Öncə söz vardı…(7)
Mahmud Kaşğari-Türkologiyanın banisi
(Bu rubrikanı sözü qutsal sayan şairlərimizin ruhuna ithaf edirəm)
Masanın üstündə “Divani-lüğatit-türk” kitabı var. Mahmud Kaşğaridən söz düşür.Əkrəm Cəfər dillənir:
-Mahmud Kaşğari türkologiyanın banisidir.11-ci əsrin ortalarında Kaşğar elində yaşayıb-yaratmış böyük filosofdur.
Kaşğari öz dövrünün türk ellərini qarış-qarış gəzib, Çindən Ruma qədər dolaşıb, türk xalqlarının dilini, folklorunu, etnoqrafiyasını ləhcə və şivələrini tədqiq edərək çox qiymətli elmi əsərlər yaradıb.
-Bəs Kaşğar eli haradadır?
-Kaşğar şərqi Türküstanda, yəni Çinin şimal-qərbində şəhərdir, həm də vilayətin adıdır.
Haşiyə: Bəzi mənbələrdə Kaşğar elinin Azıx kəndində (İndiki Özbəkistanda) bəzi mənbələrdə İsık-kul gölünün sahilində-Barskan şəhərində (indiki Qırğızıstanda) doğulub Mahmud Kaşğari.İstənilən halda Kaşğari uyğur türküdür.
Kaşğar dili də uyğur dilinin ən böyük dialektlərindəndir.
-Bəs uyğurlar kimdir?
-Türk xalqları 3 böyük qrupa bölünür:
1) Uyğur türkləri
2) Oğuz türkləri
3) Qıpçaq türkləri
Tarixdə ən qədim və ən mədəni uyğur xalqı olub.
5-6 əsrlərdən qalan yazı abidələri göstərir ki, oğuz və qıpçaq qismləri hələ köçəri halda ikən uyğurlar məşhur şəhərlərdə oturaq həyat keçirib, böyük sənət, geniş ticarət sahibi olublar.Uyğurların evində belə rəssamlıq sənəti çox inkişaf edibmiş.Təkcə divarları, tavanı deyil, döşəməni də gözəl rəsmlərlə bəzəmişlər.
Haşiyə: Uyğurların qədim türk qolu olduğu danılmazdır, necə ki, qıpçaqların daha müasir olması barədə mübahisə yoxdur.Ancaq biz oğuz türkləri haqqında bunu demək çətindir.Altay dil ailəsunin, türk dillərinin oğuz qolu olduqca qədimə dayanır.Qazax şairi Oljas Süleymenov
“Türklər tarixdən əvvəl” əsərində yazır:
Oljas Süleymenov:
“Məktəb illərindən bilirik ki, qaxax dili ən gənc dillərə aiddir. O, türk dilləri ailəsinin qıpçaq qrupuna daxildir.Hesab olunur ki, qıpçaq qrupu oğuz, karluq qrupundan sonra yaranıb, qədimdə özü haqqında yazılı məlumat qoymayıb.Orxon-Yenisey yazılarınln rəsmi tarixi isə bizim eranın 5-ci əsridir.Bu böyük abidələrin dili oğuz və karluq dillərinin normasını əks etdirir”
Görürsüzmü deməli oğuzların yazı mədəniyyəti olub və Oljas Süleymenov birinci Oğuzun sonra karluqun adını çəkir”
Süleymenovun “Az i Ya” əsərində də açıq şəkildə görürük:
“Dədəm Qorqud gəldi, şadlıq çaldı, boy boyladı, soy söylədi.Qazi ərənlər başına nə gəldiyini söylədi.-Qanı dediyim bəy ərənlər?
Dünya mənim deyənlər? Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı?
Bəlkə igid İspakın iç-oğuz ozanının bu söyləməsini Assuriyanın zeytun pöhrəliyində dinləyib.”
Əlbəttə, biz şərti olaraq dastanın tarixini 1300 il götürdük.Hər şeydən ziyadə Dədə Qorqud akademik Kamal Abdullanın təbiri ilə desək bir prinsipdir.O, həm özündən sonrakı epoxaya, həm də özündən əvvəlki dövrlərə işıq tutur.
Mən Kamal müəllimin bu fikrini çox bəyənir və sərrast şəkildə deyilmiş həqiqət sayıram.Məncə, sayğıdəyər akademikimiz dastanın reseptini dürüst yaza bilib.Çünki Dədə Qorqudda xeyli epizod var ki, onun rişələrini eradan əvvəlki dönəmdə aramaq lazım gəlir, nəinki 7-ci əsrdə.
Qayıdıram əsas mövzuya.
Hazırda 6 milyona qədər uyğur türkü Çində yaşayır.(Bu, 1965-ci ildə gedən statistikadır) Qazaxıstan və Özbəkistanda da uyğurlar var.
Mahmud Kaşğari öz məşhur əsərini ərəbcə yazıb.Bağdad xəlifəsi Müqtədiyə 1073-1074-cü illərdə təqdim edib.O zaman türk dili və ərəb dili yanaşı işlənirdi.Kaşğarinin bu kitabı türklərə ərəb, ərəblərə türk dilini öyrətmək rolunu oynayıb.
1939-cu ildə İstanbulda buraxılmış “Divani-lüğatit-türk” ün türkcəyə uyğunlaşdırmasını Besim Atalay edib.
-Bəs bu kitab necə üzə çıxıb?
-Dostlar, balaca bir araşdırma apardım.Sən demə, Kaşğarinin bu əsəri 900 il elm aləminə bəlli olmayıb.Əli Əmiri adlı türk kitabxanaçısı naməlum bir qadından bu kitabı alıb qoruyub, 1912-ci ildə Türkiyə Maarif Nazirliyinə təqdim edib.
-Sonra?
-Sonrası da corab söküyü kimi gəlib.Kilisli sadə bir müəllim- Rıfat adlı birisi əsəri 3 cildə bölərək 1915-ci ildə nəşr etdirib.Bu kitabın elm cameəsinə məlum olması türkologiya üçün bir səadətdir.”Səadət”- dedim, yeri gəlmişkən, “Kutadğu-biliq” (“Səadətnamə”) poemasında olan bir sıra düyünlər də “Divan” nın meydana çıxması ilə çözülüb. Bu gün bütün dünyada türkoloqların söykəndikləri ən mötəbər mənbə məhz “Divan” dır.
Kaşğari həm də hərbçi olub.Dilçilik elmində ən böyük alimlərin tədqiqat üsullarının əsasını o verib.Bu çağacan müqayisəli dilçilik elminin yaradılması 19-cu əsrdə alman alimlərinə isnad verilirdi.Humbol Qrim, Frans Bop-bu elmin yaradıcıları sayılırdı. “Divan” ın çıxması ilə bəlli oldu ki, müqayisəli üsulu hələ 11-ci əsrin ortalarında Mahmud Kaşğari icad edib.
Türk oğlu türk, alim, aristokrat, türkoloq
Mahmud Kaşğari.
13 may 2024-cü il
(Yazımda şəxsi qənaətlərimlə yanaşı əruzşünas-alim Əkrəm Cəfərin,
Xəlil Rza Ulutürkün xatirələrinə, habelə
Oljas Süleymenovun, Kamal Abdullanın fikirlərinə söykənmmişəm)
MÜƏLLİF: TURAN UĞUR
“FƏDAİLƏRİMİZİ TANIYAQ!” RUBRİKASI
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru