və təhrifə məruz qalmaması ilə fəxr etdiyimiz “Qurani-Kərim”imiz ən müqəddəs kitabdır. Sayımız da nə az, nə çox – 1.8 mlrd-dır, yəni, az qala yer kürəsinin hər dörd nəfərindən biri. Yaxud, 24%.

Yaxşı, dünyanın 4\1-i olmaqla, başqa sahələrdə necəyik, payımız nədir? İslamın “dünəni” necə olub, bu günümüzə nə ilə gəlib çıxıb? Yolumuz hayanadır: tərəqqiyə, inkişafa, yaxud geriyə?

Ondan başlayım ki, yarım əsrdən çox yaşım olsa da, son iki ildə islam dünyasının tarixi barədə öyrəndiyim, tapıb mütaliə etdiyim sənədlər əvvəlki 50 ilimdən əlli dəfə çox oldu. Çox maraqlı faktlar tapdım, çox suallar çıxdı ortaya. Bu işlərin meydana gəlməsində və nəticə olaraq bu mövzuda müxtəlif elmi jurnallara göndərdiyim məqalələrin yaranmasında səbəbkarlardan biri, yaxud, birincisi Amerika alimi, astrofizik Neil deGrasse Tysonun bir mühazirəsi oldu. Alim, tələbələr qarşısında çıxış edərkən, islamın Qızıl Dövrü, dinimizin yüz illərlə elmi tərəqqini bayraq etdiyi, elmin-zəkanın lokomativi – daşıyıcısı olduğu barədə məlumat verərək, təəsüflə cəhalətin sonralar necə ayaq aldığını, dövrünün qabaqcıl alimləri dərs dedikləri mədrəsələrdə dünyəvi elmlərin (cəbr, fizika, astranomiya…) dini mövzularlza əvəz olunduğunu, bu işdə bir nəfərin əsas rol oynadığı barədə danışırdı. N. G. Tyson islam dünyasının böyük alimi sayılan Əl-Qəzalinin adını çəkdi. Bizə heç yerdə, heç bir molla-axund belə məlumat verməzdi. İnternet-saytları “ələk-vələk” etdim, islamı təbliğ edən saytlara saatlar itirdim. Tərif, təbliğ və xoş sözlərdən qeyri bir şey görmədim. Tənbəllik etmədim, götürüb bu alimə məktub yazdım. Xahiş etdim ki, bu gözəl alimin əl-Qəzali barədə dediklərini haradan götürdüyü barədə, zəhmət deyilsə, mənə də məlumat versin. Və mister Tyson bizim yüz fırıldaqla alimlik “alan”larımızdan fərqli olaraq …cavab verdi, sadəliklə! Mən də, Rusiyada tapa biləcəyim istinadlardan istifadə edərək, çox maraqlı tarixlə tanış oldum.

Əlbətdə, bir-iki məqalə yazmağla, heç də islam dünyasının bu böyük problemini tam əhatə etməyi düşünməmişəm. Sadəcə olaraq, müsəlman dünyasının Xll, Xlll əsrlərə qədər keçdiyi şanlı yolu, dünyaya bağışladığı elmi-texniki inciləri yada salmaqla, bu günümüzdə höküm sürən dəhşətli geriliyə, cəhalətə qarşı etiraz səsi qaldıranlar sırasında olmaq istəmişəm. Elmi kəşflərin, fizikanın, riyaziyyatın, astranomiyanın 500 ildən çox himayəçisi olmuş İslam dinini niyə indi elmi tərəqqidən, inkişafdan uzaq, elmin-zəkanın əleyhdarı kimi qələmə verirlər?

Bir neçə qorxu doğuran faktlara baxaq. Tək bir Harvard Universitetinin dərc etdiyi elmi işlərin sayı bütün ərəb ölkələrinin birlikdə etdiklərindən çox olub. (Спад мусульманской креативности: Вестник Череповецкого ГУ-2014 № 6 C 27)

İraq alimi Əli Ə.Əlavi öz monoqrafiyasında qeyd edir ki, müsəlmanlar dünya əhalisinin 20%-ndən çoxdurlar. Bunun qabağında bütün müsəlman ölkələrinin dünyəvi elmi tədqiqat işlərində yeri 1,48% təşkil edir. Təkcə bir İspaniya dövlətinin elm dünyasında payı 1,17%-dir. İslam ölkələri elmə milli gəlirin 0,8%-ni ayırdıqları halda, İsraildə bu 4,4%-dir. (İslam sivilizasiyasının böhranı. Əli A. Ələvi. – Sarayevo, 2012. S 259).

Digər, həyacanlı rəqəm: İslam Əməkdaşlıq Təşkilatında – İƏM, 60-a yaxın ölkə – hər min nəfərə orta hesabla 8,5 nəfər alim-mühəndis düşür. İnkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici ağıla gəlməz dərəcədə fərqlidir: 139,3 nəfər!

“Qızıl dövr”

Dünyəvi elmlərin inkişaf tarixinin yolu qədimlərdən başlayır. Bu yolda müsəlman şərqinin verdiyi töhfələr dünya elm ərləri tərəfindən heç vaxt unudula bilməz. O dövrün İslam alimləri müasir elmin əsasını təşkil edən astronomiya, fəlsəfə, riyaziyyat, tibb, tarix və digər elmi sahələrdə ən zəngin bilik və baxışlara sahib idilər. Bir neçə tarixi şəxs adları çəkək. Aristoteldən sonra “İkinci müəllim” sayılan əl-Fərabi; riyaziyyatçı, astronom, klassik cəbrin qurucusu, əl-Xorazmi; alim, filosof və həkim İbn Sina, onlarla başqa körkəmli elm “sutunları”, islam dünyasının yetirdiyi alimlər…

Mərkəzləşmiş İslam dövlətinin qurulması sayəsində o dövrün dünya elmi öz inkişafında güclü bir təkan aldı. Eramızın 7-ci əsrindən başlayaraq həmin dövrdəki müsəlman dünyası dünya elminin mərkəzinə çevrildi.

İslamda dini və hüquqi normalar, davranış qaydaları olan Hədisə uyğun gələrək, ilk günlərdən islam dünyasında elmə-zəkaya sahib olmaq həvəsi, bilik istəyi müsbət qarşılanırdı. Elmə, elmi əməklə məşğul olan alimlərə himayə etmək, elm yolunda xərclər çəkmək hər bir imkanlı müsəlmanın şərəfli vəzifəsi sayılırdı. Çünki, “Qurani-Kərim” belə buyururdu: “Hər bir insanın yeganə ləyaqətli yolu ziyadır, dərrəkadır”.(1)

Məşhur isveçrəli şərqşünas, ərəbşünas, professor Adam Metz “Müsəlman İntibahı” adlı işində müsəlman zadəganlarının, hakim elitanın kitablara, əlyazmalara necə böyük hörmətlə yanaşdıqlarını və necə qoruduqlarını ətraflı qeyd edir. [2]

Doğrudan da imperatorlar – xəlifələr, çoxsaylı əmirlər, müsəlman imperiyasının müxtəlif saray məmurları həvəslə elmin və elmi işçilərin himayədarlarına çevrildilər. Alimlərin hər hansı bir təşəbbüsünü maliyyələşdirərək, yüz minlərlə kitabı olan nəhəng kitabxanalar yaradıldı. Həmin kitabxanalarsa, öz növbəsində, elmi mərkəzlərə çevrildilər. Nəhəng kitabxanaları olan Bağdad, Şam, Qahirə, Kordova – Əl-Əndəlüsün (İspaniya) paytaxtı, islam dünyası elminin, şeirinin və sənətinin mərkəzi idilər.

O dövrün elmi konsepsiyaları hakim dini dünyagörüşün və antik fəlsəfənin açıqlamaları əsasında qurulmuşdur. Elmi inkişaf dinlə sıx əlaqəli olaraq, öz yolunu dini siyasətin təsiri altında istiqamətləndirirdi.

İslam dininin bilavasitə təsiri və nəzarəti altında o dövrün elmi ingişafı “İslamın Qızıl Dövrü” (750-1258) adlanan fazaya daxil olaraq, ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatdı. Əfsuslar, “Qızıl Dövr”ün sonu yetdi. Gündə bir elmi kəşfin vətəni olan İslam dünyasının dünyəvi liderliyinə, texniki avanqardlığına sanki, nöqtə qoyuldu. O dövrdən yüzilliklər keçsə də, sanki tarix donub qalıb Xlll-XlV əsrlərdə.

Hazırda dünya şöhrətli görkəmli alimlər arasında, mühüm kəşvlər siyahısında İslam dünyasının nümayəndələrini görmürük, görsək də, müqayisə olunmayacaq qədər az.

Zəngin elmi və tarixi keçmişin fonunda təbii olaraq suallar çıxır ortaya. Axı, niyə belə oldu? Kimdir günahkar? Müsəlman ölkələrində elmin tənəzzülünə səbəb olan nədir? Başlanğıcda bir az tarixi xatırlayaq.

7-ci əsr və 8-ci və birinci yarısında Ərəbistan yarımadasında nəhəng bir müsəlman dövləti – Ərəb Xilafəti quruldu. Çox qısa bir müddətdə xilafətin sərhədləri Ərəbistan yarımadasından kənara çıxdı. Şimali Afrikanı fəth edən ərəblər, Cəbəllütariq Boğazını keçərək bir neçə il ərzində, az qala, bütün İspaniyanı fəth etdilər. Bu fəth Ərəb-müsəlman sinkretik mədəniyyətinin Avropaya nüfuz etməsinə bir başlanğıc verdi. Əl-Əndəlüs (Pireney yarımadası) – “Müsəlman İspaniyası” bütün Avropa üçün elm və mədəniyyətin inkişaf mərkəzinə çevrildi. X əsrdə Avropada yüzlərlə mədrəsələr açıldı. Təkcə Əmirliyin paytaxtı Kordovada astronomiya, tibb və riyaziyyatın tədris olunduğu təxminən 30 mədrəsə var idi. Buradakı islam alimləri avropalılara yeni biliklər öyrədirdilər. Qeyd edək ki, indi primitiv görünən o dövrün bəzi yeniliklərini: yel dəyirmanlarının, su nasoslarının, kağızın, onlarla digər yeniliklərin nə olduğunu avropalılar ərəblərdən öyrəndilər. Müasir mənada başa düşülən hamamda çimmək kimi gözəl adəti islam ordusu gətirdi Avropaya.

Bütün bunlar, o dövrün elmi, texniki inkişafı bilavasitə, dinin himayədarlığı sayəsində güclənirdi və inkişaf edirdi. Çünki “Qurani-Kərim” “beşikdən qəbrə qədər elm axtarmağı” tövsiyə edirdi. Quran elmləri öyrənməyi duaları bilməklə eyni olduğunu əyan edirdi.

Alman şərqşünası F. Rosenthal, orta əsr İslamında elmə-zəkaya yetirilən diqqət fenomeninin öyrənilməsinə həsr etdiyi əsərində məhz biliyin müsəlman orta əsrlər mədəniyyətində əsas hakim qüvvə olduğunu qeyd etmişdir. [3]

9-cu əsrin əvvəllərində Bağdad xəlifəsi əl-Məmun sarayında böyük bir kitabxana, “Müdriklik Evi” yaratdı. Bu, o dövrün elmlər akademiyası idi. Bütün İslam dünyasının görkəmli alimləri buraya dəvət edildi. Müdriklik Evinə böyük alim əl-Xorazmi rəhbərlik edirdi. Bu dahi alimin riyaziyyata dair “Rəqəmlər və onlarla olan hərəkətlər haqqında”, “Kitab əl-cəbr və mukabala” əsərləri bu gün də diqqət altındadırlar. Alimin kvadrat tənliklərin həlli metodu bu gün də istifadə olunur. Həm də əl-Xorazmi meridianın bir dərəcəsinin uzunluğunu hesablayan ilk alimdir.

XIII əsrdə Marağa rəsədxanasında çalışan görkəmli Azərbaycan alimi, astronom, riyaziyyatçı, filosof, ilk kvadrantın (radius 6,5 m) müəllifi Nəsrəddin Tusinin əsərləri əvəzolunmazdır. Məhz onun sayəsində trigonometriya bir yolluq astronomiyadan ayrıldı, müstəqil bir elm halına gəldi. [4]

“İslamın Qızıl Dövrü”ndən danışarkən keçmişdə islam dünyasında elmin belə çiçəklənməsinə təkan verən səbəblərin nələr olduğunu düşünək. Əsasları seçək:

-Müsəlmanlarda fəth etdikləri xalqların mədəniyyətlərinə maraq və tolerantlıq

-“Qurani-Kərim”də bilik arxasınca getmək çağırışı

-İslamın insanların coğrafiya və astronomiyada bilikli olmasını tələb edən yeganə din olmağı

Müsəlman harada olursa olsun, Məkkənin istiqamətini bilməlidir.

-Digər bir amil: ərəblər ölkələri fəth etdikcə, əllərinə çoxsaylı qədim kitablar, elmi işlər keçdi və hamısı ərəb dilinə tərcümə edildi. Ən əsas amilsə, o dövrlərdə hakim elitanın, dini rəhbərliyin elm adamlarına – şairlərə, filosoflara, riyaziyyatçılara və digərlərinə birmənalı şəkildə himayəçiliyi idi. Xilafətin hər tərəfində hər birində məşhur alimlərin olduğu çoxsaylı məktəblər – mədrəsələr yaradıldı. İslam dini deyirdi: “Bilik üçün çalışmaq hər müsəlmanın borcudur ”.

Beləliklə, birdən-birə İslam dünyasında nə baş verdi ki, elm-tərəqqi yolunu tutmuş sivil inkişafın önündə olan böyük mədəniyyət Xll-Xlll əsrlərdən başlayaraq, abskurantizmin (qaranlıqlığın) qucağında ilişib qaldı? İnkişafa səsləyən elm və zəkanın yerinə dini radikallıq, dözümsüzlük, gerilik gəldi?

Bu gün elmi və texnoloji inkişafda Qərbdən müqayisə olunmayan qədər geri qalmış, hətta, bəzi suallarda acınacaqlı vəziyyəti yaşayan müsəlman dünyasında minlərlə mütərəqqi beyinlərdə dolanan bircə sual var: “Nədən belə oldu?”

“Tənəzzül: səbəblər, axtarışlar”

Əlbətdə, bu suala cavabtək arenaya müxtəlif səbəblər atırlar. Burada monqol istilaları, səlibçilərin yürüşü, nəhayət, İngiltərə-Fransız müdaxiləsi (XIX əsr) var. Bu variantların əleyhinə uzun müddət və faktlarla danışmaq olar. Dünyanın yarısına sahib olan islam imperiyasının – xəlifətlərinin, monqollara – qəniməti saymaqdan qeyri heç nə bacarmayan savadsız bir köçəri tayfaya məğlub olmasının bircə izahı ola bilər. Monqollar gələndə, artıq, islam dünyası tənəzzülünü yaşayırdı.

Enişin, tənəzzülün əsas səbəbi səlibçilər də ola bilməzdi. Onlar kitabxanaları və tədqiqat mərkəzlərini məhv etmədilər. 1303-cü ildə isə şərqdən tam çəkilib getdilər. Üçüncü adı çəkilən səbəb də inandırıcı deyil. XlX əsrdə başlayan müstəmləkəçilik (İngiltərə-Fransız) nisbətən qısa müddətə, ikinci dünya savaşına qədər davam etdi. O vaxtdan təxminən 80 il keçir. Nə elmi irəliləyiş var, nə texniki kəşflər.

Başlıca səbəbə (mənim fikrimcə) hələlik toxunmayaraq, islam dünyasında elmin, inkişafın tənəzzül etməsinin səbəblərindən biri kimi, Xll əsrdən başlayaraq, hakim elitanın elmə, onun maliyyələşdirilməsinə münasibətində köklü dəyişiklik olmasını göstərmək olar. İslam dünyasında elmin inkişafı həmişə hakim elitanın dəstəyindən asılı olmuşdur (və indi də elədir). “Qızıl Dövr”-də xəlifələr, əmirlər alimlərə, elmi axtarışlara qəyyum idilər. Onlar elmi mərkəzləri maliyyələşdirdilər, alimlərə maaş ödənilirdi. Bəzi xəlifə və əyanların özləri də elmi işlə məşğul idilər. Ancaq elə ki, qızıl dövr keçdi, bu xəlifələrin, əmirlərin varisləri, sənətin, elmin himayədarı olmaqdan imtina etdilər. Daha elm adamlarına, elmə xərc çəkmək istəmirdilər. Artıq, beyinlərdə qızıl, qiymətli daş-qaş, var-dövlət yığmaq həvəsi üstünlük edirdi. Elmi-texniki tərəqqi xərc tələb etdiyi üçün elita özü elmin, tərəqqinin əlehidarlarına çevrildilər. Son 800 ildə islam dünyasında aparıcı qüvvələrin düşüncəsində elmlə, biliklə bağlı nə qədər dəyişiklik olub (olubmu!)?

İslam dünyasının geridə qalmasının səbəblərini araşdırarkən, çox fərqli yanaşmalar da olur. Çox radikal baxışlar çıxır ortaya.

Bir çoxları, belə geriliyin, keçmiş şanlı tarixin itirilməsinin səbəbitək, hansısa “İslama qarşı bir sui-qəsd nəzəriyyəsi”ni dilə gətirirlər. Bu “nəzəriyyənin” başında isə, guya Qərb, yəhudilər dururlar. Unudurlar ki, ilk yahudi dövləti 1949-da yaranıb…

Kimsə elmi və texniki geriliyin səbəblərini İslamın özündə görür. Bu cür mübahisələr nə dərəcədə doğrudur? İslam, yer üzərində bərqərar olduğu andan Xll əsrə qədər dünya elminin inkişafı üçün böyük elmi baza yaratdı, elmin inkişafına islam özü böyük töhfələr verdi. O dövrlər, Vatikan fikir ayrılıqları olan elm adamlarını ocaqlarda yandırarkən, İslam elmdəki hər hansı bir kəşvi, yeniliyi dəstəkləyirdi. İlk 800 ildə İslam radikal deyildi. Yəhudi və xristian alimlər Xəlifətin istədikləri yerində müsəlmanlarla birlikdə elmlə məşğul idilər. Heç kim onları təqib etmirdi, düşmən saymırdı.

İslam dini, din olmaqla yanaşı, ailə və həyat tərzidir. Şəriətdə – hər bir fərdi şəxs üçün – davranış və ailə prinsipləri barədə hər suala cavab var. Bir sözlə, hər bir müsəlman istədiyi suala Şəriətdə cavab axtarır. Burada meydana olduqca ciddi bir məsələ çıxır. Bəlkə də, bütün geriliyin, qaranlığın əsas səbəbi. Bu səbəb barədə müsəlman dünyasında danışmaq modda deyil. Yan keçir hamı bu sualı.

Qaranlığa aparan “işıq”

Rəqəmlərlə başlayaq: Nobel mükafatçıları sırasında 15 milyonluq yəhudi xalqının 209 nəfər, o cümlədən, dəqiq elmlər: fizika – 59 nəfər, tibb – 56, kimya 35 nəfər. 1 milyard 800 milyon müsəlmanın – …3 nəfər! Pakistanlı fizik Abdus Salam. MARAQLI FAKT: 1974-cü ildə alimi günahlandıraraq müsəlmançılıqdan çıxarıblar, qovublar. Gedib Oksforda. 1979-da mükafatçıdır. Amma yenə, öləndə dəfn ediblər vətənində. Qəbir daşında isə yazıblar: “İlk müsəlman Nobel mükafatçısı Dr. Abdus Salam”. 2-ci mükafatçı: Misir – Amerika alimi fizik Əhməd Zevail və 3-cü, kimyaçı Aziz Sancar, türk.

Burada, yenidən qayıdıram, Amerikalı alim, astrofizik Neil D. Tysonun tələbələr qarşısında “İslamın Qızıl Dövrü”ndən, onun elmi inkişafdakı rolundan bəhs edən çıxışına. O, İslam dünyasında elmin bugünkü inkişafı ilə orta əsrləri müqayisə edərək Şərqin Qərbdən geridə qalmasının səbəblərini təhlil etməyə çalışırdı. Lektor bu mövzuda ilk növbədə görkəmli islam ilahiyyatçısi, alimi Məhəmməd əl-Qazalinin (1058-1112) adını çəkdi. N. Tysona görə, nüfuzlu alim-ilahiyyatçı əl-Qazali ilk dəfə olaraq, müsəlmanları tədris sistemində dünyəvi bilikdən imtina etməyə çağırdı, müsəlman riyaziyyatçılarının dünyaya öyrətdikləri rəqəmləri belə, “şeytan qurğusu” (N Tyson) adlandırdı.

Müsəlman dünyasında riyaziyyat, fizika, astranomiya, fəlsəfə, təbabət kimi elmlərin ingişafını dayandırmaqda müstəsna rolu olan görkəmli və olduqca nüfuzlu ruhani alim əl-Qazali barədə oxumaq çox maraqlıdır.

Əl-Qəzali yazılarını araşdıran alimlər arasında fikir ayrılığı var. Tədqiqatçıların bir hissəsi onu müsəlman dünyasında elm və tərəqqinin ən amansız əlehidarı kimi tanıyır. Alimlərin başqa bir hissəsi isə əl-Qəzalini ortodoksallığın ən böyük müdafiəçisi hesab edirlər. Bir çox araşdırıcılar onun “Dini Elmlərin Dirçəlişi” kitabına istinad etdilər. Bu kitabdakı əsas fikir, İslamın təməllərini zədələyən təlimlərdən, elmi istiqamətlərdən dinin qorunması idi. “Dini Elmlərin Dirçəlişi” əsərinin konsepsiyası müasirliyin tələblərinə cavab vermirdi, əksinə, mədrəsələrdə tədqiq olunan elmi mövzuların azaldılmasını təklif edirdi. Əl-Qəzalinin və onun tərəfdarlarının bu çağırışları açıq-aydın bir yenilik idi. Hətta, çox maddələr islamın keçdiyi 5-6 yüz illik parlaq ingişaf yoluna uyğun gəlməsə də, o dövrün bir çox din liderləri əl-Qazalini islamın islahatçısı, dini saflığın ən böyük müdafiəçisi adlandırdılar.

Əl-Qəzali azad elmi düşüncəyə qarşı çıxdı. O, səbəblər və nəticələr arasındakı əlaqəni inkarlayaraq, onları hadisələrin sadə bir ardıcıllığından başqa bir şey adlandırmadı. Əl-Qəzali, bu məsələnin – səbəbiyyət anlayışının din üçün əhəmiyyətini və təhlükəsini yaxşı başa düşürdü: səbəb varsa – nəticə var. İki varlıqdan biri (səbəb) digərinin yaranmasına (nəticə) gətirib çıxarırsa, bəs burada Tanrının rolu nə olur? Səbəb və Nəticə varsa, necə demək olar: “Qismət budur”, “Yazıya- pozum yoxdur”, “Yaradanın işidir”, və i. və s. Əl-Qəzali bunu gözəl anlayırdı.

Əl-Qəzali yaxşı bilirdi ki, “səbəb və nəticə” kimi sualın elmi təfsiri bir səbəb kimi ilahi qüvvənin rolunu inkar etməyə işarə ola bilər. Nəticəni səbəb yaradırsa, fövqəltəbii qüvvələrin müdaxiləsinə yer yoxdur. Bunları yaxşı anlayan əl-Qəzali və digər ruhani alimlər bütün güc və imkanlarını birinci olaraq, filosoflarla mübarizəyə yönəltdilər. İlk tənqid obyektləri Yunan filosofu Aristotel və nüfuzlu alim, həkim, filosof İbn Sina idi.

Əl-Qəzali “Fəlsəfənin təkzibi” əsərində, öz fikrincə fəlsəfənin din üçün son dərəcə təhlükəli olan bütün suallarını müəyyənləşdirdi.

Bir vaxtlar, Malayziyanın keçmiş baş naziri Mahathir Mohamad demişdir ki, islam teoloqlarının (dini alimlərin) meydana çıxması ilə islam dünyasında elmi ingüşaf qeybə çəkildi. Çünki onların fikrincə elmin öyrənilməsi şəriətdən qırağa çıxmamalıdır. Bu fikir məgər cavab vermirmi çox suallara!

Əl-Qəzali yazılarında təbiətdə baş verən hadisələri yalnız fövqəltəbii qüvvənin iradəsi sayır. Göy guruldayır, yağış yağır – elmi izahı yoxdur, ilahi qüvvənin işidir. Ana bətnində oğuldur-qızdır, 9 ay sirrdir, yuxarıdan təyin olunacaq, qocalma bioloji proses ola bilməz, və i. və s. Onun fikrincə, belə normanın mövcudluğuna dair başqa bir fikir qəbul edilə bilməz.

Əl-Qəzali rasionalizmə qarşı mübarizədə əlindən gələni etdi, mədrəsələrdə öyrədilən fəlsəfəni dəyişdirdilər, onu müsəlman inancları sisteminə qoydular.

Dini mühafizəkarlıq, ortodoksallıq elm üzərində sarsıdıcı qələbə qazandı. Təhsil sistemləri ağır dəyişikliklərə məruz qaldı. İslam dünyasının bütün dövlətlərində tədris proqramları dəyişdi, dini mövzular qalmaqla, digər fənnlər yox oldular. Bir vaxtlar astronomların, fiziklərin, riyaziyyatçıların məşğul olduqları və mühazirə oxuduqları mədrəsələrdə yalnız ərəb qrammatikası, teologiya, müsəlman hüququ qaldı. Hətta, Ərəbistanın xaricində əlavə olaraq, ərəb dilinin əsaslarını öyrətməyə başladılar. Avropaya elm-savad, tərəqqi gətirən müsəlman dünyasında elm ciddi bir zərbə aldı və İslam dünyası tənəzzülə uğramağa başlayaraq, hələ də sonu görünməyən qaranlığa üz qoydu.

Elmə, elmi və texnoloji tərəqqiyə tamamilə anlaşılmaz münasibət höküm sürür. Nədənsə, elmi “Qərb”çi sayırlar. Qorxurlar ki, elmi tərəqqi bu və ya digər şəkildə ənənəvi dini dəyərlərin zəifləməsinə, sərbəst düşüncəyə gətirib çıxarır. Bu isə, müəyyən suallar yaradar.

Bir faktdan da demək istərdim: ilahiyyat elmlərinin ən əsas bölməsi sayılan Təfsir barədə. Sadə dillə desək, Təfsir- bizlərə göndərilən Qurani-Kərimdə olan ayələrdə Allah Təalanın məqsədinin nə olduğunu açıqlayıb ortaya qoymaq metodur. Qurani-Kərimi təfsir edən şəxs gözəl dini savadı olmağı ilə bərabər, ərəb dilini və onun qrammatikasını ən yüksək səviyyədə bilməlidir. Hələ, bu azdır, hətta, təfsir edən şəxs köhnə ərəb dilini də gözəl bilməlidir. Onda, başa düşülməkdə çətinlik olan ayələrin mənasını müsəlman dəqiq və doğru qavrayacaq. Bi iş həmişə belədirmi? Əlbətdə, yox! Bəzən, xalq qarşısında, məclislərdə, məscidlərdə Quranı oxuyub xalqa izah edənlərin savadı, ən azından, ürəklərdə qəmginlik yaradır. Ayələr düzgün anlaşılmır, radikallığa, kəskinliyə şərait yaranır. Ən humanist, ən gözəl və rəhimdil bəşəri din olan islam dinini qeyri təbii tanıtdırmaqda, radikallığın yuvası kimi qələmə verməkdə həmin “tərcüməçilər” və “təfsirçilər” günahkar deyillərmi? Burada, görkəmli İraq alimi Əli Ə.Əlavinin məşhur sözlərini misal gətirmək istəyirəm: “…Əgər islamın bu günkü lüğətinə baxsaq, düşünmək olar ki, indi islam dini müasir dünyada hamı ilə, hər şey ilə konfliktdədir”. (İslam sivilizasiyasının böhranı . Əli A. Əlləvi. – Sarayevo, 2012. S 47)

Bugünkü əsas çatışmazlıqlardan biri də İslam dünyasının zamanla ayaqlaşmaq istəməməsidir. Müasir dünyanın tələblərinə cavab verməyi, uyğunlaşmağı bacarmalıyıq.

Özümüzə tənqidi yanaşmağı öyrənməliyik. Savadlı olmaq dini inkar deyil. Savadın, dərrakənin bilavasitə köməyi ilə insanlar dinin qanunlarını, aspektlərini daha yaxşı başa düşəcək, təhlil edəcəklər. Belə olan təqdirdə Allahın cəzasından qorxmaq lazım deyil. Anlamadan rədd etmək yox, əsaslandıraraq dərk etmək lazımdır. İnsana anlamaq və düşünmək üçün ağıl verilir. Elm-savad yoxsa – qaranlıqdasan, korsan. Həmişə güclülərə yol verəcəksən, arxaya addım atacaqsan.

1.Г. Баязитов. Ислам и прогресс. –S.Peterburq, 1898. 16s

2.А. Мец. Мусульманский Ренессанс. Moskva, 1973

3.Ф. Розенталь. Торжество знания: Концепция знания в средневековом

исламе, Мoskva, 1978. S, (135, 177)

4.А. Н. Боголюбов. Математики. Механики. Биографический справочник. — Кiyev: 1983, s 341.

Müəllif: XALİQ AZADİ MƏMMƏDOV

XALİQ AZADİ MƏMMƏDOVUN YAZILARI

MÜSABİQƏ ELAN OLUNDU

“SÖZÜN AĞ RƏNGİ” LAYİHƏSİ

ŞAHMAR ƏKBƏRZADƏNİN YAZILARI

İlkin mənbə: Karabakhmedia.az– :`Sizin yerinizə utanıram mən` – Şahmar Əkbərzadənin şeirləri

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ