BAKININ FƏVVARƏLƏR MEYDANININ “PARAPET” ADI HANSI MƏNADANDIR?
(Əsl bakılılar bu bağa “Parapet bağı” deyirlər.)
Bu gün Bakı şəhərində öz gözəlliyi ilə insanı məftun edən Fəvvarələr Meydanı şəhərin köhnə meydanlarından biridir.Onun görünüşü şəhərimizin və xarici turistlərin nəzərini cəlb edir və bura bir turistik məkana çevrilmişdir.
Parkı gəzərkən ətrafımda gəzişən bir uşaq anasından xəbər aldı ki, “ana bura niyə Parapet bağı deyirlər?”Anası uşağa cavab verə bilmədi və “biz belə eşitmişik” cavabını verdi.
Bu gün mövcud olan istər toponimik, istərsə də tarixi adların öyrənilməsi dilçilik elmindən keçir.Həm toponimik adlar, həm də tarixi adlar insan təfəkkürü ilə yaranmışdır.Söz yaradıcılığının sütunu insanın təfəkkürüdür.Nominativlişmiş sözlər insan zəkasının məhsuludur.Əgər söz varsa orada dilçilik faktoru mütləqdir.
Bakının Fəvvarələr Meydanının tarixi “Parapet” adının öyrənilməsi dilçilik baxımından çox vacibdir.Bu adın bu günə qədər öyrənilməməsi bəzi jarqon mənşəli mənaların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.Məhz bu məndə təəssüf hissi oyadır.Uşağın verdiyi suala nəinki tək onun anası, heç dilçiliklə məşğul olanlar da cavablandıra bilməmişlər.Bu nə vaxta qədər davam edəcəkdir?
Keçək “Parapet” adının semantik etimologiyasına.(Onsuz da bu suala cavab verən olmayacaq.)
Tarixi məlumatları təkrar etmək məqsədim yoxdur.Ancaq tarixi məqamlar dilçilik aspektinə böyük cığırlar açır.Tarixi məlumatın birində deyilir ki, “1920-ci ildə Sovet dönəmində bağın “Günəşli meydan” adı “Marks bağı” adlandırıldı, bağ yaşıllaşdırıldı və orada daha parad keçirilmədi.Paradlar əvəzinə sovet tədbirləri və teatrların açıq havada tamaşaları, siyasi çıxışlar keçirilirdi.
Bu tarixi mətndə “parad” sözü nəzərimi cəlb etdi və adın öyrənilməsinə düzgün istiqamət oldu.
“Parapet” sözünün 1-ci hecası latın mənşəli dillərdə olan “parade” sözü dilimizdə “rəsmi keçid, nümayiş” kimi mənalanır.
Sözün 2-ci hecası “pet” sözü latın mənşəli dillərdə “pedestrian, a pied, a piedi, in pede” və s. kimi “piyada” mənasını bildirir.
Həqiqətən də bu meydanın həm nümayiş məqsədli və eyni zamanda şəhərin digər küçələrinə keçid kimi funksiyası olmuşdur.
“Parapet” meydanının adı geniş mənada “nümayiş və keçid” meydanı mənasını daşımışdır.
“Parade” sözü latın mənşəli söz olsa da, Oxford lüğəti bu adı heç bir izahlı lüğətində aça bilməmişdir.Bunun səbəbi dünya dilçilərinin (lüğətçilərin) Fironizm dilçiliyindən xəbərlərinin olmamasıdır.Təəssüf ki, bu mənzərə bu günə aiddir.
“Parade” sözü fironizmin leksikasıdır.Latın dilindəki, “pare” sözü qibti dilindəki “fərr” sözündəndir.Dilimizdəki ərəb mənşəli “feil” sözü də “hərəkət” mənasını bildirir.”Hərəkət” sözü də qibti mənşəli olub, “Hor” tanrısının adından yaranmadır.
Sözün tarixi semantikası Fironla bağlıdır.Firon Musanın adamlarını “Günəş Tanrısına” biət etmədikləri üçün onları Misirdən qovmuşdur.Lakin Musanın adamları Fironun qisasını duyaraq onlar yol boyu piyada qaçmışlar.”Parade” sözü Fironun dövründən latın dilinə Fironun adının “far” şəklindən “par” şəklini almış yüzlərlə adlarından biridir.
Bu gün moda sərgilərinin nümayiş etdilməsinə ingilis dilində “fair” deyilir.Bu sərgidə geyimləri yeriyərək nümayiş etdirirlər.(Görəsən dünyanın ən varlı milyarder modelyerləri bu sözün mənasını bilirlər?)
Ingilis dilində “fare” sözü “gediş haqqı”; arxaik mənada “səyahət etmək” kimi mənalanır.(Ingilislər bunu haradan bilərlər?)
Hətta ingilis dilində olan “following” -“ardınca getmək” sözü də buradandır.(Sözdə r-l samit əvəzlənməsidir.)
“Qaçmaq” sözü istər latın mənşəli olsun, istər Qədim Oğuz mənşəli dillərdə eyni paralellikdədir.Yəni latın mənşəli dillərdə “pair”-“qoşa” sözü və oğuz dillərində “qoşa” cüt mənasında “ayaq” mənasını bildirir.
Maraqlıdır, dilimizdə olan “piyada” sözü yəqin ki, yunan-roma dövründən dilimizə keçmədir.Rus dilindəki “пешком” sözü də buradandır.
Ərəb dilindəki “fərari” – “qaçqın düşmək” sözü də fironizmlə bağlıdır.
Araşdırmadan aydın olur ki, “parad” sözü həm semantik, həm də tarixi mənada fironizmdən gəlir.Onun tarixi terminologiyası Fironun keçirdiyi müxtəlif tədbirlərin nümayişlərindən formalaşmışdır.Rus dilindəki “парадный” sözü də “keçid” mənasındadır.”Keçmək” sözü də dilimizə “qoşa” sözündən törəmədir.Sözün ən ilkin mənası “qoç” inamından yaranmadır.Yəni “qoç” inancımızın “qoşa buynuzlu” olmasından yaranmadır.Yəni ayağın qoşa olması(iki).Əslində bizlərə verilən “köçəri” adı bizim inancımızın adı olan “qoç+lar” terminin təhrif olunmuş nominatividir.
Tarixdəki “ağ qoyunlular” və “qaraqoyunlular” soyları da “qoç” heyvanının adı ilə tayfanın inanc adı ilə adlanmasındandır.
Latın mənşəli dillərdə “keçmək” sözü də türk dillərinin paralelliyindədir.”Cross” sözü bu gün də idman yarışlarının bir növü kimi adlanır.”Cross” sözünün özü Latın dilindəki “cornu”-“buynuz” sözündəndir.Yəni dilçilərin aça bilmədiyi C+C –dir.Ayağın qoşa(iki) mənasındandır.Türklərin “koşmak” sözü daha əski türk formasını özündə saxlamışdır.
Nəticə olaraq “PARAPET” sözünün əsl mənası dilimizdə olan onun jarqonik mənadan təmizlənmiş “Nümayiş keçidi, rəsmi keçid” mənası daşıması dilçiliyin tarixi və müqayisəli təhlili əsasında ən doğru yekunudur.
P.S.Hərdən fikirləşirəm “yazım, yazmayım?”Mənə elə gəlir ki, “yazmaq” yaxşıdır.”Oxumaq” olsa daha da yaxşıdır.
Müəllif: Həsən ƏLİYEV
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
YAZARLAR.AZ
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru