Her Azerbaycan’a gidişim farklı duygular uyandırır içimde. Önceden görmeme rağmen her yeri yeniden görmüş gibi olurum. Tanıdığım insanları da her seferinde âdeta yeniden tanırım. Azerbaycan’ın tabii ve kültürel zenginliği ruhumu yeniler, beni başka dunyalara götürür. Bu ülkeye olan sevgi ve bağlılığım belki de bu ruh yenilenmesi nedeniyledir. Geçen yıl Azerbaycan’a gittiğimde eskiden beri tanıdığım şair Nazim Əhmədli beyi sanki yeniden tanıdım. Onu hemen hemen hergün yanıbaşımda görmek, şiire dönüşen sözlerini dinlemek dostluk ve vefanın ne kadar önemli olduğunu da bana hatırlatıyordu. Çevik hareketleri, güler yüzü, yumşak sesi adeta Laçın’ın dağlarından akan çimen kokan bir çeşme gibiydi. Onunla gezdiğimiz sokaklar, içtiğimiz çaylar, dinlediğimiz şiirler ve şiir tadındaki sohbetler hep hafızamda canlı durmaktadırlar. Bu değerli dost ve coşkulu şair benim iki kitabımı o Laçın kokan diliyle Azerbaycan Türkçesine aktardı. Ben de severek onun şiirlerini Almanya’da yayınladım. Ayrılık,hasret ve aşk dolu bu şiirler ne zaman aklıma gelse insanlara umut veren ve yol gösteren bir deniz feneri gelir gözlerimin önünde durur. Göy üzüne naxış gelsinBulud qarış qarış gelsinBir delice yağış gelsinGelsin, ısdanım, ay lele. Diyen şairin bugün doğum günüdür. Norveçe’de torunlarının gülüş sesleri arasında yeni şiirler yazan Nazim Ehmedli abime nice sağlıklı ve şiirli yıllar diliyorum.
BƏYLƏR, KƏRAMƏTİ ÖLDÜRMEYİN! Bu gün şair Qəşəm Nəcəfzadənin oğlu Kəramət haqqında yazdığı şeiri oxudum və çox təsirləndim. Kəraməti illər əvvəl atası Qəşəm Nəcəfzadə ilə birlikdə gördüm. Saçları dolaşıq olan bir gənc oğlan Türkiyədən bir neçə yazıçı qarşısında dayanmadan danışırdı. Atası isə, əlbəttə ki, heyranlıqla gülümsəyərək onu seyr edirdi. Hər dəfə Kəramət haqqında nəsə eşidəndə o səhnəni yadıma salıram: Üsyankar, dayanmadan danışan oğul və sakit, ürkək bir ata … Bəlkə də atası Kəramətin o dəqiqə canlı və iddialı münasibəti ilə fəxr edirdi. Sosial mediada Kəramətlə dost idik. Amma uzun müddətdir ki, onu dostluqdan çıxartmışdım. Səbəb onun üsyankar ruhu və ya bəzən mənasız danışması deyildi. Ən önəmli səbəb belə istedadlı bir gəncin gözümün önündə məhv olması idi. Sosial şəbəkələrdə belə onu izləməyə dözə bilmədim. Bəzən üsyan edərək cəmiyyətin hörmət etdiyi Xəlil Rıza, Elçibəy və Vahapzadə haqqında ağzına gələni danışırdı. O vaxt qulaqlarımı və gözlərimi bağlayırdım. Mən niyə belə etdiyini bilirdim, amma nədənsə Azərbaycan cəmiyyətinin bir hissəsi bunu bilmirdi və ya bilmək istəmirdi. Yazılarımdan birində yazdım: Buddan soruşdular: “Sən kimsən, tanrı, peyğəmbər və ya filosof?” Budda dedi: “Xeyr, mən oyanan adamam!” Kəramət oyanmış adam idi, amma zəif idi. Nazım Hikmət bir dəfə Türkiyədə oxşar işlər görmüşdü. Məhmət Akif və Abdülhak Həmid kimi böyük şairlərin fotoşəkillərini qəzetə tərs qoyaraq çap etdirdi və altına aşağıdakıları yazdı: “Biz bütləri yıxırıq!” Lakin Nazım cəmiyyətə və cəmiyyətdəki güc mərkəzlərinə qarşı üsyan edərkən, üzərində dayandığı bir ideologiyaya sahib idi. Marksizmə din olaraq inandı və heç vaxt Kəramət kimi yıxılmadı, özünü spirtə atmadı. Müqavimət göstərdi, həbs edildi və bütün üsyanlarını dünyaya elan etdi. Təəssüf ki, Azərbaycan cəmiyyəti üsyanı həmişə yalnız “Kefli İskəndər”in qəhrəmanı ilə eyniləşdirdi. Nədənsə cəmiyyət, Nesimi və ya Pir Sultan Abdal kimi üsyan etmək ənənəsini yaşada bilmədi. Yalnız üsyanlarını deyil, inanclarını və dünya görüşlərini də yaşada bilmədi. Ötən əsrdə yaradılan yeganə “qəhrəman” “Kefli İskəndər” idi. Şairlər və yazıçılar cəmiyyətdən şikayət edəndə dərhal `Kefli İskəndər`in rolunu öz üzərinə götürdülər. Çünki bu rol çox asan idi. Şərab şüşəsi və öz xalqının qarşısında axmaqcasına gülmək! Nə ciddilik, nə mübarizə, nə də təklif olunan bir həll … Sadəcə sərxoşluq, lağ etmək və gülmək … Əvvəlcə dünyada cəmiyyəti dərindən təsirləndirən və sarsıdan qəhrəmanların həyatına və həmçinin Kefli İskəndərin roluna baxın… Kefli İskəndər ilə qələmi və diliynən xalq kütləsini ayağa qaldıran savadlı qəhrəmanları bir araya gətirin! Hər şeyi rədd edən, bütün əxlaqi dəyərlərə laqeyd yanaşan, xalqını cahil və 21 -ci əsrdə, hələ də “Danabaş Kəndi”nin sakinleri kimi görən bəzi insanlar, onların yerinə hansı fikri, hansı tərbiyəni, hansı mənəvi dəyəri yarada bildi? Xarici təsirlər altında və çox şey bildiyimizi düşünərək olanları da birlikdə məhv etdik. Amma bilirik ki, xalq adlandırdığınız kütlələr inancsız və hər şeyi rədd edən bir dünyada yaşaya bilməzlər. Ya hamısına iman yeri verməlisən, ya da hər gün iradəsini antidepresanlarla gücləndirməlisən. Biz bunları etməmişik və etmirik də … Amma dərhal üsyan bayrağını qaldıranlara baxırıq və onları Kefli İskəndər olaraq ələ salmağa başlayırıq. Eşitmissinizdir. Bəzi balıq növləri özlərini sahilə ataraq kütləvi intihar edirlər. Bilmirəm niyə belə edirlər. Bəlkə də yaşamaqdan bezdilər və ya dənizə üsyan edirlər. Bəlkə də onların dünyasında da haqsızlıqlar var! Dünyanın heç bir yerində bütün insanlar bir araya gələrək balıqlar kimi intihar etməzlər! Amma Mövludlar, Kərametler cəmiyyət adına ağlayır, Kefli İskəndər olur və özlərini öldürürlər! Bəzilərinin söylədikləri kimi sadəcə onların valideynləri günahkar deyil. Onların günahkarı sən, mən, biz, bütün cəmiyyətdir. Öz mənəvi zəifliklərinə baxmayaraq, bu gənclərin yaşadıqları cəmiyyət də onların faciələrindən məsuldur. Əyləncədən, puldan, geyinməkdən, yeyib -içməkdən doymayan insanlar qarşısında Keramətin etdikləri normal bir vəziyyətdir. Çünki bu cəmiyyətdə heç kim özünə sual vermir, heç kim “bir günah sənindir, bər günah mənim” demir. Bu cəmiyyətdə heç kim “bu qədər istedadlı bir gəncin niyə bu hala düşdüyünü” düşünmür Cəmiyyətin bir hissəsi pul hərisliyi, tamahkarlığı, əvlərinə çəkdikləri beş metrlik divarlarla, cəmi 18 yaşında uşaqlarına verdikləri bahalı avtomobillərlə Mövlud və Kəramətlərin ümidlərini qırdılar. Onları ya ölməyə, ya da spirt bataqlığına göndərdilər. İndi yeni bir Kefli İskender yaratmaq rahatlığı ilə qeybət edirlər. Çox oxuyan(!) çox şey öyrənən(!) və ən qısa müddətdə hər şeyə nail olan bu adamlar bu xalqı narahat edir. Cəmiyyətin bütün dəyərlərini tapdaladılar. Ailə, mənəvi dəyərlər, adət -ənənələr, hörmət, ehtiram, müəllimlik, qonşuluq məhv edildi! Pul, güc, səlahiyyət və yalan hər şeyin açarı oldu. Yeyib -içən, firon kimi gəzən insanlar cəmiyyətin bütün dəyərlərinin təməlinə dinamit qoyurlar. Nədənsə, Azərbaycanda ən çox nifrət etdiyim sözlərdən biri, “O, yeyən və içən adamdır.” İfadəsi idi. Nədənsə sadəcə azərbaycanda “yəmək içmək” sözü içimdə xalqı istismar etmək kimi bir hiss yaratdı. Amma ümidsiz deyiləm. Hər dövrdə həmişə “Kral çılpaqdır” deyəcək bir uşaq olacaqdır. Məsləhətim budur ki, Keramətə gülməyin, onu öldürməyin, onu təhqir etməyin, onu qınamayın! Kəramət kimi istedadlı cavanlara iman, iradə, ümid verin və onların, hamını qürurlandıracaq qəhrəmanlar olmalarına kömək edin! O zaman siz və övladlarınız həm özünüzlə, həm də cəmiyyətinizlə qürur duyacaqsınız və Kəramətlərin günahını vicdanlarınızın üzərində əbədi olaraq daşımayacaqsınız! Əks halda Kəramətin günahı bütün cəmiyyəti sarsıdacaqdır.
Şairin xoşbəxt uşaqları ilə birlikdə qayığa minirəm və bir quş kimi mavi dənizin üstündə uçuram.
Divanu Lügati’t Türkdə “təniz” olaraq adlandırılan bu mavi dünya, hansı şairi arxasınca aparmadı ki?
Tevfik Fikrət:
“Bir çocuk ruhu kadar şimdi münevver, lekesiz, Uyuyor mai deniz”.
Yahya Kamal:
“Yürü! Hür maviliğin bittiği son hadde kadar! İnsan, alemde hayal ettiği müddetçe yaşar”.
Orhan Vəli:
“Bakakalırım giden geminin ardından Atamam kendimi denize, dünya güzeli Serde erkeklik var, ağlayamam!”
Yalnız onlarmı? Cahit Sıtkı, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Edip Cansevər, Turqut Uyar həmişə əbədiyyət, azadlıq və ya dənizin mavisində sevgililərinin gözlərini axtarmışlar. Mistik şair Nacip Fazıl təqvim vərəqindəki şəkildən mavi dənizi axtarır:
“Yüzüme o resimden, Köpükler vurdu sandım. Duymuş gibi tıkandım, Ciğerimde bir yosun. Artık beni kim tutsun. Denizler oldu tasam, Yakar onu bulmazsam!”
Laçında doğulan, amma dənizin mavisində eşqin rəngini görən şair Nazim Əhmədli də, Türkiyədəki şairlər kimi, eşqinin fəryadını dənizlə bölüşür:
“ruhum əsir oldu, harda, babam diksindi, məzarda; ürcah oldum, uzaq yurda, sevdim, uzaq bir dənizi”.
Uzaq dənizlər əslində, əlçatmaz arzulardır. Keşiş atası ilə birlikdə itən Əslilər, dəyişən və pisləşən bir dünyada yenidən doğulmaq arzusundadırlar. Həssas qəlbi olan şair, nəinki uzaq dənizi sevir, həm də göyə baxır, buludlarla danışır və xəyal dünyasında gələcəyin gözəl günlərini bir bostan kimi əkir:
“göydə bulud ləliyir, damcı-damcı çiləyir; fələk tumu ələyir, mən də, bostan əkirəm;”
Nədənsə, hər dəfə Nazim Əhmədlinin şeirlərini oxuyanda ağlıma alman şairi Rilke gəlir. O da, solğun və utancaq sətirləri ilə şeirlərində şəkillərə fərqli mənalar verirdi. Simvolik reallıq, ən sadə formada, fərqli mənaları görünən varlıqlara aid etməkdir. Bir çiçək, bir uşaq və ya əsən bir külək, axan su, bir dağ zirvəsi Rilke və ya Nazim Əhmədli kimi şairlərin gözündə tamamilə fərqli formalar alır:
“daşı, ağacı qara, göyüzü para-para; suyu çəkilib hara bir ölü dənizi var;”
Nazim Əhmədlinin şeirlərində zaman-zaman xalq şeiri üslubuna yaxın şeirləri də görmək mümkündür. Onun bəzi şeirlərini oxuyanda mənə elə gəlir ki, XVII əsrin böyük şairi Qaracoğlandan oxuyuram:
“gəl gizlicə çıxıb gedək, bağçanızın gül yerinə; mənə bir şeir bəstələ, oxuyaq, bülbül yerinə;”
Sözlər öz yerindədir, axıcıdır və musiqisi ilə insanlara rəhbərlik edir. Belə sadə görünən çətin şeirləri yalnız ustad şairlər həyata keçirə bilərlər. Qısa müddət əvvəl şair Nazim Əhmədlinin “Uzaq dənizi sevdim” kitabı Almaniyada nəşr olundu. Yusif Savalan kitabdakı qırx şeirin səkkizini tərcümə etmişdir. Qalan 32 şeiri mən tərcümə etdim və türkoloq K.H.Kielin redaktəsiylə kitab çap olundu.
Nazim Əhmədli alman dilində nəşr olunan kitabında uzaq ölkələrdən, uzaq dənizlərdən və itkin sevdiklərindən bəhs edərkən, uşaqlıqda yaşadığı kəndin görüntüsünə diqqət çəkir. Onun hər şeirində uşaqlıq həsrətinin səsini eşitmək və görmək mümkündür. Kitabda əsasən təbiət, sevgi və mistisizm mövzusunda şeirləri olan şair Əhmədli insan ruhunu əhatə edən şeirlərində çox uğur qazanır. Şeirlərində işıq, ümid və gələcəyə inam onu bədbin bir ümidli şairə çevirir. Onda təbiətin rəngi daxili duyğularla qarışıb. Sevgi haqqında danışarkən, təbiətin daxili sistemindəki harmoniyadan daha çox simvolları nəzərdə tutur.
Şairin ana dilinə olan sevgisi yüksəkdir. Hisslərini şeirlə ifadə edərkən dili olduqca səlisdir. Zaman zaman yerli dildən istifadə edən şair, şeirlərinin bu şəkildə yadda qalmasını da asanlaşdırır. Bəzən bir güllə sanki insanla danışır kimi danışır. “Çiçəklər yetim qaldı” şeirində bir bitkinin şeirin axıcılığında özünü necə ifadə etməsi heyrətləndiricidir:
“deyir, nə dərdim qalıbdı, külək bir ötüm qalıbdı; çiçəklər yetim qalıbdı, bulud naxır-naxır gedir;”
Torpağın, çiçəklərin, böcəklərin və quşların dilində danışan şair tez -tez gözlərini özünə çevirir:
“bilmirəm, nədir bu səs, içim boşca bir qəfəs; min ildi, nəfəs-nəfəs, canımı bir dərd sökür;”
Əminəm ki, alman oxucular da Azərbaycandan gələn bu yəni melodik səsi eşidəcəklər.
