اوچ گون ایدی کندی ائرمنی قولدورلاریندان تمیزلهییب، مرکزله علاقه ساخلامیشدیلار، قوه گوندرسینلر. مرکزدن اونا قطعی جاواب وئرمهییب دئمیشدیلر: “گؤرهک نه ائده بیلریک.”
اوچ گون ایدی کندین اطرافینا قاراوول قویوب و اؤزلری کندین کؤرپو کناریندا اولان یئمکخانادا یئرلهشیب مرکزله علاقه یاراتماغا چالیشیردیلار. علاقه یارانمیردی. بوتون دسته تشویش ایچیندهیدی. “بلکه مرکز اله کئچیب، اودور کی جاواب وئرمیرلر” بیر آن اورهییندن کئچدی. اورهییندهکینی دیلینه گتیرمهدی. یئمکلری قورتارماق اوزرهیدی. تئلچی بیرآن دستهیی یئره قویموردو. آنجاق او طرفدن جاواب گلمیردی.
سحره یاخین هاوا سویوقلامیشدی. تک-تک قار الهنیردی. پوستدان گلن قاراوولچولار یاتیردیلار. هاوا آیازیلاییب چیسکین کندین و یئمکخانانین اوزهریندن چکیلیردی. اون بئش- ایگیرمی مترلیک آیدینجا گؤرونوردو. بیردن کندین یوخاری باشیندا آتیشما باشلادی. تئز آیاغا دوروب ایکی نفر او طرفه گؤندردی: “تئز اولون سیز ایکینیز یوخارییا گئدین. بیزده اوبیری پوستلاری مؤحکملندیرمهلییک.”-دئدی. نئچه آن کئچمهدن کندین آشاغی طرفینده آتیشما باشلادی. آتش سسلری چوخالدی. پوستلارا کمک یوللادی. هر پوستا بیر باشچی تعیین ائدیب و تاپشیریق وئردی: “چالیشین قولدورلاری کندین ایچریسینه چکیب درسلرینی وئرین.”
آتیشما گوجلنمیشدی. پیلیموتلار بیرآن سنگیمیردیلر. هاوا ایشیقلانیب اطراف آیدینجا گؤرونوردو. ائرمنی قولدورلاری بویوک بیر نئچه دستهیله بونلارا هجوم ائتمیشدیلر. اونلارین سایی قات- قات بونلاردان آرتیق ایدی. گوجلو سیلاحلارلا تجهیز اولونموشدولار. قولدورلاری کندین ایچریسینه چکیب بویوک تلفاتا معروض قویموشدولار. دؤیوش شدتله داوام ائدیردی. مرمیلری قورتارماق اوزرهیدی. پوستلارا خبر گؤندردی: “مرمیلرینیزدن یئترینجه یارارلانین. محاصیرهیه آلینمیشیق. سون مرمی بیزی اونلارین الیندن قورتارمالی دیر. اونلار گرک بیزه غالیب گلمهسینلر. بیز اؤلومومیزله اونلاری ناکام قویمالییق.”
ایرهلیده ائرمنیلر هوجوما باشلامیشدیلار. هر طرفدن آتش یاغیردی. گئتدیکجه سایلاری آزالیردی. گئری چکیلدیلر. یئمکخانا آرخادایدی. اؤزلرینی یئمکخانایا یئتیریب ایکینجی قاتا قالخدیلار. اوچ نفر قالمیشدیلار. دوارلاری اؤزلرینه سنگر ائدیب پنجرهدن اونلاری آتشه توتدولار. ائرمنیلر خزل یارپاغی سایاغی یئره تؤکولوردولر. آنجاق بئشی اولوردوسه، آلتیسی یئرینی توتوردو. ائرمنیلر قومبارا آتدیلار. یئمکخانانی توز و باریت قوخوسو بورودو. ایچریده قالماق مومکون اولمادیقیندان اؤزونو یئمکخانانین باییرینا سالدی. یئمکخانانین مانقالی اونون گؤزونه چارپدی. اورانی یاخشی تانییردی. بورانین اوستو مانقال و آشاغیسی کؤمور آنباری ایدی. مانقال دورد دمیر اوستونده اطرافی تاختایلا اؤرتولموشدو. انی بیر متر اوزونو ایکی و اوجالیغی یئردن هشتاد سانت ایدی. چوخ کؤومور توتسون دئیه ایچریسینی اووب بیر متر یئردن آشاغی سالمیشدیلار. اؤزونو اورایا یئتیریب کؤمور تایلارینین آلتیندا گیزلندی. آتش سسی آزالیردی. بیرآزدان یئمکخانین پیلکنلریندن آیاق تاققیلتیلاری ائشیدیلدی. دئمهلی بوتون یولداشلارینی ایتیرمیشدی.
یئریندن دربنمیردی. نفسینی سینه بوشلوغوندا حبس ائتمیشدی. بوتون حیسلریایله باییری دینشهییردی. تاختانین جیریغیندان باییری گؤروردو. قولدورلار گل-گئت ائدیردیلر. او اونلارین آیاقلارینی، دیزدن آشاغینی گؤروردو.
ائرمنی باشچیسی “سیرایا دوزولون”. -دئیه سسلندی. دسته سیرایا دوزولدو. اللی-آتمیش نفر اولاردیلار. نئچه نفر سسلهییب تاپشیریق وئردی: “بوتون کندین بور-بوجاقلارینا کیمی دولاشین. بیر شئی نظردن قاچماسین”. -دئدی. دستهیه راحاتلیق وئردی. هره اؤز دوردوغو یئرده سرهلندی. باشچی اونا یاخین اولدوغوندان بوتون امرلری آیندینجا ائشیدیردی.
گئدنلر بیر-بیر قاییدیب راپورت وئردیلر: “بوتون کند ضررسیزلشیب. بو کند بیزیم الیمیزده اولدوغوندان اونلار عکس هجوملا کندی اله کئچیریبلر. ساییلاری آز اولدوغوندان کشفیاتچیمیشلار. بیریده جانینی ساغ قورتارا بیلمهییب. یالیلاریدا هئچ یوخدور. بوتون کند و اؤندهکی کندلرده بیزیم الیمیزدهدیر.”
باشچی تئلچینی سسلهدی: “قرارگاهلا علاقه ساخلا.”-دئدی. تئلچی علاقه یارادایب دستهیی اونا وئردی: “بوتون کند اله کئچیب. اللی نفره یاخین ایتیرمیشک. اون دورد نفر آغیر یارالی دیر. امرینیزی گؤزلهییرم.” تئلین او طرفینده دانیشانین سؤزلرینی ائشیده بیلمهدی. “باش اوسته، امرینیزه عمل اولونور.” -دئیه دستهیی تئلچییه وئردی.
باشچی درحال خبردالیق وئردی. هامی اؤز یئرینده سیرایا دوزولدو. ” ایرهلیده آغیر دؤیوش گئدیر. بیزیمکیلر تاب گتیرمهییب، گئری چکیلیرلر. اونلارین بیزیم کمگیمیزه احتیاجی وار. اون کیلومتر قاباقدا خستهخانا وار. یارالیلاری دا اؤزوموزله آپارمالییق. آرخادان آغیر تئخنیکا و تانکلار بیزیم کمگیمیزه گلیر. تلهسین یولا دوشوروک.”- دئدی. او دوردوغو یئرده اونلارین گئتمهسینی گؤروردو.
او نه ائدهجهیینی بیلمیردی. تانکلار و آغیر تئخنیکا اونون فیکرینی دارماداغین ائتمیشدی. ایچریده بوغولوردو. دسته سیرایلا کؤرپونون اوستونده ایرهلیلهییردی. اونلار اوزاقلاشدیقدا اطرافی دینشهدی. سس-کوی کسیلمیشدی. مانقالین آنباریندان چیخیب سورونه-سورونه یئمکخانایا طرف یؤنلیب اؤزونو زئرزمییه سالدی.
نریمان دایی بو یئمکخانانی باغینین قیراغی و یولون کناریندا تیکمیشدی. یول طرفدن بیر مرتبه و باغ طرفدن ایکی مرتبه ایدی. یئمکخانانین آرخاسیندا بویوک بیر قوواق آغاجی واریدی. بو قوواغین دووره کؤلگهسینده دورد-بئش ماسا یئرلشردی. آغاجین گؤودهسی ائله بویوک ایدی کی بوماسادا اوتورانلار او بیر ماسالاردا اوتورانلاری گؤرمزدیلر. مشتریلر یاز-یای مؤسومونده آشاغی و پاییز- قیش آیلاریندا اوست قاتدا اوتوراردیلار.
اؤزونو قوواغین آرخاسینا چکدی. آخیرینجی قولدورلار کؤرپونون اوستوندن کئچیردیلر..او قرارا گلدیکی کؤرپونو پارتلادسین. کؤرپو اوتوز-قیرخ مترلیکدهیدی. اورا نئجه گئتملی ایدی؟ اونو گؤره بیلردیلر. بیردن بیر خاطره یادینا دوشدو.
یئمکخانین آرخاسیندا نریمان دایینین باغی یئرلشیردی. بو باغین سویو بیر کؤهولدن گلردی. یازین اورتالاریندان یایین اوللرینه قدر چایین سویونون سطحی قالخاردی. سو آیاغی ایله گلیب باغی سوواراردی. سویون سطحی آشاغی دوشنده دجل اوشاقلارین سیناق میدانی اولاردی.
یایین آخیرلاری ایدی. اورتا مکتبی قورتارمیشدیلار. هره اؤز سندینی اینستوتا وئرمیشدی. نامیق کند تصرفاتی اینستوتو، انتقام انشات، اودا اوکراینا یئر قووهلر اینستوتونا. جاوابلار گلیب اوچونوده گؤتورموشدولر. گؤنلرینی نریمان دایینی باغیندا کئچیریردیلر. بیر گؤن آخشام اوستو انتقام دئدی:”گلین مرجلشک. کؤهولون بو باشیندان گیریب او بیری باشیندان چیخمالییق. بیر-بیریمیزدن آرالی اولمالییق. هرکس گئری قاییدسا اودوزور. اوهامینی یئمهیه قوناق ائتمهلیدیر.”
کؤهوله اول نامیق ، اوندان بیر نئچه دقیقه سونرا انتقام و آخیردا او کئچدی. اون-اون بئش متر گئتمیشدی، اونو واهیمه بورودو. قارانلیق، نم قوخولو هاوا و دوواردا اوچوشان یاراسالار اونو قیجیقلاندیردی. تاب گتیرهبیلمهییب، گئری دوندو. دوستلارین قوناقلیقی اونون حسابینا وئریلدی.
اوکرایینا انستوتونو قورتاریب، جسارتینه گورا مدال آلیب، کشفیات بولومونده ضابیط وظیفهسینه ییهلنمیشدی. روسیا داغیلیب، آذربایجان مستقیل اولدوقدا باکی دا یئر قووهلر آلانین کشفیات بولومونون کاماندری اولموشدو. قاراباغ، ائرمنی قولدورلاری طرفیندن ایشغال اولدوقدا، کؤنوللو جبههیه گلیب، کشفیات بؤلومون یاراتدی. اونلارین کندی بویوک استراتژی یؤنلره مالیک ایدی. کند ائرمنی ایشغالیندا اولدوغوندان اوبیری جبههلرده چتینلیک چکیردیلر. باش کاماندرین اجلاسیندا آیاغا دوروب اون بئش نفرلیک بیر دسته ایله کندی ائرمنی قولدورلاریندان آزاد ائتمهیه سؤز وئردی. باش کاماندردن خاهیش ائلهدی کی کند آزاد اولدوقدا قووه گؤندریلسین.
ایکیجه گون چکمهدن دستهنی یاراتدی. دسته عضولرینین چوخو همیئرلیسی ایدی. اونلار کندی اللرینین ایچی کیمی بوتون بور-بوجاقلارینا کیمی بلد ایدیلر. گون باتار- باتماز کنده یاخینلاشدیلار. چایین ایچریسینده گیزلهنیب هاوانین قارالماغینی گؤزلهدیلر. بوتون لازیمی تاپشیریقلاری وئریب دورد طرفدن کندی قومارالاییب و سسیز-سمیرسیز بوتون پوستدا اولان قولدورلاری سویوغ آلتلرله آرادان گؤتوردولر. ائرمنی قرارگاهینی دینامیتلهییب کنارا چکیلدیلر. قرارگاه بیر آنین ایچینده پارتلاییب هاوایا سوورولدو. ایچریدن جانینی قورتاران دا باییردا گوﻟﻠهلندی……
زئرزمییه کئچیب دینامیت یئشیگینی گوتوردو. بیر کندیرله ساغ آیاغینا باغلاییب و کؤهوله گیردی. ایندی اطرافینا فیکیر وئرمهدن، دورد ال-آیاقلی ایرهلیلهییردی. اونو دوشوندورن آنجاق کؤهولدن او طرفه چیخماسی و کؤرپونو دینامیتله پارتلاتماسی ایدی.
نهایت کؤرپودن چیخدی. دینامیت یئشیگینی آیاغیندان آچیب بوینونا کئچیردی. ایلک ستوندان قالخیب دینامیتلری ستونا یئرلشدیردی. ستونلار بیر-بیرندن بئش متر آرالی ایدی. دوشوب بیرده قالخماق واخت ایتیرمکدن علاوه احتیاطسیزلیق ایدی. کؤرپونون تیریندن یاپیشیب وار گوجویله ایرهلیلهییب ستونلاری دینامیتلهییردی. قول ساعاتینا باخدی. اون دقیقهیه ایکی ستون دینامیتلهمیشدی. هله سککیز ستون آرخادا قالیردی. دئمهلی آزی اللی دقیقه واخت لازیم ایدی کی ایشینی قورتارسین. یئشیگی گؤزدن کئچیردی. یئترینجه دینامیت واریدی. خرجلری بیرآزدا آرتیردی. آلتینجی ستونو قورتارمیشدی. بیردن تانکلارین سسینی ائشتدی. دورد ستون هله آرخادایدی. بو آز مدتده ستونلارین هامیسینی دینامیتلهییب، قورتارا بیلمهیهجکدی. دینامیتلری یوخون فاصلهلرله کؤرپونون تیرلرینه ده یئرلشدیریردی. یئدینجی ستونا چاتمیشدی. کؤرپو بیردن دبردی. تانکلار کؤرپونون اوستونه چیخیردیلار. قالان دینامیتلری یئدینجی ستوندا یئرلشدیردی. هر آن تاققیلتی چوخالیردی. بوش یئشیگی بوینوندان چیخاریب تیردن آسدی. دینامیت ایشه سالان جاهازی الینه آلدی. قان-تر ایچینده بوغولوردو. هر آن سانکی بیر گون ایدی. آیاقلارینی تیره دایایاراق کورهیینی ستونا یاپیشدیردی. ایندی اللری آزاد اولموشدو. تاققیلتی بئینینه دوشوردو. کؤرپو ائله سیلکلنیردی کی آز قالا ترازلیغینی ایتیریردی. وار گوجونو آیاقلارینا وئریب اؤزونو ستونا یاپشدیردی. تانکلار باشینین اوستوندهیدی. جاهازی ایشه سالدی.
بیر آنین ایچینده بویوک بیر پارتلاییش یاراندی. دومان قاریشیق آلوو اطرافی بورودو. کؤرپو هاوایا سوورولدو. اوستونده اولان تانکلار و بوتون حربی تئخیکالار یووارلانیب چایین ایچینه توکولوب آلوولانیب یئنیدن پاتلاییش سسی عالمی بورودو………..
دئییلنه گورا سمندر قوشو اوددان یارانیر. منجه قاراباغ قارتالی دا اوددان یارانیر. اونون جیسمی داغیلسادا روحو قارتال کیمی قاراباغین سماسینی دولاشیر…..
Qarabağ döyüşlərində qəhrəmancasına varlıqlarını qurban verənlərin əbədi xatirəsinə:
Üç gün idi kəndi erməni quldurlarından təmizləiyb, mərkəzlə əlaqə saxlamışdılar, quvvə göndərsinlər. mərkəzdən ona qəti cavab verməiyb demişdilər: “görək nə edə bilərik.”
Üç gün idi kəndin ətrafına gözətçi qoyüb və özləri kəndin körpü kənarında olan yeməkxanada yerləşib mərkəzlə əlaqə yaratmağa çalışırdılar. Əlaqə yaranmırdı. Bütün dəstə təşviş içındə idi. “Bəlkə mərkz ələ keçib, odur ki cavab vermirlər” Bir an ürəıyəndən keçdi. ürəıyndəkını dilinə gətirmədi. Yeməkləri qurtarmaq üzrə idi. Telçi bir an dəstəiy yerə qoymürdü. Ancaq o tərəfdən cavab gəlmirdi.
Səhərə yaxın hava soyuqlamışdı. Tək-tək qar ələnırdı. postdan gələn gözətçilar yatırdılar. Hava ayazılayıb çiskin kəndin və yeməkxananın üzərındən çəkilirdi. Onbeş-iyirmi metirlik aydınca görünürdü.
Birdən kəndin yuxarı başında atışma başladı. Tez ayağa durub iki nəfər o tərəfə göndərdi: “Tez olun siz ikiniz yuxarıya gedin. bizdə o bırı postları möhkəmləndirməliyik.” – dedi.
Neçə an keçmədən kəndin aşağı tərəfində də atışma başladı. Atş səsləri çoxaldı. postlara kömək yolladı. Hər posta bir başçı təyin edib və tapşırıq verdi: “Çalışın quldurları kəndin içərisinə çəkib dərslərini verin.”
Atışma güclənmişdi. Pilimiyotlar bır an səngimirdilər. Hava ışıqlanıb ətraf aydınca görünürdü. Erməni quldurları böyük bir neçə dəstə ilə bunlara hucüm etmişdilər. Onların sayı qat-qat bunlardan artıq idi. Güclü silahlarla təchiz olunmuşdular. Quldurları kəndin içərisinə çəkib böyük tələfata məruz qoymuşdular. Döyüş şidətlə davam edirdi. Mərmiləri qurtarmaq üzrə idi. Postlara xəbr göndərdi: “Mərmilərinizdən yetərincə yararlanın. Mühasirəiə alınmışıq. Son mərmi bizi onların əlindən qurtarmalı dır. Onlar gərk bizə qalib gəlməsinlər. Biz ölümümüzlə onları nakam qoymalıyq.”
İrəlidə ermənilər hucuma başlamışdılar. hər tərəfdən atş yağırdı. Getdikcə sayları azalırdı. Geri çəkildilər. Yeməkxana arxadaydı. Özlərini yeməkxanaya yetirib ikinci qata qalxdılar. Üç nəfər qalmişdilar. Divarları özlərinə səngr edib pəncərədən onları atşə tutdular. Ermənilər xəzl yarpağı sayağı yerə tökülürdülər. Ancaq beşi ölürdüsə, altısı yerini tütürdü.
Ermənilər qumbara atdılar. Yeməkxananı toz-tustu və barıt qoxusu bürüdü. İçəridə qalmaq mümkün olmadığından özünü yeməkxananın bayırına saldı. Yeməkxananın manqalı onun gözünə çarpdı. Oranı yaxşı tanıyrdı. Buranın ustu manqal və aşağısı kömür anbarı idi. Manqal dörd dəmir ustündə ətrafı taxtayla örtülmüşdü. Enı bir metir ozunu iki və ucalığı yerdən həştad santim idi. Çox kömür tütsün deyə içərısini ovub bir metir yerdən aşağı salmışdılar. Özünü oraya yetirib kömür taylarının altında gizləndi. Atş səsi azalırdı. Bırazdan yeməkxananın pilləkənlərindən ayaq taqqıltıları eşidildi. Deməli bütün yoldaşlarını itirmişdi.
Yerindən tərpənmirdi. Nəfəsini sinə buşluğunda həbs etmişdi. Bütün hissləri ilə bayiri dinşəiyrdi. Taxtanın cırığından bayiri görürdü. Quldurlar gəl-get edirdilər. O onların ayaqlarını, dizdən aşağı görürdü.
Erməni başçısı “sıraya düzülün” -deyə səsləndi. Dəstə sıraya düzüldü. Əllı-altmış nəfər olardılar. Neçə nəfər səsləiyb tapşırıq verdi: “Bütün kəndin bur-bucaqlarına kimi dolaşın. Bir şey nəzərdən qaçmasın” -dedi. Dəstəiə rahatlıq verdi. Hərə öz durduğu yerdə sərələndi. Başçı ona yaxın olduğundan bütün əmrlərı ayndınca eşidirdi.
Gedənlər bir-bir qayidib raport verdilər: “Bütün kənd zərərsizləşib. Bu kənd bizim əlimizdə olduğundan onlar əks hucumla kəndi ələ keçiriblər. Sayları az olduğundan kəşfıyatçıimışlar. Heç biri canını sağ qurtara bilməiyb. Yaralılarıda yoxdur. Bütün kənd və öndəki kənədlərdə bizim əlimizdədir”.
Başçı telçini səslədi: “Qərargahla əlaqə saxla” -dedi. Telçi əlaqə yaradib dəstəiy ona verdi: “Bütün kənd ələ keçib. əllı nəfərə yaxın itirmişk. Ondürd nəfər ağır yaralı dir. Əmrinizi gözləiyrəm.” Telin o tərəfində danışanın sözlərini eşidə bilmədi. “Baş üstə, əmrinizə əməl olunur.” -deyə dəstəiy telçiyə verdi.
Başçı dərhal xəbrdarlıq verdi. hamı öz yerində sıraya düzüldü. “İrəlidə ağır döyüş gedir. bizimkilər tab gətirməiyb, geri çəkilirlər. Onların bizim köməimizə ehtıyacı var. On kilometir qabaqda xəstəxana var. Yaralıları da özümüzlə aparmalıyq. Arxadan ağır texnıka və tanklar bizim köməimizə gəlir. Tələsin yola düşürük.” -dedi.
O durduğu yerdə onların getməsini görürdü. O nə edəcəiyni bilmirdi. Tanklar və ağır texnıka onun fikrini darmadağın etmişdi. İçəridə boğulurdu. Dəstə sırayla körpünün ustündə irəliləiyrdi. Onlar uzaqlaşdıqda ətrafı dinşədi. Səs-küy kəsilmişdi. Manqalın anbarından çıxıb sürünə-sürünə yeməkxanaya tərəf yönəlib özünü zerzəmiyə saldı.
Nərman dayı bu yeməkxananı bağının qırağı və yolun kənarında tikmişdi. Yol tərəfdən bir və bağ tərəfdən iki mərtbə idi. Yeməkxananın arxasında böyük bir qovaq ağacı varidi. Bu qovağın dövrə kölgəsində dürd-beş masa yerləşrdi. Ağacın gövdəsi elə böyük idi ki, bu masada oturanlar o biri masalarda oturanları görməzdilər. Muştrilər yaz-yay mövsümündə aşağı və payız-qiş aylarında ust qatda oturardılar…
Özünü qovağın arxasına çəkdi. axırıncı quldurlar körpünün ustundən keçirdilər. O qərara gəldiki körpünü partlatsın. Körpü otuz-qirx metirlikdə idi. Ora necə getəmli idi? Onu görə bilərdilər. Birdən bir xatirə yadına düşdü.
…Yeməkxananın arxasında nərman dayının bağı yerləşirdi. Bu bağın süyü bir köhüldən gələrdi. Yazın ortalarından yayın əvvəllərinə qədər çayın süyünün səthi qalxardı. Sü ayağı ilə gəlib bağı suvarardı. Süyün səthi aşağı düsənədə dəcəl uşaqların sınaq meydanı olardı.
Yayın axırları idi. Orta məktbi qurtarmışdılar. Hərə öz sənədini istədiyi instuta vermişdi. Namıq kənd təssərufatı instutu, İntiqam inşaat, oda ukrayna yer quvvələr instutuna. Cavablar gəlib, üçünüdə götürmüşdülər. Günlərini nərman dayının bağında keçirirdilər. Bir gün axşam ustu intiqam dedi: “Gəlin mərcləşək. Köhülün bu başından girib o biri başından çıxmalıyq. Bir-birimizdən aralı olmalıyq. Hərkəs geri qayidsa uduzur. O hamını yeməyə qonaq etməlidir”.
Köhülə əvvəl namıq, ondan bir neçə dəqiqə sonra intiqam və axırda o keçdi. On-onbeş metir getmişdi, onu vahimə bürüdü. Qaranlıq ,nəm qüxülü hava və divarda oçuşan yarasalar onu qıcıqlandırdı. Tab gətirə bilməiyb, geri döndü. Dostların qonaqlıqı onun hesabına verildi.
Ukrayına instutunu qurtarıb, cəsarətinə görə medal alıb, kəşfıyat bölümündə zabıt vəzifəsinə yiələnmişdi. Sovetlər dağılıb, Azərbaycan mustəqil olduqda bakı da yer quvvələr alanın kəşfıyat bölümünün komanderı olmuşdu. Qarabağ, erməni quldurları tərəfindən ışğal olduqda, könüllü cəbhəiə gəlib, kəşfıyat bölümün yaratdı.
Onların kəndi böyük strateji yönlərə malik idi. Kənd erməni işğalında olduğundan o bırı cəbhələrdə çətinlik çəkirdilər. Baş komanderın iclasında ayağa dorüb on beş nəfərlik bir dəstə ilə kəndi erməni quldurlarından azad etməiə söz verdi. Baş komanderdən xahış etdi ki kənd azad olduqda quvvə göndərilsin.
İkicə gün çəkmədən dəstəni yaratdı. Dəstə özvlərinin çoxü həmyerlisi idi. Onlar kəndi əllərının ıçı kimi bütün bur-bucaqlarına kimi bəld idilər. Gün batar-batmaz kəndə yaxınlaşdılar. Çayın içərisində gizlənib havanın qaralmasını gözlədilər. Bütün lazımı tapşırıqları verib dörd tərəfdən kəndi qomaralayib və səssiz-səmirsiz bütün postda olan quldurları soyuq alətlə aradan götürdülər. Erməni qərargahını dinamitləiyb kənara çəkildilər. Qərargah bir anın içində partlayıb havaya sovruldu. Içərıdən canını qurtaran da bayirda güllələndi……
Zerzəmiyə keçib dinamit yeşiyini götürdü. Bir kəndirlə sağ ayağına bağlayıb və köhülə girdi. İndi ətrafına fikir vermədən, dörd əl-ayaqlı irəliləiyrdı. Onu düşündürn ancaq köhüldən o tərəfə çıxması və körpünü dinamitlə partlatması idi.
Nəhayt körpüdən çıxdı. Dinamit yeşiyini ayağından açıb boynuna keçirdi. İlk sutundan qalxıb dinamitlərı sutuna yerləşdirdi. Sutunlar bir-birindən beş metir arali idi. Duşüb birdə qalxmaq vaxt itirməkdən əlavə ehtiyatsızlıq idi. Körpünün tirindən yapışıb var gücüylə irəliləiyb sutunları dinamitləıyrdı. Qol saatına baxdı. on dəqiqəiə iki sutun dinamitləmışdı. Hələ səkkiz sutun arxada qalırdı. Deməli azı əlli dəqiqə vaxt lazım idi ki işini qurtarsın. Yeşiyi gözdən keçirdi. Yetərincə dinamit vardı. Xərcləri bırazda artırdı.
Altıncı sutunu qurtarmışdı. Birdən tankların səsini eştdi. Dörd sutun hələ arxadaydı. Bu az muddətdə sutunların hamısını dinamitləiyb, qurtara bilməyəcəkdi. Dinamitlərı yoxun fasilə ilə körpünün tirlərinədə yerləşdirirdi.
Yeddinci sutuna çatmışdı. Körpü birdən titrədi. Tanklar körpünün ustünə çıxırdılar. qalan dinamitləri yeddinci sutunda yerləşdirdi. Hər an taqqıltı çoxalırdı. Boş yeşiyi boynundan çıxarıb tirdən asdı. Dinamit işə salan cihazı əlinə aldı. Qan-tər içində boğulurdu.
Hər an sankı bir gün idi. Ayaqlarını tirə dayayaraq kürəiyni sutuna yapışdırdı. İndi əllərı azad olmuşdu. Taqqıltı beyninə düşürdü. Körpü elə silkələnirdi ki, az qala tərazlığını itirirdi. Var gücünü ayaqlarına verib özünü sutuna yapşdırdı. Tanklar başının üstundə idi. Cihazı işə saldı.
Bir anın içində böyük bir partlayış yarandı. Duman qarışq alov ətrafı bürüdü. Körpü havaya sovrüldü. Ustündə olan tanklar və bütün hərbi texnikalar yuvarlanıb çayın içinə tökülüb alovlanıb yenidən partlayış səsi aləmi bürüyürdü………..
….Deyilənə görə səməndər quşü oddan yaranır. Məncə qarabağ qartalıda oddan yaranır. Onun cismi dağılsada ruhu qartal kimi qarabağın səmasını dolaşır…..
– باشینا دؤنوم. من ساوادسیز بیر آدام نه بیلیم اورادا نه یازیلیب. منی هئچ دانیشدیران اولوب کی، بارماقدا باسام؟ بایاق دئدیم. ایندی ده دئییرم، کاش قیچیم سینایدی او گون ائودن باییرا چیخمایایدیم.
او فیکره دالاراق، پرونده‌نی واراقلاییب، بیرده اوخودو. چوخ سوساندان و دوشونندن سونرا:
– ایوب دایی، او گونو خاطرلاییرسان؟ یادیندا قالانی و نه حادثه باش وئردیینی دئیه‌بیلرسنمی؟
قوجا یئرینده بیرآز قوردالاندی. سانکی دانیشماغا سؤز آختاریردی. هارادان، نه یئردن باشلامیسیندان، یادداشینی الک-ولک ائدیردی. دریندن نفس آلیب کؤکس اؤتوردو:
– یازین اورتا آیی‌نین ایلک اون گونلویو اولاردی بالا… سحر چاغی صبح نامازیندان سونرا منیم سو نوبه‌م ایدی. هاوا هله قارانلیق ایدی. یوخودان آییلدیم. دئدیم بئواختا قالماییم، نامازی دا ائله اؤروشدو قیلارام. دوردوم آیاغا باغلامانی و بئلی گؤتوروب گئتدیم یونجالی باغا. هاوا هله آیازیمامیشدی. کوچه‌لر ساکتلیک ایدی. یونجالی باغ کنددن بیر آز آرالی ایدی. من باغا چاتار-چاتماز هاوا آیازییردی. باشلادیم ورگانلاری ساهمانلاییب، سو یولونو راحاتلادیم. یان-یوؤوره‌نی دولاندیم. دان یئری سؤکولموشدو. کندین ناخیرلاری و چوبانلاری‌نین های-هاراییلاری ائشیدیلیردی. اذان سسی گلدی. قابدا گتیردییم سو ایلا دستماز آلیب، باشلادیم نامازیمی قیلدیم. نامازی قورتاراندان سونرا آرخا سو گلدیینی گؤردوم. باشلادیم سو یوللارینی یئنیدن تمیزله‌مه‌یه، ورگانی محکملندیرمه‌یه. ائله بو زامان زینال پیدا اولدو. و باشلادی منیمله دئدی-گودو ائله‌مه‌یه: «سو نوبه‌سی منیم دیر. سن نییه باغینی سوراریرسان؟». منده دئدیم: «سحر-سحر اووقاتیمی کورلاما، اوغول! بوتون کند اهلی بیلیر بو ساعات منیم نوبه‌مدیر». باش آغریسی وئرمه‌ییم، سؤزوموز چپ گلدی. یاخامدان توتدو. من بیله‌ییندن یاپیشیب ایته‌له‌ییب، اؤزومدن کنارلارشدیرماق ایسته‌دیکده، یئر سوروشکن اولدوغوندان او ترازلیغینی ساخلایا بیلمهییب، ورگانا طرف ییخیلدی. باشی ورگاندا اولان بؤیوک سال داشا دییب اویدو. من اونون قوللاریندان یاپیشیب سیلکه‌له‌دیم. اویموشدو…
خبر سالدیم. های-هارای چکدیم. قونشو کندچیلر گلدیلر. اونون اؤلدوسونو بیلدیریب منی قینادیلار. بو زامان زینالین آتاسی کندین اربابی‌نین مباشیری گلدی و منی دؤیه-دؤیه پاسگاها آپاریب وئردی. و بو گونه‌جن بوردایام.
سلیقه‌یله اوتولنمیش قارا پئنجک-شالوار، دوم آغ یاخاسی و قوللاری نشاستالی ابریشم کؤینک، آل قیرمیزی رنگده کراوات، پارلاق قارا وئرنی باشماق، بیر جوت تزه جوراب و بیر مکتوب پاکتی. بو اشیالاری آییردیقدا بیر-بیر کنارا قویدو. پاکتی اهمال گؤتورب تلسمه‌دن آچدی. یازی خطی تانیش ایدی. فریده یازمیشدی:
«عزیزیم فریدون.
ایسته‌دیکلرینی گؤندریرم. چوخ اوزگونم. بو پالتارلاری اوتوله‌ییب قورتارینجا یوز دفعه اؤلوب-دیریلمیشم. حقیقت نه قدر آجی اولسادا، اونو درک ائدیب و دوشونمک، اولدوقجا آغیردیر. بو شراییطده سنین نه فیکرده اولدوغونو و نه دوشوندویونو آغلیمادا بئله گتیره بیلمیرم.
دوستاقخانانین رییسی‌له چوخ دانیشدیم. یالواردیم، خواهش ائله‌دیم. آنجاق گؤروش اجازه‌سی وئریلمه‌دی. بیلیرم سنین توتدوغون و چالیشدیغین حقیقت و انسان‌سئورلیک یول، داواملی اولاجاق. اینانیرام سن بو گؤنلره همیشه حاضر ایدین. اینام و اراده‌یله بو یولا قدم قویموشدون. سنسیز یاشاماق منیمچون چوخ آغیر و دؤزولمز اولاجاق.
من بوتون قوّه‌مله چالیشاجاغام، اوغلوموز آیدینی وطنپرور و انسان‌سئور روحدا بؤیودوب، تربیه ائده‌م. بو دنیادا هرکس دوشونجه‌سی قدر ایز قویور. سنله منیم طالع یولوموز بو ایمیش. سن باجاردیغین قدر ایز قویا بیلدین. هر آددیمین گله‌جک نامینه، وطنین آزادلیغی اوغروندا مبارزه یولونون مشعلینه چئوریلدی. اینانیرام بو ایشیقلی یول داوام ائده‌جک. سنین دوشونجه‌لرین و فداکار اراده و اینامین گله‌جک وطن اوغوللارینین یولونو ایشقلاندیراجاق. وطنیمیز، ابدی آزادلیق بایراغی آلتیندا، سنی و مبارز یولداشلارینی ابدی خاطرلایاجاق.
امینم کی، بو یولدا بوتون وار گوجونله مبارزه آپاردین. نه قدر دنیا یاشاییر، سنین روحون، دوشونجه و فیکرلرین آذربایجان و وطن‌سئورلرین یولونا ایشیق ساچاجاق.
سنی سئویرم: فریده».
مکتوبو سلیقه‌یله قاتلاییب، پاکته قویدو. «آیدین» سؤزو اونو چوخ سارسیتدی. دوققوز آیدان آرتیق ایدی اوغلو بو دنیایا گؤز آچمیشدی. بیر دفعه ده اولسون اونو گؤرمه‌میشدی. قوخولاییب باغرینا باسمامیشدی. «آتا»نین نه اولدوغونو دادمامیشدی.
«یقین ایندی ایمکله‌ییر. بلکه‌ده الیندن یاپیشسان آیاغا دوروب بیر-ایکی آددیم دا آتار. بیرآز دجلله‌شیبده. قیغیلدایا-قیغیلدایا، شیطانلیق دا ائدیر. نئچه آیدان سونرا سؤزلری اؤیرنمه‌یه باشلایاجاق. گؤرسن ایلک دئیه‌جه‌یی سؤز نه اولاجاق». یقین بیلیردی «آتا» سؤزجویونو او هله باشا دوشمه‌یه‌جک، بلکه ده عؤمرونون سونونا قدر هئچ آنلامایاجاقدا…
فریده ایله بیرلیکده بو آدی سئچمیشدیلر. بیر گون آخشام شام یئمه‌ییندن سونرا سؤزلری اوشاق حاقدا اولدو. اونو نئجه بؤیودوب باشا چاتدیرماسیندان، اوخودوب وطن قایغیسی چکمه‌سیندن دانیشدیلار. فریده اوغلان اوشاغی اولماسینی دئدیکده فریدون، اوشاغین جنسی حاقدا هئچ بیر سؤز دئمه‌دن ساغلام و سالم اولماسینی ایسته‌میشدی. نئجه ده اونون گلمه‌سینی، بو دنیایا گؤز آچماسینی سئوینجله گؤزله‌ییردیلر. آنجاق بئله اولمادی. بو سعادتی یالنیز اونلارا یوخ بوتون آذربایجانا چوخ گؤردولر. شاه اصول اداره‌سی بؤیوک امپریالیست آمریکا و انگلیس دولتلرینین بویوندورغو آلتیندا و اونلارین نظامی قوّه‌لری و ساواش تجهیزاتی ایلا آذربایجانا تجاوز ائتمیشدی. ملی حکومتی دارماداغین ائدرک، بؤیوک و عصرین آجیناجاقلی طالعینی آذربایجان خالقینا یاشادیب و سؤیقریما معروض قویوب، تبریزین کوچه‌لرینده‌کی قنولاردا سو یئرینه قیزیل قان آخیتمیشدی.
شهرده گولله سسی بیر آن سنگیمیردی. هر گولله‌یله بیر عایله باشسیز قالیردی. وای اوغول! وای قارداش! وای آتا سسی بوتون شهری بوروموشدو. تبریزه یاغان و یئره چؤکن آغ-آپپاق قار، ایگید و آصلان اوغولارین، آتالارین و قارداشلارین ایستی قانی ایله ارییب و قنولارا قرمیزی یول سالمیشدی…
پئنجک-شالواری الینه آلیب، ساغا-سولا چئویردی. بوتون وارلیغی ایلا یادداشینی ورقله‌دی. گؤزلری یول چکرک، سیماسینی شوخ بیر تبسوم بورودو:
«ایکینجی دنیا ساواشی باشا چاتمیشدی. متفق دولتلرله آلمان فاشیزمی آراسیندا صلح مقاویله‌سی باغلانمیشدی. فرانسه‌نین پاریس شهرینده صلح کنفرانسی آدیندان بوتون دنیا دولتلریندن نماینده ایسته‌نیلمیشدی. آذربایجان ملی مجلسی طرفیندن اونو فرانسه دیلینی مکمل بیلدیی و باجاریقلی سیاسی دیپلمات اولدوغو اوچون نماینده تعیین ائتمیشدیلر. کنفرانسین واختینا بیر آی فرصت وارایدی. عدلیه اداره‌سینده تاپشیریقلارینی ایشچیلرین عهده‌سینه بوراخیب حاضرلیق گؤروردو.
تبریزین مشهور درزی‌سی‌نین دوکانینا گئدیب پارچانی بینمیشدی. درزی اونون اؤلچولرینی گؤتوردوکده اونون تیکه‌جه‌یی پئنجک-شالوارا اینامینی آرتیریب دئمیشدی:«ماشالله، گؤز دیمه‌سین. بو اؤلچولرله لاپ ناشی درزی‌نین ده ایشی اعلا آلینار». فریدون ایسه گولومسیرک دئمیشدی: «گؤرک نه ائدیرسن. ائله بیر ایش گؤرمه‌لیسن، بوتون کنفرانس اشتراکچیلاری بیلمه‌لی‌دیرلرکی، آنجاق بو تبریز درزی‌سی‌نین ایشی اولا بیلر». درزی اونون گؤزلرینین دیک ایچینه باخاراق: «ناراحات اولمایین. سیز هر نه گئیینسه‌نیز، سیزه گؤزل یاراشاجاق. بو قد-قامت و دوروشوق هر ناشی درزی‌نین ایشینین قصورلارینی اؤرتر»-دئمیشدی.»
پئنجک-شالواری بیر طرفه قویدو. کؤینه‌یی گؤتوروب بورنونون اوجونا توخوندوردو. گؤزلرینی یومدو. همیشه سحر ائودن چیخمامیش ووردوغو عطرین قوخوسو، بئینینی خمارلاندیردی. بیر آن اولسون بئله دوستاقدا اولدوغونو اونوتدو. سانکی سحر تئزدن ایشه گئتمه‌یه حاضرلاشدیغینی دوشوندو. بو خوش دویغو اونون بئینی‌نین هوجیره‌لرینه قدر ایشله‌دی.
«ایکی گون سفره قالمیش، فریده ایله تبریزین بوتون کؤینک و باشماق دوکانلارینی دولاشمیشدیلار. هر کؤینه‌یه ال قویدوقدا، فریده یوخ دئمیشدی. نهایت دوکانلارین بیرنده، فریده بو کؤینه‌یی گؤتوروب: «باخ! نئجه ده قار کیمی آغ-آپپاغ دیر» -دئمیشدی. فریدون:«آخی بو کؤینه‌یی بیر دفعه گئیدین گرک یویوب و یاخاسی ایلا قوللارینی نشاستالاییب، اوتوله‌یه‌سن. بو سنینچون چتین اولار.» -دئییب یوخ فیکرینی بیلدیرمیشدی. فریده:«عیبی یوخدور. کنفرانسا گئی، سونراسینا دا باخاریق» -دئیه اونون راضیلیغینی آلمیشدی. پارلاق قارا باشماق و آل-قیرمیزی کراواتی دا فریده بینمیشدی».
اونا یاخین اوتوران، بو سون گؤنلر اونا محبتله یاناشان احمد، دریندن آه چکیب، کؤکس اوتوردو: «ائه… دنیانین ایشینی بیلمک اولمور. دونن حکم وئریب، قرار چیخاران حاکیم، بو گون محاکمه اولونوب، آغیر جزا آلیر.» -دئدی.
هئچ کیم دانیشمیردی. بندین هاواسی آغیرلاشمیدی. لال سکوت ایچینده دوستاقلار نامعلوم گله‌جه‌یی دوشونوردولر خاطره‌لره دالاراق، کئچمیش گونلری خیاللاریندا جانلاندیریب عؤمورلری‌نین یاددا قالان سئونجلی و کدرلی آنلارینی خیال عالمیندن گؤز اؤنونه گتیررک، اؤز عالملرینده سیر ائدیردیلر. بیرده یئنیدن دوغولسایدیلار، یقین یئنه بو یولون یولچوسو اولاراق، کئچمیشده اولان نقصانلارینی و بیلمه‌دن ائتدیکلری سهولری آرادان قالدیریب اوغورلو گله‌جک اوچون، ایناملی آددیملار آتاردیلار. بللی اولمایان صاباح اونلاری اؤز ایچینه قاپادیب، عزیزلری‌نین نامعلوم طالعینین نه اولاجاغینی فیکیرلرشیردیلر. نئچه گون یاشایاجاقلاری و بورادان نئجه قورتاراجاقلاری بللی دئییلدی.
گئجه یاریدان کئچمیشدی. دوستاقخانانی آغیر و داریخدیرجی بیر سکوت بوروموشدو. هره بیر طرفده اوزانیب اؤز ایچینه قاپاناراق گؤزلری یول چکیردی. باییردا جیرجیرامالارین کسیک-کسیک سسی ائشیدیلردی. هارداسا اوزاقدا، ایت هوردو.
فریدون دوردو. گئدیب بارماقلاری‌نین اوجو ایله قاپینین سویوق جانینی تاققیلداتدی. دوستاقخانا گؤزتچیسی بوغوق و یوخولو سسله: «ندیر؟ گئجه‌نین بو واختی نه ایسته‌ییرسن؟» -دئیه اونا ضهمیلی باخیشلاریلا ناراضیلیغینی بیلدیردی.
فریدون ساغ الینین بارماقلاری‌نین اوجو ایله چنه‌سی‌نین بیز توکلرینی تومارلایاراق: «اصلاح ائتمک ایسته‌ییرم.»، -دئییب گولومسه‌دی.
گؤزتچی ایشیتدیکلرینه اینانماییب گؤزلرینی بره‌لدیب:«نئجه؟ اصلاح ائتمک! گئجه‌نین بو واختی؟»-دئییب، کؤنولسوزجه‌سینه قاپینی آچیب، اونو سالونا یول وئردی. یئنیدن قاپینی باغلاییب، اونونلا برابر گؤزتچی اوتاغینا گلدیلر.
بالاجا کیر باسمیش گوزگو، بیر تاس، فرچا، صابون و اصلاح تیغی‌نی دووارین کونجونده‌کی بالاجا میزین اوستونه قویوب، اوتاغین او بیری کونجونده اولان اودون اوجاغی‌نین اوستونده‌کی چاینیکی گؤتوروب ، تاسی یارییا قدر ایستی سو ایله دولدوروب، یئنیدن چاینیکی یئرینه قویاراق، تختین اوستونده ایلشدی.
فریدون تشکر ائدیب صندلده اوتوردو. گؤزگونو دووارا سؤیکه‌ییب، فرچانی ایستی سودا دولاندیریب، ایسلاتدی. فرچانی صابونلاییب اوزونده گزدیردی. ایستی صابونلو سو اوزونه توخوندوقجا خوش بیر حس اونو بورویوردو. نئچه واخت اولاردی بو تهر ایلیق سو حسرتینده ایدی. تلسمه‌دن اوزونون هر یئرینی صابونلاییب، صیفتینی صابون کؤپویونده گیزلتدی. اصلاح تیغین گؤتوروب آرام و سلیقه‌ایله اوزونو قیرخماغا باشلادی.
کناردا تخت اوسته اوتوران گؤزتچی حیرانلیقلا اونو سوزور. هر بیر حرکتی‌نی ایزله‌ییب، گؤز قویوردو. اؤز-اؤزونه:«والله آدام معتل قالیر. بونلار نه اورکلری بؤیوک انسانلاردیرلار. بونون عؤمروندن هئچ ایکی ساعاتدا قالمیر، آنجاق هر شئیی دوشونور، بیرجه اؤلومدن ساوایی. سانکی توی حجله‌سینه حاضرلاشیر. ائله بیل ایکی ساعاتدان سونرا بونو یوخ، منی آساجاقلار» -میزیلداندی.
احمد گؤزلرینی اونا دیکرک: «من سنین بو اخلاقینین حیرانی‌یام. جانیم بللی دئییل بیر ساعات یا نه قدر دیری قالاق، سنسه تویا حاضرلاشانلار کیمی اؤزونه یئتیشیرسن.» -دئییب، گؤزونو اوندان چکمه‌دی.
فریدون گولومسیرک آرام و حلیم سسله: «دوستلار! منیم ده حالیم سیزدن قالان دئییل. منده انسانام. حسیاتیم وار. آنجاق مبارزه ائتمک یالنیز ووروشماق دئییل. بیزیم هر بیر حرکت و ایزیمیز مبارزه یولونون مشعلی دیر. بیز وطن و دوشونجه‌میزین یولوندا اؤزوموزو فدا ائتمکله، گله‌جه‌یین ایلک اوغورلو آددیملارینی آتیریق. قوی گله‌جک نسیل و وطنین آزارکئشلری، بیزلری یاد ائدنده، غرور و فخرله خاطرلاسینلار.
مبارز انسانلارین آلدیغی نفس و آتدیغی بوتون قدملری مبارزه یولوندا اولمالیدیر. اؤلوم فلسفه‌سی چوخ دا بوروشوق بیر فلسفه دئییل. انسانلارین هامیسی اؤلومه محکوم دور. گئج-تئز هامی بو دنیادان کؤچمه‌لی‌دیر. یالنیز، یاشاماق کیمی، اؤلمکده مبارزه‌دیر. نئجه یاشاماق کیمی، نئجه و نه تهر اؤلمکده سنین دوشونجه و فیکیریندن دوغمالیدیر. اولا بیلر یول گئدرکن قضا باش وئره و بو دنیانی ترک ائده‌سن. اؤلوم-اؤلومدور. آنجاق نئجه اؤلمک و اؤلومله مبارزه مشعلینی گورلاندیرماق و یئنی نسیلین یولونو ایشیقلاندیران اؤلوم هرکسه قسمت اولمور. من بو نوع اؤلومو حیات کیمی یاشاییرام. بو اؤلوم دئییل، ابدی حیات دیر. هرکس بیر نوع و یولنان بو دنیانی ترک ائتمهلیدیر. اؤنملی اؤلوم اودور کی، ایز قویا و انسانلاری دوشوندورمه‌یه وادار ائده. بیزیم اؤلمه‌ییمیزده گرک دیکتاتورلار اوچون بیر کابوس اولوب، اونلارین آسایشینی و راحاتلیقینی اللریندن آلیب، گله‌جه‌یین آیدین یولونو ایشیقلاندیرسین.
منده بو دنیانین شیرینلیینی دویورام. یاشاماق گؤزلدی. آنجاق نئجه یاشاماق! بیزیم اؤلمه‌ییمیز یئنی یاشام اولاجاق. بیز اؤلومله سون سؤزوموزو دئییریک. و دنیا دوردوقجا بیزلر بو دنیادا، بوتون آزاد دوشونجه‌لی انسانلارین اورکلرینده یاشایاجاغیق». –دئدی و دوستلاریندان عذر ایسته‌ییب، اوزلرینی دؤندرمه‌لرینی خواهش ائتدی کی، پالتارینی دییشین.
هامی اونو سوزوردو. دوستلارین گؤزلرینده سئوینج و اورکلرینده کدر هیجان ایچینده ایدیلر. دانیشماغا سؤز تاپمیردیلار. او ایسه بارماقلاری ایلا قارا شوه کیمی تئلینی داراییب، ساهمانلاییردی. سانکی بیر تدبیر، یا بؤیوک بیر طنطنه‌لی زال اونو گؤزله‌ییردی.
بندین جینگیلتی ایله قاپیسی آچیلدی. سلیقه‌لی فرم لباسیندا بیر سرهنگ قاپی آغزیندا گؤروندو. فریدونو گؤرجک، تعجبونو گیزلده بیلمهییب، دریندن نفس آلدی. حیرانلیقلا اونو سوزوب نه ائدهجهیینی اونوتدو. بو ابهتلی و یاراشیقلی انسانین دوستاق اولدوغونون درکیندن اوزاقلاشدی. اؤزونو گوجله اله آلیب: «بو نه گؤرکم دیر؟ گؤروشه حاضرلاشیرسان؟» -دئییب. جواب گؤزله‌مه‌دن گؤزتچی‌یه اشاره ائتدی.
گؤزتچی ایچری گیریب، فریدونا یاخینلاشدی. اونون اللرینی قاباقدا قانداللاییب: «گئدک» -دئدی. فریدون اراده‌لی و تمکینله، قاپی‌یا یاخینلاشدی. سرهنگ سالوندا اولان یاراقلی افسرلره اشاره ائدیب، وظیفه‌لرینی خاطرلاتدی. ایکی افسر الی تفنگلی سرهنگین ساغ و سولونو قورویاراق فریدونو اؤندن نظر آلتینا آلدیلار. ایکیسی‌ده فریدونون آرخاسیندا اللری سلاحین قبضه‌سینده آتش حالیندا حرکت ائدیردیلر.
سالوندان دوستاقخانین حیطینه دوشدولر. سحرین سرین یئلی اونلاری قارشیلادی. زندانین حیطینده‌کی آغاجلاردا جیویلدشن سئرچه‌لر بیر آن سوسدولار. اونلار نظمله دوستاقخانانین دروازاسینا طرف حرکت ائدیب، دروازانین یاخینلیغیندا دوران حربی ماشینا یاخینلاشدیلار. سرهنگ کئچیب شوفرین یانیندا، فریدون و افسرلرده ماشینین آرخاسیندا ایکی اوتوراجاقدا، افسرلرین ایکیسی فریدونون ساغ و سولوندا، اوبیریسیلر اوز‌به‌اوز اوتوردولار. ماشینین قاپیلاری‌نین اؤرتولمه‌سیله دروازانین آچیلماسی بیر اولدو. ماشین نریلده‌ییب دروازادان خیاوانا شوتودو.
تبریزین ستارخان خیاوانی اوباش-بوباش نظامی قوّه‌لرله احاطه اولونموشدو. گل-گئت کسیلیب، خیاوان خلوت ائدیلمیشدی. گلستان باغینین قاباغیندا ازدحام واردی. اهراب محله‌سینده ملا حسین مسجدی‌نین گلدسته‌سیندن صبح آذانی اوجالدی. آغاجلارین یارپاقلاری سحر مئهیندن تیتره‌شیردیلر. قوشجوغازلار جیویلدشه-جیویلدشه آغاجلارین قول-بوداقلاریندا حرکت ائدیردیلر. بو سحرین آچیلماسینی و دان یئری‌نین سؤکولمه‌سینی آندیریردی.
سیره‌یله دوزولن افسرلر، یورولدوقلاریندان و نگرانچیلیقدان اؤز ایچرلرینه قاپانمیشدیلار. خیاوانین باغ طرفینی ایکی سیره افسر قورویوردو. هر سیره ده اییرمی افسر واردی. ایلک سیره‌یله ایکنجی سیره کورک-کوره‌یه دایاناراق یاراقلارینی حاضر توتموشدولار. ایکنجی سیره باغا طرف حاضر دوراراق قاباقلارینداکی جاماعاتدان گؤزلرینی چکمیردیلر. ایکینجی سیره دن بئش-آلتی قدم آرالی سیخ جاماعات نامنظم شکیلده باغین ایچینده آیاق اوسته منتظر دایانمیشدیلار.
خیابانین کناریندا ایلک سیره‌ینن اوز-اوزه اون متر آرالی‌دا یئردن بیر متر هوندورلوکده ائنی اوچ و اوزونلوغو بئش متر اولان تاختادان بیر سکی قورولوب و آیری افسرلرله سکی احاطه‌یه آلینمیشدی. خیاوانین سطحی بئش پله‌ایله سکی‌نین سطحینه بیرلشیردی. سکی‌نین اورتاسیندا بیر دار آغاجی گؤزه چارپیردی. دار آغاجیندان آسیلان اعدام ایپی سحر یئلیندن ساعات پاندولو کیمی وار-گل ائدیردی.
ارکین اوجا دوواریندان بویلانان گونش، تبریزین سحرین ایشقلاندیریب، خیاوانین قونقا طرفیندن گلن ماشینین شیشه‌سینده عکس اولونوب، انسانلارین گؤزلرینی قاماشدیردی. ماشین سکی‌نین یانیندا دایاندی. سرهنگ ماشیندان ائنن کیمی افسرلر نظامی گؤرکم آلیب، اودون کیمی قورودولار. سرهنگ آزاد دئییب، پله‌لردن سکی‌یه قالخدی. ماشینین دال قاپیسی آچیلدی. ایکی افسر جلد یئره آتیلیب حاضر دایاندیلار. فریدون اللری باغلی ماشیندان دوشدو. اونون آرخاسینجا ایکی افسرده ماشیندان دوشوب قاپینی اؤرتوب حاضر وضعیتده دایاندیلار. ماشین یئریندن حرکت ائدیب اللی مترگئدیب، خیاوانین کناریندا دایاندی.
فریدون آرام و تمکینله سکی‌یه طرف یونلدی. عادی باخیشلارلا اطرافی نظردن کئچیردی. یاراقلی افسرلردن ساوایی گؤزونه هئچ کیم دیمه‌دی. پله‌لری قالخدی ائله‌بیل پاریس شهری‌نین صلح کنفرانسی بیناسینین پله‌لرینی آدلاییردی. متانتله حرکت ائدیب بوتون اورادا اولانلاری اؤزونه جلب ائتدی. سکی‌یه قالخاندان سونرا باغین ایچینده اولان انسانلاری گؤردو. دوداقلاریندا تبسم یاراندی.
جاماعاتین ایچینده بویوک همهمه یاراندی. حیرانلیقلارینی گیزله‌تمه‌ییب، «اوررا» دئینده اولدو. بوتون جاماعات اونون گؤرکمی‌نین حیرانی اولموشدو. هر ثانیه سرهنگه بیر ایل کئچیردی. غضبیندن دیل-دوداغین گمیریب، یئرینده لاخلاییردی. اشاره ایله هر شئین تئز قورتارماسینی طلب ائتدی.
ایکی افسر گئدیب فریدونون اللرینین قاندالینی قاباق طرفدن آچیب، آرخادا باغلاماق ایسته‌دیکده ، او مانع اولدو. دار آغاجی‌نی آلتیندا آسلاق ایپه یاخینلاشیب باشیندان بوینونا سالاراق اللرینی آرخا طرفده بیر بیرینه کئچیردیب حاضر دایاندی. بایاقکی افسر قوللاری بیلکدن قانداللاییب یئرینه چکیلدی. فریدون باشینی دیک توتاراق، بوغازیندا قهری بوغدو. گونش ارک قالاسی‌نین دوواریندان بیر قاریش اوجالمیشدی. اوزاقلاردا گؤیون سماسیندا بیر دسته گؤیرچین گؤروندو. او گؤزلرینین آچیسیندا تبریزی یادداشینا کؤچورور و کئچمیش گؤنلرینی خاطرلاییر. سانکی پاریسین صلح کنفرانس تریبونوندا دانیشماق اوچون حاضرلاشیردی. سرهنگین غضبلی و یوغون سسینی ائشیتدی. سرهنگ اعدامین اجراسینی طلب ائتدی. بو آن فریدونون اورک دولو سسی تبریزین بوتون کوچه‌لرینی دولاشیب و اونون اؤز قولاقلاریندا « یاشاسین آذربایجان…»عکس-صدا ائله‌ییب، آیاقلاری سکی‌دن اوزولدو.
