Şərqdə ilk diplomat qadın, görkəmli dövlət xadimi.
Tarixşünaslığımıza Saray Xatun kimi daxil olan bu diplomat qadının adı əsərini Uzun Həsənə ithaf etmiş olan Ağqoyunlu tarixçisi Əbubəkr Tehraninin “Kitabi-Diyarbəkriyyə” əsərində Saray Xatun kimi göstərildiyini nəzərə alaraq, biz də bu adı dövrün qaynağında verildiyi kimi saxlamağı məqsədəuyğun hesab etdik. Türk tarixçisi Faruk Sümerin yazdığı kimi Saray adı türklər arasında qadınlara verilirdi. Beləki, Əmir Teymurun mötəbər xanımlarından birinin adı Saray Mülk xanım, Qaraqoyunlu İsgəndərin qızlarından birinin də adı Şah Saray olmuşdu. Azərbaycanın XV yüzillikdə yaşamış görkəmli dövlət xadimi Saray Xatun diplomatiya tariximizdə mühüm yer tutan nadir şəxsiyyətlərdəndir. Azərbaycanın və bütün Şərqin zəngin dövlətçilik ənənələri və yaşadığı dövrün beynəlxalq münasibətləri ilə, o cümlədən xristian dünyasında baş verən hadisələrlə dərindən tanış olan Saray Xatun son dərəcə tədbirli siyasi xadim kimi tanınmışdır. Ağqoyunlu sarayında seçilən, sayılan, sözü tutulan dövlət adamı, dövrün ziyalı şəxsiyyətlərindən biri idi.
Dövrün qaynaqlarında Saray Xatunun doğum və ölüm tarixi ilə bağlı mühüm məlumata rast gəlinməsə də, onun XV yüzilliyin 70-ci illərinin ortalarında həyatda olduğu və Azərbaycan Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasətində yaxından iştirak edərək özünün ağbirçək məsləhətləri ilə həlledici rol oynadığını dövrün qaynaqları təsdiq edir. Saray Xatun Uzun Həsənin babası Qara Osmanın qardaşı Pirəli bəyin qızı olmuşdu. Faruk Sümer yazır ki, əri Əli bəy nə qədər zavallı bir şəxsiyyət idisə, Saray Xatun da, o dərəcədə ağıllı, bacarıqlı və çox gözəl, səlis danışıq qabiliyyəti olan bir Xatun olmuşdu. Hətta o, Əli bəyin sağlığında belə, bir müddət Xarput şəhərini idarə etmişdi. Cahangir Mirzə ilə Uzun Həsənin bu dəyərli anasının Xarputda tikdirdiyi məscid zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır.İlk mənbələrdə Saray Xatunun sonralar da bir çox xarici ölkə diplomatları və hökmdarları ilə danışıqlar aparması barədə maraqlı məlumatlar vardır. Uzun Həsən 1465-ci ildə Gərgər qalasını kürdlərdən alaraq açarlarını Misir Məmlük sultanı Xoşqədəmə göndərmiş və əvəzində ondan Xarput şəhərilə yanaşı, 10 min dinar təzminat istəmişdi. Sultan Xoşqədəm osmanlılara qarşı önəmli bir müttəfiqi olan Ağqoyunlu dövlətini itirməmək üçün bu təklifi istəmədiyi halda olsa da belə, qəbul etməli olmuşdu. Uzun Həsənin Xarput şəhərini ələ keçirərək Malatya və Əlbistanı mühasirəyə alması Misir Məmlük sultanını narahat etsə də, osmanlıların Zülqədər torpaqlarına hücumlarının başlanması nəticəsində o, Uzun Həsənlə əlaqələrini gücləndirmək məcburiyyətində qaldı. Belə bir vəziyyətdə, Əbubəkr Tehraninin yazdığına görə, Saray Xatun 1466-cı ilin əvvəlində Qahirəyə gedərək ağqoyunlularla məmlüklər arasındakı münasibətləri möhkəmləndirmək və tərəflər arasında yaranmış olan anlaşılmazlığı aradan qaldırmaq üçün özünün bütün diplomatik bacarığından istifadə edərək Sultan Xoşqədəmlə danışıqlar aparmışdı.Bu məlumatlar bir daha təsdiq edir ki, Şərqin ilk diplomat qadını olan Saray Xatunun fəaliyyəti Azərbaycanın diplomatiya tarixində özünəməxsus yer tutur. Hər hansı bir xalqın diplomatiya tarixi, hər şeydən əvvəl həmin xalqın dövlət ənənələri tarixidir, onun siyasi varlıq tarixidir, müstəqillik tarixidir. Bu baxımdan, Saray Xatunun bir dövlət xadimi və diplomat kimi həyat yolu xalqımızın diplomatiya tarixinə şanlı səhifələr yazmış tarixi şəxsiyyətlərimizdən biri kimi tarixdə öz yerini əbədi olaraq yaşadacaqdır.
Mənbə və ədəbiyyat
Sümer F. Az tanınmış böyük türk hükümdarı Uzun Hasan bey.// Türk Dünyası Tarih Dergisi, Ankara, 1988, sayı 19, s. 14-20
Mahmudlu Y.M. Sara Xatun. // Azərbaycan diplomatiyası, Bakı, 1993, s. 48-50
Sümer F. Ak-Koyunlular. // Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 40, İstanbul, 1986, s.1-38.
Tehrani Ə. Kitabi-Diyarbəkriyyə. Fars dilindən tərcümə, ön söz, şərhlər və göstəricilərin müəllifi Rahilə Şükürova. Bakı, 1998
Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri. Bakı, 1986
John E Woods. Akkoyunlular: Aşiret, Konfederasyon, İmparatorluk. 300 Yıllık Türk İmparatorluğu. Türkçeye çeviren Sibel Özbudun, İstanbul, 1993
Yınanç M.H. Cihan-Şah. // İslam Ansiklopedisi, c. III, İstanbul, 1943, s.173-189
Mənbə: Amin Şıxıyev
Müəllif: Tofiq NƏCƏFLİ AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix üzrə elmlər doktoru .
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
YAZARLAR.AZ
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru
