USTACAM Müzəffər ordunun şanlı əsgəri, Ərənlər yurdunun ər övladıyam! Zalımın zülmünə təhəmmülüm yox, Babəklər yurdunun hürr övladıyam! * * * Ustadım Nəsimi, sözümüz sözdü, Ədalət, həqiqət bağrımda közdü, Ziyadar dühası bir deyil, yüzdü, Mövlalar yurdunun nur övladıyam! * * * Dərvişəm, müqqəddəs sayılır təkkəm, Hülqumdan yuxarı dayanır öfkəm, Od, ocaq diyarı tanınır ölkəm, Alovlar yurdunun nar övladıyam! * * * Unutma, şah babam Xətai başdı, Nadir şah, mətədə tərpənməz daşdı, İlham, nə keçilməz sədləri aşdı, İgidlər yurdunun nər övladıyam! * * * Tarixdə Nəbisi, Koroğlusu var, Gen dünya yağıya daim olub dar, Düşmən qarşımızda yenə oldu xar, Aslanlar yurdunun şir övladıyam! * * * Göydən Yer üzünə ərmağan, payam, Gündüzlər Günəşəm, gecələr Ayam, Ən parlaq ulduzdan törəyən boyam, Ozanlar yurdunun sirr övladıyam! * * * Ustacam, vətənim vətən içində, Axıb duruluruq zaman köçündə, Min bir anlamı var, adi “heç”in də, Aqillər yurdunun pir övladıyam! 13.11.2020. Bakı.
Hər şey qonşum Gilə arvaddan oldu. Bir az da beynimə o, saldı… Gilə arvad Qarabağ köçkünüdür. Ermənilər evini, olan-qalanını əlindən alıb, kəndini-kəsəyini yağmalayıb. O da kənd camaatı ilə birlikdə yurdundan-yuvasından didərgin düşüb. 90-cı illərdən söhbət açıram sizə. Gilə arvad bir müddət dost-tanış evinə sığındıqdan sonra Bakıya pənah gətirib, gələn kimi də bizim evin qarşısındakı boş sahəyə daş töküb, hasar çəkib, özünə kümə qurub, həyət-baca düzəldib. Hardansa ağac, gül kolu tapıb, həyətində yaşıllıq yaradıb. Sonra o boş sahədə evlərin sayı durmadan artıb. Ev deyirəm ha sizə, daha kümə yox! Əməlli-başlı bağı-bağçası, eyvanı, hasarı olan evlər! Gilə arvadın dediyinə görə, ev tikənlərin arasında köçkünlər da var, yerli camaat da. Guya yerli sakinlər də kimisə görür, nə bilim nəsə sənəd göstərir və sonda həyət evi tikirlər. Yalandır, düzdür, ta orasını deyəmmərəm, günahı Gilə arvadın boynuna. Deyərəm düzdür, sonra yalançı çıxaram. Deyərəm yalandır, yenə yalançı çıxıb qınağa gələrəm. Görünən odur ki, bir vaxtlar boşluq olan bu ərazidə indi əməlli-başlı qəsəbə salınıb. Gilə arvad şirindil, söhbətcil arvaddır, xeyli vaxtdır ünsiyyət qurmuşuq. Gəlib kəndlərindən, orda qoyub gəldiyi ev-eşiyindən, “Sarıca” adlı inəyindən, olub- keçəndən danışır. Sonra söhbət istər-istəməz təzə salınmış qəsəbənin üstünə gəlir. Belə ki, mən doqquzmərtəbəli binanın beşinci mərtəbəsində yaşayıram və onunla eyvanda əyləşib çay içərkən o qəsəbəni açıq- aydın müşahidə edirik. Gilə arvad evləri bir-bir nişan verir: -Odey, Ramizin evidir: başı qırmızı. İki ay deyil torpaq aldığı artıq ev tikib. Özünün köçkün statusu olsa da, lap çoxdan- hadisələrdən əvvəl Bakıda yaşayandır. Hələ eşitmişəm, kənarda bina evi də var. O biri də Raziyənin evidir. Heç bilmirəm, haralıdır? Torpağı da necə alıb bilinmir, gecəykən tikib. Səhər-səhər qaz kartının necə yüklənməsini öyrənmək üçün bizə gələn Gilə arvad yenə həyətini tərifləyir, əkdiyi ağacların böyüməsindən, gül-çiçəkdən söz açır, ürəyim atlanır. Ürəyimdə hövllənirəm ki, niyə mənim də orada bir parça torpağım olmasın? Niyə mən o torpaqda ağac əkib altında dincəlməyim? Kölgəlikdə uzanıb Gilə arvad kimi səhər-səhər açıq havada çay içməyim? Niyə də, niyə? Mən də kənd adamıyam axı, canımda torpaq həvəsi, ağac sevgisi var. Yaşıllıq görən kimi üzüm gülür. İndi nə olsun, kəndi qoyub gəlib şəhərdə oturmuşam, burda torpaq xiffəti edirəm. Nə isə, ta dərinə gedib bu söhbətlərə toxunmayaq… Bu dəfə gedərkən Gilə arvad birbaşa hücuma keçir: -Sən də tərpən, gəl, özünə bir kümə qarala. Nə qədər göyün üzündə oturacaqsan? -Necə edim axı? Kimdir məni ora buraxan? -Ta özün bil, məndən deməkdir. Bu gün- sabah oranın qiyməti qalxacaq kəllə-çarxa. Mən heç e… Onsuz da yerim-yurdum alınandan sonra burda qalan deyiləm. Buranı böyük oğlana verib çıxıb gedəcəm elimə-obama. Amma sən onsuz da burda yapışıb qalansan. Paho! Gilə arvad dərdimi təzələyir. Yarama duz səpir. Yenidən həvəslənirəm. Arvad qapıda bir də dillənir: -Azdan -çoxdan əlində ehtiyatın da var. Lazım gəlsə ora- bura verməyə deyirəm. Bilirəm nəyə işarə vurur. O gün evin sirrini ona açmışam. İllərlə etdiyim qənaətin hesabına bir qədər pul yığdığımı bildirmişəm. Xülasə, neçə gün dalbadal həyət evlərinin arasıyla gəzə¬rək özümə torpaq sahəsi axtarıram və məlum olur ki, mən xeyli gecikmişəm. Sən demə, əməlli-başlı əfələmmiş. Bu qəsəbədə bir qa¬rış da olsa, boş torpaq qalmayıb. Hərə daxmasını tikib, hasarını çəkib, başını içəri salıb oturub. Ümidsiz halda geri dönmək istədiyim anda görürəm ki, sısqa bədənli, qolları yanında çubuq kimi yırğalanan, çə¬¬lim¬siz bir adam yolda qamış kimi o tərəf- bu tərəfə yellənir, sonra gəlib qapısının ağzında çöməltmə oturur. Mən də ədəb- ərkanla yaxınlaşıb salam verirəm. Arzumu, mətləbimi bildirirəm. Adamın birdən –birə gözləri işıqlanır: -Özüm ölüm, düz ünvana gəlmisən! Sevincdən ürəyim döyünür. Deyəsən, işıq ucu var axı… Adam qarğı kimi yellənən qollarını evinin qarşındakı boş sahəyə tərəf uzadır: – Mənim torpağımdır, ehtiyacım var, satıram. Bu sısqa bədənli, dünyanın işlərini vecinə al¬mayan, hörümçək kimi yellənən adam elə inamla danışır ki, kənardan qəhrəman kimi görünür. Zarafat deyil, bu basabasda həm özü¬¬¬nə yer tutub, ev tikib, həm də üstəlik torpaq satır. “Dostum” kifayət qədər münasib qiymətlə razı¬la¬şır və şərt qoyur: – Bax, qiymətdə güzəştə gedirəm, torpağı yarı qiymətinə satıram. Amma bir şərtim var. Hələlik bir müddət bura yaxınlaşma! Sonra yolunu öyrədərəm, elə gecəykən evi tikərsən. Heç kəs bilməsin mənim torpaq satdığımı, mən də buranı nə vaxtsa tutmuşam, odur ki, səs düşməsin. Özüm ölüm, hamısı satqındır burda, bir dəqiqəyə xəbərçilik edirlər, gözləri elə hey orda-burdadır. Adamı bir dəqiqəyə satarlar e… Neçə dəfə məni xəbərləyiblər, güclə canımı qurtrmışam. Onun gələcək qonşularım haqqında belə deməsi xoşuma gəlməsə də, razılaşıram. Rahat və xoşbəxt halda evə qa¬yı¬dı¬ram. Xəyalımda təzə həyətimə çoxlu ağaclar, güllər əkirəm. Sonra gülləri sulayıram, ağacın saralmış yarpaqlarını yığıram, kölgəsində xumarlanıram. Bəh-bəh… Bir müddət xoşbəxtliyimlə əylənəndən, ev¬də oturub əməlli-başlı dadını çıxarandan sonra nə¬ha¬¬yət ki, nəfsimi saxlaya bilməyib torpağıma bax¬maq qərarına gəlirəm. Arıq, cüssəsiz adam hardan biləcək axı?.. Gecə -gündüz ora keşik çəkmir ki?..Gedim, heç olmasa kənardan tamaşa edim. Torpağa yaxınlaşdıqda oranın hasara alındığını, bir neçə fəhlənin də içəridə işlədiyini görürəm. Bu nə məsələdir? Mənim yerimdə tikinti gedir. Bəs arıq, sısqa adam hardadır? Niyə görmür? Ürəyimə titrətmə düşür. Amma özümü tox tut¬ma¬ğa çalışıram. Məğlub olmaq olmaz! Pis fikirləri özüm¬¬¬¬dən uzaqlaşdırıram. Fəh¬¬lə¬lərlə danışıqdan sonra aydın olur ki, bura ya¬xın¬lıqdakı taxta sexinə aiddir, tikintini də bu sexin sa¬hi¬bi aparır. Əsəbi halda dostumun qa¬pı¬sı¬nı döyürəm. Qapını açan olmur, bir xeyli qapıda dayanıram. Zəng edirəm, telefonuna zəng çatmır. Qonşu qadından öy¬rə-nirəm ki, dostum evini satıb aradan çıxıb. Tez taxta se¬xi¬nin sahibini tapıram. Sahibkar şişman bədəninin yarısını bahalı maşınının açıq qa¬pısından bayıra çıxarıb, sual dolu gözlərini bə¬rəl¬dir: yəni, nə olub, nə istəyirsən? Mən həyəcanla və tələsə-tələsə de¬yi¬rəm: – Bu torpaq mənimdir, mən bura pul ödə¬mi¬şəm. – Əlində sənədin var? Kəkələsəm də, təslim olmuram: – Nə sənəd? Burda hamı mənim kimidir! -Hamıdan sənə nə?! Bəlkə, hamı köçkündür, hamının başqa şansı, imtiyazı var? Xırppadan içimdən qırılsam da, mübarizəmi da¬vam etdirirəm: – Bəs sizin sənədiniz var? Sahibkar mənimlə danışmağı boş hesab edir, iztehza ilə gülümsəyərək başını yırğalayır, yəni ki, sə¬ni aldadıblar. Sonra o, kəskin hərəkətlə əlini yel¬lə¬yir, yəni ki, xoş getdin. Arxamca söylənir: -Tanımadığı adama heç bir sənədsiz fi¬lan qədər pul verib, hələ danışır da… Onda mən inadla yenidən “dostumu” axtarmağa başla¬yı¬ram. Özüm də döyüşə tam hazır vəziyyətdəyəm. Nəhayət ki, onu tapıram. Deyəsən, yüngülvari keflənib, yerində düz dayanammır, o tərəf- bu-tərəfə aşır. O, əlini bo¬ğa¬zı¬na aparıb and-aman edir: – And olsun Allahın bir adına, and olsun yerə-göyə, and olsun qeyrətimə sexin o torpağı gözaltı etməyindən xəbərim olmayıb. Bilsəm, heç sat¬maz¬dım. Bir də ki, heç onların da sənədi yoxdur. Hardandır onlarda sənəd? Onlar səni aldadırlar, sənədləri yoxdur. Necə vicdansız adamlar var e… Yalandan deyir sənədim var. – Ver, mənim pulumu! Dostum arıq əlini qalxıb-enən hülqumuna çəkir: – Məndə pul nə gəzir? İstəyirsən vur öldür, is¬tə¬yirsən tut boğazımdan təhvil ver polisə, aparıb bassınlar içəri, bir qəpiyim də yoxdur! – Axı pulu sənə təzəcə vermişəm, neynəmisən pu¬lu? – Borcum var idi, dirəmişdilər divara, verdim, getdi… Deməyə söz tapmıram. Hərif pulu heç bir sənəd olmadan ona ver¬di¬yim¬dən arxayın olub, yəqin. Bir də ki, məni tanıyıb, bilib ki, bərkdə əli olan adama oxşamıram. -Yaxşı, bəs neyləyim? -Heç nə, get dirən, qoy sənin torpağından çıxsınlar. Deməyə sözüm qalmır. Onsuz da dos¬tum, necə deyərlər, bir həsirdir, bir məmmədnəsir. Bəd ayaqda onu həbs etdirib qisasımı ala da bilərəm. Onu həbs etdirəndən sonra dəqiq bilirəm ki, bir müddət keçmiş başlayacam halına acı¬mağa, əzab çəkməyə. Həm də özüm öz xoşuma aldanmışam axı… Gedib Gilə arvadı tapıram. Gilə arvad şappıltıyla dizinə elə vurur ki, şappıltısı 9 mərtəbəli evlərin panel divarlarında əks –səda verir: -Vay, gedib kimə ilişmisən! O, fırıldağın biridir, içməkdən başı açılmır. Avaranın biridir. Vay-vay! -Payatonnan! Gör, məni kim aldadıb e?! -O boyda qəsəbədə adam tapmırdın, alver etməyə? –Gilə arvad söylənir- heç olmasa soruşardın, məsləhət alardın. -Nə bilim e, dedi heç kim bilməsin. Bir müddətdən sonra, özümü ələ alıb sakitləşdirdiyim bir zamanda, Bakının uzaq kəndlərindən birində yaşayan qo¬hu¬mum zəng edir: – Tez gəl, burada ucuz torpaq satırlar. Belə getsə,bir azdan bir qarış da yer qalmayacaq. Gürcüstan tərəf¬dən elə hey axışıb gəlirlər. -Yox e… Qorxuram daha! Sənədsiz, filan… -Qorxma, buranın sənədi var. Yenə də həvəslənirəm. Daha doğrusu, sənəd sözü ağlıma batır. Xeyli uzaq da olsa, yenə bir parça torpaqdır. Yenə xəyalımda ağac əkirəm, sulayıram, kölgədə dincəlirəm. Torpağı satan və sənədləşdirən məmurla qiymət üstündə bir qədər çək-çevir¬dən sonra sövdələşə bilirik. O, məni torpaq sahəsinə gətirir. Cibindən metrə çıxardır, qonşunun sahəsini- ölçüb biçir, araya nişəngah kimi daşlar düzür, mənim tor¬pa¬ğı¬mın sərhədlərini müəyyənləşdirir. Sonra cibindən kirli, əzik dəftərini çıxardıb özü bildiyi şəkildə qara-qu¬ra xətlərlə yerin təzə xəritəsini çəkir. Xəritənin üstündəki şaquli xəttə mənim adımı yazır. Dəftəri mənə göstərir, mən də açıq-aydın orada adımı oxuyuram. -Sənədləri iki aydan sonra alacaqsan, -məmur bildirir. Sonra pulu almağı haqqında kağız yazıb imzalayır. Məmura minnətdarlıqla baxıram, adətimə uyğun ol¬ma¬sa da, xeyli dil-ağız edirəm. Rahat nəfəs alaraq geri qayıdıram. Bir müddət son¬ra qohumum həyəcanla mənə zəng edir: – Tez gəl, qonşu sənin torpağına girib. Cəld ora yollanıram. Bir Allah bilir ki, yolboyu nə¬lər çəkirəm. Torpağıma yaxınlaşdıqda sahənin xey¬¬li hissəsinin qonşu tərəfindən zəbt edildiyini, hələ bir neçə ağac da əkildiyini görürəm. Zəbt edən də enli tumanlı, kök qadındır. Dil qəfəsə qoymadan danışır. O qədər fasiləsiz danışır ki, nəfəs almaq olmur, heç verdiyin sualın yarısını səsləndirib çatdırammırsan. Hərdənbir “əcəb edirəm, hara istəyrsən get!” sözlərindən başqa heç nə eşidəmmirəm. Qırımından baxıram ki, bununla dava etmək mənlik deyil. Torpaq satan məmuru tapıb gətirirəm. Məmur əsə¬bi görünür. -Əlimdə 100 dənə işim var. Nə istəyirsən? Ölçüb vermişəm yerini, gedin yerləşin də!.. Onun əsəbləşməyindən xeyli xə¬ca¬lət çəksəm də, öz etirazımı bildirirəm. Məmur çirkli dəftərini açıb şaquli xəttin üzərində mənim adımı tapır. Sonra torpağı ölçür, dəftərə bir də baxır, torpağı təkrar ölçür. Qonşunun adı yazılmış perpendikulyar xəttə baxır, xətləri tutuşdurur. Qonşunu çağırıb göstərir. Məlum olur ki, məmur onun torpağını öl¬çən¬də səhvən mənim sahəmə girib. Bundan istifadə edən acgöz qonşu da torpağımın xeyli his¬sə¬si¬ni zəbt edib. Məmur qonşunun və mənim tor¬pağ¬ı¬mın kənarına nişangah kimi düzdüyü əyri daş¬la¬rı o tərəf-bu tərəfə diyirlədib “sərhədləri” möh¬kəm¬lən¬dirir. -Bu daşları tərpətməyə ixtiyarınız yoxdur! Bura sizin sərhədinizdir. Hasarı da burdan çəkin! Məmur torpağa bulaşmış əlləri ilə bir az da qaralıb çirk¬lən¬¬miş dəftərində düzəliş aparır, ucu qırıq qələmini dəftərin qırağına sancır, dəftəri cibinə qo¬yur. Nəhayət ki, sülh müqaviləsi bağlayır və bizi yerləşdirib geri qayıdır. Mən də tam rahat oluram. Qohumumun bu dəfəki zəngi isə əsəbimi son hədd¬ə çatdırır, beynimi qıcolmaya yaxın bir və¬zi¬y¬yə¬tə gətirir. Bu dəfə də məlum olur ki, başqa bir qonşum ar¬a¬mızdan keçən yolu zəbt edərək öz torpağına qatıb. Mən təbii ki, tez ora yollanıram və baxıb gö¬rü¬rəm ki, təzə qonşum, doğrudan da, yolu tutub, “sər¬həd¬lə¬rimizi” birləşdirib. Artıq aramızdakı yol yoxdur. Həmin yolun tutulmasıyla o bi¬ri qonşulara və təzə tikililərə gediş-gə¬liş də bağlanıb. İndi adamlar evdən çıxıb harasa getmək üçün nə qədər yolu fırlanmalı olacaqlar. Bu dəfə daha bərk qəzəblənirəm, əsəb¬¬lərimi cilovlaya bilmirəm. Üzümü qonşumun həyətinə tutub hündürdən söy¬¬lənirəm: – Heç belə də şey olar? Bir qarış torpağa görə yo¬lu kəsərlər?! Camaat bizdən ötrü yolunu gör nə qə¬dər uzatmalıdır, bu qanunsuzluqdur! Qonşu heç üzünü də göstərmir. Qapını da aralamır, heç aralanmış qapıdan başını da çölə çıxartmır. Tez məmurun yanına yol¬la¬nı¬ram. Məmur əvvəlcə məni tanımır. Sonra kirli dəftərini çıxardır. Xəritədə məni tapır, qonşuyla aramızda olan yolu görür. Hirsini cilovlayammayıb vul¬kan kimi üstümə püskürür: – Sənin torpağın yerindədir? Təsdiq əlaməti olaraq başımı yelləyirəm. -Sərhədin yerindədir? -Bəli! – Vəssəlam!!! Cəhənnəmə kimi, yol tutulub! Yoldan sənə nə? Yol sonranın işidir. Bir də ki, qoy bu haqda başqaları düşünsün. Niyə o qədər adam səsini çıxartmır, elə sən ortaya düşmüsən? Başa düş! Sən yalnız oz sahənə cavabdehsən! Öz sahənə!!! Məmurun qəzəbli səsi məni yuxudan ayıldır. Mən yalnız öz sahəmə, özmə cavabdehəm. Doğrudan da, yo¬lun tutu¬l¬ma¬ğı¬ndan mənə nə var? Qoy bu barədə başqaları dü¬şün¬sün. Camaat məndən ağılsız deyil ki? Lazım gəl¬sə, elə səslərini çıxardarlar. Elə ordaca fərd olmaq, həqiqət axtarmaq iddiasından vaz keçirəm. Belə bir “dahi¬¬ya¬nə fikir” də irəli sürürəm: axın¬dan aralanmaq olmaz! Ancaq bir tərəfdən, lap elə hər tərəfdən ba¬xan¬da, düzgün deyil axı! Özbaşına götürüb yolu kə¬sə¬sən, öz xeyrin üçün başqalarına bu qədər ziyan vu¬ra¬san, heç kim də dillənməsin! Paho! Yenə də insanlarla aramda dilemma yaranır, nə qə¬rar verəcəyimi bilmirəm. Bir qədər götür-qoydan son¬ra özümü sülhə çağırıram. Qərara alıram ki, bü¬tün bunlar mənlik deyil, mən özümü qorumalıyam, ca¬maat necə, mən də elə. Özümü müdafiə etməliyəm, ha¬mı kimi axına qarışmalıyam. Hamı kimi… Hamı kimi… Mən də çox¬lu¬ğun bir hissəsiyəm, bir zərrəyəm…zərrəyəm. Eyni zamanda, hiss edirəm ki, zəifləyirəm. Çoxluğa qoşulduqca özümü kiçik hiss edirəm. Nə etmək olar, mən də insanam axı… Amma sizə bir söz də deyim, öz aramızda qalsın! Zərrə olmaq heç də yaxşı deyil…
Zəncan şəhərində məni vətənpərvər, doğma türkcəmizdə yazıb-yaradan şairə xanım qarşıladı. Zəncan çox qədim şəhərdir. Bu qədimlik hər addımda hiss olunur. Təəssüf ki, bu qədim şəhərdə cəmi bir gün qaldım. Çünki dostların dəvəti ilə Tehrana getməli idim. Köhnə Zəncanda ən yaddaqalan iki yer var desəm, yəqin ki, yanılmaram. Bunlardan biri on beş hektarlıq yeri zəbt etmiş nəhəng bazar, digəri isə muzey kimi fəaliyyət göstərən “Rahtşuyan” adlı yerdir ki, bunun da mənası “paltar yuyulan ərazi” deməkdir. Vaxtilə qadınlar burada – su ilə təchiz edilmiş yerdə paltar yuyurmuşlar. Muzeyin içərisində bir neçə səhəng, cürdək və qadın fiqurları – heykəlləri də var.
Amma mənim söhbətim bu sadaladıqlarımın heç biri haqda deyil.
Təbrizdən fərqli olaraq Zəncanda ucuz hotel tapmaq çətin idi. Burada bir gecə qalmaq haradasa ən yaxşı halda iyirmi beş-otuz manata başa gəlirdi. Təbrizdə isə bu qiymətlər beş manatdan başlayır.
Şairə xanım yoluna rəvan oldu. Mən axtarıb-arayıb nisbətən ucuz hotel tapdım. Bu, nisbətən yüksəklikdə yerləşən, altı-yeddi mərtəbəli, müasir, zövqlə tikilmiş bir bina idi. Yeri gəlmişkən, aradan illər keçəndən sonra indi birdən xatırladım ki, hotellə üzbəüz köhnə binanın az qala quzulayıb tökülən divarına bir barelyef vurulmuşdu. Səhv etmirəmsə (yox, indi onu da xatırladım ki, səhv etmirəm) bu barelyef Şihabəddin Yəhya Suhrəvərdiyə məxsus idi və həmin küçə də böyük filosofun, işraqilik təliminin banisinin adını daşıyırdı. Bu, o zəka sahibidir ki, müasirləri onu “Şihab əl-millə və-l-haqq və-d-din”, yəni millətin, haqqın və dinin axan ulduzu adlandırıblar.
Hotelə daxil oldum. Foyedə görümlü yerdən asılmış zərli çərçivədəki bir kişi portret diqqəti çəkirdi. Az sonra məlum olacaqdı ki, həmin şəkildən boylanan yaraşıqlı, qəhvəyi bığlı, zövqlə avropasayağı kostyum geymiş və qalstuk bağlamış həmin kişi vaxtilə bu hoteli tikdirib, bir neçə il öncə rəhmətə gedib və indi buranın sahibi onun ailə üzvləridir.
Məni haradasa otuz yaşlarında cavan bir oğlan qarşıladı. Azərbaycan dilində ala-yarımçıq cümlələrlə danışa bilirdi. Bir az gözləməyimi tövsiyə etdi, bildirdi ki, indi bu işlərə baxan adam gələcək. Mənim haradan gəldiyimi biləndən sonra nəsə qaş-qabağını tökdü, hətta, təəssüf ifadə edəcək bir tərzdə başını yellətdi. Söhbət əsnasında onun incikliyinin səbəbi ilə maraqlandım. O, əvvəlcə bir söz deməsə də, sonra aramızda belə bir dialoq oldu:
Ağa, Bakı mənim baba vətənimdir…
Bakı, yoxsa Azərbaycan?
Burada da Azərbaycan var, ona görə biz oraya Bakı deyirik. Hə, onu deyirəm, bir dəfə bir dostumla Bakıya getmək qərarına gəldik. Televizorda baxırıq, çox gözəl şəhərdir. Amma sizin gömrükdə bizi o qədər “yoxlamaya” tutdular ki, axırda bezib elə sərhəddən geri qayıtdıq… İndi hər il Yerevana gedirik. Orada bizə dəyib-dolaşan yoxdur.
Təbii ki, mən bunun bir təsadüf olduğunu bildirdim. Qonaqpərvərliyimizi vurğuladım.
Bu əsnada gözlədiyimiz adam, yəni oğlanın anası gəldi. Bu işvə-nazlı, yar-yaraşıqlı, şıq geyimli, başına açıq-yüngül çarşab atmış bir xanımdı. Onun iri-qara gözlərindən həyat eşqi çağlayırdı. Şirəli üzüm giləsini xatırladan qalın dodaqlarına yüngül boya çəkilmişdi. Təxminən əlli yaşı ola biləcək bu xanım sən demə, elə şəkli divardan asılmış mərhumun dul arvadı, mənimlə söhbət edən gəncin anası imiş.
Oğlan bizimlə xudahafizləşib getdi. Qadın kiməsə göstəriş verdi ki, mənimçün boş və münasib qiymətə bir oda tapsınlar.
Bu naz-qəmzəli xanım əslən elə Bakıdan imiş. Onun ulu babası inqilabdan əvvəl İrana təşrif gətirmiş və daimi məskunlaşmışdır. Qadın çay sifariş verdi. O, arada üzünü, bəyaz boyun-boğazını əlindəki zətif yelpiklə havalandıraraq mənə oradan-buradan suallar verirdi.
Sən də Bakıda yaşayırsan? Hə? Bakı gözəl şəhərdir.
Bəli, gözəldir. Yəqin ki, televizorda görmüsüz?
O, şaqqanaq çəkib güldü:
Nə televizor, canım? Biz üç-dörd il əvvəl Bakıda olmuşuq.
Həyat yoldaşınızla?
O, bir qədər tutulub dedi:
Yox, ərim çoxdan ölüb… – Səsini bir az da yavaşıdıb əlavə etdi: – Mən oraya öz sevgilimlə getmişdim. Siz də sevgilimi deyirsiz?
Yəni məşuqunuzla?
Xanımın rəngi açıldı:
Ay sağ ol.
Foyedə təkcə ikimiz idik. Eşikdə avqust istisi tüğyan etsə də, içəridə xoş bir sərinlik hökm sürürdü. Arada tutqun çadralı bir qadın bizə çay gətirirdi. Belə anlarda Bakıya səfəri barədə danışan hotel sahibəsi söhbəti ya başqa istiqamətə yönəldir, ya da susurdu.
Hə, mən Bakıya öz məşuğumla getmişdim. O, məndən çox cavandır. Əsl pəhləvandır. Boy-buxunlu, enli çiyinli, uzun qollu… Söz vermişdi ki, daim bir yerdə olacağıq. Bütün Avropanı gəzmişdik onunla… Bütün xərcləri də mən çəkirdim. Burnundan gəlsin… Onun bircə vəzifəsi vardı – məni sevmək. Ondan ayrı bir şey ummurdum… Qızım Almaniyada universitetdə oxuyur, indi tətilə gəlib, indi gəlib məni evə aparacaq. Ürəyimdən keçir ki, o da bir türklə ailə qursun… Hə, onu deyirəm, ağa, o alçaqla getmişdim Bakıya. Bilirsən harada qalırdıq? Ortasında böyük hovuz olan bağa yaxın yerdə. Şəhərin ən yaxşı? ən bahalı bir ərazisində. Yaxınlıqda bir kilsə də vardı…
Yəqin ki, Fəvvarələr bağının yaxınlığı olub…
Doğrudur. Dəniz də yaxınlıqda idi. Bir az aralıda bir Nizaminin və bir şairə xanımın heykəli, kitab dükanı…
Doğrudur. O şairə də Natəvan xanımdır…
Orada cəmi bir xanımın adı yadımda qalıb… İndi də tez-tez onun mahnılarına qulaq asıram. Özü də oxuyur ey: “Yandım, elə yandım”… Zeynəb…
Zeynəb Xanlarova.
Ay sağ ol. Bax o, sanki mənim dilimdən deyir: “Yandım, elə yandım”… Bəli, mənim sinəmə dağ çəkdi o pədər süxtə…
İt oğlu…
Gülüşdük.
Ağa, deyəsən bir az farsi bilirsən.
Yox… Deməzdim.
Hə, bax o it oğlu ilə belə günlər yaşadıq. Sonrası nə olsa yaxşıdır? Deyim sonrasını?
Özünüz bilən məsləhətdir.
O gedib özündən çox-çox cavan, həm də zəngin bir qızla evləndi. Mənə dağ çəkdi. İndi mən də fürsət gəzirəm onun bağrına dağ çəkməyə… Bayaqdan deyib-gülən bu şad, nikbin xanımın səsi birdən-birə titrədi. İri-qara gözlərində sanki qəzəbli pələnglər oynadı. O, doluxsunmuş halda soruşdu:
Ağa, sən nə işin sahibisən?
Yazı-pozu adamıyam…
Kitab yazansan?
Bəli, təxminən elə bir iş…
Xanım gözlərinin yaşını silərək dedi:
Artıq sənin otağın hazırdır. Get dincəl. Sabah sənə bu mübtəla olduğum bu acı eşqin mənim başıma açdığı oyunlardan yenə danışaram, istəyin olsa onları bir kitaba yazarsan…
Mən sübh tezdən Tehrana yola düşdüm…
Pəhləvilər türkdür
Bildiyimiz kimi, İranda Qacarilar sülaləsinın sonunci varisi Sultan Əhməd Şah Qacar (1897-1930) devriləndən sonra əvvəlcə Avropaya, sonra Amerikaya pənah apardı. O, çox gənc ikən Nyu-Yorkda vəfat etdi. Tezliklə hakimiyyətə pəhləvilər sülaləsiin banisi Rza şah Pəhləvi (1878-1941) gətirildi. Onun hakimiyyəti dövründə (1925-1941) İranda zülm və istibdad meydan sulamışdır. Rza Şahın daxildə mövqeyi müəyyən qədər möhkəmlənsə də, ona qarşı xarici təzyiqlər güclənirdi. Şah əslində fars şovinizminin əsas dayaqlarından biri idi. 2-ci Cahan savaşının başlanması Rza Şahın xanədanını xeyli dərəcədə zəiflətməyə başladı. İngiltərə və Rusiyanın təzyiqilə hakimiyyətdən devrilən Şahı əvvəlcə Mauritius adasına apardılar. Amma yad yerin tropik hava şəraitində o, tezliklə xəstələndi.
Az sonra şahı “quru hava” olan yerə – Cənubi Afrakaya “etap etdilər”. Rza Şah 26 iyul 1944-cü ildə Yohannesburqda öldü. Onun nəşi Misirdə mumyalanmış və uzun illər Qahirədəki Əl-Rifanın məscidində gizli saxlanılmışdır. Aradan illər keçəndən sonra Rza Şahın yerinə gətirilən oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvinin (1919-1980) səyi ilə “gizlədilmiş” mumiya İrana gətirilərək Ray şəhərində dəfn olunmuşdur. 1979-cu il İran inqilabından sonra onun mavzoleyi Ayətullah Xomeyninin razılığı ilə dağıdılıb məhv edildi.
Dediyimiz kimi, Rza şah qatı şovinist, özü də İranda yaşayan türklərin qənimi idi.
Bəs əslində Rza kimidi? O, Mazandaranda Türk ailəsində doğulmuşdur. Azərbaycan (türk) dilini də çox təmiz bilirdi. Onun atası Abbas Əli xan da təbii ki, türk dilinində danışır, öz ətrafı ilə bu dildə ünsiyyət qururdu. Abbas Əli hərbçi idi, yeddi oğul atası idi. İlk oğlunun adı Çıraq Əli, sonuncu oğlunun adı Rza idi – indi haqqında söhbət gedən gələcək şah. Şahın anası və arvadı da təmiz türk idi. Güman edilir ki, anası Gəncəbasarda (bəzi müddəalara görə İrəvanda) məşhur türk tayfalarından birində doğulmuşdur. Həmin xanım, yəni Nuşafirin Ayrımlı (Ayrumlu) rus istilasından sonra imkanlı ailə üzvləri ilə birgə indiki Şimali Azərbaycandan indiki Cənubi Azərbaycana köçmüşdü. Şahın arvadı da həmin nəsildən idi. Belə ki, Nimtac Ayrımlı Tacilmülk xanım da (1896-1982) əslən türk idi, Bakıda İçərişəhərdə anadan olmuşdu. Onun atası hərbçi, rus çar ordusunun mayoru Teymur bəy Ayrımlı idi.
Deməli, Rza Şahın oğlu və varisi Məhəmməd Rza Şah, necə deyərlər, “tərtəmiz” türk olub. Yaxşı bilirsiniz ki, sonuncu Şahın arvadı Fərəh (1938) Pəhləvi də milliyyətcə türkdür. Xanım hal-hazırda sağdır, Vaşinqtonda yaşayır.
Gördüyümüz kimi, İranda uzun illər hakimiyyətin yüksək eşalonunda türklər təmsil olunub. Amma necə deyərlər, “çe fayda?” Elə indiki rəhbər də əslən Xaminədəndir. Xaminə isə bildiyiniz kimi, türklərin yaşadığı məkandır, böyük ədibimiz Mirzə Fətəlinin ata yurdudur.
Belə nəticə hasil olunur ki, insan cismən deyil, ruhən bu və ya digər ideyaların, idealların, dilin, dinin, milliyyətin daşıyıcısı hesab olunur və olunmalıdır. Hələ orasını demirik ki, yəhudilərin yağı düşməni Adolf özü milliyyətcə yəhudi olub. Bunu təsdiq edən kifayət qədər sübutlar mövcuddur. Amma və lakin… Bu, başqa söhbətin mövzusudur.
(“525-ci qəzet” və 525.az saytda “Çaparaq qeydlər” adı altında gedən silsilə yazılarla tanış ola bilərsiz.)
Durnalar Qarabağa qayıdır. (hekayə) II Qarabağ savaşında şəhid olmuş müəllimlərin xatirəsinə 2 ay xəstəxanada yatdıqdan sonra üzücü qış aylarını evdə keçirmişdim.Baharın gəlişini səbirsizliklə, həm də bir az əsəbiliklə gözləyirdim.Kəndə getməyə səbirsizlənirdim.Çox istəyirdim, bu baharı ürəyimcə qarşılayım,yazın hər anının şahidi olum . Düzdü, bənövşə ilə alçanın çiçəkləmə vaxtını ötürmüşdüm.Çünki bizim yerlər nisbətən isti bölgədir, bənövşələr tez açıb, tez sovuşur, alçalar da başqa ağaclardan tez çiçəkləyir.Amma, sağ olsun qardaşımın qızı, bənövşənin şəkillərini çəkib yollayırdı mənə.Bir dəfə də qardaşım bizə gələndə bir böyük dəstə tutub yollamışdı. Qardaşım günortadan sonra gəlmişdi, dedi ki, anam yollayıb, get Qayanı gətir, kənd havasını çəksin ciyərlərinə.Kənd səfərinə ailəliklə hazırlaşdıq.Uşaqlar da sevinirdilər.Yoldaşımın sevincinə isə, mənimki kimi, həyəcan və təlaş qarışmışdı.Anam mənim necə və hardan yara aldığımı indi öyrənəcəkdi. Müharibə başlayanda kənddən gəldiyim bir həftə idi.Builki məzuniyyətimin hamısını kənddə keçirmişdim.Anamla, uşaqlarla gözəl anlar yaşamışdıq.Bəlkə, elə buna görə anam məni telefonla uğurlayanda çox sakit danışmışdı. Nə yaxşı ki, mən 2 ay xəstəxanada yatanda, sonra evdə keçdiyim o ağır günlərdə sözümə qulaq asıb anamı yanıma gətirmədilər.İndi özümə söz verdim ki, bütün yazı anamla bərabər olacağam. Axşamdan qərara gəlmişdik ki, səhər tezdən yola çıxaq , evə tez çataq deyə .Zarafat deyil, dörd saatlıq yol idi.Yəqin ki, əvvəlki vaxtlarım olsaydı, qardaşım üç saata çatdırardı bizi.Heç mən özüm də buna etiraz etməzdim. Amma indi vəziyyət başqa idi. Kənd həvəsinə oğlumla qızım hamıdan tez oyanmışdılar.Yoldaşımla uşaqlar arxada oturdular.Qardaşım mənim arabamı maşının arxasına qoydu. Yol aldıq kəndə sarı. Yol boyu uşaqlar keçən ilki kənd macəralarından mübahisə edə-edə danışırdılar. Qardaşım mənim kimi deyildi,az danışan idi. Ona görə də musiqiyə qulaq asırdıq, arada mən bəzi suallar verirdim. Artıq Bakıdan çıxmışdıq, yolumuz bölgələrdən keçirdi.Radioda müharbədən bəhs edən veriliş başladı. Qardaşım söndürmək istədi, mən qoymadım. Arada müsiqi də verirdilər. Bir qiraətçi şeir oxumağa başladı. Payızı göz yaşlarıyla yola salmışdım. Budaqları qırılmış vətən ağacından yarpaq-yarpaq düşən şəhid balalarçün payız dolusu ağlamışdım. Tək təsəllim oldu ki. Şuşada, Suqovuşanda itkin balalar kəfənsiz qalmasın deyə anam təbiət bürüdü hər yanı ağ örpəyə. Ümidlə qarşıladım baharı, inandım ki, günlərin birində ağ atın üstündə evlərinə dönəcəklər, doğmalarını görməyə gələcəklər Şəhidlər. Döndülər, səmalarda. atəş olunb yandılar, laləli çəmənlərə bayraq kimi qondular Şəhidlər. Yaşıl çəmən, al lalə, mavi səma. Hər şəhid bayraq olub əl eyləyir adama. Şeir bitəndən bir neçə saniyə sonra səssizliyin fərqində oldum.Bayaqdan dil boğaza qoymayan uşaqlar da susub durmuşdular. Pəncərədən çölə baxanda gördüm ki, yol taxıl tarlalarının arasından keçir. Gözümü tarlaya zillədim, uzaqdan qızartı gördüm, sonra qızartı artmağa başladı. Tez qardaşıma dedim: – Nail, saxla maşını. Maşını yolun qırağına verib saxladı qardaşım. Xahış etdim, məni düşürsün. Qardaşım məni arabama əyləşdirdi, arabanı tarlanın içi ilə sürməyə başladı. Yoldaşımla uşaqlar da arxamızca gəlirdilər. Qarşıdakı üç-dörd topa laləyə çatdıq. Yüngül səhər mehi əsirdi, sanki lalələrin ləçəklərin qarışıq salmaq istəyirdi. Lalələr isə ləçəklərinin düzənini saxlamağa çalışanda gülümsəmiş kimi görünürdülər. Bayaqkı şeirin son misralarını xatırladım. Yaşıl çəmən, al lalə, mavi səma.. Birdən qıy səsləri səmanı bürüdü. Qardaşımla eyni anda başımızı qaldıb göyə baxdıq. Bir dəstə durna gedirdi. Baxışlarımla durna qatarını müşayiət etməyə başladım. Qeyri-ixtiyari gözümdən yaş süzüldü. Qardaşım əlini çiynimə qoydu: – Nə oldu sənə, Qaya? Cavab vermədim. Yalnız durnalar gözdən tam itəndə dedim: -Gedək, Nail. Maşına oturub yolumuza davam etdik. İçəridə yenə səssizlik hökm sürürdü. Beş dəqiqədən sonra sükutu mən pozdum: – Müharibə başlayandan bir həftə sonra hissəmizə yeni döyüşçülər gətirdilər. Demək olar ki, hamısı könüllülər idi.21 -30 yaş arasında. Tanış olanda biri diqqətimi daha çox çəkdi. Çox gözəl siması vardı, sanki qız gözəllliyi çökmüşdü üzünə. Dəniz kimi mavi gözləri ağ çöhrəsini işıqlandırırdı. – Adın nədi, əsgər? – Fateh. Sifətimdə yaranan təbəssümə etiraz edirmiş kimi qəddini daha da dik tutub davam etdi: – 22 yaşım var, ordudan iyun ayında tərxis olunmuşam, alı təhsilliyəm, ixtisasca tarix müəllimiyəm. – Deməli, könüllü olaraq tarıx yazmağa gəlmisən? – Niyə də yox, tariximizi saxtalaşdırmağa çalışanların cavabını kim verməlidir bəs? Cavab çox xoşuma gəldi, öz-özümə “Belə gənclərlə qalib olmamaq olar?”-deyib digərləri ilə tanış olmağa davam etdim. Axşama yaxın döyüş hazırlıqlarını bitib ona yaxınlaşdım. Söhbət zamanı işləyib işləmədiyini soruşdum. Məlum oldu ki, imtahan verərək ucqar bir kənddə müəllim kimi bu il fəaliyyitə başlayacaqmış. Dedim ki, müəllimlik də elə hərbçi kimidir, biz torpağın keşiyində dururuq, siz nəslin bilik və tərbiyəsinin. O, könüllü gəlməyinin səbəbini izah etdi. – Qarabağ mənim ata-baba yurdumdu. Mən dünyaya bu torpaqlar işğal olunandan sonra məcburi köçkün kimi gəlmişəm. Bu ad da mənimlə bərabər doğulmuşdu sanki. Ağlım söz kəsəndən hər yerdə özümüz haqda bu sözü eşidirdim, küçədə, məktəbdə. Düzdü, səbəbini bilirdim, amma böyüdükcə toxunurdu bu ifadə mənə. Biz çoxları kimi Bakıya pənah aparmamışdıq, atamın əsgər yoldaşı bizi öz rayonlarına çağırmış, yaşadığı kənddə onların evində məşkunlaşmışıq əvvəlcə. Sonra kənd camaatı yığışıb bizə ev tikib, təsərrüfat yaratmağa kömək edib. Mən o evdə doğulmuşam. Amma bütün böyüklərimiz ” evimiz” deyəndə anlayırdım ki, söhbət bu evdən getmir. Ailəmizin böyüyü atamın nənəsidir Bacım da, balaca qardaşım da, mən də “böyük nənə” deyirik ona. Böyüdükcə fikir verirdim, hər payız böyük nənəm göyə baxıb ah çəkirdi, dodağı altda deyirdi”görəsən qayıdacaqlar?” Bahar gələndə də göyə baxıb kövrəlirdi”eh, bu baharı da qayıda bilmədilər”. Bir payız yenə böyük nənəm durnaların arxasınca baxıb ah çəkəndə soruşdum: – Böyük nənə, sən niyə belə deyirsən? Nənəm sulanmış gözlərini silib dədə-baba yurdlarını necə tərk etmələrini, ermənilərin vəhşiliklərini, oğlunun, ərinin şəhid olmasını danışdı.Dedi ki, bizim torpaqlarımız, qəbirlərimiz, arzularımız ermənilərin əsirliyində qalıb. Daha durnalar da o yerlərə uçmur. Gərək topaqlarımız əsirlikdən azad olsun ki, durnalar da bizimlə bərabər doğma ocaqlarına qayıtsın. Onda mən nənəmə söz verdim: – Böyük nənə, mən böyüyüb əsgər olacağam, erməniləri torpaqlarımızdan qovacağam, səni də götürüb evimizə gedəcəyəm, biz durnaları evimizdə qarşılayacağıq! Nənəmi qanadlandırdı mənim sözlərim, mən bunu onun qığılcımlar qaynaşan gözlərindən hiss etdim. Boynumu qucaqladı, əvvəl alnımdan, sonra gözlərimdən öpdü: -İnşallah, mənim balam, atan nahaq yerə adını Fateh qoymayıb ki? Elə ona görə də evdə məni davaya yox, toya gedirmiş kimi yola salıblar. Siz bir nənəmin sevincini görəydiniz. İndi nənəmə verdiyim sözü yerinə yetirmək imkanı yaranıb. Həm də öz şagirdlərimə kitablardan öyrəndiklərimlə bərabər, iştirakçısı olduğum tarixi danışacağam. Biz daha çox gecələr döyüşürdük.Həm özümüz hücuma keçir, həm də düşmənin artilleriya hücumunun qarşısını alıradıq.Fateh heç vaxt öz topunun arxasından çəkilmirdi, qoymurdu kimsə onu əvəz etsin.Gündüzlər də yatmaq imkanından çox az yararlanırdı. Bir dəfə bunu ona irad tutanda dedi: – Komandir, mən bu şərəfli tarixin bütün anlarını yaşamaq istəyirəm, qayıdanda nənəm məndən hər şeyi təfərrüatı ilə soruşacaq. Yadıma keçən il bir yaşlı kişinin söhbəti düşdü. İşlə əlaqədar təcili bir rayona getməli idim. Bir günə gedib qayıdacaqdım. Maşını səhər tezdən avtovağzaldan sürdüm ki, bəlkə o rayona gedən oldu, yolu tək getməyim, həmsöhbətim olsun. Bir yaşlı kişi gedirdi o rayona, amma tərəddüd edirdi, səbəbini duyub dedim: – Narahat olma, əmican, pul almayacağam,özümə yol yoldaşı axtarıram. Yol boyu məlum oldu ki, məcburi köçkündü, rayonda yaşayır, Bakıya həkim müayinəsinə gəlibmiş. Çox şeydən danışdıq. Danışdıqlarından anladım ki, ümidsizliyə qapılıb. Dədə-baba torpağına qovuşmaq ona yuxu kimi gəlir. Kişiyə ürək-dirək vermək istədim: – Darıxma, əmican, tezliklə alacağıq o torpaqları – Eh, ay oğul, gecikirik e yaman, o vaxtdan bir nəsil doğulub yetişib, o torpaqların havasını udub nemətləri ilə böyüməyən çətin onu almaq barədə düşünsün. -Düz fikirləşmirsən, əmi, o nəsil alacaq o torpağı, həm də tezliklə. Bəlkə, sən deyən kimi bir-iki nəfər tapıldı, amma burda günah onların deyil. O nəslə torpaq sevgisini biz böyüklər aşılamalıyıq. Və mən yanılmamışdım, Fateh tək deyildi, bölməmdə onun kimi könüllülər çox idi. Biz irəliləyirdik. Yaralılarımız, şəhidlərimiz olurdu. Hamı sabah onları da bu tale gözlədiyini bilə-bilə vuruşurdu. O gecə həlledici döyüş olacaqdı, biz nəyin bahasına olursa-olsun irəliləməli idik. Hücumun qızğın çağında düşmən mərmisi yaxınlıqda partladı. Əsgərlərdən biri mənə tərəf sürünrək qışdırdı: – Komandir, Fateh yaralandı Sürünə-sürünə ora yaxınlaşdım. Fateh çabalayırdı, böyründə qan gölməçəsi yaranmışdı. Əlimi yarasının üstünə basıb” Qorxma, Fatehim, qorxma”-dedim O isə zorla bunu xırıldadı – Komandir, durnaları… mən… qaytara bilmədim…siz qaytarın. İkinci mərmi partlayanda uçduğumu hiss etdim, onu da hiss etdim ki, yüngülləşmişəm, uçan bədənimin hamısı deyil. Gözümü xəstəxanada açanda qışqırdım: – Mən burda nə edirəm, hanı mənim əsgərlərim? Bütün xəstəxana heyəti başımın üstünü kəsdirdi: – Müharibə qurtarıb, biz qalib gəlmişik. Yavaş-yavaş anladım ki, yaralanmağımdan xeyli vaxt keçib, həm də anladım ki, Fateh şəhid olanda mənim də ayaqlarım şəhid olub. Yenə sükut çökdü aralığa, heç kim danışmırdı. Qardaşım yenə radionu açdı. Yenə həmin qiraətçi şeir oxuyurdu: Salamat qal oralarda, “Vətən” deyib ölən şəhid. Durna olub hər baharda Vətəninə dönən şəhid. Kəndə çatmağa az qalmış özümçün qərar verdim, anamı, qohumlarımı görəndən sonra səhərdən başlayaraq el-el gəzəcəyəm,daha doğrusu, qardaşım gəzdirəcək məni. Şəhid olmuş əsgərlərimin qəbirlərini ziyarət edəcəyəm. Birinci Fatehdən başlayacağam. Deyəcəyəm ki, rahat uyu, Fatehim, durnalar bu bahar Qarabağa qayıtdı. Həm də öz qanadları ilə yox, sənin ruhunun qanadı ilə.
Bugün – 29 mart 2024-cü il tarixində Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin “Natəvan” zalında tanınmış şair, publisist, esseist RƏFAİL TAĞIZADƏ “Qarabağ – Həsrətdən Zəfərə” adlı yeni kitabını təqdim etdi. “Qarabağ Azərbaycandır!” abu-havasında keçən tədbirdə başda dünya şöhrətli alimimiz Rafiq Əliyev, ustad yazar Mustafa Çəmənli olmaqla görkəmli ziyalılar iştirak ediblər. Tədbirdən fotolar:
Çox maraqlıdır ki ensiklopedik materiallarda, eyni zamanda bütün mənbələrdə “tarix” sözünü ərəb mənşəli söz kimi təqdim edirlər. Ərəb dilində tarix sözünün tək bir cəm forması “təvarix” kimi törəmə sözü vardır.Bu isə sözün ərəb mənşəli olmamasına dəlalət edir.Tarix sözünün etimologiyası sanki bir tərif xarakteri daşıyır.Sözün ərəb dilində nüvəsi sezilmir. Həqiqətən də tarix elmi dilçilik elmi ilə paralel öyrənilməsə yetərincə efekt verə bilməz.Istər tarixi yer adları, istərsə tarixi şəxsiygətlərin adlarının içərisində sirli dilçilik faktorları vardır.Bu haqda məqalələrimdə yetərincə tarixi yer, tarixi hadisələr, tarixi şəxsiyyətlərin və s, adlarına dilçilik baxımından müqayisəli təhlilə əsasalanan dəlillərlə çoxlu sayda söz və terminlərə izahat vermişəm.Oxucular da (tarixçilər də) maraqla qarşılamışlar. Daha bir tarixi yer adını izah etmək yerinə düşər.Qonşumuz olan Gürcüstan Respublikasının adına diqqət verək.Maraqlıdıdır ki, gürcülər özləri respublikalarını Kartaveli adlandırırlar.Yalnız kənardan Gürcüstan, Qruziya, Georgia və s. Kimi adlanmalar mövcuddur. Məhz sual buradan yaranır. Əgər biz bu adın tarixi kökünü araşdırsaq tarixin özü bu sözün kökünün içərisindədir. Səlcuqlu dövrünü öyrənərkən məlum olur ki, (Xl, Xll əs.)Selcuq xanı Sarı xan qızını Kartaveli hökmdarı Davidə ərə vermişdi və onlarla qohum olmuşdur.Bu səbəbdən də onun xalqını incitməmişdi.Əksinə, onlara ölkələrinin abadlaşmasına köməklik etmişdir.Məhz tarixdə bu quruculuq dövrü Davidin adı ilə bağlıdır.Səlcuqlar Davidə “qurucu” ləqəbi vermişlər.Bu səbəbdən də onun adı tarixdə Qurucu David kimi qalmışdır.Səlcuqların “qurucu” sözü fonetik hadisələr nəticəsində “gürcü” şəklinə düşmüş və günümüzə Gürcüstan, gürcü kimi gəlib çatmışdır. Daha maraqlısı budur ki, Davidin arvadının adı tarixi mənbələrdə Qurandxutun kimi getmişdir. Doğrudanmı bu belədir? Yenə də dilçilik faktoru burada da açar rolunu oynayır.”Qurandxutun* adının 1-ci hecası Qurucu Davidin ləqəbinin deformasiyasından, 2-ci hissəsi isə səlcuqların “xatun” sözündəndir.Yəni Qurucunun xanımı. Tarix sözünün etimologiyasına keçək. islam tarixindən məlumdur ki, Ərəb Xilafəti cüclənən dövrdə ərəblərin içərisində savadsız, yazı-pozu bilməyən bədəvi ərəblər çox idi.Bu da yerli idarəçiliyə çətinlik gətirirdi.Bu səbəbdən də bir az savadı olanları xəlifəlik Bizansa elm öyrənməyə göndərirdi.Yunan elmlərini öyrənib geri qayıdan ərəblər bu elmin ad və terminlərində təriblər(ərəbləşmə) aparmışlar.Məs: geographiya-coğrafiya;philosophiya-fəlsəfə və s.Hətta yunan alimlərinin adlarını da təribləşdirib Əflatun,Ərəstun və s. Kimi adlandırmışlar. “Tarix” sözü də həmin həyatı yaşamışdır.(bunu heç ərəblərin özləri də bilmirlər) Latın mənşəli dillərdə story, history sözləri “hekayə, hekayət, rəvayət və s.) kimi tərcümə olunur.Semantika həm latın, həm də ərəbcə eyni paralellikdə durur.Məntiqi, psixolinqvistik baxımından həm fonetik həm semantik cəhətdən tarix sözü “history” sözünün təribləşmiş formasını almışdır. Ərəb dilində tarix sözünə qədər bu leksika hədis(badisə), rəvayət və s, kimi işlənmışdir. P.S.Bütün tarixçilərı bayram münasibətilə təbrik edirəm.Tarixi yaddaşımızın möhkəmləndirilməsi yolunda onlara uğurlar arzulayıram.
Martin Lüter: “Cəhənnəm mənimdir” Martin Lüter Cənnət qəbzləri satan kilsə nümayəndələrinə “Cənnəti pul müqabilində satırsız, mən cəhənnəmi istəyirəm, satın mənə!” deyə müraciət edir. Mühakimə edənlərdən birinin:”Cəhənnəmi kim alar ki?” sualına məhəl qoymayan Lüter təkidlə “Mən alıram, neçəyə satırsızsa pulunu deyin” deyir. Mühakimə edənlər Lüterin axmaq olduğunu zənn edib cəhənnəmi ona “sataraq” cəhənnəmin Lüterə məxsus olduğunu göstərən möhürlü sənədi verirlər. Daha sonra isə gözlənilməz bir hadisə baş verir. Martin Lüter qapının qarşısında onu gözləyən xalqa müraciətlə deyir:”Cəhənnəmi aldım. Ora artıq mənimdir və heç kəsi ora buraxmayacam”. Bundan sonra xalq özünü sığortalanmış hiss edərək cənnət qəbzlərindən imtina edir və kilsənin bu hiyləgər siyasəti iflasa uğrayır Nəticə olaraq 500 il bundan əvvəl Almaniyanın inkişafı başlandı. Lakin Lüter bu hadisədən öncə nə qədər “kilsə sizi aldadır, cənnət qəbzləri həqiqət ola bilməz” desə də heç kəs ona inanmırdı.
