Öncə söz vardı…
4-cü hissə
Azəri Çələbi-şair, alim.
(Öncə söz vardı rubrikasını sözə ehya verən qutsal şairlərimizin ruhuna ithaf edirəm)
Azəri Çələbi-Əvvəlcə “çələb” sözünün mənşəyini aydınlaşdıraq.Azərbaycanın bir sıra bölgələrində-Göyçayda, Şəkidə, Cəbrayılda və bsşqa yerlərdə bu gün də Çələbi adında insanlar, yaxud adekvat olaraq təxminən “seyid” statusunda bulunan şəxslər var.Türkiyədə və Azərbaycanda vaxtilə alimlərə, seçkin insanlara “çələbi” deyirdilər.Türkiyədə çox sonralar bunu “əfəndi” təbiri əvəz elədi.Bir az dərinə getdikcə görürsən ki, Orta Asiyada da bu təbir işlək olub.
Məsələn, böyük alim Əl-Fərabiyə qazaxlar çələb deyirlər.
-Bəs hansı mənada?
-Ən mürəkkəb rəmzləri yozan hissi idrak sahibi mənasında, çünki bu rəmzləri elə onlar özləri yaradıblar.
Çələb sözünün lüğəvi mənası isə “Tanrı” deməkdir.Çox maraqlısı budur ki, bir səs fərqi ilə “çələb” sözünü “cələb” yəni “ç” səsi əvəzinə “c” desək, mənası fahişə alınacaq.Belə nümunələr dilimizdə var.Bu presindentin dərin mahiyyəti və fəlsəfi qatı var: Yəni cənnətə yalnız qılıncın iti tiyəsi üzərində getmək mümkündür.Yəni ki, yaxşı ilə pisi, əxlaqla-əxlaqsızlığı, zirvə ilə enişi yalnız bir sədd, bir cızıq ayırır.
İndi isə lüğətimə baxıram:
Cələb-ərəbcədir.
1) əxlaqsız qadın, fahişə
2)satış üçün gətirilən canlı (kəniz, mal-qara və.s)
Amma “çələb” görünür xalis türk sözü olduğundan, təbii olaraq “ərəb-fars sözləri” lüğətində yer almayıb.
İndi gələk şair Azəri Çələbiyə.
Əsl adı İbrahim olan bu şair Mövlanə Əhməd bin Şeyx Müslihdin əfəndinin oğludur. “Daha” sı da var: Nişançı Mahmud Çələbinin qardaşıdır Azəri Çələbi.Özü də Əbulsəud şagirdlərindən hesab olunur.Füzulinin müasiridir-desək yanılmarıq
Şair hicri 993 tarixində Hüma şəhərinin xaricində vəfat edib.Osmanlı təzkirəçiləri onu alim, şair, həlim, müşfiq bir zat kimi qələmə veriblər.
Şair Azəri Çələbinin divanı olduğu kəsindir. “Nəqşi-xəyal” mənzuməsi 12 min beytdən ibarətdir.İçində bir sıra təmsilat və hekayələr toplusu yer alır.Azəri Çələbi Füzulinin müasiri olsa da, ondan daha çox Nizami qoxusu gəlir.Bu, şəxsən mənim öz qənaətimdir.
-Nə üçün?
-Təmsilat, rəvayət, hekayələri bir arada birikdirmək ənənəsi Şeyx Nizamidən gəlir. “Sirlər xəzinəsi” buna misaldır.Azəri Çələbinin qəzəllərində hikməti və ibrəti də sezsək, dediklərim tam mənada bəraət qazanar.Yeri gəlmişkən, ulus olaraq daha bir qazancımız var:
Şair Azəri Çələbinin bu misraları.Onun divanından bizə ərməğan qalan nümunələr.
Bir sərv bəslədim neçə il bağban olub,
Sərkeşlik etdi ol dəxi damən kəşan olub.
Axıtdı çox könülləri manənd cuybar,
Ol sərvi-gülüzar könlünə vəchi var.
Şeirimə qafiyə etsəm nola mahi-kahi
Bir bəhanə araram anmağa Əbdü-Allahi.
Nə qəm gər Azəri aludeyi-gərd günah olsa,
Olur ruzi-cəzadə lütfün izhar etməyə bais.
Son misralar qəzəlin mənasını açır.
Gərd- farscadır
1) toz, torpaq
2) dərd, hüzn, ələm
Bitmədi.Bir mənası da var:
3) Gəzən, dolanan-
Fələk, tale mənasında olan “gərdun” da buradan yaranıb.Hətta gərdişi-dövran-zəmanə sözü də.
Aludeyi-gərd çox güman ki, dərd mənasında işlənib, Füzulidəki kimi.Dərdə aludə olmaq günah olsa, yenə eybi yox deyir Azəri Çələbi.Cəza günündə lütfünü görməyim üçün bir bəhanə olacaq.Görüşümüz üçün baiskar mən olaram.Əla yozumdur.Bunu irfani anlamda başa düşsək lap yerinənə düşər.Yəni günahdan belə çəkinmirəm, ən azı Allahın lütfünü görmək üçün onunla ən azı bir görüşümüz, bir təmasımız olacaq da. Məncə, əlaaaaaaaadır!
08 may 2024
(Yazımda öz araşdırmalarımla yanaşı
Oljas Süleymenovun və Salman Mümtazın bəzi faktlarına istinad etmişəm)
MÜƏLLİF: TURAN UĞUR
“FƏDAİLƏRİMİZİ TANIYAQ!” RUBRİKASI
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru