Öncə söz vardı…
3-cü hissə
Qövsi Təbrizi
(Qeyd: Həm “Öncə söz vardı”, həm də “Fədailərimizi tanıyaq!” rubrikalarında bir kəlmə belə vikipediyadan məlumat yoxdur, çünki əziyyətli araşdırmalarımı rəzalətə sürükləyə bilmərəm.Ona görə ki, vikipediyadakı informasiyalar bərbad vəziyyətdədir)
Qövsi təbrizlidir, İsfahanda yetişib, ilk ədəbi çağlarında Füzulini təqlid edərək şeirlər yazıb.
Bəs niyə “Qövsi” təxəllüsü ilə?
Biləsiniz ki, ərəbcə yayın, kamanın adına qövs deyirlər.Görünür gözəl kaman və ox yonduğundan təxəllüsünü Qövsi götürüb.Sonuna “yayi” nisbi izafə qoşursan olur-Qövsi.Dostlar, indi ərəbcə lüğətimə baxıram ki, yozumları bir daha dəqiqləşdirim.
“Qövs” sözünün mənaları:
1) yay, kaman
2) çevrənin bir hissəsi
3) on iki bürcdən günəşin noyabr ayına daxil olduğu bürc.Qövsi-qüzəh isə göy qurşağı deməkdir.
Qövseyn-iki yay, iki kaman
Qövsi-qövs şəklində.
Deməli, doğru yozumdur.
-Bəs əsl adı nə idi bu təbrizli balasının?
-Əlicandır, bəzi mənbələrdə Əlicanbəy.
Haşiyə:
Onu da qeyd edim ki, orta çağda təkcə “təbrizli” nisbəsi ilə yazan şairlərin sayı minlərlə olub.
İndi gələk, şairin barəsində yazılanlara:
İngilis yazıçısı Şarl Rio Britaniya Muzeyi üçün tərtib etdiyi kataloqda Qövsi haqqında belə məlumatlarda bulunub:
“Qövsinin əsərlərindən əsasən Təbrizdə yaşaması, şiə olması, Füzuliyə mötəqid şeirlər deməsi aydınlaşır”
Şarl Rionun sözünə əsas gətirək, yəni ki, deyib keçməyək.Təbrizli olduğuna onlarla dəlil, şeir var.Ən azı Qövsi Təbrizi deyəndə Təbrizin mənzərəsi açılır üzümüzə.Bəs şiə olduğunu necə bilək? Ona da dəlillər var:
Heç bundan çəkmə qəm Qövsi, əgər bina isən,
Qəm neçün çəksin qulami-Heydər Kərrar olan.
Qulami-Heydər.Açar ifadə budur.Yəni Hz.Əlinin (əs) qulu.Heydər-yəni ərəbcə aslan, şir, igid, cəsur. Həzrəti Əlinin ləqəblərindən biridir Heydər, Şahi-Mərdan kimi. Bəs Kərrar nədir?
Kərr-ərəbcə hücum deməkdir.Əsasən, təkrar-təkrar hücum etmək mənasında işlənir.İmam Əli (əs) döyüşlərdə, cənglərdə bu cür ad çıxarıbmış, sən demə.Yenilməzliyi, inadı ilə, geri çəkilib yenidən yağı üzərinə şığıması ilə məşhur imiş.
Qövsi bizə məhz bunu eyham vuraraq, dəqiq və yerində deyilmiş bir ifadə tapır-Kərrar.
Qayıdaq Şarl Rioya:
“Britaniya Muzeyində olan əlyazması isə naqisdir, əvvəl və son beytləri yoxdur”
Eylə kim dərman sənindir, dərdi-bidərman sənindir,
Hər nə etsən padişahım, eylə kim, fərman sənindir.
“Nəhayət, 17-ci əsrdə Azərbaycanın “lirik-rübabi” şairlərindən olan Təbrizli Qövsi parlayaraq rübabi şeirlərində şəksiz Füzulinin qəzəllərinə təqlidən inşad etdi”
Bunu da professor, rus şərqşünası A.Krımski yazıb.Onun haqda məxəzləri göstərərkən
Nur Həsənin “Nigaristani-süxən” təzkirəsini də unutmayaq! Ancaq bütün məxəzlər bir-birinə uyğun gəlir, şair haqqında kəskin fərqlər, ziddiyyətlər görünmür.(Adətən əksinə olur)
Təbriz açar könlümü, Qövsi, gər açılsa,
Hərçənd ki, firdovs İsfahanə yetişməz.
Qövsinin Uğurlu xanla yaxın dostluğu da olub.Söhbət Qarabağ və Gəncə bəylərbəyisi olan Məhəmmədqulu xanın oğlundan, Molla Əbdülrəzzaq Kaşinin şagirdindən gedir. Gözəl də şair olub Uğurlu xan.Uğurlu xanın bir müddət İsfahanda yaşamasını nəzərə alsaq, bu yazılanlar təsdiqini tapır.
Haşiyə:
Bir mənbədə Uğurlu xanın İsfahanla yanaşı Qumda yaşadığına da rast gəlmişəm.
Digər təsdiq isə bu haqda yazılan şeirlərdir.
Uğurlu xan Ziyad oğlu müsahib ruzgarında,
Ki daniş gövhər ilə var malamal dərya tək.
Qövsi şairlərimizin bir neçəsi ilə müasir olub.Məsələn, Qövsinin Mövci ilə olan qəzəllərini buna nümunə çəkmək olar.
Mövci:
Aldı könül qulağa yenə dilruba səsi,
Pəjmürdə gül açıldı, eşitdi səba səsi.
Qövsi:
Ta ovuc tutdu bülbüli-dastan səra səsi,
Kahi gəlir qulağıma bir aşina səsi.
Mövci:
Mövci, xudadən istəbu bəhr içrə sən nicat,
Girdabə düşsə gəşti neylər naxuda səsi.
Qövsi:
Rahzən bu yolda Xızır libasında ün verir,
Qövsi necə təmiz bula rəhnüma səsi.
Böyük ehtimalla Qövsi ömür boyu evli olmayıb, yaxud da evlənib, amma sonsuz olub.
Hər halda, iki variantdan biridir.Yəni şairin övladının olmadığı dəqiqdir.Belə bir beyti var:
Qövsi yaxardı nəsil qəmi cavidan məni,
Yandırmasaydı müsərrih rəngin çırağımı.
06.05.2024
(Yazıda Şarl Rionun, Nur Həsənin,
Salman Mümtazın dəlilləri ilə yanaşı öz mülahizələrimdən, habelə rəhmətlik
Cavid Axundovun zəngin kitabxanasında olan və mənə yadigar qalan
“ərəb və fars sözləri lüğəti” ndən istifadə etmişəm)
MÜƏLLİF: TURAN UĞUR
“FƏDAİLƏRİMİZİ TANIYAQ!” RUBRİKASI
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru