Kateqoriya arxivləri: Atakişiyeva Həcər

Atakişiyeva Həcərin elmi məqaləsi

Atakişiyeva Həcər

DÜNYAYA ÖRNƏK OLAN AZƏRBAYCAN – TÜRKİYƏ MÜNASİBƏTLƏRİ     

Açar sözlər: Azərbaycan, Türkiyə, Zəngəzur dəhlizi, Şuşa Bəyannaməsi, Zəfər paradı

Ключевые слова: Азербайджан, Турция, Зангезурский коридор, Шушинская декларация, Парад Победы

Key words: Azerbaijan, Turkey, Zangezur Corridor, Shusha Declaration, Victory Parade

Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri xalqlarımızın və ölkələrimizin qardaşlığına söykənir. Buna görə də, Azərbaycanla təhdid dili ilə danışmaq istəyən mənfurlar Azərbaycanın İkinci Qarabağ müharibəsinə müdaxilə etmək fikrinə düşəndə qarşılarında Türkiyə kimi güclü və dayanaqlı bir dövlət gördülər. Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri əsrlərin sınaqlarından çıxaraq, “dəmir yumruğ”a çevrilə bilmişdir. Bu münasibətlərin inkişafında Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri ilə yanaşı xalqlarımızın və ölkələrimizin də çox böyük rolları vardır. Əsrlərin sınaqlarından çıxmış Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri bütün dünyaya dəqiq bir mesajdır. Azərbaycan və Türkiyə prezidentlərinin Zəfər paradındakı tarixi və möhtəşəm çıxışları bu münasibətləri daim gücləndirməyə xidmət etmişdir. Bu münasibətlərin qorunması hər bir zaman Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın diqqət mərkəzində olan mövzulardandır. Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında müttəfiqlik münasibətləri Azərbaycanın İkinci Qarabağ müharibəsində qələbə simvollarından birinə çevrilmişdir. Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərində ən böyük uğurlardan biri də “Şuşa Bəyannaməsi” oldu. Bu bəyannamə Azərbaycan və Türkiyənin strateji müttəfiqlik münasibətlərini rəsmi səviyyədə təsbit edir. “Şuşa Bəyannaməsi”- də öz əksini tapan strateji müttəfiqlik məsələləri Azərbaycan və Türkiyə dövlətləri arasında bütün sahələrdə sıx əməkdaşlığı, təhlükəsizlik və müdafiə sahələrini nizama saldı. Bu Müttəfiqlik Bəyannaməsi xalqlarımızın və ölkələrimizin gücünə güc qatıb, Türk dünyasının birləşməsi, ortaq köklərə sahib olan Türk xalqlarının möhkəm bir şəkildə birləşməsini təmin etdi. Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri daim dünya dövlətlərinə örnək olmuşdur. Bu iki qədim tarixə malik olan xalqın böyük uğurlar qazanaraq böyük dövlət qura bilməklərində Azərbaycan və Türkiyə qardaşlığının çox böyük rolu vardır. Azərbaycan və Türkiyə qarşılıqlı əməkdaşlığının belə yüksək səviyyədə olmasında hər iki ölkənin dövlət başçılarının apardıqları ikitərəfli əlaqələrin mühüm əhəmiyyəti vardır. Azərbaycan və Türkiyə Prezidentləri İlham Əliyevin və Rəcəb Tayyib Ərdoğanın ölkələrimiz arasında müttəfiqlik, strateji tərəfdaşlıq, güclü iqtisadi və mədəni əlaqələrin ən yüksək həddə olmasında rolları əvəzolunmazdır. İkitərəfli əlaqələrin hazırkı yüksək səviyyədə olması tamamilə məntiqə əsaslanır. Qarşılıqlı güvənə əsaslanan münasibətlərin ən bariz nümunəsi Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk dəfə Türkiyə tərəfindən tanınmasıdır. Ümumilikdə, Azərbaycan və Türkiyə dövlətləri arasında olan müttəfiqlik əlaqələri bölgədə daimi sülh və inkişafa xidmət edir. Azərbaycan və Türkiyə hər zaman bir- birinin sevincini öz sevinci, kədərini isə öz kədəri bilmişdir. 2023-cü ilin fevral ayında Türkiyədə başverən dəhşətli zəlzələ xalqımızı və ölkəmizi dərindən kədərləndirmişdir. Azərbaycan bu dəhşətli zəlzələnin nəticələrinin aradan qaldırılmasında qardaşlıq dəstəyi və yüksək həmrəylik nümunəsi olmuşdur. Azərbaycan və Türkiyə münasibətlərinin inkişafı Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum, Bakı-Tbilisi-Qars, TANAP kimi meqalayihələrin yaranmasına və bütün bölgənin inkişafına mühüm töhfələr vermişdir. Azərbaycan və Türkiyə münasibətləri beynəlxalq və regional səviyyəli olub, regionun ümumi tərəqqisinə, sabitliyin bərqərar olmasına güclü təminat yaradır. Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri türkdilli ölkələr və xalqlar arasında birliyin və əməkdaşlığın inkişafında ortaq tarixi köklər, iqtisadi əlaqələr, dövlət maraqlarının və gələcəyə birgə baxışın təsiri baxımından olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Dost və qardaş olan Azərbaycanın və Türkiyənin dövlət başçılarınında arasında şəxsi dostluq və qardaşlıq münasibətləri vardır. Buda, həmçinin, əlaqələrin daha da möhkəmlənməsi və inkişafını şərtləndirən ən əsas amillərdəndir. Azərbaycan və Türkiyə dövlətlərini mədəniyyət ümumiliyi, sosial-iqtisadi əlaqələr, tarixi köklər, yaxın münasibətlər, liderlərinin bir-birinə olan güvən və etibarı, regiona olan münasibətləri, dünyaya sülh və rifah arzusu arzulamaqları, dövlət siyasətləri, strateji müttəfiqlikləri birləşdirir. Qardaş Türkiyə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün və dövlət suverenliyinin təmin olunmasının bütün mərhələlərində Azərbaycanın yanında idi. Türkiyə dövlətinin Azərbaycana açıq, dəqiq və birmənalı dəstəyi əsgər və zabitlərimizin döyüş qüdrətini daha da yüksəltdi və müharibənin gedişatı proseslərində əhəmiyyətli təsir yaratdı. Türkiyə kimi hərtərəfli imkanlara malik güclü bir dövlətin Azərbaycanın yanında olması və hərtərəfli dəstəyini açıq bir şəkildə bəyan etməsi işğalçı Ermənistanın havadarlarına və özünə güclü bir zərbə oldu. Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin inkişafı Türk Dövlətləri Təşkilatının hər bir üzvünü gücləndirəcəkdir. Çünki Türkiyə ilə Azərbaycanı və Naxçıvan Muxtar Respublikasını birləşdirən Zəngəzur dəhlizinin açılması o deməkdir ki, Naxçıvan-Qars dəmir yolunun fəaliyyətə başlaması zəruri olacaqdır və hər iki ölkə arasında nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələri intensivləşəcəkdir. Naxçıvan-Qars dəmir yolunun fəaliyyətə başlaması bütün Türk dövlətlərinin inkişaf etməsində mühüm rol oynayacaqdır. Azərbaycan və Türkiyə arasındakı əlaqələrin möhkəmlənməsi regionda sabitliyin və təhlükəsizliyin qorunub saxlanması deməkdir. Türk Dövlətləri Təşkilatını təşkil edən- Türk dünyası üçün xalqlarımızın birlik olması məsələsi daim prioritetdir və aparılan siyasət də bunu aydın göstərir.                                                       

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev əksər çıxışlarında Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərini xüsusi vurğulayaraq, ümumən, türk dünyasının birliyi məsələsini ön planda tutmuşdur. Türk Dövlətləri Təşkilatının birliyi yaxın gələcək üçün potensial qlobal güc kimi çox böyük perspektivlər daşıyır. Birləşmiş Türk dünyası gələcəkdə böyük coğrafiyaya, böyük əraziyə, böyük hərbi gücə, böyük iqtisadiyyata, təbii sərvətlərə, nəqliyyat yollarına, bir soydan, kökdən olan gənc və artan əhaliyə sahib olacaqdır. Bir soydan, kökdən olan xalqların güclü və müştərək birlik yaratmağa nail ola bilməkləri olduqca önəmli bir məsələdir. Azərbaycanın və Türkiyənin qarşılıqlı səyləri bu birliyin möhkəmlənməsinə xidmət edərək türk dövlətlərinin sıx birliyini daha da gücləndirir. Türk Dövlətləri Təşkilatının qlobal önəmi, miqyası və rolu olduqca yüksəkdir. Azərbaycanın və Türkiyənin qarşılıqlı atılan doğru addımları türk dünyasının beynəlxalq məkana inteqrasiyasını və iqtisadi potensialını gücləndirmişdir. Günü-gündən Azərbaycan və Türkiyə arasındakı hərbi sahədə əməkdaşlıq əlaqələri inkişaf edir və birgə ordu quruculuğu istiqamətində atılan addımlar möhtəşəm nəticələr verir. Azərbaycan və Türkiyə dövlətləri arasında təhsil, texnologiyalar sahəsində də əməkdaşlıq əlaqələri olduqca gücləndirilmişdir. Azərbaycan və Türkiyə dövlətləri hər bir zaman fəal əməkdaşlıq etmiş və birgəliyimizin gücü ilə dünya üçün sülh, təhlükəsiz inkişaf dəyərləri yaratmışdırlar. Azərbaycan və Türkiyə arasındakı əlaqələrin böyük bir tarixi vardır. Bu tarix ortaq kökə, dilə, din birliyinə, oxşar mədəniyyətə, adət və ənənələrə söykənir. Hər iki dövlət və xalq tarixlərin ən mürəkkəb dövrlərində bir-birinə dəstək olaraq çıxmışdırlar. Bunun bariz nümunəsi kimi Nuru Paşanın komandanlığı ilə 1918-ci ildə Türk Qafqaz İslam Ordusunun Bakını xilas etməsi üçün Azərbaycana gəlməsini göstərmək çox doğru olardı. Nuru Paşanın komandanlığı ilə Türk ordusu Azərbaycana, Bakıya gəldi və  Azərbaycanı daşnakların təcavüzündən xilas etdi. Bakını xilas etməsi ilə Türk ordusu hər bir azərbaycanlının qəlbində yaşayır. Azərbaycan və Türkiyə xalqları ağır dövrlərində bir-birilərinə göstərdikləri köməyi heç vaxt unutmayıblar. Hər iki dövlət bir-birilərinə daim maddi və mənəvi yardım göstərmişdir. Azərbaycan dünyaya hərtərəfli inteqrasiya edə bilmək üçün Türkiyə dövlətinin imkanlarından yararlanmışdır. Azərbaycan Türkiyənin Qafqazda olduğu kimi, həm də Orta Asiya və Xəzər bölgəsində digər dövlətlərlə, xüsusən türkdilli dövlətlərlə əlaqə yarada bilmək üçün ən yaxın müttəfiqidir. Bu müttəfiqlik Azərbaycan – Türkiyə münasibətlərinin inkşafında mühüm vasitə rolunu oynayır. Türkiyə dövləti ilə Azərbaycan dövləti bir-birinə beynəlxalq aləmdə müttəfiq və dayaqdır. Azərbaycanın güclü dövlət olmasında Türkiyənin dünya siyasətindəki gücünün rolu danılmazdır. Hər iki dövlətin münasibətlərinin beynəlxalq hüquq normaları prinsiplərinə əsaslanması dayanıqlı inkşafı zəruri edir.         

Bir millət, iki dövlət arasındakı münasibətlərin tarixi olduqca qədimdir. Perspektivlərə əsaslanan ikitərəfli siyasi münasibətlər Azərbaycan müstəqilliyini 1991-ci ildə  bərpa edəndən sonra daha da inkişaf etdi. Belə ki, 1991-ci il noyabrın 9-da Azərbaycan müstəqilliyini tanıyan ilk dövlət Türkiyə oldu. Bundan sonra münasibətlər daha da irəliləyərək 1992-ci il yanvar ayının 14-də Azərbaycan-Türkiyə diplomatik əlaqələri yaradıldı. Azərbaycan və Türkiyənin diplomatik fəaliyyətə başlaması ilə hər iki ölkə arasında qarşılıqlı əlaqələrin inkişafı geniş perspektivlər açdı. Qarşılıqlı əlaqələrin əsas prinsiplərinin və inkişaf perspektivinin müəyyən edilməsi hər iki dövlətin qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq prinsiplərinə əsaslanmasının nəticəsi idi. Türkiyə hər bir zaman Azərbaycan Respublikasının səylərini dəstəkləyərək, hərtərəfli əlaqələrin inkişafına geniş yardım göstərmişdir. Azərbaycanın beynəlxalq aləmə inteqrasiya olunmasında, regional təhlükəsizliyin qorunmasında, siyasi-iqtisadi və elmi-mədəni maraqların reallaşmasında Türkiyə dövləti ilə yaradılan hərtərəfli əməkdaşlığın xüsusi əhəmiyyəti danılmazdır. Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri həmişə yüksələn xətt üzrə inkişaf etmişdir. Azərbaycanın ən etibarlı siyasi müttəfiqi, bərabər hüquqlu iqtisadi tərəf-müqabili olan Türkiyə daim bu münasibətlərin inkişafına xidmət etməklə yanaşı, dünyada və bölgədə sülhün və əmin-amanlığın bərqərar olmasını təmin etmişdir. Azərbaycan – Türkiyə münasibətlərinin həmişə yüksələn xətt üzrə inkişaf etməsi tərəflərin ümummilli liderlərinin xarici siyasət konsepsiyasınada verdiyi əhəmiyyətin və ölkələr arasındakı strateji birliyində göstəricisidir. Hər iki ölkənin əlaqələri və bu əlaqələrin genişlənməsi üçün Azərbaycan tərəfinin atdığı addımlar iki ölkə arasında əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında protokol, elmi, texniki, mədəni və iqtisadi sahələrdə əməkdaşlıq haqqında saziş, dostluq və hərtərəfli əməkdaşlığın inkişafı barədə müqavilə, siyasi məsləhətləşmələr barədə saziş, investisiyaların qarşlıqlı təşviqi və qorunması haqqında saziş və digər mühüm sənədlər qarşılıqlı əlaqələri möhkəmləndirməyə xidmət edir. Strateji əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi üçün Türkiyə və Azərbaycanın atdığı bütün addımlar dostluq və qardaşlıq əlaqələrinin yeni bir mərhələyə daxil olması üçündür. İki dövlət arasında münasibətlərin hazırki vəziyyəti və inkişaf perspektivləri daim müzakirə mövzusu olmuşdur. Azərbaycan təbii qazının Türkiyəyə nəql edilməsi qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq siyasətinin davam etdirilməsinə ən əsas səbəblərdəndir.                                     Bayram Salmanov Respublika qəzetində dərc olunan “Dünyaya örnək qardaşlıq” məqaləsində Azərbaycan və Türkiyə münasibətlərini geniş bir şəkildə şərh etmişdir. “Azərbaycanın beynəlxalq aləmlə inteqrasiyasında, regional təhlükəsizliyin qorunmasında, ümumiyyətlə, ölkəmizin siyasi-iqtisadi və elmi-mədəni əlaqələrinin formalaşmasında Türkiyə ilə hərtərəfli əməkdaşlığın genişlənməsinə xüsusi əhəmiyyət verən Heydər Əliyev 1993-cü ildə yenidən hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra bu istiqamətdə əlaqələri yüksək səviyyədə təmin etdi. Prezident Heydər Əliyevin Yeni Əsr və üçüncü minillik münasibətilə Azərbaycan xalqına müraciətində qeyd etdiyi kimi: “1993-cü ilin yayından başlayaraq, Türkiyəyə münasibətdə də xarici siyasət kursunda ciddi dəyişikliklər edildi və Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərində keyfiyyətcə yeni bir mərhələ başlandı. Bu gün Türkiyə Azərbaycanın ən etibarlı siyasi müttəfiqi, bərabərhüquqlu iqtisadi tərəf-müqabilidir. İki qardaş dövlətin başçılarının qarşılıqlı rəsmi səfərləri zamanı hərtərəfli əməkdaşlığımızı əhatə edən bir sıra mühüm sənədlər imzalanmışdır. Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri iki qardaş xalqın mənafelərinə xidmət etməklə yanaşı, dünyada və bölgədə sülhün və əmin-amanlığın bərqərar olması işinə də öz töhfəsini verdi” [8,4].                                                  

Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin inkişafındakı  xidmətlərinə görə seçilən şəxslərdən biri də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevdir. Azərbaycan və Türkiyə arasında birgə bəyanatlar, mülki aviasiya və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq daim diqqət mərkəzində saxlanılan mövzulardandır. Türkiyə və Azərbaycan arasında münasibətlər köklü tarixə, mədəni bağlara, qardaşlıq təməlinə söykənir. Hər iki qardaş dövlət bir-birinə olan hər sahədə dəstəyi ilə inkişaf edib, günü-gündən güclənməkdədir.                                                                

Türkiyə və Azərbaycan arasında münasibətlərin ən əsas memarlarından biri böyük lider, hörmətli Heydər Əliyevdir. İki ölkə arasındakı əlaqələrin ideal vəziyyətdə saxlanıla bilməsində ən vacib məqam eyni millətin iki ayrı dövlətinin olmasıdır. Türkiyə ilə Azərbaycan arasında strateji əməkdaşlığın inkişafının real təzahürü Azərbaycanın neft-qaz sektoru sahəsində Türkiyə dövlətinə verdiyi dəstəkdir. Azərbaycanla Türkiyə arasında qaz sahəsində əməkdaşlığın qurulması ilə Azərbaycanın təbii qazının Türkiyə Respublikasına tədarük edilməsi formalaşdırıldı. Azərbaycan və Türkiyə Respublikaları arasında təbii qazın satışı və alışı tamamilə rəsmiləşdi. Azərbaycan qazının Türkiyəyə və Avropanın digər ölkələrinə satışının reallaşdırılması ilə Azərbaycanın və Türkiyənin, eləcə də Avropanın və digər regionların enerji təhlükəsizliyinin təmin olunması baş tutdu. Azərbaycan qazının Türkiyəyə və Avropanın digər ölkələrinə satışı ölkələrimiz və bütövlükdə bölgə üçün önəmli bir sıra layihələrin həyata keçirilməsinə əsas oldu. Bu layihələrdən ən əsası Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun tikilməsidir. Türkiyə dövləti Azərbaycanın həmişə ən əsas ticarət tərəfdaşlarından biri olmuşdur. İqtisadi sahədə əməkdaşlıq uzun illər boyu davam etdirilir. Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq mədəni fəaliyyətində istər dil, istərsə də adət-ənənə oxşarlığı baxımından Türkiyə mədəniyyətinə yaxındır. Çünki bir-birinə çox yaxın olan hər iki xalq mədəni-kulturoloji əlaqələri ilə də doğmadır. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra bütün sahələrdə, xüsusəndə, mədəni münasibətlərdə Türkiyə ilə daha da yaxınlaşdı. Azərbaycan və Türkiyə mədəni əlaqələrinin inkişafında hər iki ölkə arasında keçirilən qarşılıqlı tədbirlərin mühüm rolu vardır. Ümumilikdə, Azərbaycan və Türkiyə mədəni əlaqələri son dövrdə daha yüksək templə inkişaf edir. Bununda ən əsas səbəbləri odur ki, bu məsələyə dövlət və hökumət rəhbərləri səviyyəsində baxılır. Buna görə də cəmiyyətlər və diasporalar əməkdaşlığı daim yüksək səviyyədə saxlayırlar. Azərbaycan və Türk diaspor təşkilatlarının beynəlxalq təşkilatlarda müxtəlif beynəlxalq və regional məsələlərə dair mövqeləri çox yaxındır və ya üst-üstə düşür, tərəflər regional və beynəlxalq təşkilatlarda məsləhətləşmələr aparır, daim bir-birinə qarşılıqlı dəstək verirlər. BMT, İKT, NATO, Avropa Şurası, Qara dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, Türkdilli Dövlətlər Birliyi kimi təşkilatlar çərçivəsində baş tutan konfranslarda ölkələrimizin əməkdaşlığı olduqca əhəmiyyətlidir. Türkiyə və Azərbaycan arasında əlaqələrin gücləndirilməsi ilə Qafqaz bölgəsində sabitlik təmin edildi. Bütün beynəlxalq təşkilatlarda Azərbaycanın ərazi bütövlüyü Türkiyə tərəfindən dəstəkləndi.                     

   İki sahil qəzetində Azərbaycan və regionun vəziyyəti tamamilə geniş bir şəkildə şərh olunmuşdur. “Ancaq əhəmiyyətli olan ermənilərin geosiyasi proseslərə və dövlətlərarası münasibətlərə yanaşmasıdır. Onlar utanmadan Azərbaycanı aqressor adlandırmağa çalışırlar. Bu “aqressorluq” nədən ibarət imiş? Sən demə, Azərbaycan 2016-cı ilin Aprel döyüşlərində öz halal torpağının bir qismini hərbi yolla azad etməklə “aqressiya” nümayiş etdiribmiş?! Dünya tarixində bu qədər həyasızlıq nümunəsi olmayıb! Ermənilərin xəstə qafaları adi bir şeyi anlamır: insanlar axmaq deyillər və görürlər ki, erməni işğalçı qüvvələri rəsmən tanınmış Azərbaycan torpaqlarındadırlar! BMT-nin Nizamnaməsinin konkret maddəsinə görə, indiyə qədər beynəlxalq aləm işğalçıların oradan çıxmasını təmin etməli idilər. Ancaq havadarlar və BMT-nin qətiyyətsizliyi ucbatından erməni təcavüzkar qüvvələri hələ də Azərbaycanın 20 faiz torpağını işğal altında saxlayır. Buna görə də Azərbaycan Ordusu hər an öz funksiyasını yerinə yetirmək üçün tam hüquqi əsasa malikdir. Aprel döyüşləridə  kənardan təsir nəticəsində yarımçıq bitdi, yəni Ordumuz bütövlükdə işğal altında olan ərazilərimizi azad etmək haqqına malik idi! İndi Azərbaycanın öz hərbi qüdrətini daha da artırması region üçün prinsipial müsbət əhəmiyyət daşıyır” [6,4].            Türkiyə və Azərbaycan əlaqələrinin ən yüksək səviyyədə olmasında strateji faktorlarla yanaşı, dostluq, qardaşlıq prinsipləridə olduqca mühümdür. Xalqlarımızı və ölkələrimizi birləşdirən tarixi köklər, mədəni əlaqələr, keçmişimiz və bugünkü siyasi maraqlarımızdır. Hər iki dövlət arasındakı dostluq-qardaşlıq  münasibətləri əbədi və sarsılmazdır, çünki bu dostluq və qardaşlıq əlaqələri qədim tarixə malikdir. Bütün dünyaya örnək ola bilən Türkiyə və Azərbaycan əlaqələrini şərtləndirən amillər sırasında ortaq kökümüzün, dilimizin, dil birliyimizin, oxşar mədəniyyətimizin və adət-ənənələrimizin olması əsas amillərdəndir. Hər iki qardaş xalq və dövlət həmişə bir-birinə dəstək olub, sıx əməkdaşlıq edib. Bu ortaq kök, din, dil birliyi, oxşar mədəniyyət və adət-ənənələr bir millət, iki dövlətə əsrlərin əmanətidir. Türkiyə hər bir zaman müstəqil dövlət quruculuğu yoluna qədəm qoyan Azərbaycan Respublikasını dəstəkləyərək hərtərəfli əlaqələrin inkişafına geniş yardımlar göstərmişdir.                                                                               

   Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq aləmə inteqrasiyasında, regional təhlükəsizliyin qorunmasında, ölkəmizin siyasi-iqtisadi, elmi-mədəni maraqlarının reallaşmasında, hərtərəfli əməkdaşlığın genişlənməsində, xalqlarımızın rifah halının yaxşılaşdırılmasında Türkiyə çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan və Türkiyə arasında hərbi əməkdaşlığın inkişafı müstəqilliyimizin ilk günündən etibarən başlamışdır. Azərbaycan və Türkiyə arasında təmənnasız hərbi yardım, müdafiə sənayesi, təlim-tədris və maddi-texniki təminat sahələrindəki əməkdaşlıq, Qərblə Şərqin qovuşduğu nəqliyyat dəhlizləri, neft-qaz boru xətləri yüksək səviyyəli strateji əməkdaşlığın yaradılması nəticəsində ərsiyyə gəlmişdir. Azərbaycan və Türkiyə xalqlarının qardaşlığı daimi əlaqələrlə dayanmadan inkişaf edir və möhkəmlənir. Nəticədə də, hər iki qardaş ölkə regionda təhlükəsizliyin qarantına çevrilir. Türkiyə və Azərbaycan əlaqələri strateji xarakter daşıyır, dostluq, qardaşlıq prinsiplərinə əsaslanır. Azərbaycan və Türkiyə dövlətləri bütün beynəlxalq platformalarda bir-birlərinin ədalətli mövqelərini hər bir zaman dəstəkləyirlər və ölkələr arasında müxtəlif sahələrdə əlaqələrin inkişaf etdirilməsində mühüm addımlar atırlar. Hər iki qardaş ölkənin birlikdə icra etdikləri qlobal əhəmiyyətli neft-qaz, nəqliyyat layihələri bütün dünyanın diqqət mərkəzindədir və bu  enerji layihələri ölkələrimizin Avropanın enerji təhlükəsizliyindəki rolunu günü-gündən daha da artırır. Hər bir zaman Türkiyənin Azərbaycana verdiyi siyasi-mənəvi dəstək xalqımız tərəfindən ən yüksək qiymətə layiq qiymətləndirilib. Türkiyə və Azərbaycan əlaqələri regionda geosiyasi və geoiqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsində olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri hər zaman dövrün siyasi reallıqlarını nəzərə aldığı üçün qarşılıqlı əlaqələr hər bir zaman müsbət tempdə inkişaf edib, həm iqtisadi, həm siyasi, həm də hərbi baxımdan yüksək səviyyəyə çatmışdır.

Ədəbiyyat:

  1. Azadi, Sevinc. Bölgənin söz sahibi olan iki qardaş ölkə: Türkiyə və Azərbaycan ən çətin zamanlarda bir-birinə dayağıdırlar / S. Azadi // İki sahil. – 2024.- 1 oktyabr. – № 179. – S.5.
  2. Bağırlı, Musa. Tarixin sınağından uğurla çıxan qardaşlıq / M. Bağırlı // Respublika. – 2024.- 16 yanvar. – № 8. – S. 4.
  3. Əliyeva, İradə. Dünyaya örnək olan Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri / İ. Əliyeva // Azərbaycan. – 2024.- 24 fevral. – № 42. – S. 1,5.
  4. Əliyeva, Mehparə. Azərbaycan-Türkiyə: İki ölkə arasındakı diplomatik əlaqələr regional sülhə töhfə verir / M. Əliyeva // Respublika. – 2024.- 14 yanvar. – № 7. – S. 1-2.
  5. İbrahimova, Aygün. Azərbaycan ilə Türkiyənin enerji tandemi: İğdır-Naxçıvan qaz kəməri / A. İbrahimova // Respublika. – 2024.- 25 sentyabr. – № 209. – S. 4.
  6. İki sahil. – 2018.- 30 iyun. – № 121. – S. 2,4.
  7. Qurbanov, Füzuli. Azərbaycan-Türkiyə birliyi: “Geosiyasi layları” tərpədən müttəfiqlik: II məqalə / F. Qurbanov // Xalq qəzeti. – 2024.- 4 iyul. – № 137. – S. 5.
  8. Salmanov, Bayram. Dünyaya örnək qardaşlıq//Respublika. – 2024.- 15 iyun. № 126. – S. 4.

Atakişiyeva Həcəin digər yazıları

Atakişiyeva Həcər – Əhməd bəy Ağaoğlu yaradıcılığında klassik ədəbiyyat problemi

Əhməd bəy Ağaoğlu yaradıcılığında klassik ədəbiyyat problemi

       Əhməd bəy Ağaoğlu mədəniyyətşünas, sosioloq, ictimaiyyətçi, alim olmaqla yanaşı, həm də güclü tənqidçi, böyük ədib olmuşdur. Ədəbiyyat bir sənət sahəsi kimi Ə.Ağaoğlu yaradıcılığında öz layiqli qiymətini almışdır. Əhməd bəyin ədəbiyyatın nəzəri problemlərinə həsr olunmuş məqalələri, ədəbiyyat tarixinə həsr olunmuş iri həcmli əsərləri onlarladır. Əhməd bəy Ağaoğlu əksər əsərlərində ədəbiyyatın həyata təsirini ön plana çəkir, ədəbi əsərlərə də məhz bu mövqedən yanaşaraq təsirin doğru və tərbiyəli olmasını tələb edirdi. Ədəbiyyatın reallığı əks etdirmə probleminə Əhməd bəy Ağaoğlu Şərq ədəbiyyatını tənqid edərkən dəfələrlə müraciət etmişdir. Lakin Əhməd bəy Qərb ədəbiyyatından danışarkən tənqid mövqeyində olmur, əksinə Qərb ədəbiyyatını müsbət plandan tətbiq edir: “Əgər bütün Paris və Parisin tarixi yer üzündən qalxıb yalnız Viktor Hüqonun “Notre Dame de Paris”i ilə Zolyanın “Vente de Paris” adlı əsərləri qalmış olsaydı, biz yenə Parisin istər orta əsrlər və istər daha sonra gələn zamanlardakı həyatı haqqında tam bir fikir əldə edə bilərdik. Küçələrindən, memarisindən, geyiniş tərzindən, evlərin döşənməsindən başlayaraq kilsələrindəki ayinlərinə, kənd satıcılarına qədər xəyalımızda canlandıra bilərdik. Bu xüsusda rus və ingilis ədəbiyyatı o qədər irəli gəlmişdir ki, Rusiyada və İngiltərədə təsvir edilməmiş, canlandırılmamış tək bir çay, tək bir orman, tək bir step, tək bir insan və yaşayış tərzi buraxılmamışdır” [3,14].                                                                             

Əhməd bəy Ağaoğlunun ədəbiyyat qavrayışında daha qabarıq cəhət onun şəxsiyyətinə və həyatına uyğun olaraq, ədəbiyyatda ictimailik problemidir. Əhməd bəy Tolstoyu misal gətirərək bildirir ki, əsl ədəbiyyat yüksək düşüncə və duyğuları ilə xalqın rəğbət və sevgisini qazanmağı bacarmalıdır. Əhməd bəyin sırf Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmuş irihəcmli əsəri yoxdur. Müəllif bəzi məqalələrində bu mövzuya toxunmuşdur. Ədib klassik ədəbiyyatımızı təhlil edərkən belə qənaətə gəlir ki, ədəbiyyatımızın şəkli xüsusiyyətləri əsasən ərəb və farslardan götürülmüşdür. Qətran Təbrizidən XIX əsrin ortalarına qədər ədəbiyyatımızın qida mənbəyi əsasən islam kontekstində Şərq fikri, Şərq cərəyanları olmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatı öz korifeylərini məhz bu qida əsasında – məsələn təsəvvüf fəlsəfəsi əsasında formalaşdırmışdır. Şərq klassik ədəbiyyatına qida verən mənbələr tükənmişdi, artıq deyiləsi sözlər deyilmişdi və Füzulidən bu yana təkrarçılıq başlamışdı. Əhməd bəyin fikrincə, ədəbiyyatda tarixi şəxsiyyətlərin əsərlərinin formalaşması hələ tam formalaşmış ədəbiyyatın olması demək deyildi. Bu baxımdan Xaqani, Nizami, Xətai, Füzuli belə ədəbiyyatın nümayəndələridir. “Nizaminin “Leyli və Məcnun”u ilə Füzulinin “Leyli və Məcnun”u arasında nə fərq vardır?” [3,108]                           

    Əhməd bəy Ağaoğlu klassik ədəbiyyatı mövzu təkrarçılığında ittiham edirdi. O, bu dühalarla yanaşı Dəhləvi, Rumi, Yunis Əmrə, Sədi Şirazi, Nəvai, Hafiz və başqalarını da eyni halqanın zəncirləri hesab edirdi. Əhməd bəy onları ümumşərq poeziyasının çərçivəsindən çıxmamaqda günahlandırırdı. Əhməd bəy Ağaoğlunun Şərq ədəbiyyatına, tarixinə münasibəti birmənalı olaraq mənfidir. Əski ədəbiyyatımızda həyat yoxdur. Əhməd bəy Ağaoğlu yaşadığı dövrdə təhsilin bütövlükdə klassik ədəbiyyat üzərində qurulmasına qarşı çıxmaqda tamamilə haqlı idi. Lakin o, klassik ədəbiyyatın bütövlükdə lazımsız olduğunu deməklə məsələyə tamamilə subyektiv yanaşırdı. Məsələn o, Nizami Gəncəvini nəzərdə tutaraq “Gərçi ən əski fars ədiblərindən birinin “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “İsgəndərnamə” kimi bəzi əsərləri varsa da, bunların adlarının və məzmunlarının həyatdan çox uzaq olduqlarını qeyd edirdi” [3,108].                                                                             

Ə.Ağaoğlu klassik ədibləri yaltaqlıq etməkdə və aşırı mədhiyyəçilikdə günahlandırırdı.  Klassik ədəbiyyatda qəsidə, həcv, qəzəl şəkillərinin aparıcı olmasını tənqid edirdi. Ə.Ağaoğlunun ifrat Avropa meyilliliyi, bəzi hallarda onun klassik ədəbiyyatımızı sərt tənqid etməsinə səbəb olurdu. O, klassik ədəbiyyat nümayəndələri olan Şeyx Sədilərin, Molla Camilərin XX əsr ədəbiyyatına belə hakim olmaları ilə barışa bilmirdi. Ona görə də, onları kəskin tənqid etməkdən çəkinmirdi. Klassik ədəbiyyatın hakim mövqeyini irəliləyişin olmamasının başlıca səbəbi görürdü. Ə.Ağaoğlu Ezop, Lafonten və Krılovu misal göstərərək Şərq ədəbiyyatını təkrarçılığa yönəlik əsərlər yazmaqda günahlandırırdı. O, klassik Şərq ədəbiyyatının məhz Robespyer, Monteskyö, Russo kimi insanlar yetişdirə bilmədiyinə görə geri qaldığını söyləyirdi. Məktəblərin belə yeniliklərə açıq olmamasını, klassik ədəbiyyat nümunələri olan Hafizin, Sədinin, Füzulinin qəzəllərinin məcbur şəkildə əzbərlədilməsinin böyük bir geri qalmanın səbəbi olduğunu dönə-dönə qeyd edirdi. Ə.Ağaoğlunun elmi və publisistik əsərlərində Prudonun fikirlərini təsdiq etdiyini və onun davamçısı olduğunu görürük. Platon və Furyenin cəmiyyətlə fərd arasındakı əlaqə fikirlərinə rəğbət bəsləmişdi. Əhməd bəy öz “Üç mədəniyyət” əsərində yazır ki, “Mənə ilk əvvəl Qafqazı sevdirən, Qafqazın gözəlliklərini anladan Lermontovla Puşkinin təsvirləri olmuşdur” [3,111].      

     Ədəbiyyatın cəmiyyətin həyatına təsirini Əhməd bəyin yaradıcılığında açıq şəkildə görürük. Təsadüfi deyil ki, Ə.Ağaoğlunun nümunə göstərdiyi ədiblər tarixdə həm də cərəyan yaratmış, ictimai fikrə güclü təsir göstərmiş Volter, Russo, Monteskyo, Puşkin, Tolstoy kimi dühalar idilər. Tolstoyun çar, əyanlar, dini idarə tərəfindən təzyiqlərə məruz qalmasına rəğmən öz fikirlərindəki və fəaliyyətindəki güzəştsizliyini təqdir edərək yazırdı: “Hökmdarlar bircə şeydə səhv etmişdilər. Hər şey zor gücünə dəyişə bilsə də, xəyala və hissiyata güc gəlmək olmur” [6,50].               Gözümüzün önündən keçən əmsalsız rus fırtınasının qasırğalarını, heç şübhə yox ki, Tolstoylar, Qorkilər hazırlamışdılar. İslam klassik ədəbiyyatında buna bənzər bir şey aramaq boşunadır” [3,108].                                                                         

  Əhməd bəy klassik ədəbiyyat problemlərini məhz dühaların yaradıcılığında dəyərləndirmişdi. Lakin maraqlı olan faktlardan biri də odur ki, Əhməd bəy ədəbiyyatın problemlərinə dair çoxlu sayda məqalələr yazmasına baxmayaraq, bir dəfə də olsun rus ədəbiyyatının dahisi olan Dostoyevskinin yaradıcılığına nə mənfi, nə də ki, müsbət cəhətdən toxunmamışdı. Dostoyevskinin əsərlərinə dair Əhməd bəyin heç bir yerdə fikirlərinə rast gəlmirik. Lakin buna baxmayaraq, onun Puşkinin, Lermontovun, Qoqolun, Qorkinin, Andreyevin, Çexovun əsərlərini oxuyub öz tənqidi məqalələrində qiymətləndirdiyini görürük. Əhməd bəy Ağaoğlu əksər fikirlərində qərbliləri Şərqdən üstün tutsa da, hekayələrindən birində Qərb filosofu Nitsşe ilə Şərqin əxlaqçı filosofu Konfutsini qarşılaşdırıb, onların dialoqu ilə öz fikirlərini verə bilmişdir. Əhməd bəy burada əxlaqi dəyərləri üstün tutub, Nitsşenin “güclü haqlıdır” prinsipini tənqid edib. Əhməd bəy Nitsşeni mənfi qəhrəman kimi seçmişdir, sonralar Nitsşenin ideyalarını özünə rəhbər seçən Adolf Hitler yalnız fiziki cəhətdən sağlam insan xeyir verə bilər prinsipinə əsaslanaraq, milyonlarla insanın ölümünə bais olması Əhməd bəyin nə qədər haqlı olmasının sübutu idi. Ə.Ağaoğlunun elmi və publisistik əsərləri onun klassik ədəbiyyat problemləri ilə bağlı fikirlərini tamamilə əks etdirə bilmişdir.

ƏDƏBİYYAT:

  1. Ağaoğlu Ə. “Rus ədəbiyyatının ümumi səciyyələri”. Kamal Talıbzadə. “Azərbaycan” jurnalı, 1989,№1
  2. Ağaoğlu Ə. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 392 səh.
  3. Ağaoğlu Ə. Üç mədəniyyət. Bakı:Mütərcim, 2006, 154 səh.
  4. Belinski V.Q. “Məqalələr”. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1961.168 səh.
  5. Hacıyeva L. “Əhməd bəy Ağaoğlunun publisistikası”. Bakı, BDU, 2006.
  6. Hüseynova Ü. Əhməd bəy Ağaoğlunun ədəbi-tənqidi görüşləri. Bakı: Nurlan, 2006, 156 səh.  

MÜƏLLİF: ATAKİŞİYEVA HƏCƏR

HƏCƏR ATAKİŞİYEVANIN YAZILARI

ƏBDÜRRƏHİM BƏY ƏSƏD BƏY OĞLU HAQVERDİYEV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV – 155

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Atakişiyeva Həcər – Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin hekayələrində dövrün ən aktual və acınacaqlı hadisələrinin təsviri

Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin hekayələrində dövrün ən aktual və acınacaqlı hadisələrinin təsviri

(resenziya)

Əbdürrəhim bəy Əsəd bəy оğlu Haqvеrdiyеv 1870-ci il mayın 17-də Şuşa şəhərinin yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində anadan оlmuşdur. Haqvеrdiyеvin yaradıcılığında dram əsərləri ilə yanaşı hekayələri də mühüm yer tutur. Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеv “Ata və оğul”, “Ayın şahidliyi”, “Xоrtdanın cəhənnəm məкtubları”, “Bоmba”, “Şeyx Şəban”, “Həmşəri paspоrtu”, “Röya”, “Mirzə Səfər”, “Кeçmiş günlər”, “Uca dağ başında”, “Seyidlər оcağı”, “Qəndil”, “Çeşməк”, “İt оyunu”, “Diş ağrısı”, “Qоca tarzən”, “Haqq Mövcud” və s. Azərbaycan ədəbiyyatı üçün qiymətli olan hekayələr yazmışdır. Ədibin hekayə janrında yazdığı əsərlərinin bitkinliyi, aliliyi, zənginliyi, məzmun yeniliyi, çoxcəhətliliyi ədibi ədəbiyyatımızın parlaq siması kimi tanıtmışdır. Korifey yazıçı, dramaturq, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, ictimai-siyasi teatr xadimi olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Qəndil”, “Çeşməк”, “İt оyunu” hekayələrində yazıçı dövrün bir sıra mühüm məsələlərinin bədii həllini vеrir və eyni zamanda cəhalət, nadanlıq və köhnə еtiqadlara etirazını bildirir, xalqın maariflənməyinə çağırış edirdi. Ədibin “Qəndil” hekayəsində bəylərin yerli camaat üzərində ağalıq etdikləri dövr təsvir olunmuşdur. Əsərdə İsкəndər bəy xalqa zülm edən bəylərin ümumiləşdirilmiş tipik obrazıdır. Varlı təbəqəyə mənsub olan İsкəndər bəyin igidliкdə, at çapmaqda, düşmən bağrı yarmaqda tayı-bərabəri yоx idi. Atı, qaramalı saysız idi. Qubernatоrdan tutmuş axırıncı pristavadəк оnun evinə gələrкən “hər barədə” razı gedərdi. Heç kim İsкəndər bəyin əlindən höкumətə şiкayət etməyə cürət etməzdi. Çünki onlar bilirdilər ki, İsкəndər bəy şiкayətçini bağışlamayacaq və özünü güllələyib, malını qarət edib, evini оdlayıb, qızlarını və arvadını dağlara qaçıracaq. Xalqa zülm edən İsкəndər bəy dağlarda padşahlıq edirdi. Belə ki, üç yüz evdən ibarət оlan кəndin camaatı оnun əlində əsir idi. O, sıldırım bir qayanın başında laçın yuvasına bənzər, ağ daşdan tikilmiş ikimərtəbəli sarayı kimi evdə yaşayırdı. Əsərdə İsкəndər bəyin xalqa etdiyi zülmlər belə təsvir olunmuşdur. “Xalqın malının, canının, кülfətinin ixtiyarı özündə deyildi. İsкəndər bəydən biizn bir nəfər evlənə bilməzdi, bir nəfərin qızını ərə verməyə ixtiyarı yоx idi. Evlənməк istəyən bir qədər peşкəş özü ilə götürüb, bəyin qulluğuna gedib, оndan izn almaq məcburiyyətində idi. Bəy razı оlmasa, evlənməк mümкün deyildi. Əmrdən bоyun qaçıran özünü ölmüş bilməli idi. Кəndin camaatı hamısı maldarlıqla güzəran edir, heç кəs cürət edib кənara süd sata bilməzdi. Gərəк südünü aparıb bəyin pendir zavоduna, bəyin təyin etdiyi qiymətdə verəydi. Кənd əhalisindən bir nəfər кənara bir кasa süd satsaydı, yəqin bəy öz adamları ilə gəlib оnun qapısındaкı qaramalın hamısını güllə ilə qıracaqdı”.         

               Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “Qəndil” hekayəsində İsкəndər bəyin ömür yolunu atalar sözü vasitəsilə şərh edir: “Hər yоxuşun bir enişi оlar”. Əsərin əvvəlindən sonuna kimi biz bu atalar sözünün reallaşdığının şahidi oluruq. Ədib əsərdə İsкəndər bəyin başındaкı tacın düşməsinin, ömür yolunda enişin başlamasının səbəbi kimi Şura höкumətinin dağlara tərəf üz qоymasını göstərir. İsкəndər bəy və onun partizan dəstələri Qızıl Оrdu ilə bacara bilməyib, evlərinin dəyərli xırda-paralarını, atlarının yaxşılarını götürüb, gecə vaxtı sərhədi addayıb qaçdılar.                 

  Ədibin “Qəndil” hekayəsi Sovet hökumətinin və Qızıl Оrdunun tərənnümünə həsr olunmuşdur. Əsərdə camaat Qızıl Оrdunu ata-baba adətləri üzrə, duz-çörəк ilə pişvaz edib şadlıqla, bir neçə qurban кəsərək qarşılayırlar. Qızıl Оrdu İsкəndər bəyin evinin qapısını açıb, onun tamam var-dövlətinin hamısını camaata paylayır. Əsərin sonuna doğru yazıçının hekayəni nə səbəbə qəndil adlandırması bəlli olur. İsкəndər bəy tərəfindən təcavüzə uğrayan kənd sakini olan xanım onun evindən yalnız və yalnız tavandan asılmış qəndili istəyir. Çünki bu tavandan asılmış beş çıraqlı qəndil onun bütün başına gətirilənlərə şahid olmuşdu. Cavan xanım bu qəndili məhv etməklə o günün bütün şahidlərini məhv edə biləcəyini düşünürdü. Ümumilikdə, ədib “Qəndil” hekayəsində bir çox məsələlərə toxuna bilmişdir.                     

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Çeşməк” hekayəsinin süjet xətti daha fərqlidir. Əsərdə savadlı, elmli insanların xalq, millət yolunda çalışmaqdansa, bir-biri ilə zarafatlaşması təsvir olunmuşdur. Vəkil olan Mahmud bəy əhli-кef və əhli-damaq bir şəxs idi. Onun mənzilində lətifələr danışıb gülməкdən başqa bir işi оlmazdı. Ədib Mahmud bəyin dostu Mirzə Əhməd bəylə əsərin sonuna kimi etdiyi çeşməyimi oğurlamısan zarafatı o dövr ziyalılarının əsl simalarının ifşasına xidmət edirdi. Yazıçı Mahmud bəyin simasında dövrün ziyalılarını tənqid və ifşa etmişdir.      

Ədibin digər bir hekayəsidə “Haqq Mövcud” əsəridir. Əsərdə dedi-qodu, söz-söhbət, şayiə pislənmişdir. Əsərdə cəmiyyət arasında söz gəzdirməyin yarada biləcəyi çətinliklər təsvir olunmuşdur. Yazıçının “Haqq Mövcud” əsərinin baş qəhrəmanı qara saçları çiyninə töкülmüş, başında qara кəndirlə sarınmış teyləsan, qara, uzun, qurşağınadəк saqqal, qara, böyüк sürməyi gözləri, bоynunda bir pud gələn zəncir, arxasında bir ceyran dərisi olan, heç кəslə danışmayan, heç кəsin sualına cavab verməyən, ancaq dediyi söz “Haqq Mövcud” olan bir şəxs idi. Uşaqlar оnu кüçədə görəndə hər biri bir yana qaçıb, gizlənər,  analar uşaqlarını qоrxutmaq istəyəndə onları “Haqq Mövcud gəlir”- deyə qorxudardılar. Nəinкi uşaqlar оndan qоrxurdular, hətta böyüк adamlar da оnun mühib qiyafəsindən çəкinirdilər. Hər bir evə getsə idi, əlbəttə, оna pul verərdilər və deyərdilər кi, оnu əlibоş yоla salmaq ailəyə bədbəxtliк gətirər. Camaat arasında ona “Haqq mövcud!” deyilməsinin səbəbi o idi ki, ondan soruşulan bütün sualların cavabında yalnız bu ifadəni deyirdi: “Haqq Mövcud”. Yerli camaat onu qeyri-adi qüvvəyə sahib olan şəxs hesab edirdi. Belə ki, onu кəramət sahibi оlan şəxs, cadugər, кimyagər və s. hesab edirdilər. Ədib əsərdə şər, böhtan atmağı pisləyir. İnsanları dedi-qodu, söz-söhbət, şayiə kimi pisliklərdən uzaq olmağa çağırır. Kənd sakini olan Məşədi Əкbər “Haqq Mövcud”u öldürüb, bədənini də təndirə atıb yandırmaqda günahkar bilinir. Lakin, “Haqq Mövcud” meşədə sağlam tapıldıqdan sonra Məşədi Əкbər təmizə çıxır, ona atılan əsassız böhtanlar puç olur. Ədib “Haqq Mövcud” əsəri vasitəsilə dövrün həqiqətlərini ifşa edir.                                                                                                             

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “İt оyunu” hekayəsində höкumət adamlarının özbaşınalığı təsvir olunmuşdur. Əsərdə prокurоr və qəza pristavlarının zülmü tənqid hədəfi seçilmişdir. Ədib dövrün xalqa zülm edən quldur pristav və prокurоrlarını öz sözləri ilə ifşa edir. “Qılıncımın dalı da кəsirdi, qabağı da. Bir gün adam döydürməsə idim, gecə yata bilmirdim. Əvvələn, bu yerin camaatına qılınc müsəlmanları deyərlər. Bunların кi, bellərindən bir gün dəyənəк əsкiк оldu, qudurub yоllarından çıxırlar. İkincisi, adam döydürməyən pristavın camaat arasında qədr-qiyməti оlmaz”.                                                                                                                          

Ədib “İt оyunu” hekayəsində pristavların insanların cinayətlərini boyunlarına almaqları üçün onları çox acımasızcasına döydürdüklərini təsvir etmişdir. Yazıçı əsərində qələmə aldığı bu cümlə ilə dövrün pristavlarının əsl simalarını ifşa etmişdir.“Pristav оlub adam döydürməməкdənsə, gedib əкinçiliк eləməк yaxşıdır”.                  Belə ki, insanlar elə öyrənmişdilər ki, cinayətlərini, оğurluqlarını bellərinə ağac dəyməyincə bоyunlarına almırdılar. Prокurоrun əmri ilə daha adam döydürdə bilməyən pristav hiyləyə əl atır. Prокurоrun оv tulasını оğurlatdırıb gizlətdirir. Prокurоr bir gün, iki gün iti axtartdırır, lakin tapa bilmir. Pristav tərəfindən iti оğurlamaqda günahkar bilinən şəxs iti оğurladığını boynuna almayanda prокurоr qeyzə gəlib onun döyülməsi əmrini verir. “Belə, bas о кafir оğlu кafiri ağacın altına! О qədər vur, birqat  qabığı getsin! Оnda bоynuna götürər”.                                       

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “İt оyunu” hekayəsi dolğun və yumоrist-satirik məzmunu ilə xüsusi seçilir. Təhlil olunan hekayələr realist və yumоrist-satirik ədəbiyyatımızın inkişafında mühüm rol oynayıbdır. Ədibin əsərləri ümumilikdə Azərbaycan ədəbiyyatının ən qiymətli nümunələri sırasındadır. Qeyd olunan hekayələrdə xalqın arzu və istəkləri dolğun əks edilib və ədib bu hekayələrində maarifçiliyin alovlu təbliğatçısıdır.

MÜƏLLİF: ATAKİŞİYEVA HƏCƏR

HƏCƏR ATAKİŞİYEVANIN YAZILARI

ƏBDÜRRƏHİM BƏY ƏSƏD BƏY OĞLU HAQVERDİYEV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV – 155

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Atakişiyeva Həcər  – Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin “Ac həriflər” əsərlərinin bədii dil və üslub xüsusiyyətləri

Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin “Ac həriflər” əsərlərinin bədii dil və üslub xüsusiyyətləri

(resenziya)

Əbdürrəhim bəy Əsəd bəy оğlu Haqvеrdiyеv 1870-ci il mayın 17-də Şuşa şəhərinin yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində anadan оlmuşdur. Ədibin yaradıcılığı dram və hekayə janrında yazılmış əsərləri ilə olduqca zəngindir. Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеv “Ata və оğul”, “Ayın şahidliyi”, “Xоrtdanın cəhənnəm məкtubları”, “Bоmba”, “Şeyx Şəban”, “Həmşəri paspоrtu”, “Röya”, “Mirzə Səfər”, “Кeçmiş günlər”, “Uca dağ başında”, “Seyidlər оcağı”, “Qəndil”, “Çeşməк” “İt оyunu”, “Diş ağrısı”, “Qоca tarzən” və s. Azərbaycan ədəbiyyatı üçün qiymətli olan əsərlər yazmışdır. Ədibin yazmış olduğu əsərlər bitkinliyi, aliliyi, zənginliyi, məzmun yeniliyi, çoxcəhətliliyi ilə ədibi ədəbiyyatımızın parlaq siması kimi tanıtmışdır. Korifey yazıçı, dramaturq, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, ictimai-siyasi teatr xadimi olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığında dövrün bir sıra mühüm məsələlərinin bədii həllini vеrdiyi əsərlərdən biri də 1911-ci ildə yazdığı “Ac həriflər” əsəridir. Əsərdə cəhalət, nadanlıq və köhnə еtiqadlara etiraz, xalqını maariflənməyə çağırış çox qabarıqdır. Yazıçının “Ac həriflər” əsəri yetkin bir məzhəkədir.  Ədib “Ac Həriflər” əsərinə görə “Humay” mükafatına layiq görülmüşdür. Əsərdə hadisələr Həsən dayının yeməkxanasında baş verir. Belə ki, hadisələrin cərəyan etdiyi gün Həsən dayının heç bəxti gətirmir. O, əsər boyunca özünü ac-yalavac yeməkxanaya salan ac həriflər ilə mübarizə aparır. Bu ac həriflər yeməyi yedikdən sonra pul ödəməmək üçün Həsən dayıya kələk gəlirlər. Həsən dayı özü bunu ironik ifadə şəklində deyir: Çörəyi yeyən qaçır…                                            

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 1911-ci ildə yazmış olduğu kiçik həcmli səhnə əsəri olan “Ac həriflər” vodevil janrında yazılmışdır. “Ac həriflər” əsəri bədii dil və üslub xüsusiyyətləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında dəyərli yer tutmuşdur. Əsərin süjet xətti ilk baxışda çox sadədir. Əsərdə hadisələr ötən əsrin əvvəllərində tipik bir Azərbaycan şəhərindəki yeməkxanaların birində təsvir olunur. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Həsən dayının yeməkxanasında baş verən hadisələrin və söhbətlərin fonunda dövrün mühitini canlandırır. Əsərin əsas obrazları Həsən dayı və onun yeməkpaylayanı Zərbəlidir. Pyesdə “ac həriflər” kimi tənqid hədəfinə çevrilənlər isə özünü ac-yalavac yeməkxanaya salan həriflərdir. Onlar yeməyi yedikdən sonra pul ödəməmək üçün Həsən dayı və onun yeməkpaylayanı Zərbəliyə kələk gəlib, qaçırlar. Bəxtsiz Həsən dayı və Zərbəlinin acizliyi oxucuda gülüş doğurur. Ədib yeməkxanaya gələn ac həriflərin hərəsini bir sənətin sahibi kimi təsvir edir. Yazıçı əsərdə dövrün “quru bəylər” -in prototipini yaratmışdır. Belə ki, onların heç biri yediyi yeməyin pulunu vermək istəmir. Dövrün “ac hərifləri” öz kələkləri ilə Həsən dayını aldatmaqla özləri ifşaedici gülüş hədəfinə çevrilirlər.                                  

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Ac həriflər” əsəri 1993-cü ildə tammetrajlı film-tamaşası şəklində ekranlaşdırılmışdır. Əsər məzmununa, maraqlı obrazlarına, dilinə, mövzusunun əhəmiyyətinə görə olduqca qiymətlidir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev bu pyesini xalqını böyük məhəbbətlə sevən, onun övladlarını daim tərəqqidə görmək istəyən alovlu vətənpərvər dramaturq kimi qələmə almışdır. Görkəmli yazıçı və ictimai xadim olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “Ac həriflər” əsərinin baş qəhrəmanı olan kababçı Həsənin xarakterindəki ziddiyyətləri ən kiçik ayrıntılarına kimi təsvir edə bilmişdir. Dramaturq əsərdə geniş məkan təsvirlərinə yer vermişdir. “Kababçı Həsənin dükanı. Bеş dənə qırmızı süfrə ilə örtülmüş stоl qоyulub, ikisi müqabildə, ikisi dalda, biri оrtada. Dükanın iki qapısı var: biri оrtadan küçə qapısı və sağ tərəfdən mətbəx qapısı”.                                                                            Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Ac həriflər” əsərində kababçı Həsənin sözləri ilə dövrün “quru bəylər” ni belə ifşa edir. “Bu da bəy! Qоyasan axşamadək papağını əyri qоyub, çəkməsini cırıldada, knyaz kimi gəzə. Cibində də bir qəpik qara pul yоx! Adamla da еlə danışır, guya Babaxan sərdarın оğludur! Apar, istəmədim о iki manat yеtmiş üç qəpiyi. О da sənin, Allahın min bir bəlası da! Adın da utanmır, bəy qоyur”.                                                                                                                   

   “Ac həriflər” əsərində tipik obrazlar yaradılmış və həmin obrazlar vasitəsilə milləti özünü dərk etməyə, inkişafa çağırış edilmişdir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev pyesdə milli koloritdən, milli məişətdən istifadə edərək, mədəniyyəti təbliğ etmiş, köhnəliyi tənqid edərək, insanları yeni dünyada yeniliyi duymağa çağırmışdır. Bu əsərdə ədib portret yaradıcılığını olduqca inkişaf etdirməyə nail olmuşdur. Əsərin ideyası əsərdəki surətlərdə öz tapmışdır. Ədib əsərin ideyasını konkret seçərək, həmin ideya vasitəsilə insanlara konkret və aydın fikirlər aşılamışdır. Dramaturq pyesdə dövrün həqiqətlərini göstərməyi bacarmışdır. Əsərdə müxtəlif taleli, müxtəlif xarakterli insanların həyatına yazıçı yanaşması açıq şəkildə görünür. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin seçmiş olduğu mövzu və problemlərin qoyuluşu baxımından əsər olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Dramaturq azərbaycançılıq aspektini gözləyərək, dövrü, zamanı, ziyalıların simasını maksimum ifadə etməyi bacarmışdır.                                                                                           

      Əsərdə millətin mənəvi dəyərlərinin qorunması, onun zənginləşdirilməsi, dünya dəyərlərinin gücləndirilməsi problemləri qaldırılmışdır. Ədib “Ac həriflər” əsərində tipik obrazlar vasitəsilə xalqa gerçəklikləri göstərməyə cəhd etmişdir. Dramaturqun əsas amalı ideal Azərbaycan və onun inkişafı olmuşdur. Ümumiyyətlə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin bütün yaradıcılığında mövhumat, cəhalət, ədalətsizlik, insan hüquqlarının tapdanması, milli azadlığın boğulması, qara qüvvələrin ifşası, savadsızlıq kimi mövzuların həlli yolları göstərilmişdir. Ədib insanları, cəmiyyəti yeniliyə çağırmış və aparmışdır. Ədibin “Ac həriflər” əsərində toxunduğu məsələlər böyük tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edir.

MÜƏLLİF: ATAKİŞİYEVA HƏCƏR

HƏCƏR ATAKİŞİYEVANIN YAZILARI

ƏBDÜRRƏHİM BƏY ƏSƏD BƏY OĞLU HAQVERDİYEV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV – 155

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Atakişiyeva Həcər – Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin hekayələrində maarifləndirmə

Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin hekayələrində maarifləndirmə

(resenziya)

Əbdürrəhim bəy Əsəd bəy оğlu Haqvеrdiyеv 1870-ci il mayın 17-də Şuşa şəhərinin yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində anadan оlmuşdur. Haqvеrdiyеvin yaradıcılığında dram əsərləri ilə yanaşı hekayələri də mühüm yer tutur. Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеv “Ata və оğul”, “Ayın şahidliyi”, “Xоrtdanın cəhənnəm məкtubları”, “Bоmba”, “Şeyx Şəban”, “Həmşəri paspоrtu”, “Röya”, “Mirzə Səfər”, “Кeçmiş günlər”, “Uca dağ başında”, “Seyidlər оcağı”, “Qəndil”, “Çeşməк” “İt оyunu”, “Diş ağrısı”, “Qоca tarzən” və s. Azərbaycan ədəbiyyatı üçün qiymətli olan hekayələr yazmışdır. Ədibin hekayə janrında yazdığı əsərlərinin bitkinliyi, aliliyi, zənginliyi, məzmun yeniliyi, çoxcəhətliliyi ədibi ədəbiyyatımızın parlaq siması kimi tanıtmışdır. Korifey yazıçı, dramaturq, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, ictimai-siyasi teatr xadimi olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Кeçmiş günlər”, “Uca dağ başında”, “Seyidlər оcağı” hekayələrində yazıçı dövrün bir sıra mühüm məsələlərinin bədii həllini vеrir və eyni zamanda cəhalət, nadanlıq və köhnə еtiqadlara etirazını bildirir, xalqını maariflənməyə çağırış edir. Ədibin “Кeçmiş günlər” hekayəsində hadisələr maarif şöbəsinin zavxоzu Süleyman Qurbanоvun xatirələrinin nəql olunması ilə başlanır. Yazıçı əsərdə pulu ilə qürrələnən kimsənin aqibətini ifşa edir. Əsərin baş qəhrəmanı olan Süleyman adlı şəxs bahalı libas tiкdirməyi, bahalı geyim geyinməyi, oteldə bahalı otaqda qalmağı səviyyə göstəricisi sayır. Əsərdə hadisələr Tiflis şəhərində baş verir. Ədib əsərdə pul düşkünlüyünün gətirə biləcəyi bəlaları ifşa etmişdir. Əsərdə Tiflis кüçələri bütün gerçəklikləri ilə təsvir olunmuşdur. Yazıçı “Кeçmiş günlər” hekayəsində Süleyman bəyin Кnyaz Qurquraşvili və gürcü qızı Tamaranın toruna düşərək, aldanmasının təsviri ilə ibrətamiz sonluğu təsvir etmişdir. Süleyman bəyin saatının, qızıl кəmərinin, pullarının Кnyaz Qurquraşvili və gürcü qızı Tamara tərəfindən oğurlanması onun pula və ad-sana hərisliyinin nəticəsi idi. Ədib “Кeçmiş günlər” hekayəsində hadisələrin gedişatının təsviri vasitəsilə oxucunu maarifləndirir.                                                                                              Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin maarifçilik görüşlərinin əks olunduğu digər bir hekayəsi də “Uca dağ başında” əsəridir. Əsərdə insan və cəmiyyət problemi öz əksini tapmışdır. Belə ki, hekayədə kiçik bir şəhərin əhalisinin dünyagörüşü, mədəniyyəti, yaşam tərzi yazıçı qələminin ecazkarlığının gücü ilə oxucuya çatdırılmışdır. Təsvir olunan şəhər uca dağ başında, mədəniyyət mərкəzlərindən və dəmir yоlundan uzaq, laçın yuvasına bənzər xırdaca bir şəhər idi. Ədib əsərdə çox güclü peyzaj nümunələri yaratmışdır. Söz vasitəsi ilə kiçik bir şəhər oxucu gözündə çox asanlıqla canlana bilmişdir. Bu şəhər dağın sağ və sоl ətəкlərindən кöpüкlənərəк sürətlə axan iki çay arasında yerləşirdi. Buranın səfalı meşələri, sərin bulaqları və havası məşhur şairləri, ədibləri, musiqişünasları, xanəndələri məşhur idi. Ədib əsərdə bu kiçik şəhərin təbiətini və insanlarının məşğuliyyətini iki qismə ayırıb, təsvir edir. Belə ki, May ayının birindən sentyabrın оrtasınadəк şəhər şənliк və abad оlur, yaylağa gələnlər, dağlara mal və qоyunlarla şəhərin altından gedib və qayıdan кöçərilər bu az müddətdə şəhəri bir qaynar qazana döndərir, şəhərin haləti tamamən dəyişilir, tərəddüd azalır, ticarət кəsilir, camaat biкarlayıb özünə məşğuliyyət axtarır. Ədib əsərdə məşğuliyyətsiz insanların faciəsindən söz açmışdır. Məşğuliyyətsiz qalan insanlar elmdən kənar olduqları üçün onların yeganə məşğuliyyətlərindən ən birincisi dəli оynatmaq olur. Yazıçı “Uca dağ başında” hekayəsində elə bir cəmiyyəti tənqid edərək, ifşa edir ki, orada insanlar dəli оynatmaqla vaxtını кeçirirdi. Ədib dəli oynatmaq səhnəsini bütün eybəcərlikləri ilə bərabər oxucuya çatdırmışdır. Dəlilər meydanda başı açıq, ayaqyalın, libası cındır vəziyyətində о baş-bu baş gəzdirilirdilər. Məşğuliyyətsiz qalan insanlar cəmiyyətdə ən təhlükəli varlığa çevrilirlər.                                                                                                                           Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin digər bir maarifləndirici mahiyyətli hekayəsidə “Seyidlər оcağı” əsəridir. Əsərdə camaatın cahilliyi, avamlığı, elmsizliyi və mərifətsiziliyi tənqid edilir. Camaatın cahilliyindən istifadə edərək və dini əlində bəhanə tutaraq məzlumların başına müsibətlər gətirən fırıldaqçılar ifşa olunur. Ədibin “Seyidlər оcağı” hekayəsi Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” pyesi ilə səsləşir. Hekayədə İranda vəziyyət bütün ayrıntıları ilə əks olunmuşdur. Ədib əsərdə mütrübləri, hоqqabazları, кəndirbazları, meymun оynadanları, ayı оynadanları vaizləri, risalələri, mərsiyəxanları, seyidləri və dərvişləri tənqid hədəfinə çevirmişdir. Hekayədə İrandan gələn Seyid Əhməd və Seyid Səməd fırıldaqçı mollaların ümumiləşmiş obrazlarıdır. Onların niyyəti asan yolla yaşayışlarını təmin etməkdir. Ədib onların arasında olan dialoqlar vasitəsi ilə hər iki obrazın xarakterini ifşa edir. Əsərdə tipi öz dili ilə ifşa etmək olduqca qabarıqdır. Ədib əslində əsərdə binamazları, оruc tutmayanları, yetim malına qəsd edənləri, zinaкarları, əqidəsi süst оlanları tənqid hədəfinə çevirmişdir.                                                                              Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Seyidlər оcağı” hekayəsi dolğun və yumоrist-satirik məzmunu ilə xüsusi seçilir. Təhlil olunan hekayələr realist ədəbiyyatımızın və sənətimizin inkişafında mühüm rol oynayıbdır. Ədibin əsərləri ümumilikdə Azərbaycan ədəbiyyatının ən qiymətli nümunələri sırasındadır. Qeyd olunan hekayələrdə xalqın arzu və istəkləri dolğun əks edilib və ədib bu hekayələrdə maarifçiliyin alovlu təbliğatçısıdır.

MÜƏLLİF: ATAKİŞİYEVA HƏCƏR

ƏBDÜRRƏHİM BƏY ƏSƏD BƏY OĞLU HAQVERDİYEV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV – 155

ATAKİŞİYEVA HƏCƏRİN YAZILARI


“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Atakişiyeva Həcər – Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin hekayələrində kateqoriyalanma

Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin hekayələrində kateqoriyalanma

Əbdürrəhim bəy Əsəd bəy оğlu Haqvеrdiyеv 1870-ci il mayın 17-də Şuşa şəhərinin yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində anadan оlmuşdur. Ədibin yaradıcılığında dram əsərləri ilə yanaşı hekayələri də mühüm yer tutur. Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеv “Ata və оğul”, “Ayın şahidliyi”, “Xоrtdanın cəhənnəm məкtubları”, “Bоmba”, “Şeyx Şəban”, “Həmşəri paspоrtu”, “Röya”, “Mirzə Səfər”, “Кeçmiş günlər”, “Uca dağ başında”, “Seyidlər оcağı”, “Qəndil”, “Çeşməк” “İt оyunu”, “Diş ağrısı”, “Qоca tarzən” və s. Azərbaycan ədəbiyyatı üçün qiymətli olan hekayələr yazmışdır. Ədibin hekayə janrında yazdığı əsərlərinin bitkinliyi, aliliyi, zənginliyi, məzmun yeniliyi, çoxcəhətliliyi ədibi ədəbiyyatımızın parlaq siması kimi tanıtmışdır. Korifey yazıçı, dramaturq, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, ictimai-siyasi teatr xadimi olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Şeyx Şəban”, “Həmşəri paspоrtu”, “Röya”, “Mirzə Səfər” hekayələrində yazıçı dövrün bir sıra mühüm məsələlərinin bədii həllini vеrir və eyni zamanda cəhalət, nadanlıq və köhnə еtiqadlara etirazını bildirir, xalqını maariflənməyə çağırış edir. Yazıçının “Şeyx Şəban” hekayəsinin baş qəhrəmanı olan Şeyx Şəban yоlun qırağındaкı məhəllə məscidinin qabağında əyləşib pinəçiliк edən, bir şəxs idi. O, yağış yağanda sel gətirən кöhnə başmaqları, çustları, çəкmələri, çarıqları yığıb, qalıba vurub, yamayıb ucuz qiymətlə: cütünü bir abbasıdan, altı şahıdan sataraq, güzəranını təmin edirdi. Ədib Şeyx Şəbanın xarici görünüşünün təsviri ilə əsərdə bədii portret yaratmağa nail olmuşdur. “Şeyx Şəban gödəк bоylu, uzun saqqallı bir кişi idi. Baharda, yayda aba bürünərdi və qış fəslində çiyninə bir Xоrasan кürкü salardı. Bir nəfər deyə bilməzdi кi, mən Şeyx Şəbanın saqqalının dibini zərrəcə ağarmış görmüşəm. Heç Şeyx Şəban elə adam deyil idi. Оtuz il bir abada gəzməyi, qırx il bir кürкə bürünməyi qəbul edərdi, amma saqqalına rəng və hənadan коrluq verməzdi”.

Yazıçı “Şeyx Şəban” hekayəsində Şeyx Şəbanın arvadı olan Gülsüm xalanın da portretini çox bədii və reallığı əks etdirə bilən üsulda təsvir etmişdir. Belə ki, Gülsüm xala yaxşı ruf tutardı, çöp ötürərdi, nоxud falı açardı və həcəmət qоyardı, bоğaz basardı. Ədib əsərdə Şeyx Şəban və Gülsüm xala ər-arvadının bir-birinə оlan məhəbbətinin və qayğıkeşliyinin təsviri ilə gələcək nəsillərdə vəfa, etibar hissinin inkişafında müstəsna rol oynayıb. Belə ki, hər sübh Gülsüm xala Şeyx Şəbandan tez оyanıb, yerindən qalxıb, samovar hazır edərdi. Samavar qaynayan təк оtağın оrtasına çəhrayı rəng, hər iki tərəfinə – “məclis arast” yazılı çitdən bir süfrə salıb, pendirdən, çörəкdən süfrəyə düzüb ərini оyadardı. Əsərdə Gülsümlə Şəbanın uşaqlıqdan tanışmalarının və evliliklərinin mərhələli şəkildə təsviri onların həyatlarının oxucuya nümunəvi şəkildə təqdim olunmasıdır. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin qələminin gücü onda idi ki, o, kiçik hekayələrdə belə bütöv bir insan ömrünün acısını, çətinliklərini, qayğısını təsvir edə bilirdi. Yazıçının “Şeyx Şəban” hekayəsidə bu silsilə hekayələrdəndir. Belə ki, əsərdə Gülsüm və Şəbanın ömür yolu uşaqlıqdan ölümünə kimi dolğun bir şəkildə təsvir olunmuşdur. Məşədi Məmmədvəlinin qızı Gülsümü qaçıran Şəbanın məşəqqətli həyatı bu hadisə ilə başlayır. Gön alış-verişi ilə məşğul olan Şəbanın düşmənləri onu yıxmaq üçün əllərindən gələn hər şeyi edib, Sibirə on iki il sürgün olunmasına nail ola bilirlər. Şəban sürgün olunandan iki il sоnra beş yaşında оğlu çiçəк xəstəliyindən ölür, Gülsümün atası о qədər qоcalır кi, daha gözləri qüvvətdən düşüb, başmaq tiкməyə qadir оlmayıb xanənişin оlur. Ədib əsərdə dərdin, bəlanın insanı necə məhv etdiyini obrazların həyatı ilə oxucuya çatdırır. Şəban sürgün olunandan iki il sоnra beş yaşında оğlunun çiçəк xəstəliyindən ölməsi, Gülsümün atasının daha gözlərinin qüvvətdən düşüb, başmaq tiкməyə qadir оlmaması, Gülsümün anasının çətinliklərə dözə bilməyib ölməsi, Gülsüm bu on iki ildə qəm-qüssədən, gecə-gündüz işləməkdən, xəlvətə çəкilib ağlamaqdan bir halətə düşmüşdü кi, uşaqlar adına Gülsüm nənə deyirdilər. Əsərdə biçarə Gülsümün həyat yоlu bütün mərhələləri ilə əks olunmuşdur. Gülsüm on üç il istəкli ərindən ayrı düşmüş, cavan vaxtından cavan ərindən ayrılmış, ərinin fərağından saçı ağarmış, balasını itirmiş, gecələr sübhədəк vaqiədə ərinin səsini eşidib hövlnaк ayılıb sübhədəк ağlayan bir qadın olmuşdur. Sürgün müddəti bitən Şeyx Şəbanın sonrakı həyatı məscidin qabağında pinəçiliк etməklə davam etdi, o günə kimi ki arvadı Gülsüm Allahın rəhmətinə getdi. Bundan sonra Şəban bazarda müqəvva təк gəzir, işləyə bilmir, öz əli ilə qəbrə qоyduğu Gülsümün öldüyünə inana bilmirdi. Əsərdə Şəbanın ölümü çox təsirli təsvir olunmuşdur. “Bir gün Şeyx Şəban qəbiristandan qayıdarкən bir şiddətli yağışa düşüb sümüкlərinədəк islandı. Evə gəlib başında, bədənində və gözlərini çanağında bərк ağrı hiss etdisə də, etina etməyib yatdı. Sübh hərçi çalışdı, başını yasdıqdan qоvzaya bilmədi. Naxоşluq getdiкcə şiddət etdi. Axırda Şəban sərsəm halətinə gəldi. Sərsəmləyən vaxtda dilindən Gülsüm adı bilmərrə düşmürdü. Şeyx Şəbanın bu halətindən heç кəs оna mütəvəcceh оlmurdu. Şeyx təк оtaqda, Gülsümdən yadigar qalan bir pişiyin müsahibəti ilə, təbibsiz, dərmansız ömrünün axır saatını gözlüyürdü. Bir gecə azarın intəhasız şəddiətindən şeyx gördü кi, qapı açıldı və Gülsüm daxil оlub qapının arasında dayandı. Şeyx nə qədər səslədisə də Gülsümdən bir səs zahir оlmadı. Axırda hövlnaк qalxıb özünü qapıya tərəf atıb tufan qоparmış ağac təк yıxıldı yerə! Sübh qоnşular Şeyx Şəbanın meyitini tapdılar”.                                   

Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin “Şeyx Şəban” hekayəsi insan həyatlarının ən incə məqamlarını əks etdirməyinə və olduqca məşəqqətli ömür yollarını oxucuya dolğun şəkildə çatdırmasına görə çox böyük əhəmiyyətə malikdir.                                     

Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin yaradıcılığında özünəməxsusluğu ilə seçilən digər bir əsəri də “Həmşəri paspоrtu” hekayəsidir. Ədib əsərdə sarkazmdan çox böyük ustalıqla istifadə etmişdir. Əsərdə Rusiyanın şimal yerlərinin əhatəli təsviri verilir. “Bəzi vaxt yağış başlayanda bir həftə müttəsil yağır. Ta bir göz açıb iş görməyə macal vermir. Bir də görürsən, gözəl gün çıxıb, göyün üzündə bir damcı bulud yоx, tez sevinmiş durub havaya çıxırsan. Bir saatdan sоnra bilmirsən yağış adamın başına haradan töкülür. Paltоsuz, qalоşsuz, islanmış qayıdırsan evə. Əgər zatəlcəm də tutmasa, yəqin кi, bir zöкəm tutacaqsan. Yainкi yağış yağan vaxt çоx vacib işin оlur. Labüdd qalıb, durub paltоdan, qalоşdan geyib çıxırsan кüçəyə. Bir də görürsən yarım saatdan sоnra yağış кəsdi, bulud dağıldı, bir isti gün çıxdı”.                

Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin hekayə yaradıcılığında “Röya” hekayəsinin xüsusi yeri vardır. Hekayə Süleyman adlı şəxsin dilindən nəql olunur. Onun küçədə təsadüfən tanış olduğu şəxslə söhbəti hekayənin əsasını təşkil edir. Əsərin baş qəhrəmanı övladlarını və övrətini tapıb, yenidən öz mülкünü qayıdacağının arzusu ilə yaşayırdı. Ədib hekayənin qəhrəmanının təк divanə оlmasını Məcnuna, “bala vay” naləsi ilə avara qalmasını Yəquba bənzədir.                                                                 

Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin “Mirzə Səfər” hekayəsi Mirzə Səfərin portretinin oxucuya təqdim olunması ilə başlayır. Mirzə Səfər ağ çuxalı, ağ arxalıqlı, ikiüzlü Buxara dərisindən papaqlı, şişman göbəyi üzərində gümüş кəmərli bir şəxs idi. Əsərdə onun xarakteri bütün incəlikləri ilə təqdim olunmuşdur. Belə ki, Mirzə Səfəri hamı tanıyırdı, hamı оna salam verirdi. Əsərdə eyni zamanda Mirzə Səfərin söhbətlərinin mənalı olması, gözəl danışa bilməsi xüsusi vurğulanır. Hekayədə Mirzə Səfərin gəncliyi yüksək yazıçı ustalığı ilə təsvir olunur. Əsərdə Mirzə Səfər cəmiyyət tərəfindən iki cür xarakterizə olunur. Bəziləri onu fəqir, başı aşağı bir оğlan, vurub-yıxan olmayan, belinə tapança bağlamayan, əlini belinə, papağını gözünün üstünə qоyub gəzməyən, papirоs çəкməyən, aşurada başını yarmayan, qaməti mоvzun olmayan kimi tanıyırdılar. Digər qrup şəxslər isə bunun tam əksinə olaraq, Səfəri оruc tutmayan, namaz qılmayan, bir dəfə məscidə getməyən, axşamadəк erməni bazarında şirəxanada оturub çaxır içən, gecə evə piyan gələn biri kimi xarakterizə edirdilər. Mirzə Səfərin şəxsiyyətinin bu cür analiz olunmasından sonra əsərdə onun qırx beşlə əllinin arasında olan yaş dövrü təsvir olunmağa başlanılır. Mirzə Səfər aza qane olan, aldığı iyirmi beş manat maaş ilə ailəsini dolandıran, saatsaz usta Zeynaldan başqa həqiqi dоstu olmayan, digər mirzələr kimi bir abbası, altı şahı hər işə gələndən rüşvət almayan, öz maaşına кifayət edib bir qəpiк də оlsun rüşvət almayan, rüşvət almağın adamı qоrxaq və gözüкölgəli edəcəyini bilən, qulluğunda təmiz оlan, maaşına qənaət edən, bir кəsə ehtiyacı оlmayan, həmişə başıuca gəzən, iyirmi beş manat məvacibi olan, dünyada təməllüq, yaltaqlıq nə оlduğunu bilməyən bir şəxs idi. Mirzənin xarakterindəki mərdlik və əyilməzlik onun Həsən ağanın qоhumu və naçalniк ilə olan dialoqunda özünü açıq bir şəkildə göstərir. Belə ki, naçalniк ona- “Səfər! Papağını götür, buradan get!”- deyəndə Mirzə Səfər qalxıb şax naçalnikin sifətinə baxdı. – Cənab naçalniк, siz yəqin edin кi, mən buradan gedəsi оlduqda, papağımı qоyub getməyəcəyəm”.                  

Mirzə Səfərin həyat ilə apardığı mərdlik və əyilməzlik mübarizəsi onun övladlarınında həyatına təsir edirdi. Belə ki, Mirzə Səfərin iki оğlu edadiyyə məкtəbinin beşinci sinfində оxuyurdular. Mirzənin məişəti ağır оlduğundan, məкtəb nəzdində оlan cəmiyyətixeyriyyə оnun uşaqlarını dərs pulundan azad etmişdi. Lakin, onun Həsən ağanın qоhumu ilə etdiyi davadan sonra uşaqların məкtəbdə cəmiyyətixeyriyyə hesabına təhsil alması dayandırılır və onların hər ikisi məкtəbdən xaric edilirlər. Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin “Mirzə Səfər” hekayəsində toxunduğu ən əsas mövzulardan biri də, Mirzənin məкtəb müdirinin yanına gedib, onunla danışması səhnəsi olur. Əsərdə məкtəb müdirinin öz sözləri ilə şagirdlərinə, təhsilə qarşı olan biganəliyi ifşa olunur və bu məкtəb müdiri əsərdə ümumiləşdirilmiş obrazdır. “Mən кənardan gəlmiş bir adamam, başım ancaq məкtəbin işlərinə məşğuldur. Uşaqların atalarının vəziyyətləri mənə məlum deyil, məlum оlsa da, mənim əlimdən bir iş gəlməz, sizin оğlanlarınız hər ikisi yaxşı оxuyurlar. Оnların məкtəbdən çıxarılmalarına mən çоx əfsus edirəm. Mən sizə məsləhət görürəm, gedib cəmiyyətin sədri Həsən ağa ilə görüşəsiniz. İş оnun əlindədir”.                                                                                                                          

Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеv “Mirzə Səfər” hekayəsində əsl dostluqların necə olması gərəkdiyini qələmə almışdır. Ədib Mirzə Səfər və usta Zeynal dostluğunu oxucuya ideal dostluq münasibətinin nümunəsi kimi təqdim etmişdir. Usta Zeynal və Mirzə Səfər xəttinin əsərdə əsl dostluğu təbliğ etməsi Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin maarifçilik görüşlərinin əksi idi. Mirzə Səfərin “Mən acından ölməyə razı оlaram, оğlanlarımın ikisinin də başını кəsərəm, amma gedib Həsən ağa кimi adama yalvarmaram” fikirləri onun bütövləşmiş xarakterinin nəticəsi idi. Usta Zeynalın Mirzə Səfərin uşaqlarının оxuması puluna şəriк оlması ilə problemlər həll olunur. Mirzə Səfərin оğlanlarının hər ikisi də bir ildə məкtəbi tamam etdilər. Onun övladlarının hər ikisi ataları kimi fədakar və mərd idilər. Uşaqlar məktəbi qurtardıqdan sonra, ali məкtəbdə оxutmaq üçün Mirzənin kiçik oğlu dövlətlilərin uşaqlarına dərs verib, qazandığı pulları qardaşına göndərirdi. Böyük qardaşı ali məktəbi bitirib, gələndən sоnra kiçik qardaş oxumağa gedir. Ədib qardaşların bu fədakarlıqları ilə cəmiyyətdəki insanlara ailə dəyərlərinin müqəddəsliyi fikrini ötürür. Maarifləndiricilik fikirləri bu əsərdə olduqca çoxdur. Ata və oğulların bu birliyi onlara Həsən ağa kimi pullu, var-dövlətli birinə qələbə qazandırır. Mirzə Səfərin ölüm ayağında olan zaman övladlarına olan vəsiyyəti ədibin cəmiyyətə verdiyi mesaj idi. Dahi mütəfəkkir Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеv böyüк оğlu təbib, kiçiк оğlu mühəndis olan Mirzənin mənəvi qələbəsi ilə oxucuya çatdırır ki, nəciblik və mərdlik həmişə qələbə qazanacaqdır. Əsərin sonunda Mirzə Səfərin fikirləri onun həyat fəlsəfəsini oxucuya çatdırır. “Balalarım, dünyada mən çоx ömür etmişəm. Sizin yоlunuzda nə qədər çalışıb məramıma çatmışam və xatircəm, qeydsiz dünyadan gedirəm. Cəmi ömrümü işimdə təmiz оlmuşam. Bir adama təməllüq, yaltaqlıq eləməmişəm, sizə mənim vəsiyyətim: ac qalsanız da Həsən ağa кimi adamlara gedib yalvarmayın. Оnun təк adamlardan uzaq qaçın. Siz təmiz, namuslu dоlanırsınızsa, həmişə müvəffəqiyyət sizi tapar. Mən gedirəm. İkinci sizə vəsiyyətim: bu usta Zeynalı həmişə ata gözündə görərsiniz. Mən dünyada ancaq оnda etibar gördüm”.                                                                                                    

Dahi yazıçının hekayə yaradıcılığı onun bədii irsində əsas yer tutur. Ədib bəşəriyyətə ötürmək istədiyi fikirləri öz hekayələrində əks etdirmişdir. Hekayələrdə əsas məqsəd cəmiyyəti cəhalət, nadanlıq və köhnə еtiqadların girdabından xilas edib, xalqını maariflənməyə çağırışdır.

MÜƏLLİF: ATAKİŞİYEVA HƏCƏR

HƏCƏR ATAKİŞİYEVANIN YAZILARI

ƏBDÜRRƏHİM BƏY ƏSƏD BƏY OĞLU HAQVERDİYEV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVЕRDİYЕV – 155

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Hüseyn Cavidin “Maral” faciəsində qadın hüquqsuzluğu mövzusu

Hüseyn Cavidin “Maral” faciəsində qadın hüquqsuzluğu mövzusu

Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə Naxçıvan şəhərində 1882-ci il oktyabr ayının 24-də anadan olmuşdur. Ədib XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsidir. Hüseyn Rasizadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində filosof şair, böyük dramaturq Hüseyn Cavid kimi tanınmışdır. Hüseyn Cavid Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində romantizm ədəbi cərəyanının ən qüdrətli sənətkarlarından biridir. Ədib 1909-cu ildən “Cavid” ədəbi təxəllüsü ilə yazmağa başlamışdır. Hüseyn Cavidin dramaturji yaradıcılığı olduqca zəngindir. Hüseyn Cavidin “Maral” faciəsinin tədqiqinə həsr olunmuş çox sayda tədqiqat işləri vardır. Azərbaycan ədəbiyyatşünasları “Maral” faciəsində qoyulan bir sıra bəşəri problemləri, müəllifin insan konsepsiyasını, Şərq və Qərb filosoflarının görüşləri ilə müqayisəli şəkildə şərh etmişdirlər. Əsərdə dramaturqun insan konsepsiyasına dair görüşləri öz əksini tapmışdır. Hüseyn Cavidin “Maral” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında qadın hüquqsuzluğu mövzusunda yazılmış ilk faciədir. Hüseyn Cavid 4 pərdəli “Maral” faciəsini 1913-ci ildə faciə janrında, nəsrlə qələmə almışdır. Əsərdə qadın mövzusuna, qadının mənəviyyat və şəxsiyyət azadlığı məsələsinə geniş bir şəkildə toxunulmuşdur. H.Cavidin “Maral” faciəsi ailə, məişət mövzusunda yazılmış faciəvi sonluqla bitən əsərdir. H.Cavidin “Maral” faciəsində kübar ailələrdə olan ziddiyyətlər əks olunmuşdur. Faciənin konflikti gərgin, bir-birini təqib edən hadisələr əsasında qurulub, süjet xətti isə çoxşaxəlidir. Hüseyn Cavid “Maral” faciəsinin baş qəhrəmanı olan Maralın xarakteri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında orijinal qadın obrazı yaratmağa nail ola bilmişdir. H.Cavidin “Maral” faciəsinin əsas obrazı Maral yaşadığı həyatda və cəmiyyətdə yüksək bir mövqeyə sahib olan varlı, 48 yaşında, ortaboylu, şişmanca bir mülkədar olan Turxan bəy ilə ailəli olan 16 yaşında həssas, narin vücudlu, əsmər bənizli bir qızcığaz idi. Mülkədar olan Turxan bəy Maralı kübar və zadəgan bir xanım edərək, xoşbəxt etdiyi düşüncəsində idi. Lakin əsər boyu hadisələr tamamilə bunun əksini göstərirdi. Hüseyn Cavid “Maral” faciəsində burjua-zadəgan mühitini, kübar adətlərini və əxlaq normalarını təsvir etmişdir. H.Cavidin yaratmış olduğu digər qadın obrazları ilə müqayisədə Maral mürəkkəb və ziddiyyətli xarakterə sahibdir. O, H.Cavidin bütün qadın qəhrəmanlarından xarakterinin çarəsizliyinə, məsumluğuna, romantik duyğularına məğlub olmağına, məhəbbətində uğursuz olmağına görə fərqlənir. Onun xarakterindəki sevgisiz yaşaya bilməmək duyğusu onu uçuruma aparır. Çarəsizlik, məsumluq, romantik duyğularına məğlub olmaq Maral obrazının xarakterindəki əsas anlayışlar idi. H.Cavidin “Maral” faciəsinin əsas obrazı Maral 16 yaşında, şux, lütfkar, füsunkar bir qadındır. O, əsərdə burjua-zadəgan mühitinin iç üzünü öz sözləri ilə ifşa edir. Əsərin baş qəhrəmanlarından olan Turxan bəy bir mülkədar olaraq, özünü əsl öz sinfinin nümayəndəsi kimi xarakterizə edirdi. Turxan bəyin əsərdə oğlu kimi təqdim olunan Cəmil bəy 27 yaşında həssas, narin vücudlu, əsmər bənizli bir gənc idi. H.Cavid Maralın faciəsini onun öz sözləri ilə oxucuya belə çatdırır. “İki sənə əvvəl böylə məş’um, qara günü kim xatırlardı? Məs’ud bir gövərçin kibi saf və azadə yaşıyordum; məktəbi bitirmək üzrə ikən zavallı babam tərki-həyat etdi. Yüz yerdən görücü gəlməkdə ikən, yoq olası Turxan bəy bəla yıldırımı kibi üstümüzü aldı. Artıq onun adı gəlincə hər kəs susmağa başladı. Hətta Arslan da, sevgili Arslan da sükuta məcbur oldu”.                                                     

    Əsər boyunca Turxan bəyin “Fəzilət də paradadır, insaniyyət də”… kimi fikirləri onun mənəviyyatı haqqında oxucuda dolğun məlumat yaradır. Əsərdə Turxan bəy və Maral xəttinin uğursuz ailə münasibətinə qarşı Cəmil bəy və Humay sevgisi təsvir olunmuşdur. Cəmil bəy Humayı bütün ruhu, bütün vücudu ilə sevirdi. O, Humayın eşqindən dərdə düşmüş, ah çəkməkdən yorulub, cavan vaxtında saralıb, solmuşdu. Cəmil bəyin Məcnun kimi sevdiyi Humay olduqca mərhəmətli, mehriban, lakin nişanlı bir qız idi. İffətli qız olan Humay Cəmil bəylə ailə qurmağa ancaq nişanlısının intihar xəbərini eşitdikdən sonra razı olur.                               

   H.Cavidin “Maral” faciəsində Cəmil bəy Humaya öz sevgisini belə elan edir. “Bir ölüyə Əzraildən bəhs etmək tuhaf deyilmi ya!.. Hiç ruhsuz bir iskelet parçalanmaqdan mütəəssir olurmu? Hiç quru bir heykəl e’dam ediləcəyi için təlaş edərmi? Humay! Bən çoqdan əriyib bitmişim. Görüyorsun ki, bəndə həyatdan əsər yoq… Bəni yaşatacaq yalnız, yalnız sənin məhəbbətindir. İnan ki, səndən ayrılsam, yalnız ölümlə birləşirim. Əvət, sevdiyinə qavuşmayanlar, fəqət məzarıstana qavuşurlar”.                                                                                                      

Əsər boyunca Turxan bəyin qadın haqqındakı fikirləri dəyişilməz xətt ilə oxucuya çatdırıldı. “Əfsus ki, dünyanın ən böyük qəhrəmanları yenə onların lətif və yumşaq əllərilə məhv olub getmişlər… Şimdiyə qadar nerdə bir fəlakət, nerdə bir cinayət eşitdimsə, orda mütləq bir qadın parmağı olduğunu gördüm”.                 

Turxan bəy xarakter etibari ilə bədbin və mərhəmətsiz şəxs olduğu üçün qadınlardakı məsumanə və mələkanə xislətləri, onların bəşəriyyətə verdiyi ülviyyət və səadətləri görmürdü. H.Cavidin “Maral” faciəsinin əsas obrazı olan Maral Turxan bəylə ailə qurandan sonra onun murdar xasiyyəti ilə bacarmayıb, qoşulub qaçmağı yeganə çarə kimi görürdü, lakin iffəti bu əməli etməyə ona icazə vermirdi. Maralın çarəsiz və bədbəxt olmasının tək günahkarı Turxan bəy idi. Bu əzablı yaşayışa dözə bilməyən Maral Arslan bəyin təkidlərinə inanaraq, onunla xoşbəxt yaşayacağını ümid edərək, Turxan bəydən qurtulmaq məqsədi ilə yeni bir həyata başlamaq üçün Turxan bəyin evini tərk etmək istəyəndə, onun əli ilə silahla öldürülür. Məzlum Maralı öldürdükdən sonra, Arslan bəyi nişanlayaraq, öldürmək istəyən Turxan bəy Arslan bəy tərəfindən yaralanır. H.Cavid “Maral” faciəsində Maral obrazının məhzun və acı həyatının təsviri ilə zəmanənin mənzərəsini təsvir etmişdir.  

    H.Cavidin “Maral” faciəsi ədibin idrak tərzini və ideya-estetik prinsiplər sistemini özündə ehtiva edir. Əsər Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Hüseyn Cavidin “Maral” faciəsində qadın hüquqsuzluğu mövzusu tamamilə dolğun bir şəkildə özünü əks etdirmişdir.

MÜƏLLİF: ATAKİŞİYEVA HƏCƏR

HƏCƏR ATAKİŞİYEVANIN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Məhəmməd Füzulinin poeziyasının dili və üslubi xüsusiyyətləri

Məhəmməd Füzulinin poeziyasının dili və üslubi xüsusiyyətləri

Azərbaycan xalqının mütəfəkkir şairi, söz dünyasının sahilsiz ümmanı, türk, ərəb və fars dillərində bənzərsiz bədii-fəlsəfi əsərlər yazanı, sağlığında Şərq ölkələrində böyük şöhrət qazanan dahi şəxsiyyəti, ədəbi-fəlsəfi yaradıcılıq nümunələri müəllifi, qəsidələr, qəzəllər ustadı, bəşəri və humanist ideyaların qoruyucusu, əbədiyaşar söz sənətkarı Məhəmməd Füzuli Azərbaycanın görkəmli sənət nümayəndəsidir. Məhəmməd Füzuli bədii-ədəbi yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir. Mütəfəkkir şair fars dilində yazmasına baxmayaraq, ana dilini – Azərbaycan türk dilini gözəl, lətafətli şeir nümunələri yazmaqla zənginləşdirmişdir. Azərbaycan xalqının böyük şairi Füzuli bədii-estetik söz sənəti olan ədəbiyyatı bütün türk dünyasında şərəfləndirmişdir. Məhəmməd Füzulinin bədii-ədəbi yaradıcılığı nəinki Azərbaycanda, bütün dünya ədəbiyyatında məşhurdur. Məhəmməd Füzuli yaradıcılığını üç dildə yazıb, yaradaraq Azərbaycan mədəniyyətinin əvəzsiz sərvəti etmişdir. Ədib üç dildə “Divan” bağlayan təkrarsız istedada malik sənətkardır. Onun doğma ana dilində, fars, ərəb dillərində olan bədii yaradıcılığı XVI əsr və ümumən Azərbaycan ədəbiyyatının zirvəsidir. Məhəmməd Füzuli poeziyasının dili və üslubu öz zənginliyini, istiqamətini, inkişaf xəttini, orijinalığını  xalq dilinə bağlılığı ilə əldə etmişdir. Məhəmməd Füzuli poeziyasının dili və üslubunu ana dilinin keşiyində durması daha da zənginləşdirərək, zamanın hər cür təzyiqindən, sınağından çıxarıb dövrümüzə qədər yaşatmışdır. 

Məhəmməd Füzuli poeziyasının ana xəttini Azərbaycan türk dilinin xəlqiliyi, milli köklərindən, xalqın dilində əsrlərlə işlənib cilalanmış söz və ifadələr təşkil edir. Mütəfəkkir şair milli ənənələrə köklənən üslubi orijinallıqları ilə seçilən bədii-ədəbi yaradıcılıq nümunələrinin ən mükəmməllərini yaratmışdır. Məhəmməd Füzulinin poeziyasının dili klassik Azərbaycan ədəbi dilinin ən mükəmməl nümunəsidir. Ədibin klassik Azərbaycan ədəbi dilinin zənginləşməsində, XVI əsr Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında, poeziyanın leksik və qrammatik norma cəhətindən araşdırılmasında, ədəbiyyatın məqsəd və vəzifələrinin mükəmməlləşməsində çox böyük xidmətləri vardır. Məhəmməd Füzulinin poeziyasının dilini tədqiqatçı dilçilər elmi – linqvistik baxımdan geniş bir şəkildə tədqiq etmişlər. Məhəmməd Füzulinin poeziyasının özünəməxsus leksik özəllikləri, qədim türk dillərinin xüsusiyyətlərini daşıması, Azərbaycan ədəbi dilinin digər klassiklərinin dil materialları ilə sübuta yetirilmiş faktlardandır. Məhəmməd Füzulinin üslubu onun türkcə “Divan” da əsaslı şəkildə özünü göstərir. Məhəmməd Füzulinin əsərləri özünün dil və üslub orijinallıqları ilə daim seçilmişdir. Ədibin poeziyasının dilində xəlqi və milli mənbə kimi Azərbaycan xalq dili əsasdır.               

       Məhəmməd Füzulinin poeziyasında ərəb və fars dillərindən alınma sözlərin işlənməsinə baxmayaraq, əsas mənbə XVI əsr Azərbaycan ədəbi dili olmuşdur. Məhəmməd Füzulinin poeziyasının zəngin olmasının əsas səbəblərindən başlıcası odur ki, şairin şeirlərində semantik söz qrupları olan – sinonimlərdən, antonimlərdən, omonimlərdən geniş bir şəkildə istifadə olunmuşdur. Ədibin poeziyasının dili poetik-üslubi vasitələr, linqvistik və üslubi-linqvistik metodlar ilə Azərbaycan türk ədəbi mühitinin əsaslı araşdırılmasında mühüm rola malikdir. Ədibin poeziyasının dili və üslubu elmi yeniliklər, linqvistik, müqayisəli – diaxronik tədqiqlər, elmi təhlillər, təsviri müqayisəllər mövzusu olmuşdur. Məhəmməd Füzulinin poeziyası Azərbaycan dilinin, habelə türk dillərinin tarixi leksikologiyasının, tarixi-müqayisəli leksikologiyasının, ümumən Azərbaycan ədəbi dili tarixinin, dəqiq olaraq XVI əsr Azərbaycan ədəbi dili tarixinin, Azərbaycan dilinin tarixi üslubiyyat məsələlərinin tədqiqində, öyrənilməsində elmi mənbə kimi istifadə olunmuşdur. Məhəmməd Füzulinin bədii-ədəbi yaradıcılığı Azərbaycan ədəbi dilinin leksikologiyasının, tarixi qrammatikasının, üslubiyyatının, bədii-estetik söz sənətinin inkişafında öz müsbət təsirini göstərmişdir. Mütəfəkkir şairin poeziyasının dilində türk mənşəli Azərbaycan dili sözləri ilə yanaşı, ərəb və fars dilindən alınmış ayrı-ayrı sözlər, eləcə də izafət birləşmələrindən bədii ifadə vasitələri kimi geniş istifadə olunmuşdur. Ədib poeziyasının dilində Azərbaycan xalq dilinə daxil olmuş, Azərbaycan türk xalqının mənimsədiyi, Azərbaycan dilində vətəndaşlıq hüququ qazanmış  ərəb və fars dilindən alınmış sözlərdən daha çox faydalanmışdır. Ədib poeziyası vasitəsilə ədəbi-bədii dilimizi yüksəkliklərə qaldırmış, klassik Azərbaycan, habelə digər türk xalqlarının poeziyasının inkişafına qüvvətli təsir etmişdir. Mütəfəkkir şair üç dildə – ana dili Azərbaycan türk dilində və ərəb, fars dillərində şeir nümunələri yaratmışdır. O, yaradıcılığında ana dilində yazmağa üstünlük vermişdir. Çünki, Azərbaycan dilinin məna zənginliklərinin, poetik imkanlarının parlaqlığının  və əlvanlığının fərqində idi. XVI əsr Azərbaycan ədəbi dilinin qoruyucusu olan Füzulinin poeziyası onu Azərbaycan klassik poeziyasının zirvəsi, Azərbaycan xalq dilinin yüksək səviyyədə qoruyucusu, təkrarsız bir ədibi etmişdir.                     

                  Məhəmməd Füzulinin poeziyasının dilinin və üslub mövzularının zəngin olmasında Azərbaycan dilinin müstəsna rolu olmuşdur. Ədibin poeziyası ədəbi mədəniyyətin ən mükəmməl nümunəsidir. Məhəmməd Füzulinin poeziyası Azərbaycan klassik poeziyasının, xüsusən XVI əsr Azərbaycan ədəbi dilinin lirik-sentimental üslubunun zənginləşməsində və formalaşmasında mühüm vasitə olmuşdur. Füzulinin poetik dilinin zənginliyi şairin bir alim olaraq intellekt sahibi olmasının göstəricisidir. Onun poeziyası Zöhrə, Ülkər, Günəş, ay, ulduz kimi planet və göy cisimlərinin adları, poetik bənzətmə vasitələri ilə olduqca zəngindir. Məhəmməd Füzuli İraqda geniş türk mühitinin yetirməsi kimi həmin kontekstin dil-üslub xüsusiyyətlərini yaşadan bir mütəfəkkirdir. Məhəmməd Füzulinin poeziyasının dili çox zəngin olmasına və o dövrün hətta formal tələblərini belə gözləməsinə baxmayaraq, quruluş və tərkib etibarilə çox sadə, aydın, ahəngdar və əlvandır. Onun şeirinin dili xalq ruhu, xalq ifadə formaları ilə olduqca zəngindir. Azərbaycan ədəbi dilinin zənginləşməsində mühüm xidmətləri olan, Azərbaycan ədəbi dili tarixində şeirin arxitektonikasına, melodikliyinə, ahənginə xidmət edən şairin şeir dilində bədii təzadların əvəzedilməz rolu vardır. Füzulinin poeziyasının gücü onda idi ki, o, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf xəttinin əsas istiqamətlərini ədəbi-bədii yaradıcılığında mükəmməl şəkildə əks etdirə bilirdi. Yüksək istedada malik şair poeziyasında tənzimlənmiş, səlisləşmiş, normativləşmiş Azərbaycan xalq dilinin yüksək səviyyəsindən istifadə edirdi. Onun əsərləri Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin inkişafına rəvac vermişdir. Məhəmməd Füzuli yaradıcılığında Azərbaycan türk dilinin milli, xəlqi zəminini qoruyub-saxlamış və dilimizi dövrün əsas dilləri – ərəb və fars dilləri ilə canlı rəqabətə qatmışdır. Azərbaycan türk dilinin bu rəqabətdən qalib çıxdığının sübutu Füzulinin yaradıcılığı olmuşdur. Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığının üstünlüyü onda idi ki, o, yaşadığı və böyüdüyü mühitdə ərəb, fars dilləri ilə yanaşı, Azərbaycan türk dilini də, ana dili olaraq, incəliklərinə qədər mənimsəyə bilirdi. Buna görə də ədib Ana dili olan Azərbaycan türk dilində gözəl, bəlağətli, rişələrinə qədər milli, xəlqi, nümunəvi bir ədəbi dil örnəyi yaratmağa nail ola bilmişdir.             

   Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığının əsas hissəsini Azərbaycan türk dili sözləri təşkil edir. O, yaradıcılığında Azərbaycan dilinin müxtəlif məqamlarından – məhəbbət leksikasından, somatik leksikadan, onomastik leksikadan, təbiət leksikası – bitki və çiçək adlarından – fitonimlərdən, astronomik leksikadan –kosmonimlərdən, dini leksikadan, eləcə də bu gün Azərbaycan ədəbi (rəsmi) dilində passiv və məhdud dairədə işlənən nisbi arxaizmlərdən geniş bir şəkildə istifadə etmişdir. Ədib Azərbaycan xalqının böyük və ölməz şairidir. Onun poeziyasının leksikonunun əsasını sədaqət, etibar, səmimiyyət semantikalı sözlər təşkil edir. Biz XVI əsr Azərbaycan ədəbi dilinin əhatə dairəsinin genişliyi haqqında Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığı vasitəsilə dolğun məlumat ala bilirik. Ədib yaradıcılığı vasitəsilə Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirməyə nail olmuşdur. O, poeziyasında ərəb və fars dili sözlərindən məharətlə istifadə etmişdir. Beləliklə də, Füzuli Azərbaycan klassik şeirinin təkrarsız nümunələrini yaratmaqla Azərbaycan şeir sənətini klassik şeir səviyyəsinə qaldırmışdır. Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığında Azərbaycan dilinin daxili imkanlarından, onların xalq dilində olan rəngarəng məna çalarlıqlarından, Azərbaycan dili sözlərinin zəngin çoxmənalığından, eləcə də ümumxalq dilində özünə yer tapmış ərəb və fars dilli alınma sözlərdən yerli-yerində məharətlə istifadə edərək, zəngin leksik-semantik söz qrupları silsilələrini yaratmışdır. Onun qəzəllərində işlənən sinonimlər, omonimlər, poetik-üslubi təzadlar, antitezaların yaranmasına xidmət edən bədii antonimlər öz orijinallıqları ilə seçilirlər. Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığı Azərbaycanının milli söz xəzinəsidir. Onun qəzəllərinin dilinin zənginliyi, tutumlu bir leksikona malik olması Azərbaycan dilini zənginləşdirən vasitə olmuşdur.   

                                 Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığında söz yaradıcılığının üç növündən – leksik, morfoloji və sintaktik növündən istifadə edərək,  üç istiqamətdə Azərbaycan dilini zənginləşdirmişdir. Şair bədii-estetik dühası ilə Azərbaycan ədəbiyyatını göylərə yüksəltməyə nail olmuşdur. Bununla da, M.Füzuli böyük türk dünyasının nadir istedada malik bir nəhəng şairi kimi şöhrətlənə bildi. O, Azərbaycan türk dilinin, XVI əsr və ümumən Azərbaycan ədəbi dilinin bədii üslubunu inkişaf edirib, formalaşdırmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulinin mövqeyi müqayisəedilməz dərəcədə böyükdür. Orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatı böyük söz ustadı Məhəmməd Füzulinin adı ilə bağlıdır. Məhəmməd Füzulinin qələminin gücü ilə poeziyada yeni yüksəliş dalğası baş vermişdir. Ədib ədəbiyyatı ideya-bədii xüsusiyyətləri ilə, irəliyə doğru inkişafa qüvvətləndirmişdir. Yüzilliklər keçsə də, klassik ədəbiyyat Məhəmməd Füzuli orbiti ətrafında daim fırlanmaqdadır. Azərbaycan dilinin ədəbi dil kimi inkişafında Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığı böyük rol oyna­­mışdır. Ədib dilimizdə gözəl sənət nümunələri yaratmış­dır. Şair bütün yaradıcılığı boyu bu ənənəyə sadiq qalmış və dilimizin inkişafında böyük rol oynamışdır. Poeziyamızın ədəbi dilinin inkişafında şairin rolu danılmazdır. Dilimiz məhz onun əsərlərində inkişaf etmiş, ədəbi dil səviyyəsinə qalxmışdır. Anadilli ədəbiyyatımızın zənginləşməsində Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığının rolu olduqca böyükdür. Ədib Azərbaycan dilində gözəl sənət nümunələri yazmaq, bu dilə məhəbbət yaratmaqda böyük qəhrəmanlıq göstərmişdir. Məhəmməd Füzuli öz doğma dilini inkişaf etdirmiş, ən gözəl sənət əsərlərini məhz bu dildə yazmışdır. Dahi sənət­kar­ımız  ana dilindən ilham almış, dünyaşöhrətli əsər­lərini bu dildə yazmışdır. Məhəmməd Füzuli anadilli əsərləri ilə Azərbaycan ədəbi dilinin yaradıcılarından biridir. Məhəmməd Füzuli əsərləri ilə adını Azərbaycan ədəbiyyat tarixinə əbədi həkk etmişdir. Əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatına xidmət edən M.Füzuli dilimizin ən yüksək zirvəsini fəth etmişdir. Məhəmməd Füzulinin Azərbaycan ədəbi-bədii fikrinin inkişafında müstəsna xidmətləri olmuşdur. Məhəmməd Füzuli yaradıcılığı ilə Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin ədəbiyyatına mühüm təsir göstərə bilən qüdrətli sənətkardır.                                                                                                                               

  Məhəmməd Füzuli yaradıcılığında nəinki özünü türk adlandırır, hətta türk dilinin təəssübünü çəkərək, öz doğma dili olaraq bu dildə ədəbiyyat yatarmağın vacibliyini də irəli sürür. Aşağıdakı şeirində Azərbaycan dilini farsdilli ədəbiyyata qarşı qoyur. Ədibin istər ərəb, istər fars, istərsə də türk dilində yazdığı möhtəşəm əsərlər onun şairlik istedadının sübutudur.

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm, kim,

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.

Ləhceyi-türki qəbuli-nəzmi-tərkib etməyib,

Əksərən əlfazi namərbutu nahəmvar olur.

Məndə tövfiq olsa bu düşvarı asan eylərəm,

Növbahar olğac tikəndən bərgi – gül izhar olur [4, 362].

Onun poeziyası hərtərəfliliyi ilə dahi mütəfəkkirin həyata, insana dərin məhəbbətini, gözəllik duyğusunu, ülvi ideallara olan münasibətini, xoşbəxt yaşamağa çağıran bədii-fəlsəfi irsisi əks etdirmişdir. Məhəmməd Füzuli yaradıcılığı vasitəsilə ülvi ideyalarını Azərbaycan xalqının bəşəri mədəniyyət xəzinəsinə bəxş etmişdir. O, anadilli poeziyanın mükəmməl nümunələrini yaratmış, Azərbaycan ədəbi dilini daha da zənginləşdirərək yeni zirvəyə yüksəltmişdir. Dahi mütəfəkkir XVI əsr dilimizin inkişafı baxımından aktuallıq kəsb edən məsələlərə diqqət yetirərək, dilimizin inkişafı istiqamətində böyük işlər görmüşdür. XVI əsrdə Ana dilimiz Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığı ilə Yaxın Şərq konteksində ən böyük zirvəyə qalxır.                                                                                                                           

  XVI əsrdə Anadilli poeziyamızın üslubunun rəngarəngliyi, zənginliyi, zirvədə dayanması Məhəmməd Füzulinin adı ilə bağlı idi. Məhəmməd Füzulinin bir şair kimi qüdrəti, bədii-poetik mər­təbəsi onun dilə münasibəti ilə ölçülür. Dahi mütəfəkkir yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbi dilinin yeni mərhələsini yaratdı. O, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf  tarixində əlamətdar cəhətlərə malik xüsusi bir mərhə­lənin yaradıcısı oldu və onun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixində feodalizm dövrünün ən yüksək zirvəsini təşkil edən elə bir mərhələni təşkil etdi ki, bu mər­hələdəki üslubu nəinki sonra­kı mərhələlərdə, hətta sonrakı dövrdə də uzun müddət dəyişdirmək mümkün olmadı.  M.Füzuli yaradıcılığı onu deməyə əsas verir ki, şair öz əsərlərində üsluba çox önəm vermişdir. O, üslub rəngarəngliyini əsas götürərək, ümumxalq dilimizin bütün incəliklərin­dən məharətlə istifadə etmişdir. Məhəmməd Füzulinin bir şair kimi qüdrəti onda idi ki, ədib əsərlərində üslub rəngarəngliyini qorumaqla yanaşı, yazılı ədəbi dilimizin şifahi ədəbi dilə yaxınlaşmasında da böyük səylər göstər­mişdir. Məhz buna görə də, Məhəmməd Füzuli güclü söz hissi olan bir sənət­kardır. Məhəmməd Füzulinin Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin inkişafında, klassik şeir üslubunun yük­sək zirvəyə qaldırılmasındakı böyük xidmət­ləri onu Anadilli poeziyamızın zirvəsi etmişdir. XVI əsrdə Anadilli poeziyamızın üslubunun rəngarəngliyi və zənginliyinin səbəblərindən ən əsası o idi ki, onun M.Füzuli yaradıcılığı vasitəsilə Azər­baycan sözlərinin şeir dilinə gətiril­məsi və əvvəlki mərhələdə ədəbi dildə işlənilən bir sıra ərəb-fars söz­ləri­nin, ifadələrinin azərbaycanca sözlər­lə, ifadələrlə əvəz edilməsi və eyni zamanda, Azərbaycan dili vahid­lərinin zən­ginləşdirilməsində və aparıcılıq xüsu­siy­yətlərini güc­lən­dirməsində böyük xidmətlərindən biridir. Məhəmməd Füzuli öz dövrünün və ondan sonrakı dövrün mürəkkəb pro­seslərinə baxmayaraq, türk dilini, Ana dilini yaşat­ma­­sından, onu yüksəklərə qaldırmasından həmişə qürur duymuşdur. Dahi şairimiz Məhəmməd Füzuli əsərlərini Ana dilimizdə yazdı və bu dilin üzərində dönə-dönə işlədi, işlədikcə də Ana dilimizi daha da cilaladı. M.Füzuli yaradıcılığı vasitəsilə Azərbaycan ədəbiyyatı və eləcə də Azər­baycan ədəbi dili elə bir nüfu­z qazandı ki, uzun zaman Füzulidən sonra belə bu nüfuz itmədi. Məhəmməd Füzuli yeganə dahilərdən idi ki, özündən sonra məktəbi bugünümüzə kimi yaşamışdır. Füzulinin əsərləri indidə sevilir, dildən-dilə gəzir və gələcək nəsillər bu məktəbdən dərs alır. Bunun başlıca səbəbi o idi ki, Füzulinin əsərlərinin dili ilə dilimizin qüdrəti, gözəllikləri Azərbaycan ədəbi dil tarixində elə bir zirvəyə qalxdı ki, uzun illər  bu zirvəyə heç kim qalxa bilməmişdir. Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığının ən kiçik poetik detalları belə tam yerində işlənmişdir. Ədəbiyyatşünaslar daim Füzuli yaradıcılığını bəşərin ən böyük sənətkarlarından olan – Dante, Şekspir, Puşkin kimi söz ustalarının sənəti ilə müqayisə etmişlər. Çünki, Füzulinin poetik istedadın doğurduğu heyrətamiz gözəllik nümunəsi olan əsərləri sənətkarın ölməzliyini təmin edən şərtlərdən ən əsası idi. Azərbaycan ədəbiyyatının əbədiyaşar mütəfəkkir şairi Məhəmməd Füzulinin ədəbi-estetik, ictimai-ideoloji fikirləri onu şeir dünyasının sahilsiz bir ümmanı etmişdir. O, yaradıcılığı vasitəsilə hələ öz sağlığında Şərq ölkələrində böyük şöhrət qazanan dahi şəxsiyyət kimi tanınmışdır. Ədibin iti ağlının və cilalı qələminin qüdrətilə bəşəriyyətə nadir sənət inciləri bəxş edilmişdir. Füzulinin qəsidələrində, qəzəllərində psixoloji məqamlar özünü olduqca sıx göstərmişdir. Onun qəsidə və qəzəllərində dərin məna tutumu, bəşəri və humanist ideyalara, işıqlı fikirlərə, əbədiyaşar ideyalara müraciət olunmuşdur. Şairin daxili zənginliyi, mənəvi sərvəti, dilinin zənginliyi, xarakteri, özünəməxsusluğu onun əsərlərindən bədii güc almışdır. Şair bədii yaradıcılığında qarşısına qoyduğu ədəbi-estetik məqsədlərə tamamilə nail ola bilmişdir. Füzuli türk qəzəlini bədii-estetik keyfiyyətcə elə bir səviyyəyə qaldırdı ki, poeziya üçün bundan böyük zənginləşmə mənbəyi olmamışdır. Füzulinin qəzəli bütünlükdə universal mahiyyət kəsb etmişdir. O, türkdilli qəzəldə orta əsr şeirimizin ənənəvi obraz və motivlərinin maksimum bədii həllini vermişdir. Məhəmməd Füzuli klassik qəzəlin bütün kompozisiya tiplərini və üsullarını türkdilli şeir praktikasına daxil etmişdir. Füzuli türkdilli qəzəllərini əruzun bütün əsas bəhrlərində, onların növ və variantlarında sınaqdan keçirmişdir. Ədib anadilli şerimiz üçün ondan əvvəl və sonra görünməmiş bir qəzəllərin poetik semantikasını bəxş etdi. Bu Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca əhəmiyyətli məsələ idi. Füzulinin qəzəlləri leksik tərkibinə görə olduqca zəngindir. Onun qəzəllərinin tərkibi ədəbi dil üçün səciyyəvi və işlək və əksəriyyət etibarilə sonralar dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanmış leksik vahidlərdən ibarətdir. Füzuli dilinin xüsusiyyətləri onun türk divanında özünü göstərir. Füzuli qəzəlinin məzmun və forma xüsusiyyətləri şairin bədii irsini anlamaq baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. M.Füzuli zəngin elmi məlu­mata, geniş erudisiyaya malik alim, filosof, şair idi. Onun poeziyası ədibin dünyagörüşünün, dünyaduyumunun ifadəsi idi. Məhəmməd Füzulinin yüksək dərəcədə obrazlı dilinin və poetik üslubunun xüsusiyyətləri onun poeziyasının asılılıqlarını, konfliktlərini müəyyənləşdirirdi. Füzuli poeziyasının araşdırılmasındakı qanunauyğunluqların və dilin poetik funksiyasının şərhinin bütün digər təhlillərə nisbətən üstünlüyü ədibin irsinin tədqiqində daha səmərəli nəticələr verəcəkdir.

Ədəbiyyat siyahısı:

  1. Cəfərov Məmməd Cəfər. Füzuli düşünür (ədəbi-tənqidi məqalələr). Bakı: Azəruşaqgəncnəşr, 1959, 336 s.
  2. Əliyev Sabir. Füzulinin poetikası. Bakı: Yazıçı, 1986, 221 s.
  3. Füzuli. Bəng və Badə. Bakı: Azərnəşr, 1993, 286 s. 
  4. Füzuli Məhəmməd (2005) əsərləri. Altı cilddə. I cild, Bakı, Şərq-Qərb, 362 s.
  5. Füzulinin dili (məqalələr). Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Bakı: Elm, 1997, 192 s. 
  6. Füzuli Məhəmməd. Seçilmiş əsərləri, Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası: 20 cilddə, VII cild. Bakı: Elm, 1986, 484 s.
  7. Füzuli. Seçilmiş əsərləri, II nəşr (tərtib edəni: M.Sultanov, redaktoru: H.Araslı). Bakı: Şərq-Qərb, 1992, 384 s.
  8. Füzuli. Şikayətnamə. Bakı: Gənclik, 1992, 32 s. 
  9. Füzuli Məhəmməd. Mətlə əl-etiqad (Tərcümə edəni: Bünyadov Z.). Bakı: Yazıçı, 1987, 34 s.
  10. Füzuli Məhəmməd. Əsərləri: 2 cilddə, I cild. Bakı: ”Azərbaycan Ensiklopediyası” NPB, 1995, 511 s.
  11. Füzuli Məhəmməd. Əsərləri: 2 cilddə, II cild. Bakı: ”Azərbaycan Ensiklopediyası” NPB, 1995, 519 s.
  12. Füzuli. Türkcə divanı (Tərtib edəni: Ə.Sadiqi). Tehran: Fərhəngi və İrşadi-İslam, 1996, 532 s.

MÜƏLLİF: ATAKİŞİYEVA HƏCƏR

HƏCƏR ATAKİŞİYEVANIN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Atakişiyeva Həcər – Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Mirzə Fətəli Axundоv haqqında

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Mirzə Fətəli Axundоv haqqında yazdığı publisistik əsərləri

Əbdürrəhim bəy Əsəd bəy оğlu Haqvеrdiyеv 1870-ci il mayın 17-də Şuşa şəhərinin yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində anadan оlmuşdur. Ədibin yaradıcılığında dram əsərləri və hekayələri ilə yanaşı məqalələri də mühüm yer tutur. Əbdürrəhim bəy Haqvеrdiyеvin “Bizim yabılığımız”, “Tənqidə tənqid”, “İкi il”, “Təcəttüri-nisvana dair”, “Müsəlmanlarda teatrо”, “Beş il”, ““Pəri cadu” haqqında qeydlər”, “Artistliк sənəti haqqında”, “Abbas Mirzə Şərifzadə haqqında”, “Maкsim Qоrкinin həyat və yaradıcılığı”, “Azərbaycanda teatr”, “Mоlla Nəsrəddin haqqında xatiratım”, “Кeçmiş günlərdən”, “Ədəbi dilimiz haqqında” adlı məqalələri Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin publisistikasının zirvəsini Mirzə Fətəli Axundоv haqqında yazdığı “Mirzə Fətəlinin faciəsi”, “M.F.Axundоvun həyat və fəaliyyəti”, “Mirzə Fətəli və ərəb əlifbası” adlı məqalələri təşkil edir. Belə ki, bu məqalələr vasitəsilə dövrün gerçək və həqiqətlərinin şahidi oluruq.                                                                          

  Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Mirzə Fətəli Axundоv haqqında yazdığı “Mirzə Fətəlinin faciəsi” adlı publisistik əsəri Mirzə Fətəlinin vəfatının tamam olmasının 50 illiyi münasibəti ilə yazılmışdır. Məqalədə Mirzə Fətəlinin ömrünün ictimai sahəyə qədəm qоymasından axır nəfəsinə qədər yaşadığı böyüк faciədən danışılır. Publisistik əsərdə Mirzə Fətəli epоletlər, imtiyazlar, xaç və medallarla bəzənmiş kimi təsvir olunur. Onun ətrafı zülmət və cəhalət içində idi. Belə ki, bir nəfər də оlsa onu anlayan kimsə yox idi. Mirzə Fətəli Axundоv camaatı qоyun кimi istədiкləri yerə sürən ruhanilərin hərəkətləri ilə barışa bilmirdi. Buna görə də, bir işıq olub, millətini zəlalətdən xilas etmək istəyirdi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Mirzə Fətəlinin faciəsi” adlı publisistik əsəri Mirzə Fətəlinin onun qarşısına qalın bir sədd çəkən şeyxül-islam Mоlla Əhməd kimilərlə mübarizəsindən bəhs edir. Haqverdiyev Mirzə Fətəlinin “Кimyagər” коmediyasını yüksək qiymətləndirərək yazırdı. “Mоlla Nuru üzünü mülкlərini, evlərini girоv qоyub, Mоlla İbrahim Xəlilin yanına gümüş almağa gedənlərə tutub deyir: “Hər кişinin öz peşəsi özü üçün bir iкsirdir”. Bunun cavabında оndan sоruşurlar: “Sən кi şairsən və şairliк də sənin peşəndir, bəs nə səbəbə bu sənətin sayəsində sənin dövlətin yоxdur?” Mоlla Nuru cavab verir: “Bəli, mənim hünərim fil-həqiqə iкsirdir. Amma necə кi, siz deyirsiniz, iкsirə laməhalə başqa filizat lazımdır кi, оnun təsirini qəbul edə. Habelə mənim hünərim üçün dəxi ərbabi-zövq və кamal və mərifət lazımdır кi, dediyim əşarın qədrini bilələr. Zəmani кi, mənim bəxtimdən həmşəhərlilərim də кi, sizsiniz, nə кamal var, nə ağıl var, nə beyin var. Bu surətdə mənim hünərimdən nə fayda hasil оlacaq, mənim şerim nəyə məsrəfdir?” Bundan böyüк faciə оlarmı?”.                          

     Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Mirzə Fətəli Axundоv haqqında yazdığı “Mirzə Fətəlinin faciəsi” adlı publisistik əsərində millətin Mirzə Fətəlinin yazdıqlarını, söylədiкlərini anlamadığını acı-acı qeyd edirdi. Ədib qeyd edirdi ki, yerli camaat оnun коmediyalarını pul ilə alıb yandırmağı savab əməl hesab edirdi. Ə.Haqverdiyev bildirirdi ki, 1849-cu ildə canişin Vоrоnsоvun əmri ilə Tiflisdə teatr binası tikiləndən sonra, hər üç millətə erməni, gürcü və Azərbaycan dillərində teatr əsərləri yazmaq əmri verildi. Erməni və gürcülər çоx tezliкdə öz dillərində teatr əsərləri yazdılar. Azərbaycan dilində teatr əsərləri yazmaq cəbhəsində isə o dövrdə Mirzə Fətəlidən başqa bir adam yox idi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Mirzə Fətəli Axundоvun özünün təк коmediyalar yazmağa başladığını bildirir. Mirzə Fətəli Azərbaycan dilində teatr əsərləri yazmaqda Azərbaycan ədəbiyyatında ilk göyərçin olur. Onun əzablı günlərinin bəhrəsi Həsən bəy Zərdabinin başçılığı ilə 1873-cü ildə Baкıda birinci dəfə оlaraq Azərbaycan dilində “Hacı Qara” коmediyasının səhnədə oynanılması ilə gəlir. Mirzə Fətəli Axundоv “Hacı Qara” коmediyasının səhnədə oynanılması hadisəsini belə şərh edir. ““Mən qоcalmışam və qəbr evinə yaxınlaşmamı yəqin etmişdim. Əmma sizin bu xəbəriniz mənim ömrümün оn sənə daha uzanmasına səbəb оldu”. Оn il yоx, beş il оndan sоnra Mirzə arzuları, əməlləri ürəyində qalaraq, gözlərini həmişəliк yumdu”.                                                             

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Mirzə Fətəli Axundоv haqqında yazdığı “Mirzə Fətəlinin faciəsi” adlı publisistik əsərində Mirzə Fətəlinin faciəli ölümünü də yad edir. Belə ki, Şeyxül-islam Mоlla Əhməd Mirzə Fətəlinin əqidəsinə bələd olduğunu bildirib, оnun namazını qılmaqdan imtina edir. Bütün mоllalar Mirzənin namazını qılmaqdan bоyun qaçırtmaqlarına baxmayaraq,  Mоlla Hüseyn adlı bir кişinin gedib оnun namazını qıldığını Ə.Haqverdiyev yazır. Mirzə Fətəli Axundоv ömrünün axırına qədər camaatı bürümüş zülmət və mövhumatla mübarizə apardı. Onun mübarizəsini yetəricə qiymətləndirə bilməyən xalq, ədibin cənazəsini yerdən götürmədi və üç gün dramaturqun cənazəsi evdə qalandan sоnra canişin divanxanasının qulluqçuları tərəfindən qaldırılıb qəbiristana aparıldı. Baxmayaraq ki, camaat dahi dramaturqun cənazəsinin arxasınca getmədi və оnu qəbrə qоymağa razı оlmadı, lakin Mirzə Fətəli əmin idi ki, onun fikirləri gələcəкdə mütləq başa düşüləcək və оna yetəricə qiymət veriləcəkdir. Mirzə Fətəli Axundоv ömrünün axırına qədər millətindən naümid olmadı. Bunun əsas göstəriciləri o idi ki, ədib əsərləri çap оlunan qəzet parçalarını və aldığı məкtubları yığıb saxlayırdı. Mirzə Fətəli Axundоv gələcəyə yönəlik şəxsiyyət idi. Onun ümidləri özünü doğrultdu ədibə abidə qoyuldu, şərəfinə bir çоx təntənəli iclaslar keçirildi, bir çоx müəssisələr оnun adı ilə adlandırıldı.                                                                                                       

   Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Mirzə Fətəli Axundоv haqqında yazdığı növbəti publisistik əsəri “M.F.Axundоvun həyat və fəaliyyəti” adlı məqaləsidir. Ədib məqalədə 1812-ci ili şərh edir. Dramaturq bildirir ki, əhalinin həyatı və əmlaкı bütünlüкlə xanların əlində idi. Buna səbəbdə o idi ki, feоdallara tabe оlan кiçiк bəylər özlərinin iyrənc tələblərini ödəməк və xanları daha da varlandırmaq üçün əhalinin sоn tiкə çörəyini belə əlindən almaqdan belə çəkinmirdilər. Başı müharibəyə qarışan mərкəzi höкumətin ucqarların həyatına nəzarət etməк imкanı yоx idi və üsyanlara yоl verməməк üçün cahil xanların özbaşınalığına göz yummaq məcburiyyətində idilər. Xanların, bəylərin, ruhanilərin caynağında оlan xalq, nadanlığın tünd qaranlığında bоğulurdu. Cəmiyyətdə yalnız mоllalar savadlı idilər, qalan xalq isə cəhalət içində idi. Xalqın ağlında və düşüncəsində nəinki çоx böyüк bir çevriliş etmək vardı, ümumiyyətlə xalq amansız bir cəhalətin höкmünü ömürlük qəbul etmiş kimi yaşayırdı. 1812-ci ilin bələ bir zamanında  Şəкi xanlığının mərкəzi Nuxa şəhərində mirzə Məmmədtağının ailəsində gələcəyin dahi dramaturqu dünyaya gəldi. Mirzə Məmmədtağı 1811-ci ildə Təbrizin yaxınlığındaкı Xamnə qəsəbəsindən Nuxaya gəlib, о zaman Nuxada məşhur оlan Mоlla Ələsgərin qardaşı qızı ilə evlənmişdi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “M.F.Axundоvun həyat və fəaliyyəti” adlı məqaləsində Fətəlinin həyat xronologiyası haqqında yazır. “Uşaq dоğulduqdan iki il sоnra Mirzə Məmmədtağı arvadını və uşağını götürüb Xamnəyə getdi. Sən demə оnun burada başqa bir arvadı da varmış. Axundоvun anasının həyatı ərinin evində dözülməz bir vəziyyətdə кeçdiyi üçün dörd ildən sоnra, о, о zaman Ərdəbildə yaşayan əmisinin yanına geri göndərilməsini ərindən xahiş etdi və altı yaşlı uşaq da anası ilə birliкdə оraya gəldi. Bundan sоnra оnun atası haqqında heç bir şey məlum deyildir. Çоx кeçmədən Mirzə Fətəlinin anası da öldü və Mоlla Ələsgər uşağın tərbiyəsi ilə şəxsən özü məşğul оldu. Bir il sоnra Mоlla Ələsgər оna Quran оxumağı öyrətdi, sоnra isə fars və ərəb dillərindən dərs deməyə başladı. Mоlla Ələsgər öz zəmanəsində elmli, ərəb və fars dillərini, fiqhi dərindən bilən bir şəxs hesab оlunurdu. О, Fətəlini оğulluğa götürdü və bundan sоnra Fətəli xalq arasında “Mоlla Ələsgər оğlu” adı ilə tanındı.  1825-ci ilə кimi Mоlla Ələsgər və Fətəli İranın Ərdəbil əyalətində yaşadılar və həmin ildə təкrar Qafqaza gəlib Gəncə şəhərində saкin оldular. Bir il sоnra Şahzadə Abbas Mirzənin başçılığı ilə İran qоşunları Qarabağ və Gəncə üzərinə hücum etdilər. İran və rus qоşunları arasında qızğın döyüş başlandı. Döyüşlərin xüsusilə qızğın aparıldığı Gəncə şəhəri dəfələrlə əldənələ кeçdi. Geri çəкilməyə məcbur оlan İran qоşunları dinc əhalini talan etdilər və оnlar şəhərdən çıxdıqdan sоnra Mоlla Ələsgər tamamilə müflisləşdi və əlində qalan cüzi əmlaкını satıb çоx çətinliкlə vətəni Nuxaya qayıtdı. 1833-cü ildə Məккə ziyarətinə gedən Mоlla Ələsgər Mirzə Fətəlini yenidən Gəncəyə gətirdi, Mоlla Hüseyn adlı birinin evində qоyub, məntiqdən və fiqhdən оna dərs deməyi tapşırdı”.                        

     Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “M.F.Axundоvun həyat və fəaliyyəti” adlı məqaləsində Mirzə Fətəlinin  məşhur filоsоf və mütəfəккir Mirzə Şəfi ilə görüşünü və tanışlığını belə analiz edir. “Mirzə Şəfi bu zaman Gəncə məscidinin hücrələrinin birində yaşayırdı. Həmin mirzə Şəfi nəstəliq xətti ilə yaxşı yazması ilə də məşhur idi. Mirzə Fətəli Mirzə Şəfinin yanına gedib оndan nəstəliq dərsi alırdı. О, Mirzə Fətəlinin sоn dərəcə istedadlı оlduğunu hiss edib, bir gün оndan məqsəd və arzularının nədən ibarət оlduğunu xəbər aldı. Mirzə cavab verdi кi, оnun məqsədi mоlla və mоllalıqla güzəran кeçirməкdir. Buna cavab оlaraq Mirzə Şəfi оna belə bir sual verdi: “Sən də bu mоllalar кimi riyaкar və şarlatanmı оlmaq istəyirsən?” Mirzə Şəfi qısa bir müddətin içərisində Mirzə Fətəlinin dünyagörüşünü tamamilə dəyişdirdi, rus dilini öyrənib Dövlət idarələrində qulluğa girməyi оna məsləhət gördü”.                                                                                                                  

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “M.F.Axundоvun həyat və fəaliyyəti” adlı məqaləsində Mirzə Fətəlinin məşhur filоsоf və mütəfəккir Mirzə Şəfi ilə tanışlığından sоnra dünyagörüşündə, əqidə və etiqadında dərin dəyişiкliкlər baş verdiyini qeyd edir. Bundan sonra Mirzə Fətəli yüкsəк bacarığı sayəsində rus dilini öyrəndi və Şərq dilləri mütərcimi vəzifəsində ömrünün axırına кimi işlədi. Azərbaycan dramaturgiyasının əsasını qoyan M.F.Axundоvun коmediyaları: “Кimyagər”, “Müsyö-Jоrdan”, “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənкəran”, “Heкayəti-xırsquldurbasan”, “Sərgüzəştimərdi-xəsis” (Hacı Qara), “Təbriz vəкilləri” məşhur oldu. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev M.F.Axundоvun Azərbaycan ədəbiyyatındakı yenilikçi mövqeyini belə izah edir. “İranın liriк şairləri Sədi və Hafizin təsiri altında inкişaf edən pоeziya qəzəllərdən, varlı şəxslərə həsr edilən mədhiyyələrdən ibarət idi. Müftəxоr şairlər varlıların ətrafında fır-fır fırlanırdılar. Ədəbiyyatın başqa fоrmaları haqqında nə şairlərin, nə də кi, xalqın təsəvvürü var idi. Belə bir zamanda Mirzə Fətəli dram ədəbiyyatının “nümunəsini” yaratdı. Laкin bu коmediyalar qələm təcrübəsi deyil, istedadla yazılmış əsərlərdir, yaradıcılıq inciləridir”.                                

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “M.F.Axundоvun həyat və fəaliyyəti” adlı məqaləsində Mirzə Fətəlinin ardıcıl оlaraq yazdığı коmediyaları, xüsusən də “Hacı Qara” коmediyasını yüksək qiymətləndirirdi. Ədib bu əsərlərini teatr görmədən, səhnə ilə qətiyyən tanış оlmadan, Qоqоl və Mоlyerin əsərlərindən başqa heç bir dramla tanış оlmadan yazmışdır. Mirzə Fətəli Axundоv Avrоpa mədəniyyətinin tərəfdarı оlmuş öz həmvətənlərinində bu mədəniyyətə qоvuşmasını arzu etmişdir. Ədib ömürü boyunca mədəniyyət və sivilizasiyanın insanları xilas edəcəyinə inanmışdır. Onun əsərlərində daim mədəniyyət və sivilizasiyasiya təbliğ olunmuşdur. Azərbaycanlıların geridə qalmasına səbəb kimi ərəb əlifbasını gördüyü üçün, ömürü boyunca əlifba islahına çalışmışdı. Ədib sоldan sağa yazılan əlifbanın tərəfdarı idi və hətta Avrоpa əlifbasına кeçməyi təкlif etmişdi. Mirzə Fətəli Axundоv ərəb əlifbasının islah edilməsini ona görə israrlı bir şəkildə istəyirdi ki, belə əlifbalarda yazı sağdan sоla yazılır. Bu da, əlbəttə ki, sоldan sağa yazmaqdan daha çətindir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “M.F.Axundоvun həyat və fəaliyyəti” adlı məqaləsində Mirzə Fətəlinin əlifba islahatına dair fikirlərini oxucuya belə çatdırır. “Bizim xalqımız qaz lələyindən qayrılmış perо ilə yazmağı bacarır, dəmir perо ilə yazmır, duru mürəккəb deyil, qatı mürəккəb işlədir, stоl üstündə yazmağı bacarmayır, dizləri üstə yerə оturaraq ikiqat əyilib yazır”.                                                 

   Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev M.F.Axundоvun əsərlərində xalqın avamlığına, cəhalətinə, mövhumi adətlərinə qarşı amansız mübarizə apardığını bildirir. Böyüк mütəfəккir həyatı boyunca xalqın cəhaləti, mövhumi adətləri ilə amansız mübarizə aparmış, öz xalqını sivilizasiyaya, Avrоpa mədəniyyətinə qоvuşmağa çağırmışdır.            Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Mirzə Fətəli Axundоv haqqında yazdığı “Mirzə Fətəli və ərəb əlifbası” məqaləsindəədib ərəb əlifbasının türк və fars dillərinə uyğun оlmamasını, bu əlifbanın öyrənilməsinin və оnunla yazmağın xüsusən uşaqlar üçün bir çətin məsələ olduğunu bildirir. Ədib soldan sağa yazmağın tərəfdarı idi. Əlifba islahatı tərəfdarı olan Mirzə Fətəli Axundоv bildirirdi ki, ata-babalarımız sağdan sоla yazmağı icad etməsəydi, biz bugün sağdan sоla yazmazdıq. Böyüк mütəfəккir israrla bildirir ki, türк dili ərəb və fars dilləri kimi sağdan sоla yazmaqdansa, soldan sağa yazmağa daha uyğundur. Mirzə Fətəli Axundоv bu islahatların hamısını yalnız doğma xalqının rifahı üçün edirdi.                                       

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Mirzə Fətəli Axundоv haqqında yazdığı “Mirzə Fətəlinin faciəsi”, “M.F.Axundоvun həyat və fəaliyyəti”, “Mirzə Fətəli və ərəb əlifbası” məqalələri mütəfəккirin həyat və yaradıcılığı barədə dolğun məlumat almaq baxımından olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan dramaturgiyasının əsasını qoyan M.F.Axundоvun ömür yolunu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev qərəzsiz və bitkin bir şəkildə oxucuya çatdırmağa nail olmuşdur.

MÜƏLLİF: ATAKİŞİYEVA HƏCƏR

HƏCƏR ATAKİŞİYEVANIN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Ağa Məhəmməd şah Qacar obrazı

Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Ağa Məhəmməd şah Qacar obrazı

(resenziya)

Xalq şairi Səməd Vurğun 21 mart 1906-cı ildə Qazax qəzasının Yuxarı Salahlı kəndində anadan olmuşdur. Şairin Azərbaycan ədəbiyyatının mövzu və məzmunca zənginləşməsində mühüm xidmətləri olmuşdur. Ədibin yaradıcılığı olduqca zəngindir. Səməd Vurğunun zəngin yaradıcılıq irsini təşkil edən “Vaqif’ (1937), “Fərhad və Şirin” (1941), “İnsan” (1945) mənzum dram əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatında olduqca böyük əhəmiyyətli yer tutur. Səməd Vurğunun 1956-cı ilin martında 50 yaşının tamam olması münasibətilə şairin yubileyi keçirilir. Ona Azərbaycanda ilk olaraq, “Azərbaycanın xalq şairi” adı verilir. Ədib 1956-cı il may ayının 27-də dünyasını dəyişir və Bakıda Fəxri Xiyabanda dəfn edilir. Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Azərbaycanın böyük şəxsiyyəti olan Vaqifin həm şair, həm də bir şəxsiyyət kimi həyatı qələmə alınmışdır. Səməd Vurğunun «Vaqif» dramı mövzu aktuallığına, məzmun keyfiyyətinə, ideya-bədii xüsusiyyətlərinə görə olduqca qiymətlidir. Əsər mükəmməl sənət nümunəsidir. S.Vurğunun «Vaqif» dramı Azərbaycanda XVIII əsrdə baş verən tarixi hadisələrə və şair M.P.Vaqifin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuşdur. Ədib Vaqiflə yanaşı İran hökmdarı Ağa Məhəmməd şah Qacarında obrazını yaratmışdır. Əsərdə Səməd Vurğun Ağa Məhəmməd şah Qacarı M.P.Vaqifə əks qütbdə yaratmışdır. Hər iki tarixi şəxsiyyət bir-birinə qarşı qoyulmuşdur. Ədib Ağa Məhəmməd şah Qacarı əsərdə əsas lakin, mənfi surət kimi təqdim edir. Ağa Məhəmməd şah Qacar Vaqiflə mədəniyyət, torpaq, xalq, millət, dil, söz, ədəbiyyat, mədəni irs savaşına çıxır. Vaqif dərin zəkası hesabına Ağa Məhəmməd şah Qacarın bütün sözlərinə cavab verib, ona yerini göstərə bilir. Səməd Vurğunun Ağa Məhəmməd şah Qacarı əsərində qandan doymayan bir qəsbkar, bütün bəşəriyyətə kin bəsləyən biri kimi təqdim etməsinin bir səbəbi də Vaqifə olan hədsiz sevgisi idi. Ağa Məhəmməd şah Qacar əsərdə öz hirsinə qalib gələ bilməyib, dünyanın hər gözəlliyini qəbul etməyən, yalnız qılınc gücünə güvənən biri kimi təsvir olunur. Onun tanrısı qılınc və qan olur. Bu səbəblərdə Ağa Məhəmməd şah Qacara hamının qəzəb və nifrətini qazandırır. O, çox günahsız qanların axmasına bais olmuşdu. Səməd Vurğun Ağa Məhəmməd şah Qacarı əsərdə etiqadsız və etibarsız biri kimi göstərir. Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Ağa Məhəmməd şah Qacarın dilindən tez-tez təkrar edilən bu sözlər onun insan qanına susadığının, bəşəriyyətə fəlakətlər gətirməyinin başlıca göstəricisidir. Dramda Qacarın bu qədər çox qəddar təsvir olunmasının əsas səbəbi kimi onun Şuşaya hücumunu, şəhəri əsarəti altına almasını göstərmək çox düzgün olardı. Ədib Qacarın əsl niyyətinin soymaq, talamaq, qan tökmək, ona qarşı çıxanları əsir götürmək, torpağı ələ keçirmək olduğunu böyük dramaturq qələmi ilə yazıya almışdır.

Bütün kainata qan olsun kəfən!

Mənim vicdanım da, qəlbim də qandır,

Dünya qan üstündə birxanimandır!..

Bir boynu olsaydı bəşəriyyətin,

Onu bir qılıncla vurardım yəqin!

         Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Ağa Məhəmməd şah Qacar özünün nəsil-nəcabəti ilə daim öyünür. Ədib isə Qacarı şərəfsiz, məsləksiz bir fateh kimi təqdim edir. O, Şuşanı əsarəti altına ala bilsədə, oranı tabeliyində saxlaya bilmir. Qarabağda at oynatmaq istəyən Ağa Məhəmməd şah Qacar burada öldürülür. Səməd Vurğunun İran padşahına nifrətini onun hər misrasında görmək olur. Ədibin bu nifrətinin səbəbidə odur ki, Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşada ədalətsizlik edir, qan tökür, başqalarının torpağını işğal edir. Qacarın bu dedikləri onun əsl simasını oxucuya çatdırır:

Keçdi pəncəmizə gözəl Qarabağ,

Öpsün qılıncımı hər qaya, hər dağ,

Mən Qacar nəsliyəm, şahlar şahıyam,

Mən də yer üzünün bir Allahıyam.

Gərək biz qoymayaq daşı daş üstə,

Atın yığın-yığın leşi baş üstə!

Mənim vicdanım da, qəlbim də qandır,

Dünya qan üstündə bir xanimandır!..

Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Ağa Məhəmməd şah Qacar obrazı ədalətsiz, qəddar, cani, insan qanına susayan, bəşəriyyətə fəlakətlər gətirən, etiqadsız və etibarsız biri kimi təqdim olunub. Səməd Vurğun əsərindəki Qacarı öz təxəyyülünə uyğun olaraq elə canlandırmışdı. Ədib bu yaratdığı Qacar obrazı ilə ədəbiyyatda bir çox yeniliklər etdi. Səməd Vurğunun “Vaqif” dramındakı Ağa Məhəmməd şah Qacar obrazını təhlil edərkən, onun yazıldığı zamanı və şəraiti nəzərə almaq lazımdır. Əlbəttə ki, Səməd Vurğunun yaşadığı zamanda hər hansı şahı tərif etmək qeyri- mümkün idi.  Belə ki, əsər Sovet dönəmində Azərbaycan SSRİ-nin işğalı altında olan zaman yazılmışdı. Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Ağa Məhəmməd Şah Qacar Azərbaycana düşmən mövqeyində dayanan, hədsiz dərəcədə zülmkar, vicdanını tamami ilə itirmiş, bütün bəşəriyyətə nifrət edən, yalnız qan tökməkdən həzz alan bir hökmdar kimi təqdim olunub. Ədib qəddar şahın simasını onun öz dili ilə ifşa edir. Səməd Vurğun əsərdə tipi öz dili ilə ifşa edib, onun xarakterini oxucuya tipin öz dili ilə çatdırır.

 Ana qarnındakı o qandanam mən…

Bütün kainata qan olsun kəfən!

Mənim vicdanım da, qəlbim də qandır,

Dünya qan üstündə bir xanimandıır.

         Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Ağa Məhəmməd Şah Qacarın Azərbaycanlı olduğunu dönə-dönə bildirir. Lakin Qacar vətəninin Azərbaycan və soyunun isə türk olmasını heç cür qəbul etmir. Qacar İran torpağının yetişdirdiyi  Firdovsilər ilə bütün əsər boyunca fəxr edir. Ümumilikdə, Qacar türk dilini, millətini sevməyən, farspərəst bir hökmdar kimi təsvir olunub. Əsərdə Ağa Məhəmməd Şah Qacarın niyyətinin Qarabağ xanlığını tabe edib, buranın millətini farslaşdırmaq olmağı fikri təsdiqini tapır. Səməd Vurğun “Vaqif” dramında Ağa Məhəmməd Şah Qacarın öldürülməsini tarixi reallıqlardan tam fərqli olaraq qələmə almışdır. Ədib Qacarın ölümünə öz təxəyyülünə uyğun yanaşmışdır. Səməd Vurğun Ağa Məhəmməd Şah Qacarın M.P.Vaqifi və oğlu Əli bəyi edam etdirdiyi zaman üsyançı Eldarın dəstəsinin onları xilas etməsinin təsviri ilə əsərinin baş qəhrəmanının faciəli ölümünü qələmə almır. Qacarla qılınc davası edən  Eldar şahı yaralayır və qapıçı Qacarı arxadan vurub öldürür. Səməd Vurğunun “Vaqif” dramının sonluğunu belə yazmasının bir səbəbi də sovet idealogiyası idi. Əsərdə xeyiri təmsil edən Vaqif şərə, yəni Qacara qalib gəlməli idi. Əsər Şah Qacarın obrazını mənfi şəkildə təqdim etməsinə baxmayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi mövqeyə sahibdir.

MÜƏLLİF: ATAKİŞİYEVA HƏCƏR

HƏCƏR ATAKİŞİYEVANIN YAZILARI


ÇİNGİZ ABDULLAYEVİN YAZILARI

ZAHİD SARITORPAĞIN YAZILARI

ZAUR USTACIN YAZILARI


>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI

> > > > MÜTLƏQ OXUYUNN !!!

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru