Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranmasından 100 il keçdi

(“Samsundan başlanan yol” romanından)

TÜRKİYƏ DƏ

I DÜNYA MÜHARİBƏSİNƏ QOŞULDU 

Uşaqların “dava-dava” oyunu bir əyləncədir, oyundur. Oyun olmasa da, bir-birlərinə bir-iki yumruq vurub, bir-iki söyüş söyüb çəkilib gedir, olsa-olsa bir-birilə küsür, sonra da barışırlar.

Böyüklərin dava-dalaşı bir-birinin gözünün altını fanarlamaqla, bir-birini xurd-xəşil etməklə qurtarır. Bəd ayaqda biri o birini vurub öldürür. Biri canını tapşırır, o birini tutub basırlar dama.

Dövlətlərin bir-birilə düşmənçiliyi və müharibə etməsi böyük fəsadlar verir, fəlakətlər, kütləvi qırğınlar törədir, ailələr başsız qalır, şəhərlər, kəndlər, yaşayış məskənləri yerlə yeksən olur.

İyirminci yüzilliyin ikinci onilliyində bəzi ölkələr qana qan deyir, heç cür sakitləşmək bilmirdilər. Hakim dairələr öz vətən-daşlarının dərdi-səri, problemləri, yaşayış tərzi, ölkələrinin abadlaşdırılması üçün iş görmək əvəzinə dünyanın yenidən bölüşdürülməsi uğrunda planlar qururdular..

Bir yanda Rusiya, İngiltərə və Fransa bir araya gəlib xosunlaşır, digər tərəfdə Almaniya Avstriya-Macarıstanla məşvərət edir-di.

Ehtirasların coşduğu, bu Avropa dövlətlərinin bir-birinə diş qıcadığı günlərdə Bosniyada manevrlərdə iştirak edən Avstriya-Macarıstan ordusunun baş komandanı, taxt-tacın vəliəhdi Arşidük Frans Ferdinand qətlə yetirildi. O, “Mlada Bosna” təşkilatının üzvü Q. Prinsipin zavalına gəldi. Sui-qəsd Sarayevoda baş tutdu. Qatil Serbiyalı olduğu üçün Serbiya təqsirləndirildi və Almaniya ona ultimatum göndərdi.

Beləliklə, birinci dünya müharibəsi Almaniya və Avstriya-Macarıstan tərəfindən başlandı. Bu dövlətlər başqa ölkələrlə müqayisədə müharibəyə daha yaxşı hazırlaşmışdılar və özlərinə çox arxayın idilər.

Birinci dünya müharibəsinin baş verməsinin səbəbkarı olan dövlətlərin hərəsinin bu savaşda öz marağı vardı. Rusiya Bosfor və Dardanel boğazlarına, Balkanlara yiyələnmək, Almaniyanı iqtisadi baxımdan sarsıtmaq, Balkanlarda Avstriya-Macarıstan hökmranlığının baş tutmasına mane olmaq məqsədi güdürdü.

I Dünya müharibəsi ərəfəsində yaranmış ziddiyyətlərin səbəbkarı əslində Almaniya və İngiltərə idi. Bu ziddiyyətlər soyğunçuluq və işğalçılıq müharibəsinin baş verməsində və inkişafında həlledici rola malik oldu. İngiltərə də Rusiya kimi, Almaniyanı zəiflətmək xəyalına düşmüşdü. Bununla onun müstəmləkələrinin hamısına da olmasa, bir çoxuna sahib durmaq, Osmanlı imperiyasını bölüşdürmək niyyətində idi. Hələ bunlar azmış kimi, Elzası və Şərqi Lotaringiyanı da qaytarmaq, Almaniyanın Reyn vilayətinin müəyyən hissəsinə yiyələnmək istəyirdi.

Almaniyanın məqsədi nə idi? Fransa və Rusiyanı zəiflətmək, onların müstəmləkələrinin bir qismini ələ keçirmək, İngiltərə və Fransanın hesabına yeni müstəmləkələr qazanmaq. Avstriya-Macarıstan da Balkanlarda öz nüfuzunu saxlamaq və artırmaq, Rusiyanı Balkanlardan birdəfəlik kənarlaşdırmaq, rus Polşasının bir hissəsini qoparmaq, Serbiyanı öz əsarəti altına almaq istəyirdi.

1914-cü ilin iyul ayının sonlarında Avstriya-Macarıstan ordusu Serbiya torpaqlarına ayaq basdı. Belqrad bomba yağışına tuş oldu. Almaniya hökuməti həmin ilin avqust ayının 1-də – Rusiyaya, 3-də – Fransaya; avqustun 4- də isə İngiltərə Almaniyaya müharibə elan etdi.

Digər ölkələr də bir-birinin ardınca müharibəyə qoşuldular. Türkiyə bu savaşa 1914-ci il noyabrın 11-də cəlb olundu. Müxtəlif qitələrdən olan 36 dövlətin iştirak etdiyi müharibədə 70 milyondan artıq əsgəri qüvvə döyüşlərə qatıldı.

Birinci dünya müharibəsinin cəbhələrində döyüşlər səngimək bilmir, get-gedə coşub-çağlayırdı. Almaniya imperatoru II Vilhelm Osmanlı hökuməti ilə danışıqlar aparıb Türkiyəni də öz tərəfinə çəkdi. Nəticədə 1914-jü ilin oktyabr ayının 29-da Osmanlı dövləti Antanta dövlətlərinin əleyhinə müharibəyə qoşuldu.

Mustafa Kamal hərbi təhsilini Salonikdə və Monastırda (Bitolda), ali təhsilini İstanbulda – Baş qərargah Akademiyasında (1905) almışdı. Gərc türkçülər hərəkatına qoşulmuş, “İttihad və tərəqqi” təşkilatının üzvü olmuşdur. 1908-ci il gənc türkçülər inqilabından sonra “İttihad və tərəqqi” təşkilatından uzaqlaşmış, yalnız hərbi işlə məşğul olmuşdur. İtaliya-türk (1911-1912) və II Balkan (1913) cəbhələrində vuruşmuşdur.

Mustafa Kamal Türkiyənin addımını tələsik və düşünülməmiş bir hərəkət kimi qiymətləndirdi və bərk narahat oldu. 33 yaşlı bu gənc siyasət aləmində naşı deyildi, hadisələrin gedişini təhlil süzgəcindən keçirməyi, düzgün qərar qəbul etməyi yaxşı bacarır və Türkiyənin nahaq yerə bu müharibəyə qoşulduğunu söyləməkdən çəkinmirdi. Bu barədə sadəcə fikirləşmir, öz-özünə hesabat verməklə kifayətlənmirdi.

Türkiyə taxt-tacının sahibi Sultan və Xəlifə V Mehməd Rəşad xana bu haqda məlumat vermək, öz qənaətlərini bölüşmək, fikir mübadiləsi aparmaq imkanı xaricində idi. Hərbi Nazirliyin səlahiyyətli işçiləri də onun dediklərini qulaq ardına vururdular. Sultan və Xəlifə V Mehməd Rəşad xan da, ölkənin müdafiəsinə cavabdeh şəxslər də inandırırdılar ki, Almaniya və Avstriya-Macarıstan bu müharibədən qalib çıxacaq, Antanta dövlətlərini – Rusiya, İngiltərə və Fransanı məğlub edəcəklər. Dünya bölüşdürülərkən Türkiyəyə də yaxşı pay düşəcək.

 Almaniya ordusu Fransanın üzərinə iri addımlarla yeriyirdi. Qoşunlar Belçika silahlı qüvvələrini əzişdirib, Fransaya daxil olmuşdu. Fransızlar və Fransanın şimal sahillərinə çıxarılan ingilis korpusu almanların güclü təzyiqinə tablaşa bilməyib geri çəkilmişdilər.

Almaniya silahlı qüvvələrinin uğurlar qazandığı bu günlərdə Mustafa Kamalın müharibənin taleyi, Almaniyanın və onun müttəfiqi Osmanlı Türkiyəsinin aqibəti barədə bədbin fikir söyləməsi, təbii ki, qəbul olunmur, yaxşı qarşılanmırdı. Vəzifəli şəxslər, yüksək rütbəli hərbçilər başlarını bulayıb gedirdilər. Mustafa Kamal baxa-baxa qalır, lakin heç cür sakitləşə bilmirdi. Nəhayət, o, imkan tapıb Baş komandanlıqda məsul vəzifədə çalışan bir zabitlə öz qənaətlərini bölüşdürdü:

– Mən ölkəmizin taleyi üçün çox narahatam.

Həmin şəxs də onun fikrini təsdiq etdi:

– Buna görə hamımız narahatıq. Bu müharibədən biz zəfərlə çıxmalıyıq.

Onun nə demək istədiyini başa düşməyən müsahibi tələsik, özü də yanlış nəticə çıxarmışdı. Bunu görən Mustafa Kamal aydınlaşdırmalı oldu:

– Halva-halva deməklə ağız şirin olmaz. Mən ölkəmizin bu müharibəyə qoşulmasını pisləyirəm. Almaniya tərəfindən döyüşlərə qatılmasından bərk narazıyam.

Müsahibi onun sözlərindən təşvişə düşüb yan-yörəsinə baxdı ki, görsün onların söhbətinə qulaq asan varmı. Sonra öz-özünə: “Bunun ağzından qan iyi gəlir. Eşidən-bilən olar. Məni də zibilə salar. Bu nə danışır?!” – deyə düşünüb dilləndi:

– Əfəndim, sən yanılırsan. Müttəfiq kimi müharibəyə qatılmağımız çox düzgün addımdır, bu bizim üçün şərəfdir. Tezliklə Al-maniya və Avstriya-Macarıstan orduları, təbii ki, bizim köməyimiz sayəsində düşmən qüvvələrini diz üstə çökdürəcək..

Yüksək vəzifəli zabit aralanmaq istəyəndə Mustafa Kamal qolundan tutub onu saxladı və xahiş etdi ki, onu axıra qədər dinləsin:

– Mənim narazılığım Türkiyənin müharibəyə qoşulmasından ibarət deyil. Ən dəhşətlisi budur ki, bu savaşda Almaniya uduzacaq və aqibəti  pis gələcək. Özü ilə birgə bizi də fəlakətə sürükləyəcək. Necə deyərlər, qurunun oduna yaş da yanacaq.

Müsahibinin ona acığı tutdu:

– Nə danışdığını heç bilirsən?! Müttəfiqimiz qüvvətlidir, yenilməzdir. Müharibəyə yaxşı hazırlaşıb. Həm hərbi sursat, həm də canlı qüvvə sarıdan güclüdür, qarşısına çıxanı dəyirman kimi üyüdür, yolunun üstündən süpürüb atır…

Mustafa Kamalı inamından döndərmək çətin idi. Odur ki dedi:

– Söylədiklərim gəlişi gözəl sözlər deyil. Şəxsi qənaətlərim olsa da, həqiqətdir. Zaman göstərəcək ki, mən yanılmıram.

Zabit bir daha ətrafına göz gəzdirə-gəzdirə:

– Hər halda düzgün qənaətlər deyil, – dedi. – Hissə qapılırsan, vəziyyəti qiymətləndirə bilmirsən. Sənin təcrübən azdır. Səni başa düşürəm: səni belə danışmağa vadar edən şey ölkənə və millətinə olan eşqindir.

Mustafa Kamal davam etdi:

– Çox istərdim ki, buna bənzər eşq başqalarında da olaydı…

Onun müsahibi qaş-qabağını tökdü. Acıqla:

– Kamal, bizi rahat burax, – dedi. – Sonra vicdanın qarşısında məsuliyyət daşımalı olarsan. Biz elə hərəkət edəcəyik ki, sən də razı qalacaqsan, dünya da heyrət içərisində olacaq.

Mustafa Kamal təslim olmaq fikrində deyildi:

– Doğru buyurursan, fəqət görəcəyiniz işlər, qorxuram ki, məmləkəti qaçılmaz bir girdaba sürükləyə.

Mustafa Kamalın müsahibi get-gedə sinirlənirdi:

– Sənə tövsiyə edirəm: bu təbliğatını yığışdır. Mən səni istəyən adamam və deyirəm: bu sözlərinlə ordumuzun döyüş ruhunu qıra bilərsən. Müharibənin öz qanunları var. Müharibə dövründə əks təbliğat aparanların aqibəti pis olur. Bu sənə baha başa gələ bilər. Səni həbs edə, güllələyə, sürgün edə bilərlər.

Mustafa Kamal qorxaq adam deyildi. Odur ki, onun sözlərindən qətiyyən sıxılmayaraq cəsarətlə dedi:

– Əfəndim, bil və agah ol, səninlə söhbətdən də kar aşmayacağını qabaqcadan bilirdim. Çoxları ilə danışıqlarım olub. Mənim narazılığım onlar tərəfindən çox etinasız və mənasız qarşılanıb. Mən öz fikrimdə qalıram, eyni zamanda, sənin tövsiyənlə, artıq bu mövzuda danışığı yığışdırıram. Çünki özüm də cəbhəyə yollanmaq istəyirəm. Qəlbində inam olmadan, inamı itirərək vuruşmaq mümkün deyil. Səndən bir ricam var. Ölkəmiz açıq bir fəlakətə sürüklənir. Mən bunu görürəm. Heç olmasa, bu fəlakətin qarşısını almaq üçün mənim qüvvəmdən də istifadə edin. Mən Vətənimin bu ağır günündə Sofiyada – hərbi attaşedə rahat salon həyatı yaşaya bilmərəm. Deyin mənə də bir vəzifə versinlər ki, cəbhəyə yollanım.

Müsahibi onunla razılaşdı və onu əmin etdi:

– Yaxşı, hərbi nazirlə bu barədə danışaram.

Mustafa Kamal Sofiya hərbi attaşesindəki iş yerində əyləşib ürək döyüntüsü ilə onun cavabını gözləməyə başladı. O buraya Balkan müharibəsindən bir müddət keçmiş, 1913-cü ilin oktyabr ayında təyinat almışdı. 1914-cü ilin yanvarında Belqrad və Çətinə hərbi attaşelərini idarə etmək də ona tapşırılmışdı.

Müəllif:   Akif ABBASOV 

pedaqogika elmləri doktoru, professor, Əməkdar müəllim.

AKİF ABBASOVUN YAZILARI

MAHİRƏ NAĞIQIZNIN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

VAQİF SULTANLININ YAZILARI

ZAUR  USTACIN  YAZILARI

> > > > MÜTLƏQ OXUYUN !!!

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru