QƏDİM SÖZLƏRİMİZİN (PROTOTÜRK) ETİMOLOJİ İZAHLARI.

HƏSƏN MÜƏLLİMİN SƏHİFƏSİ

QƏDİM SÖZLƏRİMİZİN (PROTOTÜRK) ETİMOLOJİ İZAHLARI.
(“DAŞ” SÖZÜNÜN DERİVATİVLƏRİ)
(Məqaləni şəxsən tanımasam da dilçi alim Firudin Ağasıoğluna (Cəlilov) ithaf edirəm).

Hər bir insan özünüdərk yəni kamilləşən vaxt daxilində, ətrafında baş verən hadisələri öyrənməyə çalışır.Maraq etdiyi hər bir şeyi öyrənmək üçün suallar verir.Müəyyən yaşa çatdıqdan sonra başqasından yox, özü özündən soruşur.Bu sualların biri də “dilimizdə olan sözlər necə yaranmışdır sualıdır”.Bu sual onu ömrü boyu izləyir.
Əslində bu sual dilçilik elmininin özündə də eyni mahiyyəti daşıyır.Hətta spesifik dilçilər tərəfindən aparılan akademik araşdırmalar da bu sahəni dərindən öyrənə bilməmişdir.
Görəsən dilçilik elmində (tək bizdə deyil, bütün dünya dillərində) bu boşluğu yaradan səbəb nədir?
Dilçilik nəzəriyyəsi ilə məşğul olan alimlər protodillərin (qədim) etimologiyasının öyrənilməsinin əsas şərtləri: qədim yazılı mənbələri, folkloru, mifologiyanı əsas götürürlər.Sözlərin rekostruksiyasında səs əvəzlənməsi, səs keçidi, səs düşümü, səs əlavələri və s.məsələlərin böyük rol oynadığını göstərirlər.Lakin sözlərin praforması (ilkin) bərpa olunsa belə, onun mənşəyini, mənanı daşıma səbəbi (semantikası) öyrənmək problem olaraq qalmaqdadır. F.Ağasıoğlunun (Cəlilovun) dediyi kimi bir sözü tapmaq üçün min cür müqayisəli təhlil aparmaq gərək olur.
Mən bəlkə də dilçilik elmini cəbr (əziyyət) elmi ilə eyni paralellikdə görürəm.Sözün kökünü tapmaq riyazi kökü tapmaq qədər əziyyətlidir.
Əski sözləri tapmaq üçün, gərək ən qədim insanın düşüncə tərzini öyrənib, həmin dərin qata düşməyi bacarmalısan.Onların bizə miras qoyduqları sözlərin necə yarandığını duyasan.Dilçilikdə, əsasən də qədim sözlərin öyrənilməsində sözduyumu əsas şərtlərdəndir.
Görəsən insanın yaranışı haqqında verilən rəqəmlərin hansı dəqiqdir?.Bəzən milyard, milyon, bəzən də minilliklər…Ən inandırıcı olmayan isə müasir dilçilərin insan nitqinə 5-10 min il yaş vermələridir.Bir tanınmış dilçi deyibsə belə məgər bunu mənbə saymaq olarmı?
Dilçi alimlərin qənaətinə görə ilkin sözlər yamsılama (təqlid, imitasiya) yolu ilə yaranmışdır.Məs: dilimizdə qu quşuna çıxardığı “qu” səsinə görə, ruslar “kukuşka”, latınlar “cuculus” və s. kimi adlanmalar yaranmışdır.
Bu tədqiqata dair bir neçəsini öz araşdırdıqlarımdan deyim.”Qarğa” sözü çıxardığı “qar” səsinə; “qurbağa”nın çıxardığı “qur” sözünə və s.Hətta təzə dil açan körpələrin ifadə etdikləri:mu(su), pəpə, məmə, dədə, nənə, bibi, qaqa və s. sözlərdə yamsılama prosesində yaranmışdır.
Hətta ən ilkin Amon Tanrısı da onun inancı olan inəyin çıxardığı “mo” səsindən yaranmışdır.Qədim Türklərin Qor Tanrısının adı da yeni doğulan uşağın çıxardığı “qa-ğıltlsından” yaranan nominativdir.Onlar insanın Tanrı tərəfindən yaranmasını dərk edirdilər.Və körpənin çıxardığı “qa” səsini tanrının adı kimi inanıb, qəbul etmişlər.
Həqiqətən nə qədər çətin olsa da, Tanrıçılığı qəlbən sevərkən o dərin qat insan üçün açılır və həmin aləm vizual şəkildə təsəvvürə (bəlkə də təsəvvüfə) gəlir.Düşünürəm ki, sufilər də bunu arzulamışlar. Ancaq yolunu tapa bilməmişlər.
Tanrını dərk etmək üçün ən qədim insanın düşüncəsini dərk etmək gərəkdir.İnsan Tanrını necə dərk etmişdir?
Ta qədimdə onlar təbiətin dörd ünsürünün (su, yel, od, torpaq) onlara gətirdikləri fəlakətlərə görə onlara tapınmış, lakin faydasız olduğunu dərk edən ağıllı insanlar (homo sapiens ) onlardan güclü fövqəlbəşər qüvvəni-Tanrını tapmışlar( yəni- tapanak, tapınmaq).
İnsanlar tayfa, qəbilə şəklində yaşayarkən onlar insanda səs aparatının olduğunu dərk edərək, onun vasitəsi ilə çıxardıqları siqnal mahiyyətli səslərdən başqa, bu səslərdən danışıq siqnalları da yaratmağı düşünmüşlər.Ən qədim insanlar tanrılarının adından Tanriya məxsus sözlər yaratmışlar.Məs: Tanrı sözündən məntiqə uyğun tan, tən(təndir), dan(Günəş Tanrısının doğan vaxtı) və s;Qor Tanrısının adı ilə qor(od), qut; Gün Tanrısının adından gün,ün, ön, hun, xan və s.Daha çox tanrı adları və ona məxsus adlanmalar mövcuddur.
Qədim insanlar üçün Tanrı adları sanki əlifba səslərinin başlanğıcı olmuşdur.Tayfalar birləşdikcə onların da tanrı adlarından yeni səslər səs əlifbasının həcmini genişləndirirdi.Artıq bu səslərTanrı xüsusiyyətlərinə xidmətdən çıxıb, onları əhatə edən coğrafi mühiti, maddi əşyaları, məişət əşyalarını adlandırmaq üçün nitqin əsas bazasına çevrilmişdir.İnsanlar tək və yaxud toplu şəkildə adlanmalar (nominasiya) tətbiq etməyə başlaylrdılar.(Dədə Qorquddakı kimi.)
Yüzlərlə dilçilərimiz Azərbaycanın coğrafiyasında yerləşən Kür və Araz çaylarının adlarını öyrənmək üçün saysız-hesabsız variantlar vermişlər.Lakin onlar sözün rekonstruksiyasını tapsalar da, onun yaranma etimologiyasını tapa bilməmişdilər.Nə üçün bu çaya bu ad verilmiş, niyə başqa ad yox.Kür çayının adının digər çay adlarına Oka və s. oxşadıb tapsalar da etimologiyanın haradan doğulduğunu müəyyən etmək onlarda problem olaraq qalmışdır.
Ən Qədim Türklər (Bəzən “qədim” sözünə öz alimlərimiz də etinasız yanaşıb, onun mahiyyətini nümayiş etdirə bilmirlər.Yer üzərində yüzlərlə xalqlardan yalnız bir neçəsi bu adı daşıyır:Qədim Misirlilər, Qədim Romalılar və Qədim Oğuzlar vəssalam.) inanırdılar ki, mövcud olan hər bir şeyi Tanrı yaratmışdır.(Bu günki kimi.) Məhz Kür çayının adını onlar Ulu Tanrı Qa-nın adından Ulu dillə Kür, (Görkəml diçi alim Qəzənfər Kazımovun “Ulu dil tədqiqatı” əsasında) Araz çayınının adını isə “Ra” Günəş Tanrısının adından yaratmışlar.
Bu günki müasir insanın düşüncəsindən fərqli dil fəlsəfəsi, məntiqi, təxəyyülü, mülahizəsi, psixologiyası və s. əsasında.
Dilimizdə miras sözləri “söz muzeyinə” bənzətmək doğru olardı.Onlar türkün genezinin prototipləridir.Həqiqətən də bunlar hamısı hermitajdır (ermitage).
Qədim sözlərimizə fikir verək.“Un” sözü.Qədim insanın təsəvvürünə görə un ruzisini yalnız tanrı yarada bilərdi.Gün Tanrısının verdiyi “un” ruzisi.Başqa dillərdə eyni paralellikdir.
İngilis dilində: “flour” sözü iki tanrı adından Firondan keçmə “fr-fl” və ur(kor), fars dilində “ard” – “ar”-“har”; monqol dilində “quril”-“qor” tanrısı, Rus dilində “muka” iki tarının adından “mo” və “ka”; yunanca “alevri” yenə də iki tanrı adından “al-hor-“h” səsdüşümü və r-l əvəzlənməsi, “vri” Firondan “fir-vir” və s.
Kim Fironizmə 5000 min il yaş verirsə onlar çox yanılırlar.Əgər bütün dünya dillərinə Fironizmdən keçən sözlərin izahlı sözlüyünü yaratsan 10 cildə sığmaz.Bu hələ mənim 6-7 dilə bələd olduğum statistikadandır.Fironizmi bilməyən dilçi heç bir vaxt öz dili daxil, heç bir dilin teolinqvistikasını, psixolinqvistikasını, semantikası və s. dəyərincə tədqiq edə bilməz.Dillərdə ”Firon” sözü 100 şəkil almışdır…Marr onu axtarmağın izinə düşmüş, lakin tanrıçılığı bilmədiyi üçün bütün cəhdləri bu gün də əsassız kimi sayılır.
Özüm özümə təəssüf edirəm…
Keçək məqalənin əsas mövzusuna.
Dilimizdə olan “daş” türklərdə olan “taş” sözünə.Mən əgər bu məqalənin girişini bu qədər izahlı yazmasaydım, oxucu üçün bu fikirlər qaranlıq qala bilərdi.
Əvvəldə deyildiyi kimi Tanrı adı ilə yaranan hecalar artıq tanrıçılıqdan çıxıb, əhatədə olan nəsnələrin adlanmasına xidmət etmişdir.”Tan”- “Günəş Tanrısı”nın adndakı “da” və türklərə məxsus karlaşmış fonemlə “ta” yeni sözlərin yaranmasında köməkçi rolunu oynamışdır.
Qədim Türklər inanırdılar ki “daş”ı da tanrı yaratmışdır.Hətta türklərin “dağ” sözü də Tan Tanrının adındandır.Çünkü onlar Tanrını uca hesab edərək, dağları müqəddəsləşdirmişlər.”Dağ” sözü “da” hazır hecadan adını almışdır.Yerdə olan daş da dağın daşından olduğundan, yeni söz olan “da+ş” sözünü də bu mənbədən yaratmışlar.Onlar daşdan düzəldilmiş yaşadıqları primitiv evə də “dam” adını qoymuşlar.Evin içərisinin yerinə də “daş” sözündən yaranan, yəni daşın yedə olmasına nəzərən “döşəmə” adını vermişlər.Altlarının soyuq çəkməmələri üçün düzəltdirdikləri nəsnəyə də “döşək” (daşın üstünə qoyulan) adını vermişlər.Fars lüğətində “döşək” sözü eyni məna daşısa da, oğuzlardan keçmədir.
”Diş” sözü də həmin semantikadandır.Daş kimi bərk.
”Dış, tış” sözləri də “çöl” yəni “daşlıq” mənasından yaranmadır.Türklərdə işlənən”taşra- uzaq əyalət” sözü də evdən uzaq, daşınılan yer kimi mənalanır.
Qədim Oğuzlarda “çul” daş deməkdir.Ola bilsin ki, “Dəşti” muğamının “çölçülərə-köçərilərə) aid olduğundan bu nominasiya formalaşmışdır.Bu adlanma yəqin ki, oğuzların “Dış Oğuz” qoluna mənsbluğu bildirən semantikadandır.”Köçəri” sözünün özü də “daşınan-daş” yəni “Dış oğuz” la eyni semantik paralellikdədir. Farslarda da “dəşti” sözü “çöl” mənası verir(Türk dilindən alınmadır)
“Daşımaq-taşımaq” sözü də çox maraqlıdır.Bəzən deyirlər ki, “Elə bil daş daşımışam”.”Daşımaq, daşınmaq, daşlanmaq” sözlərinin içərisində bir psixolinqvistik anlam var.Yəni “daş kimi ağır yükü daşımaq” semantikasındandır.
“Düşmək” sözü.Bir şeyin yerə düşməsi.Yəni daşın üstünə düşməsi.Psixolinqvistikadır.
“Düşünmək” sözü.Çox vaxt fikri bildirmək üçün ona “düşünüb-daşınmaq” da deyirik.Semantik cəhətdən “daş kimi ağır olan bir fikri” bildirir.
”Deşmək” sözü. Diş ilə deşilən mənasından yaranmadır.(dişdəkləmək-İbtidai insan düşüncəsi.)
Türklərin “Dosdoğru” sözü – “tamamilə düz” yəni “daş kimi bərk”.
Türk dilində olan “döşekli” sözü möhkəm, sabit mənasını bildirir.
“Düşkü, düşkünlük” sözləri bizim ifadəmizdə “qəlbin qırılması” kimi başa düşülür.Yəni “düşkün” sözü “yerdəki daşa düşüb sınma” kimi psixolinqvistikdir.Axşam düştü, gözdən düşmək və s.
Ən maraqlısı çox vaxt lağ etdiyimiz adama dediyimiz “düşük” sözü.Türklər bu sözü “enmiş” mənasında işlədir.Biz isə rəngli formada yəni aşağılamaq mənasında işlədirik.
Dilimizdə işlənən “daşmaq” sözü “daş” sözünün omonimi olsa da, “daşmaq” sözü “aşmaq” sözündə “d” səsinin protezasıdır.Sadəcə olaraq “aşmaq-daşmaq” sözündən özünə yeni status qazanmışdır.”Daş” sözü ilə əlaqəsi yoxdur.
O ki qaldı “döş” sözünə, bu bir qədər fars dili ilə müştərəkdir.Əslində döş sözü fars dilində “büst” kimi mənalanır.Bu bizim şeirriyatımızda da gözəlləmələrdə də çox işlənmişdir.Fars dilində “duşəndə, duşidən” sağıcı, sağmaq kimi mənalanır.Buna baxmayaraq “döş” sözünün ifadələrdə “döşü bərk” kimi işlənməsi insan əzasından olan döşün daş kimi bərk anlamına gəlməsi semantikanı türk dilinə yaxınlaşdırır.”Döş” sözünün sinonimləri olan “sinə, büst, qəlb” kimi sözlər də dilə gəlmə sözlərdir.”Dişləmək” sözü də uşağın döşdən süd əmməsi zamanı da işlənir.”Döş” sözü dilimizə məxsus neologizmlər də yaratmışdır.”Döşlük”, “dağın döşü”, “döşdü adam” və s.
“Düşmən” sözü dilimizə fars dilindən keşmə olduğu üçün “daş” sözü ilə əlaqəsi yoxdur.Bəzi mənbələrdə “dış adam” yəni “yadelli” kimi də mənalandırılır.
P.S.Məqaləni yazıb qurtaranda hörmətli alimimiz Firudin Ağsıoğlunun (Cəlilov) fikrini xatırladım.Bu yolun çətinliyi göz qarşısındadır.Ancaq çətinlikdən keçən yol daha uğurlu olur.
Bilmirəm düşüncələrim qeyri adidir, yoxsa ağlabatandır.Mənbə elə özüməm.(H.Ə.)Özüm özümə inanıram.(“özünəinam”həyati şərtlərdəndir)Ancaq insan özünə kənardan da baxmağı da bacarmalıdır..Ona görə bu fikirlərimi publikaya çıxardım.Mən özünütənqidi kənar tənqiddən önəmli sayıram.Ancaq publika təmiz bir aynadır.
Dilçilik nəzəriyyəsinin əsas amili yeni nəzəriyyənin tapılması yollarıdır.Nəzəriyyə özü yeni baxış deməkdir.O, mühərrik və davamlı olmalıdır.
Yazımın qayəsi akademik olsa da, publikaya uyğun olaraq terminologiyadan çox istifadə etmədim.
Bu məqaləni yazmaqda məqsədim bir çox alimlərin qədim sözlərimizi oxuculara “daşlaşmış”, onların təbirincə desəm “birikmə” kimi təqdim etdikləri sözlərə aydınlıq gətirməkdir.Yeri gəlmişkən “birikmə” sözü “bərkimə” sözündəndir.”Daş” sözünün müəyyən sözlərdə: vətəndaş, yoldaş, qardaş, sirdaş və s. sözlərdə şəkilçi kimi verirlər.Türk dillərində “daş” sözü müstəqil söz kimi “bərk” sözünün sinonimidir.”Bir” sözü də buradandır.Yəni bir yumruq olmaq, birlik, birgə və s.
Qədim keçmişimizdən bizə gəlib çatan müqəddəs Pirlərimiz də “bir”-sözünün “daş” mənasında günümüzə gəlib çıxmasıdır.(müəllif)Həqiqətən də bütün Pirlərdə müqəddəs sayılan daşlar vardır.(Kəbədə də həmçinin.Qara daş-əcərül əsvəd)İnsanlar onu öpür, əl və üzlərini ona sürtməklə şəfa axtarırlar.
Məqalə uzun olsa da oxumaq maraqlı olacaqdır.Mən özüm də bu məqaləni dəfələrlə oxuyacağam.Mənim üçün daha maraqlıdır.Sizlərə də məsləhət bilirəm.
Təşəkkür edirəm.

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

TUNCAY ŞƏHRİLİNİN YAZILARI

ZAUR USTACIN YAZILARI


SATIŞDA OLAN YENİ KİTABLAR

> > > > MÜTLƏQ OXUYUN !!!

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Onları bağışlamaq olarmı?

Onları bağışlamaq olarmı?

1905-1906-cı illərdə Şimali Azərbaycanda bütün amansızlığı ilə davam edən soyqırım sakitləşmiş, ortalıq durulmuşdu…. hətta o qədər durulmuşdu ki, üzərindən cəmisi on bir il keçməsinə baxmayaraq şəffaflıqdan gözlərimiz qamaşır, Bakı sovetinə seçkilərdə milli fərq qoyulmadan ən layiqli namizədlər seçilsin deyə təkliflər verirdik… Nə yaxşı ki, hay qənaət öndərləri ortaq namizədlərin seçiləcəyi toplantılara gəlmədilər… Kimisi buna barışıq əlimizin havada qalması, kimisi erməni xislətinin murdarlığı deyə bilər, amma başları kəsilmiş körpələrimizin qara torpağı sulayan al qanları qurumadan barışığa getmək, ortaq namizədlərlə seçkiyə qatılmaq istəyi daha çox bizim xarakterimizin zəifliyi idi…
Və 1918-ci ilin Novruz bayramı yaxınlaşırdı… Oxuma-yazma bilməyən sadə xalq kütlələrinin nə qazetlərin yazdıqlarından xəbəri var idi, nə də dünyanın var gücü ilə bir-birini boğazlayan imperiyalarının siyasi durumundan… Savaşın var-yoxdan çıxartdığı yoxsul insanlar keçim dərdində idi, kəndli kədərli gözlərlə tükənməkdə olan ərzağına baxır, şəhərli axşama çörək almaq üçün 13-14 saat çalışırdı…
Bir də xainlər vardı, bizi yerimizdən-yurdumuzdan etmək üçün çeşidli planlar quran, ittifaqlar yaradan xainlər…
Martın 15-də Bakı soveti ilə daşnaklar və bolşeviklər müsavata qarşı birlikdə mübarizə aparmaq üçün müqavilə imzaladılar. Artıq güclərini birləşdirən antitürk, qüvvələrinin Qafqazı müsəlmanlardan təmizləmək üçün dostları da vardı, silahları da… Və martın sonlarında başlandı soyqırımı günahsız bir millətin ta Bakıdan Ərdahana, Təbrizdən Dərbəndədək…
Martın sonlarında haylar Bakıda soyqırıma başladılar…. Qarşısı alınmaz alov kimi sürətlə bütün Azərbaycana yayılan soyqırım mərhələlərlə 1918-ci ilin sonunadək davam etdi. Onlarla şəhərimiz, yüzlərlə kəndimiz darmadağın edildi, beşikdəkindən ahılınadək yüz minlərlə insan ağla gələ biləcək ən qəddar, ən vəhşicə üsullarla qətl edildi, həyatdan qoparıldı… On minlərlə ümid söndü, arzular, xəyallar yarımçıq qaldı… Neçə-neçə dodaqda oxunmamış şeir, söylənməmiş mahnı qaldı… Və hər yerdə yandırılmış məscidlər, dağıdılmış evlər, qan-rəvan içində tanınmaz cəsədlər qaldı…
Və Çəmbərəkənddə ilk şəhidlər xiyabanımız salındı… Bolşevik istilasından sonra beynəlilmləlçi kommunistlərimizin şumlayıb yerində istirahət parkı açdıqları şəhidlər xiyabanı….

Azərbaycan Prezidentinin 1998-ci ilin 26 martındakı fərmanı ilə 31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü elan edildi… İşğal altına düşüb çıxdıqadan sonra səksəninci ildönümündə olsa da, 1918-ci ilin soyqırımına siyasi qiymət verildi.

Soyqırım şəhidlərini təzimlə anarkən xalqımıza başımıza açılan müsibətləri əsla unutmamasını diləyirəm.

QEYD:

Zaur Bayramoğlunun satışda olan əldə etmək istəyirsinizsə Rəsmi Səhifəmizin WP xəttinə və ya ismarıc qutusuna yazın. İstənilən ünvana çatdırılma var.

Müəllif: Zaur BAYRAMOĞLU

ZAUR BAYRAMOĞLUNUN YAZLARI

Zaur Bayramoğlunun rəsmi səhifəsi

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

ZAUR  USTACIN  YAZILARI

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“XƏZAN” JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

AKİF ABBASOV : ERMƏNİ ƏSİRLİYİNDƏ

ERMƏNİ ƏSİRLİYİNDƏ

(“Aldanma sözlərə” romanından)

Şər qarışmışdı. O, başı aşağı, fikirli, dərd-qəm içərisində meşənin içərisilə addımlayırdı. Birdən maşın səsi eşitdi. Cəld aşağı əyilib özünü ağacların birinin arxasına verib gizləndi. İki maşın idi. Ondan bir az aralıda maşınları saxladılar. Beş-altı qadın və kişi maşınlardan tökülüşdü. Kefli idilər. Yanlarında iki it də vardı. Səməd acı təəssüflə fikirləşdi: “İtlər duyuq düşsələr, əllərindən yaxa qurtara bilməyəcəyəm”. Belə görünürdü ki, ermənilər meşəyə kef çəkməyə gəlmiş¬dilər. Maşınların işığını yandırdılar. Hərəsi bir qadının qolundan tutub kolun dibinə çəkdilər. İtlər maşının yanını kəsdirib dur¬muş¬dular. Səməd bir anlığa fikirləşdi: «İtlər olmasaydı, maşınlardan biri¬nə minib yola çıxardım». İtlər, sanki onun fikrini oxudular. Ağız-ağıza verib hürməyə başladılar. Tanış olmayan qoxunu hiss etmişdilər. Ermənilərdən kimsə itlərə acıqlandı. Onlar səslərini kəsdilər. Az sonra yenə başladılar. Erməni donquldandı: – Bu çər dəymişlər də vaxt tapdılar hürməyə… Yəqin onlar da tamaha düşüblər … – qəh-qəhə çəkdi. Birdən itlərdən biri yerindən qopub Səməd tərəfə götürüldü. Səməd bayaqdan tapançanı ayağa çəkib gözləyirdi. Əlacsız qalıb atəş açdı. İkinci it də irəli cumdu. Növbəti güllə onu da aşırdı. Artıq ermənilər də döyüş vəziyyəti almışdılar: – Ara, bu supa oğlu kimdirsə, itlərin nəfəsini kəsdi… Ara, siz də atın… Güllə hər tərəfdən yağdırıldı. Səməd yerini dəyişdi. Onu gördülər və gülləyə tutdular. Kiminsə səsi gəldi: – Ara, bu harada varsa – türkdür… Səmədin vur-tut beş gülləsi qalmışdı. Qənaətlə işlətməli idi. Onu bilirdi ki, ermənilərin əlindən yaxa qurtara bilməyəcək. Odur ki, güllələri havaya sovurmaq istəmirdi. Ən azı beş erməni öl¬dürməli idi. Nişan alıb atdı. Ermənilərdən biri sinəsini tutub yıxıldı: – Ara, supa oğlu öldürdü məni. Ermənilərdən birinin gülləsi Səməndin çiynini qana boyadı. O, sürünə-sürünə yerini dəyişdi. İri gövdəli ağacın arxasına keçdi. Ermənilər mühasirə həlqəsini daraltdılar. Deyəsən, qadınlarda da silah vardı. Onlar da atırdılar. Səməd: – Bu da Gözəlin qisası, – deyib alnından bir qadını nişan aldı. Qadın qışqırıb kökündən baltalanmış ağac kimi yerə sərildi. İşin tərsliyindən maşının fənərləri Səmədə sarı tuşlanmışdı. Onun gizləndiyi yeri və ətrafı işıqlandırırdı. Ayağa qalxıb qaçmaq istəsəy¬di, ¬mütləq onu vuracaqdılar. Fənərləri gülləyə tutsaydı, gülləsi qurtaracaqdı. Birdən ağlına gələn fikirdən sevindi. Əlini atıb yerdən bir daş götürüb atdı. Daş maşının farasına dəyib sındırdı. İşıqlardan biri söndü. İkinci daş o biri maşının işıqlarından birini keçirdi. Tez sürünüb yerini dəyişdi. Güllə açıldı. Əgər cəld yerini dəyişməsəydi, güllə onu tutacaqdı. Üç gülləsi qalmışdı. Fənərlərdən ikisini güllə ilə söndürsəydi, ətraf zülmətə dönəcək və o, meşənin qaranlığında yoxa çıxacaqdı. Atdı. Güllə sərrast oldu: «Qaldı biri: Tapançanı tuşlamaq istəyirdi ki, birdən arxadan başına nə isə endirildi. Gözləri qaraldı, tapança əlindən düşdü. Ermənilərdən biri onun arxasına keçə bilmiş, tapançanın qundağı ilə onun başına möhkəmcə bir zərbə endirmişdi. Onu güllə ilə də vura bilərdi. Görünür, diri tutmaq istəyirmiş. * Səmədi maşına basıb kəndə gətirdilər. Meyitləri də sahib¬lərinə çatdırdılar. İki evdə şivən qopdu. Ölənlərin yaxınları, qohum-əqrəbası hücum çəkib Səmədi tələb etdilər. Gecə ilə onu didik-didik etmək istəyirdilər. Lakin onları sakitləşdirib dedilər ki, sabah kənd camaatının gözü qarşısında istədiyiniz cəzanı verər¬siniz. Çünki Səməd bir-iki adamın yox, hamının düşmənidir. Gə-lən¬lər dağılışıb getdilər və sabahı gözləməyə başladılar. Sergey qabağa keçdi. Onun göstərişi ilə Səmədi tövlələrdən birinə salıb ağzını bağladılar. Amma əvvəlcə möhkəmcə əzişdir¬dilər. Təpiyə, yumruğa tutdular. Yaralı çiyninə dəyən zərbələrdən huşunu itirib hərəkətsiz qaldı. Sergey: – Bunun atası Samveli öldürmüş, məni də yaralamışdı, dedi: O cəzasını aldı. İndi növbə oğlunundur. Sergey axşam evə lül-qənbər qayıtdı. Kefi kök idi. Roza ilə meşədə təbiətin qoynunda eyş-işrətdə olmuşdu. Türk zalım oğlu keflərinə soğan doğrama¬say¬dı, günü lap xoş keçəcəkdi. Hələ allah üzünə baxdı ki, sağ-salamat qurtardı. Güllələrin biri ona dəyə bilərdi. Amma Səmədi tutduqları üçün artıq olub-keçənləri, qanıqaraçılığı unutmuşdu. Ermənilərin ölümü onu yandırmırdı. Bir türkə işgəncə verməkdən ötrü on erməninin ölümünə razı olardı. İki erməninin atışma zamanı öldürülməsindən Siranuşun da xəbəri vardı. Amma bu hadisənin Sergeyin vecinə olmaması onu təəccübləndirdi. – Yenə nədir, kefin ala buludlarda gəzir… heç olmasa, öldürəni tutdunuz? – Sergey qrafindən stəkana su süzüb başına çəkdi: – Tutdunuz nədir, atasını yandırdıq. İndi yarımcan Aşotun tövləsində özü üçün kef edir. – Tanıya bildin? Kimdir? Sergey özündən razı: – Kim olacaq? Nizamın yetimçəsi Səməddir də… Sabah camaatın gözü qabağında işinə əncam çəkəcəyik. Siranuş Səmədin adını eşidib tutuldu. Nəfəsi daraldı. Lakin bunu büruzə verməməyə çalışdı. Sonra nə isə düşünüb: – Birdən gecənin bir aləmi durdu qaçdı… – Qaçmağa halı olsa – qaçar. Yaralıdır, həm də malcan çırpmışıq. Sonra da Aşotun tövləsi daşdandır. Pəncərəsinə dəmir barmaqlıq vurub. Qapısı da dəmirdəndir. Keçən il mal-heyvanı oğurlanandan sonra Aşot işini ehtiyatlı tutub. Düz deyirlər ki, iş-işdən keçəndən sonra qarı tuman bağısını bərkidir. Bundan başqa, mən Aşot-maşota bel bağlayan deyiləm. Qapını qıfıllayıb açarını özümlə götürdüm… * Sergey ayaq üstə güclə dayanırdı. Siranuş ayaqqabılarını, şalvarını çıxarmaqda ona kömək etdi. Sergeyin çarpayıya uzanmağı ilə yuxuya getməyi bir oldu. Siranuş da paltarını çıxarıb onun yanında uzandı. Lakin gözlərini yumsa da yuxuya gedə bilmədi. Dağı arana, aranı dağa apardı. Səmədin qaynar gözləri, iri əzələli qolları, bədəni, nüfuzedici baxışları gözləri yadına düşdü. Sergey dərin yuxuya getmişdi. Xorna çəkirdi. O, kefli olanda onun bax beləcə div yuxusuna getdiyini, bir də səhər oyandığını Siranuş yaxşı bilirdi. Üsulluca yorğanı üstündən kənara çəkdi. Çarpayıdan düşüb əlini onun şalvarının cibinə saldı. Gecə yarısı idi. Siranuş həyətə çıxdı. Ətrafa göz gəzdirdi. Kənd dərin yuxuda idi. Uzaqdan ağlaşma səsi gəlir və ətrafın qərib sakitliyini pozurdu. Siranuş ehtiyatla Aşotun evinə yaxınlaşdı. Darvaza bağlı idi. O, pişik kimi sıçrayıb hasarı aşdı. Heyvərə it dərhal onun qarşısında peyda oldu. Lakin hürmədi. Siranuş Aşatoun arvadı Marfa ilə rəfiqə idi. Bu evə tez-tez gəlib getdiyindən it onu tanıyırdı. Siranuşun qoxusunu aldığından, ona toxunmadı. Qadın itin başını tumarladı. İt yalmandı. Siranuş tövləyə sarı getdi və qapını açdı. İçəridə xeyli mal-qara vardı. O, tövləni işıqlandırdı. Səməd gözə dəymirdi. Qapını təzədən bağlayıb tövlənin o biri qarşısına yaxınlaşdı və açarı qıfıla saldı. Səmədin zarıltısı gəlirdi. Siranuş özünü ona yetirdi. Başını qaldırıb dizinin üstünə qoydu: – Samad, ay Samad… Səməd güclə göz qapaqlarını aralayıb baxdı. Fənərin solğun işığında Siranuşu görüb təəccübləndi. Onu geri itələdi. – Samadcan, gəlmişəm səni qurtarım. İstəyirsən özüm də səninlə gedim. Bu Sergey canımı boğazıma yığıb. Supa kimidir. Arvadbazlıqdan başı ayılmır. – Əl çək, qancıq… Yaxşısı budur öldür məni… – Samadcan, sən bilirsən ki, man sani çox istəyirəm. Siranuş tö¬kməbədənli qadın idi. Ağ-appaq bədəni, iri gövdəli, yoğun baldır¬ları vardı. Yeriyəndə az qalırdı yeri dağıda. Yanlarını oynada-oyna¬da gedərkən arxadan baxanları tamaha salırdı. Səməd yoldaş¬la¬rından eşitmişdi ki, erməni arvadları başqa bir candır. Yataqda on¬lara çatan yoxdur. Kənddə Səməd də tay-tuşlarından görkəmcə fərqlənirdi. Qara¬buğdayı, iri sümüklü, enli kürəkli gənc idi. Başqasının arvadına, qız-gəlininə gözünün ucu ilə də baxmazdı. «İnsan öz namusunu qorumaq istəyirsə, gərək başqasının da namusuna toxunmaya». Onun qənaəti belə idi. İnsan, xüsusən, qadınlar qəribə xislətli olurlar. Eşq-məhəbbət, maraq, meyl kimi hisslər müxtəlif təzadlarla müşayiət olunur. Görürsən ki, biri dərdindən ölür, ona məhəl qoymursan, sənə biganə olanın birisinin həsrətini çəkirsən. Siranuş hələ qız vaxtlarında çoxlarının ürəyinə od salanda onu heç kim yox, yalnız Səməd maraqlandırırdı. Nə qədər bəzənib-düzənsə, xoş münasibət göstərsə də Səmədi özünə cəlb eləyə bilmədi. Axırda kar aşmayacağını görüb acığa düşüb Sergeyə ərə getdi. Sergeyi sevmirdi. «Ad olsun, ərə getdi» prinsipinə söykənib ailə qurdu. Amma kefindən də qalmadı. Gözü tutanın yatağına girdi. Fikirləşdi ki, dünya beş günlükdür. Adama da gördüyü kef qalır bu fani, vəfasız dünyada. Fikirləşdi ki, Səməd onu almadı-almadı, zövqü-səfa çəkməyə nə sözü. Arada ona atmaca atdı, qandırmağa çalışdı. Kar aşmadığını görüb dilə gəldi, yenə xeyri olmadı. Neçə illər arzusu gözündə qaldı. Səməd ailə qurdu, özünü ailəsinə, ev-eşiyinə həsr etdi. Sira¬nuş, çətin olsa da, Səmədi unutmağa çalışdı. Lakin bacarmadı. İndi Səmədi, sadəcə, görmək, dindirməklə də olsa təsəlli tapırdı. Er¬mə¬nilər türklərin evlərini yandıranda, onları qovub çıxaranda Sira¬nu¬şun bütün ümidləri puça çıxdı. Nizam kişi, Gözəl öldürülmüşdü, Fatma arvaddan xəbər yox idi. Səmədlə Əzizə də hələ bu hadisədən əvvəl çıxıb Bakıya getmişdilər. Daha buralara dönəsi deyildilər. O, Səmədlə bir də qiyamətdə görüşəcəkdi. İndi Səmədin kənddə əsirlikdə olduğunu eşidəndə, ürəyi yerindən oynamış, ölən ümidləri çiçəkləməyə başlamışdı. O, Səmədi ermənilərin əlindən qurtara bi¬lər¬di. Səməd də bunu qiymətləndirərdi. Səmədə olan münasibəti erməni olduğunu sanki Siranuşa unutdurmuşdu. Səmədlə keçirəcəyi xoş dəqiqələrdən ötrü ölümdən keçməyə belə hazır idi. Kərəm Əslinin yolunda olmazın əziyyətlərinə qatlaşdı. Kərəm türk, Əsli erməni idi. İndi rollar dəyişmişdi. Siranuş Səməddən ötrü dəli-di¬vanə idi. O, nəyin bahasına olursa-olsun gənci dardan qurtarmaq istəyirdi. Həm də anlayırdı ki, əllərinə fürsət düşən kimi ermənilər heyf çıxmağa, türklərdən nə isə qoparmağa çalışır. Bir yandan torpaqlarını tutur, digər yandan da Ermənistandakı ev-eşiklərindən qovurdular. Səməd özündə-sözündə deyildi. Huşunu itirmişdi. Köynəyi cırıl¬dığından əzələli sinəsi çöldə qalmışdı. Siranuş əli ilə onun tüklü sinəsini tumarladı. Səməd yarımcan vəziyyətdə də əzəmətli, yeni¬lməz görünürdü. Siranuş yaxasının düymələrini açdı. İri döşləri kənara çıxdı. O, əyilib ağappaq döşlərini Səmədin tüklü sinəsinə sürtməyə başladı. Bədəninə yumşaq bir şeyin dəydiyini hiss edən Səməd göz qapaqlarını aralayıb baxdı. Baxışları Siranuşun məhəbbətdən alışıb-yanan gözlərinə sataşdı. Əli ilə onu geri itələdi. Siranuş onun bu hərəkətindən qətiyyən incimədi. Yadına düşdü ki, vaxt azdır. O, Səmədi qurtarmalıdır. Odur ki, yaxasını düymələyə –düymələyə: – Dur, Samad, dur, Sergey oyansa, özünü bura çatdıracaq, qaç¬maq lazımdır. Sabah ətini şişə çəkəcəklər. Bizimkiləri ki, tanıyırsan… * Sergey arxası üstə uzanmışdı. Xorultusu evi başına götür¬müşdü. Birdən böyrü üstə çevrilib əlini irəli uzatdı. Arxadan Siranuşun dolu əndamını qucaqlayıb yatmağı xoşlayırdı. Lakin bu dəfə Sergeyin əli boşa getdi. Özünü bir az irəli verdi və təəccüb içərisində gözlərini açdı. Siranuş yerində yox idi. Sergey harayladı. Cavab gəlmədi. Əlini atıb siqaret götürdü və yandırdı. Bir-iki qullab vurub fikrə getdi. Siranuşun yanında Səmədin adını çəkməkdə ehtiyatsızlıq etmişdi. Səmədlə arvadının eşq macəraları qulağına çatmışdı. Lakin nə qədər çalışmışdısa, onları bir yerdə tuta bilməmişdi. Rastlaşdıqda Sergeyin ona qanlı-qanlı baxdığını görən Səməd başa düşürdü ki, Sergey arvadını ona qısqanır. Odur ki, onu saxlayıb, inandırmağa çalışmışdı ki, Siranuşla onun arasında heç bir yaxınlıq yoxdur. Eşitdikləri yalandır. Amma Sergey inanmaq istəsə də, özü ilə bacara bilməmiş, ürəyinə xal düşmüşdü. «Od olmasa, tüstüsü çıxmaz». Ona görə də Səmədin Bakıda olmasından istifadə edib Sam¬veli də götürüb onların evinə getmişdi. Məqsədi Səməddən heyf çıx¬maq üçün bir gecəliyə də olsa Gözəli ələ keçirmək idi. Bu da yadınızda varsa, baş tutmadı. İndi Səməd özü onun əlində idi. Töv¬lənin açarını da Səmədlə haqq-hesabı çürütmək üçün götürmüşdü. Siranuş gəlib çıxmaq bilmirdi. Sergeyin ürəyinə nə isə damdı. Tez əlini atıb şalvarını götürdü. Tövlənin açarı yerində yox idi. O, cəld geyindi: – Qancığı görürsən? Yekə dalını Səmədin hüzuruna aparıb… Həyət qapısı arxadan qıfıllanmışdı. Samvel iti addımlarla həyətə girdi. İt hürə-hürə onun üstünə cumdu. Səsə Aşot çıxdı və itə acıqlandı. Sergey tövlənin qapısını açdı. İçəri boş idi. – Supa oğlu supa! Tıs vurub yatmısan. Sənə deməmişdim gözün bu türkdə olsun. İndi başınla cavab verəcəksən. Səhər tezdən onun yerinə səni şişə keçirəcəyik. Cəld dalımca gəl… Sergey itin yanından keçəndə ona bir təpik vurdu: – İt ki, it… Türkü yola salır, mənim üstümə cumur. Endirilən təpik itin sür-sümüyünü əzişdirdiyindən Sergeyin üstünə atıldı və ayağından onu qapdı. Sergey qışqırıb söydü. Aşot tez yod, tənzif gətirdi. Sergey qışqırdı. – Ay eşşək, tez maşını işə sal… Türk cəhənnəmə, arvad da əldən getdi… Aşot tədbirli tərpəndi: – Maşının səsini eşidib gizlənərlər. Gərək piyada gedək… Sergey üz-gözünün turşudaraq: – Piyada getsək, çatmarıq. Onda gərək velosipedə oturaq. Bu təklif Sergeyin ağlına batdı: – Di, tez ol, velosipedi gətir… Tapança da götür. Onlar ikisi də – qabaqda Aşot, arxa oturacaqda Sergey velosipedə əyləşdilər və yola düşdülər. Səməd yaralı olduğundan çox da uzağa gedə bilməmişdi. O, tək idi. Siranuş gözə dəymirdi. Sergey öz-özünə deyindi: “Yəqin qan¬cıq özünü dincəldib evə qayıdıb. Eybi yox, onunla sonra danışaram”. Səməd ac idi. Taqətdən düşmüşdü. Yarası ağrı verirdi. Odur ki, yorulub yolda qalmışdı. Onu bir kolun dibində tapdılar. Ser¬geylə Aşotu görəndə durub qaçmaq istədi. Amma başının üstünü aldılar.

AKİF ABBASOV,

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutun elmi katibi,

pedaqogika elmləri doktoru, professor, Əməkdar müəllim



GÜNNUR AĞAYEVANIN YAZILARI


>>>SATIŞDA OLAN KİTABLAR


Aşıq Qurban: – Pərdəli gəzməyən

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

> > > > MÜTLƏQ OXUYUN !!!

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“XƏZAN” JURNALI PDF

WWW.BEYDEMİR.RU

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Təvəkkül Goruslu: Yeni şeirlər.

GÜNƏŞ GÖTÜRƏR

Səma ləkələnmiş güzgü kimidi,
Günəş gah görünür, gah da gizlənir.
Üfüq sərhəd kimi, cizgi kimidi,
Yeni görüntülər ordan gözlənir.

Küləkli təmasla uzansa bir əl,
Ləkəsin təmizlər isti nəfəslə.
Səma da dəyişər, başqa görünər,
Torpağı əks edər başqa həvəslə.

Ya da ki, bax ordan gəlincə duman,
Səmanın önündə tülə bənzəyər.
Günəş də hərdənbir görünən zaman,
Ləçəyi tökülmüş gülə bənzəyər.

İnsan da belədi, ayna çöhrəsi,
Dumanı, buludu içdən gətirər.
İçin aydın etsə qəlbin Zöhrəsi,
Gözlərlə cahana günəş götürər!

31. 03. 2024.

Təhlükəsizlik barədə mühüm açıqlama – Diqqət!

Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin və Azərbaycan Respublikasının Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Xidmətinin açıqlaması

TikTok sosial şəbəkəsində açılmış hesablarda hərbi əməliyyatların başlaması və şəhidlərimizin olması barədə saxta (feyk) xəbərlər yayılmışdır. Bəyan edirik ki, köhnə məlumatların manipulyasiyası nəticəsində hazırlanmış saxta xəbər heç bir reallığı əks etdirmir və ictimai rəyi çaşdırmağa yönəlmiş uğursuz cəhddir.

Azərbaycan vətəndaşlarını, jurnalistləri, ictimai fəalları bu kimi hallara qarşı hər zaman prinsipiallıq nümayiş etdirməyə, saxta və yalan məlumatlara söykənən kampaniyaların qlobal səviyyədə vüsət aldığı bir şəraitdə sayıq olmağa səsləyirik.

Qeyd olunan saxta xəbər və onun mənbəyi barədə müvafiq tədbirlərin görülməsi təmin edilməkdədir.

İlkin mənbə: Reshad Mecid

Şuşa haqqında: >>>> 525.az

RƏŞAD MƏSCİDİN YAZILARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Aysel Əliyeva (Nazim) QYİB-nə üzv qəbul olunub.

“Yazarlar” jurnalının redaksiya heyətinin üzvü Aysel Əliyeva ( AYSEL NAZİM ) Qırğızıstan Yazıçılar İctimai Birliyinə üzv qəbul olunub. Əməkdaşımız sevincini belə ifadə edib: – “Bu gün baharın ilk müjdəsini aldım. Qırğız Yazıçılar Birliyinin vəsiqəsi və döş nişanıyla təltif olunub, üzvü seçildim. Qırğızstan Yazıçılar İctimai Birliyinin rəhbəri Б. Карагулова xüsusi minnətdarlığımı bildirirəm. Şair dostum Muqimjon Nurboyev bəy var olun! Yaşasın , var olsun Azərbaycan-Qırğızıstan qardaşlığı, ədəbi-mədəni əlaqələri!”

Kollektivimiz adından Aysel xanımı təbrik edir, bütün fəaliyyətində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayırıq! Uğurlarınız bol olsun, Aysel xanım!

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Сергей Есенин: Мы теперь уходим…

Мы теперь уходим понемногу
В ту страну, где тишь и благодать.
Может быть, и скоро мне в дорогу
Бренные пожитки собирать.

Милые берёзовые чащи!
Ты, земля! И вы, равнин пески!
Перед этим сонмом уходящих
Я не в силах скрыть своей тоски.

Слишком я любил на этом свете
Всё, что душу облекает в плоть.
Мир осинам, что, раскинув ветви,
Загляделись в розовую водь.

Много дум я в тишине продумал,
Много песен про себя сложил,
И на этой на земле угрюмой
Счастлив тем, что я дышал и жил.

Счастлив тем, что целовал я женщин,
Мял цветы, валялся на траве
И зверьё, как братьев наших меньших,
Никогда не бил по голове.

Знаю я, что не цветут там чащи,
Не звенит лебяжьей шеей рожь.
Оттого пред сонмом уходящих
Я всегда испытываю дрожь.

Знаю я, что в той стране не будет
Этих нив, златящихся во мгле.
Оттого и дороги мне люди,
Что живут со мною на земле.

1924 г.


Первоисточник: Сергей Есенин

Другие источники: ЕСЕНИН

СТИХИ ЕСЕНИНА О ЛЮБВИ

Читайте нас в телеграме: https://t.me/nashesenin 


“Yazarlar” jurnalı

“YAZARLAR” – SİFARİŞ ET

Aşıq Qurban: -“Pərdəli gəzməyən nəzərə gələr.”

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

ZAUR  USTACIN  YAZILARI

> > > > MÜTLƏQ OXUYUN !!!

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“XƏZAN” JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

1918-ci ilin 30 mart və 3 aprel tarixləri arasında…

1918-ci ilin 30 mart və 3 aprel tarixləri arasında Bakı şəhərində və Bakı quberniyasının müxtəlif bölgələrində, eləcə də Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Hacıqabul, Salyan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və digər ərazilərdə Bakı Soveti və daşnak erməni silahlı dəstələri azərbaycanlıları kütləvi şəkildə vəhşicəsinə qətlə yetirmişlər. Rəsmi mənbələrə əsasən, bu soyqırımın nəticəsində 12 minə yaxın azərbaycanlı amansızcasına öldürülmüş, on minlərlə insan itkin düşmüşdür.
Həmin dəhşətli günlərin şahidi olmuş Kulner familiyalı bir alman, 1925-ci ildə Bakı hadisələri barədə bunları yazmışdır: “Ermənilər müsəlman (azərbaycanlı) məhəllələrinə soxularaq hər kəsi öldürür, qılıncla parçalayır, süngü ilə dəlmə-deşik edirdilər. Qırğından bir neçə gün sonra bir çuxurdan çıxarılan 87 azərbaycanlı cəsədinin qulaqları, burunları kəsilmiş, qarınları yırtılmış, cinsiyyət orqanları doğranmışdır. Ermənilər uşaqlara acımadıqları kimi, yaşlılara da rəhm etməmişdilər.” Gənc qadınların diri-diri divara mıxlanması, ermənilərin hücumundan sığınmağa çalışan iki min nəfərin yerləşdiyi şəhər xəstəxanasının yandırıldığı da bu dəhşətli faktlar sırasındadır.
İrəvan quberniyası, Şərur-Dərələyəz, Sürməli, Qars və digər ərazilərdə azərbaycanlıların qırğınının fəal iştirakçılarından biri olmuş erməni zabiti Ovanes Apresyanın xatirələri əsasında amerikalı aqronom Leonard Ramsden Hartvill “İnsanlar belə imişlər” adlı kitab yazmışdır. Ovanes Apresyan kitabın müəllifi ilə söhbəti zamanı ermənilərin, ingilislərin və rusların yardımı ilə öz məqsədlərinə çatdıqlarını qeyd edərək, təkcə Bakıda Mart qırğını zamanı iyirmi beş min azərbaycanlının qətlə yetirildiyini bildirmişdir.
Bu hadisələrin dəhşətini göz önünüzə gətirməyiniz üçün 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Demokratik Respublikası hökumətinin, Fövqəladə İstintaq Komissiyasının materiallarında göstərilir ki:
1918-ci ilin mart-aprel aylarında Şamaxıda 8 minə qədər dinc sakin qətlə yetirilimişdir. Şamaxı Cümə məscidi də daxil olmaqla əksər mədəniyyət abidələri yandırılmış və uçurulmuşdur.
Cavanşir qəzasının 28 kəndi, Cəbrayıl qəzasının 17 kəndi tamamilə yandırılmış, əhalisi məhv edilmişdir.
1918-ci il aprelin 29-da Gümrü yaxınlığında əsasən qadınlardan, uşaqlardan və yaşlılardan ibarət 3 min nəfərlik azərbaycanlı köçü pusquya salınaraq son nəfərinədək məhv edilmişdir.
Erməni silahlı dəstələri Zəngəzur qəzasında 115 azərbaycanlı kəndini məhv etmiş, 3257 kişi, 2276 qadın və 2196 uşağı öldürmüşdülər. Bütövlükdə bu qəza üzrə 10068 azərbaycanlı öldürülmüş və ya şikəst edilmiş, 50000 azərbaycanlı qaçqın düşmüşdür.
İrəvan quberniyasının 199 kəndində yaşayan 135 min azərbaycanlı məhv edilmiş, kəndlər isə yerlə yeksan edilmişdir. Erməni silahlı dəstələri daha sonra Qarabağa yürüş etmiş, 1918-1920-ci illər arasında Qarabağın dağlıq hissəsində 150 kənd dağıdılımış, əhalisi məhv edilmişdir.

Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti kimi 26 mart 1998-ci il tarixdə 31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü kimi qeyd olunması barədə Sərəncam imzalamışdır.

Soyqırımı qurbanlarının xatirəsini ehtiramla yad edir, onlara Allahdan rəhmət diləyirik.

USTAC.AZ

Əli Kərim: İKİ SEVGİ

İKİ SEVGİ

Gözəl qız, sən saf susan,
İki qəlb arzususan.
Mən səni sevirəm
Sususzluğun od vurub köz kimi yandırdığı
dodaq su sevən kimi.
O isə səni sevir
rahatca bardaş qurub,

– Kabab üstdən sərin su pis olmaz – deyən kimi
Gözəl qız, sən işıqsan,
Yurduma yaraşıqsan.
Mənsə səni sevirəm
iynənin ucu boyda
İşığa həsrət qalan göz işıq sevən kimi
O isə səni sevir
Bir şən mağarda, toyda,
İşıqlardan yaranmış yaraşıq sevən kimi.
Danış, ucalsın səsin,
Qısılmasın nəfəsin.
Mən ki səni sevirəm
Bakıdan, Daşkəsəndən
Gələn bir səda kimi,
Səs kimi,
Qüdrət kimi
O isə səni sevir,
Gizli deyil ki səndən,
Bir otaq küncündəki qəmli sükunət kimi.
Bu mən, bu o, bu da sən,
De görək nə deyirsən!
Amma yaxşı fikir ver bu iki məhəbbətə.
Daha heç nə demirəm
Nöqtə, nöqtə və nöqtə.

1953.

Zəhra Həşimova – Jan Pol Sartrın “Divar” hekayəsində fəlsəfi cərəyanlar

 Giriş 

               Ekzistensializm  fəlsəfi ədəbi  cərəyanının  Martin Haidiggerdən sonra ən böyük qələm sahibi olmuş  nümayəndəsi olan Jan Pol Sartr öz əsərlərində Nitşe fəlsəfəsinin yarım qalmış nihilizmini varoluşculuk ilə tamamlayaraq,  absurdizmin “yabancılaşma “ fikri ilə mükəmməl bir həddə çatdırmışdır.  Bu mövzuda “Varlıq və Heçlik”, “Varoluşculuk”, “Bulantı“ kimi romanları,   “Azadlığın yolları “ başlığı ilə yazılmış üç əsərlik  ( “Yaşanmayan zaman”, “Ağıl çağı “, “Tükəniş “ )trilogiya yazan Sartr  əsərlərini, insan, onun taleyi,  daxili  hiss, duyğu və düşüncələrini, yanlızlığını qərb fəlsəfəsinin üç təməl daşı ilə (Ekzistensializm—Nihilizm—Absurdizm) taclandırmağı əvəzolunmaz qələmi ilə uğurlu şəkildə bacarmışdır. Yazıçı, özünün də yaradıcılarından olduğu Varoluşculuğun  “azadlıq”,  “izdirab”,  “varlıq”,  “köhnə inanc” ; nihilizmin  “heçlik” , “boşluq” və  absurdizmin  “yadlaşmaq”, “hissisləşmək” , “robotlaşmaq”  kimi  tezislərini istər roman,  istərsə də  hekayələrində  ustalıqla  mənalandırmışdır.  

              Filosofun fəlsəfi fikirlərini yansıtdığı əsərlər içərisində təkcə böyük həcmli romanlar deyil, həm də cəmi bir neçə səhifədən ibarət olan hekayələri yer alır.  İçərisində “Otaq”, “Herostrat “, “İntim” , “Madrid markası” kimi hekayələrin də yer aldığı silsilənin ilk hekayəsi olan “Divar”  əsəri yazıçının az söz ilə yaşamın tragikomik  səhnələrinin geniş təsvirini özündə əks etdirir. Ekzistensializm—absurdizm—nihilizm yolunun cəmi 12 saat çərçivəsində tamamlandığı hekayədə obrazın keçirdiyi böyük dəyişim, insanın qorxu və qayğı vəziyyətində xəyal,  plan, ümid və ən əsası da keçən zamanın sanki dayanaraq əslində heç yaşana bilməməsi kimi anlar ustalıqla qələmə alınmışdır.  

“Divar” hekayəsi

           Jan Pol Sartrın “Divar” əsərində ekzistensializm və bu cərəyanın təməlində duran absurdizm idealarını Pablo, Tom, Xuan, Belçikalı və başqa obrazlarla ifadə etdiyini görmək mümkündür. Hekayədə hadisələrə fərqli statuslardan baxış maraqlı olsa da, bunun eyni obraz tərəfindən icra olunması daha da diqqəti cəlb edir. Bu zaman isə belə bir fikrə sahib oluruq:əsərin əvvəlində məhkum olunmuş obraz ilə sonda ölümə doğru irəliləyən obraz arasında qalın bir divar vardır.  Edama məhkum olunmuş Pablo daha bir müddət əvvəl ağlına belə gətirmədiyi ölümü artıq təsəvvür edir, gözündə canlandırır. Əsərdə Pablonun ölüm haqqında fikirləri, əslində insan varlığının mahiyyət etibarilə bir “HEÇLİK”dən ibarət olduğunu göstərir. Ekzistensializmin üçün səciyyəvi olan “anlaşılmazlıq”  ideyası məhkumları  ölümə  aparan  son on iki  saatda gizlidir.  Bu fikrə, Pablonun  özünü  ifadə  edərkən hisslərinin qorxu olmadığını və bunun adsız olduğunu deməsi ilə gəlmək mümkündür. İnsanlığın təməlini təşkil edən əxlaqi dəyərlərin  “ölüm”  və  “Varoluş sancısı” çizgisində  sərgiləndiyi  hekayədə Pablo tərəfindən anlaşılmayan bu  hissin də varoluş sancısı olduğunu söyləyə bilərik.

              Obrazın keçmişini süzgəcdən keçirdikdən sonra həyatının əvvəlcədən məhkum olduğunu söyləməsi ilə ekzistensializmin digər bir ideyası olan “azadlıq” məsələsinə toxunulduğu hekayə absurdizmin nəticələndirdiyi hissislik və robotlaşmanın verdiyi özgürlük məsələsi öz əksini tapır. Nitşe yaradıcılığında dəfələrlə şahid olduğumuz  “düşüncə məhbusluğu”  məhz bu duyğularla yoxa çıxdıqdan sonra obrazın düşüncələrdən, qayğı və hisslərdən arınaraq məhbusluğa bir növ vida etdiyini görürük. Əsərin tam da bu nöqtəsində Nitşenin “hələ sən azadlıq axtaran məhbussan”(1 .Səh.48)  və “Özgür mü diyorsun kendine? Sana hükmeden düşünceni duymak isterim” (1. Səh.73) cümlələrinin  ruhu duyulur. Pablonu da  öz fikirlərinin məhbusu kimi qiymətləndirmək olar. Əsərdəki  “MƏN” ideasını absurdizm ilə bağlaşdırmaq təbii səciyyə daşıyır , çünki Pablo “edam olunan da , baxan da MƏNƏM” deyirdi. O özünün gözündə canlandırdığı edamına baxır, lakin gördüyü MƏN ə yaddır.  Fikrimizcə, əsərin əvvəlində adlandıra bilmədiyi hiss “ləyaqətsizcə ölmək” qorxusudur. Çünki R.Qrisi qoruduğu zaman özü də anlamasa da satqın kimi ölmək istəmir.  Bu zaman ölümdən qorxan bir obrazın komissarı səhv yönləndirib sonda ölümü gözə almayacağını da düşünmədən keçmək olmaz. “Köhnə inanc” məsələsinə irihəcmli əsərlərində olduğu kimi, hekayələrində də yer verən yazıçı azadlıq problemi ilə onu tamamlamağı bacarmışdır. Belə ki, əsərin bir neçə nöqtəsində keçmişini xatırladığını gördüyümüz Pablonun bu iki zaman çərçivəsində məhbus olana qədərki sabit və dogmatik inanclarından da arındığını söyləyə bilərik. Sartr köhnə inanclara “mauvaise foi” adlandıraraq bu keçmişin qəflət  içində  yaşamaqdan  başqa bir şey olmadığını  fəlsəfi  ağırlıqlarla sübut etməyə çalışmışdır. Determinizmin “ “şüursuzluq” anlayışına  özünün  “azadlıq” anlayışı ilə  qarşı  çıxan  filosof  varoluşu üç  istiqamətdə dəyərləndirir: özündə varlıq ; özü üçün varlıq  və başqası (cəmiyyət)  üçün varlıq. Sartr  da  Pablonun  simasında  cəmiyyət içərisində bir mövqe  tutan obrazın həyatında baş verən absurdluqlar nəticəsində  öz  seçimi olan, yəni özü üçün olan bir varlığa çevrilməsini təsvir edir.  

            Simvolizmin müxtəlif çalarlarının hakim olduğu hekayəyə diqqət yetirdikdə “həbs” anlayışının fikizi və zehni cəmiyyəti  təmsil etdiyi qənaətinə gəlmək mümkündür. Pablo və digərlərini əhatə edən həbsin dörd divarını  əslində cəmiyyətin öz düşüncəsinə uyğunlaşdırmaqla bir növ məhbusa çevirdiyi əhatə kimi də qiymətləndirə bilərik. Bu  əsər  ölüm, təsadüf, həyatın absurdluğu düşüncələrinə və “Seçimlərimizin nəticələri nədir? kimi suala  yönəlmişdir.  Hekayədə divar birinin ölümünün qaçılmazlığını simvollaşdırır və məhkumları edam edəcək atəş qrupunun “divarına” da işarə edir . Oxuduğumuz zaman  adının insanın daxili dünyası ilə cəmiyyət arasındakı qalın DİVARLARDAN alındığını düşünüldüyü əsərdə diqqət çəkən əsas məsələrdən biri də “həyat” və “ölüm” məsələsidir. Sartr fəlsəfəsində bu “Heçlik içində varoluş” adlandırılır. Hekayədə   Pablo və digərlər  obrazların həbs otağı kimi bəd bir məkanda öz “mən” lərinin arayıcısına çevrilmələrini də bu heçliyin simvolikası olaraq dəyərləndirə bilərik.   Əsərin  əvvəlində güllələrin bədəninə girdiyini , ölümün ağrısını təsəvvür edən Pablonun sonda bütün bunlara qarşı robotlaşması və sonda bu hissin məzxərəyə çevrilərək bir insan həyatını yox etməsi əslində bu iki məfhum (həyat və ölüm) arasındakı çizginin incəliyini bir daha göstərir. Aldığımız qərarlar, etdiyimiz bütün hər şey və edə biləcəklərimiz döngüsündə olan varoluş sancıları obrazın hiss etdiyi “boşluq” duyğularını dolduraraq adlandırılmayacaq bir hala çevirir.   “Insan nə deyilsə odur, nədirsə o deyil ” deyən Sartr xasiyyətcə bir-birinə yad olan Tom və Pablonu eyni zirzəmidə ölümə məhkum edərək onların bir-birlərində özlərini görmələrinə nail olur. Pablonun dili ilə desək sanki onlar artıq “əkiz” idilər. Sartrın “insan tənhalığı”nı və onun “izdirab”ını hansı yollarla əks etdirməsi isə insanı daha çox düşündürür. Sartre fəlsəfəsinin mərkəzində bir-biri ilə əlaqəli dörd hadisə durur : şüur, azadlıq, zərərli niyyət və həqiqət. Zaman məhfumunun  şüur nəzəriyyəsi üçün önəmi vardır. Hekayənin qəhrəmanı duyduğu boşluq hissi ilə keçmişini müqayisə edərək öz həqiqətini tapır . 

               Sartr yaradıcılığında sadəcə mənəvi aləmin deyil, səthi, gözlə gördüyümüz adi əşyalar belə bir anlam daşıyır. Biz bunu “Bulantı” əsərində də “divan” və bu hekayədə olduğu kimi, “oturacaq” kimi əşyalarla təsvirdə görürük.      Əsərdə qəhrəmanların həbs olunduğu təkadamlıq kamera, toxunduğu oturacaq, aldığı qoxu belə bir məna ifadə edir. Təkadamlıq kameranın soyuqluğundan bəhs edən Pablonu əldən salanın  təklik olduğunu görürük. Komçanı sevməsinə rəğmən onunla görüşmək istəməsinin səbəbini qızın, onun qoxusundan iyrənmə ehtimalında göstərən Pablo, fikrimizcə, Konçanın onun gözlərində yaranmış hissizləşməni görməsini istəməməsidir. “Ürəkbulanma” əsərində “əşyalar adlarından azad olublar” deyən Sartr Rokantenin “oturacaq” üzərindəki təsəvvürlərini bu dəfə Tom ilə davam etdirir. Əlini oturacağa vuran Tom tez əlini çəkir. Lakin onu qorxudan Rokantenin gördüyü “ölü eşşək”yox , öz ölümünün təsviridir. Bütün duyğuları özünəməxsus yollarla ifadə etmiş Sartr, həmçinin əsərdə varlıq və heçlik arasındakı divarın da mövcudluğunu göstərməyə nail olmuşdur. Hekayənin son səhnəsini isə absurdizmin ən pik həddi də adlandırmaq olar. Satqın kimi ölmək istəməyən Pablonun həyatla zarafat etdiyi anda, həyatın “təsadüf” ilə əslində onunla məzxərəsini təsvir edən Sartr, düşüncə və həyat tərzinə görə bir-birinə bənzəyən, ruhları adiləşmiş insanlarlara qarşı, özünün absurdluq yolunda öz “Mən” ini, daha dəqiq desək, öz varlığına dönən obrazını qoyur.  

             Nəticə etibarilə Sartr əsərində ,insanın öz “MƏN” ində  yaşadıqlarının cəmiyyət içərisində yanaşmasını istər obrazlarla, istərsə də əşyalarla dərin şəkildə ifadə etmişdir. Həyat və ölüm mövzusundakı düşüncələri ilə insan, yaşam , yaşam qayəsi kimi dəyərləri sorğuladan Sartre həm Fransada, həm də öz ölkəsindən kənarda geniş yayılmış bir nüfuza sahib idi, yazıçı-intellektual şəxsiyyəti nəzəri və hərəkət insan keyfiyyətlərini özündə birləşdirir. 

Ədəbiyyat 

Friedrich Wilhelm Nietzsche  “Böyle buyurdu Zerdüşt “  İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2015 , p.400. 

Jan Pol Sartr  “Seçilmiş əsərləri “  “Şərq-Qərb” nəşriyyatı,  2013, p.600.  

“e-Dalga”. Şəbəkə Dərgisi. Sayı no 2, Kulturoloji. “Postmodernizm” Kulturoloji, Ədəbi-Tənqidi Yazılar toplusu

Guliyev, K. (1998). Bədii ədəbiyyatda Varoluşçuluk. “Cahan” Dərgisi, 4.

İlkin mənbə: /edebiyyat.az/

Müəllif: Zəhra HƏŞİMOVA

ZƏHRA HƏŞİMOVANIN YAZILARI


GÜNNUR AĞAYEVANIN YAZILARI

ÇİNGİZ ABDULLAYEV MÜKAFATI


>>>SATIŞDA OLAN KİTABLAR


Aşıq Qurban: – Pərdəli gəzməyən

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

> > > > MÜTLƏQ OXUYUN !!!

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“XƏZAN” JURNALI PDF

WWW.BEYDEMİR.RU

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru