QATIQ Qatıq deyib, fors eləmə qardaşım, Bir çox evdə süfrələrin padşahı. Baxırsan ki, bığlarınıda “bığ yağı”, Fors eləyir, cibində yox bir şahı. * * * Qatıq deyib, fors eləmə qardaşım, Bir çox evdə onun adı yavanlıq. Baxırsan ki, düz əməlli adamdır, Yazıq olub, evin yıxıb cavanlıq. * * * Qatıq deyib, fors eləmə qardaşım, Bir çox evdə kiçik dünya ibrəti. Nehrə onu elə qəşəng çalxayır, Söz artıqdı, tutan tutdu söhbəti… * * * Qatıq deyib, fors eləmə qardaşım, Ustac görüb tuluq-tuluq turş qatıq, İndi “yağ”dır “vitrin”ləri bəzəyir. Ya “şor” olub, ya “turş ayran”, ya “atıq”… 12.11.2022. Bakı.
Bəzən iddia olunur ki, Məhəmməd Füzulinin və Şah İsmayıl Xətainin əsərləri Azərbaycan dilinə vurulmuş ən böyük zərbədir. Və bu məsələni sübut etməyə çalışan bəzi şəxslər belə bir ifadə işlədirlər ki, “biz bu ədiblərin dilini başa düşmürük, müasir Azərbaycan dili ilə heçbir əlaqəsi yoxdur.”
Birincisi onu qeyd edək ki, Azərbaycan dilinin inkişaf prosesi qısa bir zaman kəsiyində deyil, uzun müddət davam etmişdir. Belə ki, ümumxalq dilinin formalaşması XIII-XVI əsrləri, ədəbi dilin formalaşması isə XVII və XX əsrləri əhatə edir. Ümumxalq dilimizə ən böyük töhfəni verən şəxslər də məhz klassik ədiblərimiz hesab edilir. Orta əsrlər dövründə yazıb-yaratmış İzzəddin Həsənoğlunun əlimizdə olan külliyyatı yazılı Azərbaycan dilinin qədimliyinin ən böyük göstəricisidir.
Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər,
Nə dilbər? Dilbəri-şahid. Nə şahid? Şahidi-sərvər.
Müasir dilçilik aspektindən bu beytin təhlilatına qalxmaq ən böyük cahillikdir. Çünki fars dilinin ədəbiyyatda tüğyan etdiyi dövrdə türk dilində yazmaq ənənəsi yeni başlamışdır.
Səfəvilər dövlətinin hakimiyyətə gəldiyi dönəmdə xüsusən də Xətainin zamanında ümumixalq dilimiz kifayət qədər inkişaf etmişdir.
Bu cümlədən оl nədəndürür piş?
Kim, məndən apara nuşi-biniş?
Linqvistik baxımdan beytdə nəzər yetirsək nədəndürür sözünün müasir dilimizdə nədəndir sözü ilə paralellik təşkil etdiyinin şahidi olarıq. Belə ki, orta əsrlər dövründə dır şəkilçisinin iki dəfə istifadə olunması müasir Azərbaycan dilinin tələblərinə uyğun olmadığı üçün səsdüşümünə məruz qalmışdır. Bundan əlavə Xətayi yaradıcılığında vurmaq sözü urmaq kimi rastımıza çıxmışdır. Müasir dilimizdə buna səsartımı deyilir. Sözügedən elementlər onu göstərir ki, dilimiz müasir səviyyəyə gələndə qədər müəyyən mərhələlərdən keçmişdir və bu mərhələlərdən keçirdənlər də klassik söz ustalarımız idi.
Düzdür Xətai türk dili ilə yanaşı fars dilində də yazıb yaratmışdır. Lakin onun fars dilini bilməsi dilimzə mənfi təsir göstərmir, əksinə ədibin savadlı olmasının bariz isbatıdır.
Pəs təcrübə kərdim dǝr in deyre-mökafat:
Ba Ali-Əli hər ke dar oftad, bər oftad!
Məhəmməd Füzuli yaradıcılığına gəldikdə isə Azərbaycan filologiyasının banilərindən olan Bəkir Çobanzadə qeyd edir ki, “…“Füzuliyə “mübaliğəçi”, “safdil” deyə biliriz. Lakin
Bu gün də, yarın da “yalançı”, “masalçı” deyəməyiz.”
Filoloqların gəldiyi qənaət budur ki, Füzulinin şeir dili orta əsr azərbaycanlısının saf xalq dili üslubunda idi. Misal üçün:
Bəni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?!
Fələklər yandı ahimdən muradım şəmi yanmazmı?!
Bu beytdə Bəni sözünün müasir qarşılığı məni sözüdür. Dövr irəlilədikcə B həri M hərfini əvəz etmişdir. Lakin əsl xalis söz Bən sözüdür. Belə ki, dilimizdə II şəxsin təki və cəmi S hərfi ilə (Sən, Siz), III şəxs də (O, Onlar) O hərfi ilə başlayır. Türk dili üçün səciyyəvi olan xasiyyət də budur ki, I şəxsin təki və cəmi də eyni hərflə başlamalıdır. I şəxsin cəmi Biz ikinci şəxsin təki Mən ola bilməz. Biz Orta əsrləri incələdikdə Füzulidə Bən sözünün istifadə edilməsinin şahidi oluruq. Bütün bunlar onu göstərir ki, Orta əsr klassiklərimiz öz dövrlərinin dil tələblərinə uyğun formada yazıb – yaratmışdırlar. Müasir dil aspektindən orta əsr insanının dilinə nəzər yetirmək cahillikdir. Düzdür, Füzuli tək Azərbaycan dilində deyil, eyni zamanda ərəb və fars dillərində də yazıb – yaratmışdır.
Misal üçün:
Əşrəqət min fələkil-behcətü şəmsün və biha
Mələəl-aləmə nurən və sürurən və bəha
Az öncə qeyd etdiyimiz kimi Füzulidə həmçinin Xətai kimi mütəfəkkir şair olduğu üçün ərəb dilinə də müraciət edirdi. Bu gün də müasir Azərbaycan şairləri dünyanın aparıcı dillərində, xüsusən də ingilis dilində əsərlər yazırlar, əgər biz müasir ədiblərimizi bu əsərlərinə görə Azərbaycan dilinə zərbəvuran kimi qiymətləndirsək, böyük xəta etmiş olarıq.
Mənbələr:
Nizami Xudiyev- Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi- Bakı 2012 səh. 331-332
