Çox maraqlıdır ki ensiklopedik materiallarda, eyni zamanda bütün mənbələrdə “tarix” sözünü ərəb mənşəli söz kimi təqdim edirlər. Ərəb dilində tarix sözünün tək bir cəm forması “təvarix” kimi törəmə sözü vardır.Bu isə sözün ərəb mənşəli olmamasına dəlalət edir.Tarix sözünün etimologiyası sanki bir tərif xarakteri daşıyır.Sözün ərəb dilində nüvəsi sezilmir. Həqiqətən də tarix elmi dilçilik elmi ilə paralel öyrənilməsə yetərincə efekt verə bilməz.Istər tarixi yer adları, istərsə tarixi şəxsiygətlərin adlarının içərisində sirli dilçilik faktorları vardır.Bu haqda məqalələrimdə yetərincə tarixi yer, tarixi hadisələr, tarixi şəxsiyyətlərin və s, adlarına dilçilik baxımından müqayisəli təhlilə əsasalanan dəlillərlə çoxlu sayda söz və terminlərə izahat vermişəm.Oxucular da (tarixçilər də) maraqla qarşılamışlar. Daha bir tarixi yer adını izah etmək yerinə düşər.Qonşumuz olan Gürcüstan Respublikasının adına diqqət verək.Maraqlıdıdır ki, gürcülər özləri respublikalarını Kartaveli adlandırırlar.Yalnız kənardan Gürcüstan, Qruziya, Georgia və s. Kimi adlanmalar mövcuddur. Məhz sual buradan yaranır. Əgər biz bu adın tarixi kökünü araşdırsaq tarixin özü bu sözün kökünün içərisindədir. Səlcuqlu dövrünü öyrənərkən məlum olur ki, (Xl, Xll əs.)Selcuq xanı Sarı xan qızını Kartaveli hökmdarı Davidə ərə vermişdi və onlarla qohum olmuşdur.Bu səbəbdən də onun xalqını incitməmişdi.Əksinə, onlara ölkələrinin abadlaşmasına köməklik etmişdir.Məhz tarixdə bu quruculuq dövrü Davidin adı ilə bağlıdır.Səlcuqlar Davidə “qurucu” ləqəbi vermişlər.Bu səbəbdən də onun adı tarixdə Qurucu David kimi qalmışdır.Səlcuqların “qurucu” sözü fonetik hadisələr nəticəsində “gürcü” şəklinə düşmüş və günümüzə Gürcüstan, gürcü kimi gəlib çatmışdır. Daha maraqlısı budur ki, Davidin arvadının adı tarixi mənbələrdə Qurandxutun kimi getmişdir. Doğrudanmı bu belədir? Yenə də dilçilik faktoru burada da açar rolunu oynayır.”Qurandxutun* adının 1-ci hecası Qurucu Davidin ləqəbinin deformasiyasından, 2-ci hissəsi isə səlcuqların “xatun” sözündəndir.Yəni Qurucunun xanımı. Tarix sözünün etimologiyasına keçək. islam tarixindən məlumdur ki, Ərəb Xilafəti cüclənən dövrdə ərəblərin içərisində savadsız, yazı-pozu bilməyən bədəvi ərəblər çox idi.Bu da yerli idarəçiliyə çətinlik gətirirdi.Bu səbəbdən də bir az savadı olanları xəlifəlik Bizansa elm öyrənməyə göndərirdi.Yunan elmlərini öyrənib geri qayıdan ərəblər bu elmin ad və terminlərində təriblər(ərəbləşmə) aparmışlar.Məs: geographiya-coğrafiya;philosophiya-fəlsəfə və s.Hətta yunan alimlərinin adlarını da təribləşdirib Əflatun,Ərəstun və s. Kimi adlandırmışlar. “Tarix” sözü də həmin həyatı yaşamışdır.(bunu heç ərəblərin özləri də bilmirlər) Latın mənşəli dillərdə story, history sözləri “hekayə, hekayət, rəvayət və s.) kimi tərcümə olunur.Semantika həm latın, həm də ərəbcə eyni paralellikdə durur.Məntiqi, psixolinqvistik baxımından həm fonetik həm semantik cəhətdən tarix sözü “history” sözünün təribləşmiş formasını almışdır. Ərəb dilində tarix sözünə qədər bu leksika hədis(badisə), rəvayət və s, kimi işlənmışdir. P.S.Bütün tarixçilərı bayram münasibətilə təbrik edirəm.Tarixi yaddaşımızın möhkəmləndirilməsi yolunda onlara uğurlar arzulayıram.
Deyirlər ki, amerikalıların həyat məsləki “A bit of money, a bit of life”. Yəni “Azacıq bir para, azacıq bir həyat”. Mənim öz aləmimdə isə “A bit of word, a bit of life” Yəni “Azacıq bir söz, azacıq bir həyat”. Bu məslək mənim üçün müqəddəsdir.
Təbii ki, söz insanın yaranışından mövcud olmuşdur. Söz necə yaranmışdır? Bu suala cavab vermək çox çətindir. Elə bu səbəbdən də dilçilik elminin yaradıcıları bu çətin sualın altına girməmək üçün sözün təsadüf nəticəsində yaranmasını izah etmişlər. Və demək olar ki, gələcək nəSillərin suallarından da sığortalanmaq üçün bu cür konkret fikirlərini bildirmişlər. Əgər sözün yaranması zərurətdirsə, insanın onun yaranmasında zehni fəaliyyəti olmuşdur. Hər bir yaranan yeni sözün insanlar tərəfindən qəbul edilməsi bir əsasa dayanmalı idi. Bu əsas (qanun) nə ola bilərdi? İbtidai insanları buna necə inandırmaq mümkün olardı?Bu suallar heç də təsadüfi deyildir. Bu suallara cavab vermək üçün ən ibtidai insanın təsəvvürünə bələd olmaq gərəkdir. Bəs necə?
Ən ibtidai insan ən qədim dövrdən özünü dərk edəndən Tanrını dərk etmişdir. O, ətrafında olan insanların Tanrı və onun inancları qarşısında icra etdikləri ritualları görür, az sayda bildikləri sözlərlə bunu anlamaq istəyir və beləliklə onun özü də bu icmaya qoşulur. Sosiallaşma yolu ilə tayfanın adət-ənənəsinin davamçı-qoruyucusuna çevrilir.
O, təsəvvür edərək dərk edir ki, onu tanrı yaratmışdır. Əgər onun özünü tanrl yaratmışdırsa, deməli onun sözünü də tanrı yaratdığına inanmışdır. Məhz bu səbəbdən də ibtidai insanlar ilkin sözlərin hamısını Tanrının adı ilə yaratmışlar. Əgər biz inancın (totemin) elmi tərifinə diqqət versək, bir daha bu fikrin elmi əsaslara söykəndiyini görərik.Tərifdə deyilir ki, tayfalar öz adlarını inandıqları Tanrının və onun inanclarının adları ilə adlandırırlar.
Əgər biz özümüzü “OĞUZ” hesab ediriksə (“O” protezası dildə sözün yumşalmasına xidmət etmişdir. Ərəblər açıq “o” səsini çox işlətmədikləri üçün bizləri “quz, quzlar” adlandırmışlar.) ən birinci özümüzdən başlamalıyıq. Əgər sadəcə olaraq dünya dilçilərinin fikri ilə bu məfhuma yanaşsaq, onlar kimi “təsadüf” deyib durarıq. Və bunu da heç kəs bizdən tələb etməzdi. Əslində “sual”ın özü sübutu tələb edir. Sübutsuz elm gərəksizdir. Çox vaxt humanitar elmlərin şifahi yolla yaranması baxımından onları dəqiq elmlərdən saymırlar. Mənim fikrimcə dilçilik elmi dəqiq elmlərin başlanğıcıdır. İnsan sözü ilkin elmi dərrakəsi əsasında yaratmışdır. Bəlkə də dünya alimləri sözlərin yaranmasında TEOLİNQVİSTİKANIN roluna bələd olsaydılar, bu fikri söyləməzdilər. Sadəcə olaraq özümüzün olan “bərk” sözünə baxaq. Hər hansı bir dilçi alimə sual olunsa, cavab ancaq təsvirlə yozulardı. Əgər “bərk” sözünə dilin əsaslı şəkildə öyrənilməsi strukturu olan dillərin müqayisəli paralelizmində semantikasına baxsaq, əsl mənzərəni sezmiş olacağıq.
Qədim Oğuzların inanclarından biri də “qurd” olmuşdur.” Qurd”a bəzi türk tayfaları “böri” demişlər. Eyni zamanda qədim insanın inancının əsas seçim mahiyyəti onun qüvvətli bir varlıq olması əsasında idi. “Bərk” sözü Tanrının və onun inancının təsəvvüründən “güc” mənasında yaranmışdır. Hətta ibtidai təktanrıçılığın əsasında “bir” sözü də “bərk” sözündən törəmədir. Hər iki semantika latın dilli xalqların dillərində də eyni paralellikdə durur. Qədim Oğuzların “bərk” sözü “solid”, “hard”, “firm”, “firce”, tough”, “dur” və s. sözlərinin hamısı tanrısal teoforlardır. “Sol” günəş tanrısı, “har” “fir” fironizmdən dalğa nəzəriyyəsi əsasına tanrı adları, “teo” və “deo” tanrı adından törəmələr və s. Yeri gəlmişkən “duralminium” sözü də “bərk aliminium” deməkdir.
“Birinci” sözü də eyni paralellikdədir. Latın dillilərdə “primary”, “prima”,“first”, “former” və s. Dalğa nəzəriyyəsi ilə latın dilli xalqlarda fironizmin Tanrı təsəvvüründən yaranan sözlərdir. (Mənim zənnimcə tarixdə Fironların sülaləsinə verilən 5000 il yaş çox azdır. Əgər dünyanın xalqlarının dilində fironizmlə bağlı bu qədər sözlər varsa, bunların hamısı uzunmüddətli gücün hesabına başa gəlmişdir.Bizim tariximizdə olduğu kimi…)
Həqiqətən də araşdırmadan aydın olur ki, dildə sözlərin yaranmasında riyazi (təqribi-yəni doğruya yaxın) əsas vardır. Məhz bu səbəbdən də dilçilik elmini dəqiq elmlərə aid etmək olar.
Keçək əsas məsələyə. ”SÖZ” OĞUZUN “ÖZÜ”DÜR.”
Biz niyə “OĞUZ” adlanmışıq? Yəqin ki, bu sualı dünya dilçilərinə versək yanılmış olarıq. Bizi özümüzdən başqa yaxşı tanıyan olmaz.(Kaş hamı özünü yaxşı tanıya biləydi…) İnancın tərifinə qayıdaq.Tayfalar özlərini Tanrının və inancın adı ilə adlandırırlar. Bizim Ulu dil və Ulu Tanrımız “Qa” olmuşdur.Özümüzü ”Qu+z(cəm), Quzlar” adlandırmışıq. Qohum tayfalarımız da özlərini “Hun” adlandırmışlar. Bu ad da “Qa” tanrısının adındandır.”Qa+n, qun (gün),han, hun, xan, kan və s. Nəticə etibari ilə dünyanı bərqərar edən “Günəş” tanrıçılığın əsası olmuşdur. “Tanrı” sözünün özü də “ta+n” sözündən yaranmadır.Əslində hər türk tayfasının ayrı-ayrı tanrıları olmuş, sonralar birləşərkən tayfa dilləri sinonimik sözlər vasitəsi ilə oğuz dilləri yaratmışlar. Uzaq düşən tayfalarda vahid türk dilinin başa düşülməməsinin səbəbi ərazilərin biri-birindən uzaq düşməsi və baş vermiş işğalçılıq səbəblərindəndir.
Əgər biz özümüzü “Oğuz” adlandırmışıqsa, deməli biz “Oğuz adamıyıq”. “Adam” sözü Ulu dilə mənsub olduğundan bütün dillərdə eyni mənanı kəsb edir. Yəni mübahisəlidir. Əslində Ön Asiyadan gəlmə sözdür.Əgər bütün xalqların Tanrı təsəvvürü eyni yuvadan, yəni Od tanrısındandırsa, elə “Adam” sözünün tərkibində olan “ad-od” yeganə olaraq türk dillərində fonoloji “od” mənasını bildirir.
Əgər tayfanın fərdlərdən formalaşmasını əsas götürsək, buradan aydın olacaqdır ki, “adam” mənasını bildirən “Öz” sözünün özü də, “ğuz” sözündən törəmədir.Yəni “adam”, “mən” sözünün epiteti kimi “öz” formasını fonoloji cəhətdən formalaşdırmışdır.Sonradan cəm forması olan “Biz” sözü də buradan qaynaqlanmışdır. (Hansı dilçiyə sual versəydiniz yəqiki “daşlaşmış” cavabını alardınız.)
“SÖZ” sözü də,“ÖZ” sözündən yaranmışdır. Əgər insanı tanrı yaratmışdırsa və yalnız insan (öz) nitqə qadirdisə, deməli “SÖZ” adama “ÖZ”ə məxsusdur.Ərəb dilində də “insan” sözü ilə “lisan” sözü eyni yuvadandır. Dilimizdə olan “danışmaq” sözü də “Tanrı” sözündəndir.(t-d)
İbtidai insanın söz yaradıcılığında əsas şərt sözləri biri-birindən ayırd etmək təfəkkürü olmuşdur. Yəni söz təsadüfdən yox, ilkin rüşeymin şaxələnməsi əsasında, yəni bir kökdən yaradılmışdır.Bəzi oğuz tayfaları “qadın”a “özük” deyirlər. (Kaşğarinin lüğəti) Yəni özününküləşdirmək mənasındadır. Qadının ərdə olmasının əlaməti olan “yüzük, üzük” sözü də “öz” sözündən yaranmadır.Qədim türklərin “Özük”-yəni “hovuz” mənasını bildirən sözü metaforik söz olub, üzüyə bənzəməsindən alınan dövrün neologizmidir. Məgər bu qədər sözlərdə rabitə yoxdurmu? Dilçilik elminə yeni baxışlar və yeni nəzəriyyələr gərəkdir. Əgər biz “ÖZ” sözünün “Od Tanrısı” nın adı ilə bağlasaq keçmiş dövrün “neologizm”i olan “köz”-“öz”, “söz” sözünü “od” mənasında olduğunun şahidi olacağıq.Şairlərin dili ilə desək “söz içimdə özümü yandırır”. Dədə Qorquda gedib çıxsaq “Ozan” sözü də “söz” sözündəndir. Yəni “Söz söyləyən”.Söz ozana verildisə, mənim sözüm qurtardı.
P.S.Təkrar etsəm də, bu stildə məqalə yazmaq həddindən artıq çətindir. Ən birinci çətinlik persuasvlikdir. Yəni inandırıcılıqdır. Elə “inanc” sözünün özü də, ərəb dilindəki “inam” sözündəndir. Dilçilik elmində “yad fikir”, yəni “öz” sözünün antonimi olan “özgə” söz özünə çətin yol tapır. Deyirlər “Qızıl sahibindən qiymət götürər”. Həmin qızılı kasıb adam taxarsa, çoxları onu saxta hesab edərlər. Bəlkə də mənim yazdıqlarımı ali elmi dərəcəsi olanlar yazsaydılar, çoxdan “Nobel Mükafatı” təsis idarəsinə müraciət edərdilər. Deyirlər məhşurlar özlərindən sonra məhşurlaşırlar. Bizim də ümidimiz bunadır. Almanlar demişkən “Alles gut, ende gut”. Yəni “Hər şeyin axırı yaxşı olsun”!
İnsanlar doğma dillərində işlətdikləri sözlərin necə əmələ gəlməsini tapmasa da, ancaq həmişə onları bu sual düşündürür.
Bir dəfə özüm-özümə sual verdim ki, dilimizdə olan keçmə sözlər hansısa xalqın dilindən hazır şəkildə alınmadır. Ancaq öz işlətdiyimiz doğma sözlərimizin mənasını necə tapmaq olar? (Təxminən 10 il əvvəl)
Doğrusu bu yükün ağırlığı hamıya yaxşı məlumdur. Elmi əsərləri, izahlı lüğətləri, mifologiyaları, etimologiyaları mütaliə etsəm də, sözlərin fonoloji izahlarına çox az sayda rast gəldim. Həmişə eşidib və oxuyurdum ki, insan öz beyninin fəaliyyətindən çox cüzi surətdə istifadə edir. Məhz bu prinsipi qarşıma məqsəd qoydum…
Dilçilik elminin ilkin etapı sözdən başlayır. Səs sözdən əvvəl gəlsə də, o insana Allah tərəfindən verilmişdir. Yəni onun şüurundan əvvəl onun instinktiv varıdır.İnsanın dünyaya gəlişi də səslə gəlir.İnsan doğuşdan bioloji olaraq çoxlu səslər yaratmaq qabiliyyətinə malik olur.Getdikcə onlarda artikulyator aparatı formalaşaraq nitq orqanlarının imkanları ilə səstörədicilik qabiliyyəti formalaşır.O, səstörətmədə iştirak edən amilləri: ekspirasiya (nəfəs vermə), ağız boşluğunun artikulyasiyası, səs tellərinin titrəməsi (ehtizazı) və burun rezonansının köməkliyi ilə rəngarəng səslər çıxarır.Maraqlıdır, insan səsləri necə sözlərə çevirmişdir?
Mən deyərdim ki, ilkin qədim sözlər insanlarla yaşdaşdır.Elə ilk insan məhz ona Allah tərəfindən verilən düşüncə sayəsində beynini işlədib, sözlər yaratmışdır.İctimai münasibətlərin (sosiallaşmanın)yaranmasında nitq birinci vasitədir.
İnsan ilk sözləri (Ulu sözləri) necə yaratmışdır?Bu sözlərin yaranışını bilmək üçün ilk insan icmasının dünyasını dərk etmək gərəkdir.Onun sözləri hansı əsasla yaratmasının ilkin şərtlərini müəyyən etmək lazımdır.
İnsanın (uşaq) ilk dərk etdiyi şey qorxudur.Əslində qorxu insana instinktiv şəklində verilmişdir.Körpə uşaq qorxunc səsdən qorxub ağlayır, böyüdükcə ətraf mühütdə baş verən fəlakətlərdən, ən sonda isə ölümündən qorxur.Bu qorxulardan hifz olunmaq üçün özünə ətrafındakılardan kömək tapa bilmir.Çünki, ətrafındakılar da qorxu içərisində yaşayırdılar.Bu səbəbdən də insanlar Tanrı axtarışına çıxmışlar.Onlar inanırdılar ki, yalnız fövqəlbəşər qüvvə onları bu fəlakətlərdən qoruya bilər.
Onlarda tanrı təsəvvürünün ilk anlayışı özlərinin yaranışı ilə bağlı müəmmalı suallar olmuşdur.Onlar öz yaranışlarını dərk edə bilməsələr də, ancaq hansısa qüvvə tərəfindən yarandıqlarını dərk edirdilər və onu axtarırdılar.Axtardıqları fövqəlbəşər qüvvəyə ad vermək lazım gəlirdi.Onlar insanın yaradıcısını doğulan uşağın ilk çıxardığı səslə , yəni qağıltısı ilə adlandırmağı düşünmüş və ilk Ulu Tanrını “Qa” adlandırmışlar.Allah bütün insanlara bəxş etdiyi şüur nəticəsində bütün xalqlar heç bir təmas qurmadan, rabitəsiz olaraq eyni düşüncə ilə uşağın çıxardığı ilk səsi tanrılarına ad (ilk nominativ) etmişlər.”Qa” məfhumu müəyyən xalqların boğaz səslərinin artikulyasiyası nəticəsində “ha”,”xa”, “ka”, “ga”, “ğa”, “ya” və s. şəkillərinə düşərək, Ulu Tanrı adları yaratmışdır.İlk insan özündə mövcud olan səs vasitəsilə öz aralarında təmas qurmağa özlərini məcbur etmişlər.Yəni beyinlərini işlətməyə başlamışlar.Milyon illər bundan əvvəl ən ibtidai insanlar bir hecalı sözlər yaratmağa başlamışlar.Məhz bu səbəbdən də Ulu dilin sözlərinin əksəriyyəti “ka-qa”məfhumundan yaranmadır.Pr. Qəzənfər Kazımovun “Azərbaycan Dilinin Tarixi” əsərində Ulu dil geniş tədqiq edilmişdir.Sözlərin hamısını ilk tanrının adı ilə, sonralar isə təkamül nəticəsində yeni tanrılar yaradılaraq çox tanrıçılığa keçidlə yeni tanrı adlarından sözlər yaradaraq öz söz lüğətlərini artırmışdılar.İnsan təbiəti dərk etdikcə həyatın mövcudluğunu günəşdə görmüşlər.Tayfaların birləşməsi nəticəsində sinonim, antonim sözlər çoxluğu yaranmağa başlamışdır.Daha sonra substant dövlətlərin yürüşləri nəticəsində dillərə söz axını başlamış və müasir dil ailələri yaranmışdır.Praktik olaraq qonşu xalqlar eyni dil qrupuna daxil olmuşdular.Maraqlıdır ki, bu gün almlər dilin yaranma prinsipləri əsasında ermənilərin bizim ərazilərə gəlmələrini dil faktoru qarşısında qymurlar.Ermənilərin dörd tərəfində sərhəd xalqlarının heç biri erməni dilinə qohum dillər deyildir.Bu torpaqların sahibi olan Qədim Oğuzların zəncirvari dil qrupu Sibirdən başlayaraq İraq türkmənlərinə qədər uzanır.Nə coğrafiyaçı, nə də dilçi alimlər bu arqumentdən istifadə etmirlər.Tək ermənilər üçün yox, onların himayədarları üçün də…
Mövzudan uzağa getməyimin məqsədi sözün yaranma fəlsəfəsini açmaq və onun persuasivliyinin ( inandırıcılığının) çətin olması səbəbindəndir.
“Yaş” sözü məhz tanrısal olduğundan bu qədər uzağa getməyə ehtiyac duydum.Yuxarıda qeyd olunduğu kimi insan özünə seçdiyi ilkin Tanrını “Qa” adlandırmışdı və bu addan ilkin sözlər yaratmışlar.İbtidai insanlar gözəgörünməz tanrının yerdə təsəvvürünü qurmaq üçün onun təsəvvürünə oxşar zoolatriya (heyvanlara tapma, inanc, totem) tapıb onlara tapınaklarda(ibadət yerlərində) tapınış (ibadət) edirdilər.Mən özüm “inanc” sözünü Qədim Oğuzca “tapma” kimi yazdım.Yəni onu tapmış olduqları üçün türkcədə nominativləşmişdir.
Qədim Oğuzların ən qədim inancları “qoç” olmuşdur.Yəni Qa Tanrısının adından “qoç” sözünü nominativləşdirmişlər.Ən əsas məsələ Tanrının buynuzlu olması təsəvvürü əsas meyar idi.Məlum məsələdir ki, qoyunun bu növü müəyyən vaxt (il) keçdikdən, yəni onda buynuzun tam formalaşmasından sonra “qoç” adını alırdı.Təxminən dörd ildən sonra.Və bu müddət onun qoç olma yaşını müəyyən edirdi.
Fonetik hadisəyə əsasən”qoç” sözündə “q” səsi qohum “y” səsinə, “o” saiti mümkün “a” saitinə, “ç” samiti isə qohum “ş” samitinə keçmişdir.”Qoç – yaş”.Bu səpgidə Qədim Türklərin sözyaradıcılığında bu inancın adından ilk yeni “kaç”(neçə) sözü yaranmışdır.Quzunun qoça çevrilməsi yeni bir sözün “yaş” sözünə cığır açmışdır.Yəni insanın yaşının qoçun formalaşma müddətinin məntiqi “vaxt” anlamı əsasında yaranmışdır.Türk dilində “kaç” sözü ilə “koç” sözünün yuvası eynidir.İbtidai insan düşüncəsinin yaşınln milyon illər olması bunun primitivliyinə dəlalət edir.İlkin insanlara öz dilində söz yaratma ehtiyacları vacib olmuşdur.İlkin sözlərin hamısı Tanrının və inancın ətrafında yaranmadır.”Amon” tanrısı da Tanrı inancı olan iri buynuzlu inək cinsindən olan heyvanların çıxardığı “mo” səsindən yaranmadır.Yəni səs sözün yaranmasının təsadüfü nəticəsi deyil, ibtidai insanın ibtidai düşüncəsinin məhsuludur.Məhz ulu söz olan “mo” sözündən bütün dillərdə “mən” sözü eyni paralellikdə yaranmışdır.”Hor” tanrısının adından yaranan “er” şəkilçisi də bütün dillərdə adama ünvanlanmış termindir.
”Yaş” sözündən xeyli miqdarda məntiqi mənadan uzaq olmayan xeyli sözlər yaranmışdır.İbtidai insan otun rəngini “yaşıl” adlandırması, hər hansı bir nəsnənin “yaş” olması, ağlayarkən gözdən gələn “yaş”, insanın “yaşaması”, yaşlanaraq (yaşlı-qoca hər ikisi də qoç sözünün assimlatik formasıdır) olması, İnsanın qaşlarının qoçun buynuzuna bənzədilməsi(qaşığın adı da qaşa bənzədilməsindən yaranmadır.) “qoşa” sözünün qoçun buynuzunun iki olmasından, “koşmaq” sözünün “qoşa ayaqla qaçmaq”dan, “qoçaq” sözünün (qoçun gücündən) və s.
Əgər bizim qədim xalılara fikir versəniz orada ”qoç buynuzları” əks olunmuşdur.Hətta xaıçalarda bu gün mütəxəssislərin adlandırdığı “göl” nişanı da “günəş” nişanıdır.Qədim Oğuzlar xalçaları həndəsi elementlərin daha səhvsiz toxunmasını “dairə”nin çətinliyini nəzərə alıb, onu düz xətlərlə oxşarlığını yaratmışlar.
Araşdırma nə qədər çətin olsa da sözün fəlsəfi axtarışı mütləq şəkildə ibtidai insanın təxəyyülündən kənarda əsaslana bilməz.Burada əsas meyar sözün kökünün nüvəsində iştirak edən səslərin assimlatik, disimlatik fonetik hadisələrlə bu günkü sözə uyğun şəkildə olması əsasındadır.”Yaş” sözü “Qoç” sözü həm fonoloji, həm də məntiqi cəhətdən biri-biri ilə sıx əlaqəlidir.
P.S. Hörmətli ziyalılar inanın ki, bu cür mövzuları yazarkən sanki həmin aləmə düşüb, ibtidai insanların içərisində olursan.Bu cür olmasa yazmaq mümkün olmaz.(Şairin eşqi olmasa yaza bilmədiyi kimi.)Məsuliyyət nöqteyi nəzərindən inandırma metodunun psixoanalitikliklə geniş yazmağa məcburam.Müasir insana milyon illər öncəki insanın düşüncəsini inandırmaq asan deyildir.Maraqlıdır ki, müasir dünyada amerikalılar buna çox meyillidirlər.Bir dəfə “Filologiya Məsələləri” elmi jurnalında “İnsanlarda Tanrı Təsəvvürü” (2016-cı ildə) haqqında məqalə yazmışdım.İngilis dilində tələb olunan 6-7 sətrlik rezyumemi onlar tapıb oxumuşdular.Məndən dəfələrlə xahiş etdilər ki, bu yazını 44 səhifə həcmində yazıb onlara göndərəm.Kitabın topdan satışından yüksək qonanar da vəd etmişdilər.Baxmayaraq ki, məndə buna dair elektron formada 700 səhifəlik ekskluziv yazım olsa da, böyük alimimiz Mir Cəlalın sözləri yadıma düşdü və öz elmimi yadlara pula satmadım…
Bu yazımı özüm də yaza-yaza dəfələrlə oxudum.Qədim Türk xalqlarının düşüncəsinə heyran qaldım.
