Allah adı bütpərəstlərin tanrısı olan əl-İlahdan götürülmüşdürmü?!
Allah adının etimologiyası ilə əlaqədar dilçi alimlərin müxtəlif görüşləri olmuşdur. Bir qisim alimin nəzərincə,Allah adı paqanist(bütpərəst) ərəblərin tanrılarından biri olan əl-ilah adından törəmədir. Belə ki,bu fikri irəli sürən linqvistiklərə görə Allah sözünün əvvəl iki hərfi müəyyənlik artiklıdır,lah isə hər iki sözdə (Allah və əl-İlah) gizlin,böyük və.s mənaları ifadə edir.Bəsrə alimlərinə görə isə “Ləh” sözünü uca və böyük göstərmək üçün qarşısına “əlif- lam” qoyulmuş və “idğam” nəticəsində “Allah” kəlməsi yaranmışdır.
Fəqət, biz sözün quruluşuna nəzər yetirdikdə görürük ki,artikl fleksiyaya məruz qaldıqda səsdəyişimi müşahidə edilə bilməz. Yəni, əl sözündəki Ə saitinin A saiti kimi tələffüz edilməsi absurddur.
İkinci məsələ ondan ibarətdir ki, İlah sözü ümumi bir isimdir və önünə əl artiklı keçəndə nəzərdə tutulan yəni,öncədən müəyyən olunmuş Tanrı mənasını ifadə edir.Paqanist ərəblərə görə nəzərdə tutulan ilah anlayışı bütdürsə, müsəlmanların qəbul etdiyi İlah sözü də nəzərdə tutulmuş mücərrəd formalı tək tanrıdır. Məhz ona görə də Qurani-Kərimdə Allah buyurur:
İki ilah deməyin. Sizin ilahınız birdir( Nəhl surəsi (15)
Sizin ilahınız bir tək ilahdır.(Bəqərə surəsi 163)
Üçüncü məsələ ondan ibarətdir ki, paqanist və qeyri-paqanist ərəblərdə Allah anlayışı mövcud idi,lakin onlar mahiyyət(sifət) və xüsusiyyət baxımından Allaha şərik qoşurdular. Məşhur ərəb filoloqu Xəlil ibn Əhməd və məşhur alim Fəxrəddin Razinin fikrincə, ərəblərdə böyük Allah anlayışı var idi və öz tanrılarının adlarını Allah adına bənzətməyə çalışırdılar. Misal üçün əl-İlah əl-Lat,Allahın ;əl-Uzza isə “Əziz”sifətinə nisbət verilirdi.Bu da onu göstərir ki,ərəb paqanizmi də digər paqanist dinlərdə olduğu kimi vahid monoteist dinin təhrif olmuş formasıdır.
Bir digər məsələ də ondan ibarətdir ki, Allah adı ərəbmənşəli addır və islamdanöncəki dövrlərdə də Ərəbistan yarımadasında yaşayan xalqlar tərəfindən istifadə edilirdi. Misal üçün Məhəmməd peyğəmbərin(s) atasının adının Abdullah( Allahın qulu) və əmisi Əbu Ləhəbin əsl adının Əbdülüzzə( Allahın əziz sifətinin qulu) olmasını nümunə vermək olar.
Dördüncü məsələ ondan ibarətdir ki, Xəlil ibn Əhməd və Fəxrəddin Razi kimi məşhur filoloq və alimlərin nəzərincə,Allah adı törəmə isim deyildir. Razi Məfatihul-Qayb əsərində qeyd edir ki, Allah adının ilk iki hərfi əl artiklından törəyə bilməz. Belə ki, bir sözün əvvəlinə nida və xitab əlavə edildikdə,avtomatik olaraq artikl düşməsi baş verir. Əgər,Allah adının ilk iki hərfi artikl qalığıdırsa,tələffüz zamanı düşmə müşahidə edilməli və “Ya Lah” kimi səslənməli idi. Halbuki,ərəb dilçiliyində Yə hərfi(nida) Allah adı ilə birgə işlənilir və heç bir səsdüşümü baş vermir. Lakin əl-İlah sözündə əl artiklı olduğu üçün xitab zamanı artikl düşümü baş verməli və Ya ilah kimi səslənməlidir. Bu da onu göstərir ki, əl-ilah adı məhz,Allah adının artikla məruz qalmış fleksiyasıdır.
Fəxrəddin Razi yazır ki, “Allah” sözündən gəldiyi iddia edilən “İlah”ın başqa mənalarını da düşünmək olar. O bildirir ki, “İlah”ın ərəb dilindəki işlənmələrə görə başqa mənaları da var: “Sükunət (sakitlik, əmin-amanlıq, əmin-amanlıq)”. Buna görə də belə düşünmək olar ki, onun “ilahi” adlandırılmasının səbəbi “ağıl və ruhlar ancaq Onu zikr etməklə, Onu tanımaq və düşünməklə aramlıq, rahatlıq və sakitliyə nail ola bilərlər”. “Vülü”, yəni “könül vermək, rəğbət bəsləmək, daima vəsvəsə olmaq”. Bu mənaya görə, “qəlblər həmişə ona bağlı olduğundan, hər sıxıntıda Onu zikr etməkdən, Ondan kömək diləməkdən” ötrü “Allah” adlandırıldığını düşünmək olar. Bu mənaya əsasən aşağıdakıları nəzərdən keçirmək olar: Onun tanrı adlandırılmasının səbəbi, hər kəsin qorxaraq Ona sığınması və Ona sığınanları xilas etməsidir.”
Beşinci məsələ də ondan ibarətdir ki, Allah adının əsas irfani mənası hu sözünü təmsil dən (hə) hərfidir. Belə ki, Allah sözünün mənası böyük gizlin O dur və bu sözdəki hərfləri bir-bir sıradan çıxardıqda yenə məna dəyişmir. Və sondakı h hərfi III şəxsin təki olan “O” əvəzliyini ifadə edir. Sözügedən əvəzlik irfanda vəhdətül-vücud nəzəriyyəsinin təməlində duran- “Ey O kəs ki,ondan başqa o yoxdur” mənasını daşıyır.
Altıncı məsələ ondan ibarətdir ki, bir şeyi izah etmək üçün mütləq yanında təyin və ya təyinedici sözdən istifadə etmək lazımdır. Belə ki, biz Zevsin,Əl-İlahın, Veneranın,İştarın və.s tanrıların tanrı olduğunu izah etmək üçün sözün əvvəlinə tanrı və ya Allah adını əlavə edirik. Məsələn; yunan Allahı Zevs,ərəb tanrısı əl-İlah,Roma allahı Venera,Tanrı İştar və.s lakin,monoteistlərin qəbul etdiyi Allah anlayışı təyinedici olmadan belə özü-özünü təyin edərək izah edir,yəni Allah sözünün əvvəlinə Tanrı və ya Allah adını əlavə etmək leksik norma və dil məntiqi baxımından absurddur.
Allah adının başqa dillərdən götürülməsi məsələsi:
Türkiyəli alim İsmayıl Hakkı Altuntaşın nəzərincə isə bu ad ibrani mənşəli söz olmuşdur və etimologiyası Eloh sözünə dayanır. Həmçinin də Eloh sözünün kökü şumer tanrılarından olan “El” adından törəmədir.
Əgər biz Bəsrə alimləri kimi Allah adının ilk iki hərfini artikl olaraq,sözün kökünü isə “Ləh”olaraq qəbul ediriksə,o zaman bu adın El sözündən törədiyini söyləyə bilmirik. Çünki həmin artikl etimologiya və semantikada rol oynamır,sadecə sözü müəyyənləşdirmək vəzifəsini daşıyır.
Bundan əlavə biz müxtəlif yazılarda (papirus,mixi yazı və.s) Allah adının müxtəlif semantik və fonetik variantlarını -Eloah,Eloh,Alah,Alh və.s kimi flektiv dəyişiklik formasında müşahidə etmişik. Həmin sözlər arami,ibrani,ərəb və.s flektiv dillərin yazılarında mövcud idi. Dilçilik elminə görə flektiv dillərdəki sözlər dəyişikliyə məruz qaldıqda samitlər sabitləşir. Saitlər isə sözün işlənmə yerinə görə dəyişir. Biz Eloah,Eloh,Alah,Alh adlarına nəzər yetirdikdə görürük ki, Allah adı ilə səsləşən samitlər(L və H) sıra və ardıcıllıq pozulmadan sabit qalmışdır. Lakin “El” adında isə bu adlarla səsləşən cəmi bir samit səs mövcuddur,digər samit səslərə rast gəlinmədiyindən həmin adların El sözündən törədiyini söyləmək çətindir. Bundan əlavə şumerşünaslara görə tanrı El-in əsl tam adı “Elyon”dur, El isə sadecə ümumi formada mesopotamoya dillərində təyin rolunu oynayır və tanrı deməkdir. Məsələn; əksər mətnlərdə həmin tanrının adı El Elyon olaraq qeyd edilir,həmin ismin əvvəlindəki El adı təyinedicidir, Elyon isə qeyd etdiyimiz kimi xüsusi isimdir. El Elyon da tanrı Elyon mənasını ifadə edir. Həmin söz ərəb dilində “İl” kimi istifadə edilir və leksik-lüğəvi mənası ümumi isim kimi ilah yəni tanrı deməkdir. Oxucuların nəzərinə çatdırmaq lazımdır ki, İl və ilah sözləri xüsusi isim kimi deyil,ümumi isim kimi istifadə edilir. Məsələn biz ərəb tanrıları dedikdə,ordakı tanrı sözü ümumk isim qismində çıxış edir. Monoteist türklərin qəbul etdiyi xüsusi isim kimi-uca Tanrı anlayışı mənasını kəsb etmir.
Bir digər məsələ də ondan ibarətdir ki, Elyon adındakı samit səslər bizi onu söyləməyə əsas verir ki,Allah adının Elyon adından törəməsini söyləmək müşkül məsələdir. Çünki qeyd etdiyimiz kimi Elyon adındakı “Y və N” səsləri Allah adındakı samitlərin arasında mövcud deyildir.
Bir digər məsələ də ondan ibarətdir ki, mesopotamiya miflərindəki tanrı Elyon kişi idi və Aşera adlı həyat yoldaşı,eləcə də övladları(Anat,Baal,Yam,Mol və.s) mövcud idi. Müsəlmanların qəbul etdiyi Allah isə İxlas surəsində buyurulduğu kimi doğmaz,doğulmaz və əbədi olan Tanrıdır.
Məsələyə irfani yanaşdıqda isə Allah adının daxilindəki (h) hərfi bizə hərşeyi ifadə edir. Belə ki, ibrani dillərdəki Eloa(h),ərəb dilindəki Alla(h), avesta dilindəki A(hu)ra, mesopotamiyada yaşayan müxtəlif xalqların dillərindəki Ala(h) və.s dil və miflərdə rastımıza çıxan bu tip sözlərdəki “H” hərfi, irfanda “O” mənasını kəsb edir.
Müəllif: TANRIVERDİ ƏLİYEV
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
YAZARLAR.AZ
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru