Etiket arxivi: ƏDƏBİ TƏNQİD

“Həyatdan incəsənətə” – İlahə Səfərzadə

İlahə SəfərzadəTəranə Məmməd

Həyatdan incəsənətə

(Təranə Məmməd haqqında)

İctimai şüurun formalarından olub həyatı obrazlı şəkildə əks etdirən ədəbiyyat mürəkkəb olduğu qədər, eyni zamanda, onu yaradan üçün artıq bir həyat qayəsi, yaşam tərzi halını almış bir prosesdir. Eynən bu məqalədə haqqında söhbət açacağım yaradıcı qadın olan Təranə Məmməd kimi. O, incəsənətin növlərindən biri olan təkcə ədəbiyyatla kifayətlənmir, eyni zamanda çox gözəl rəsm əsərlərinin də yaradıcısıdır. Bir sözlə, bu qadın geyim tərzi, həyata baxışı, nəcib xarakteri, gözəl rəsmləri, lirik və epik əsərləri ilə belə demək mümkünsə, incəsənətlə bütünləşmişdir. Bu məqalənin mövzusu isə onun nəsr əsərləri, daha konkret ifadə etsək, hekayələri haqqındadır. 
Digər incəsənət növlərində olduğu kimi ədəbiyyatda da ilk növbədə əsərin məzmun gözəlliyi, sonra isə forma gözəlliyi əsasdır. Əgər sənət əsərlərinin özülünü həyat həqiqətləri təşkil etməzsə, ondan ərsəyə gələn məzmun da cəlbediciliyini itirər. Təranə Məmmədin bütün hekayələrində bütövlükdə onun yazıçı qayəsini, yəni, müəllifin oxucularda empatiya yaratmaq qabiliyyətini, ictimai mövqeyini, dünyagörüşü, müxtəlif həyati məsələlərə tərbiyəvi əhəmiyyətli mövqeyi, bədii-estetik məramını hiss etməmək mümkün deyil. 
Məlum olduğu kimi, nəsrdə sənətə məxsus olan bədiilik gözlənilməklə yanaşı eyni zamanda müəyyən bir sərbəstlik də vardır. Lakin deyərdim ki, Təranə Məmməd bu sərbəstliyin də ahəngini, ritmini tapmış, belə demək mümkünsə, nəsrə də lirizm yansıtmışdır. 
Müəllifin özünün də şərti olaraq “lirik hekayə” adlandırdığı “Sarı köynək” hekayəsində gənc ikən sevdiyi qızı itirmiş kişinin xatirələrindən bəhs edilir. Ümumiyyətlə, Təranə Məmməd yaradıcılığında müəllifin obrazlar vasitəsilə xalq deyimlərinə bir növ şüuraltı inam var. Bu da müəllifin kəlimələrin bir sehir olduğuna və həyatdakı ən güclü qüvvənin sözlər olduğuna inam hissindən irəli gəlir. Bəli, sözlərin gizli bir sehir olduğuna mən də inanıram. Psixoloqlardan da tez-tez eşitdiyimiz “gözəl düşün ki, həyatın da gözəl keçsin” sözləri əbəs yerə deyilmir. İnsan kəlimələr vasitəsilə düşünür, düşüncə vasitəsilə müxtəlif həyat hadisələrini özünə çəkir. Eynən “Sarı köynək” hekayəsinin qəhrəmanı kimi. O, sevdiyi qıza aldığı sarı köynəyin bacısının sözlərinə inanaraq ayrılıq salacağına inanır və dəyişmək üçün mağazaya gedəndə bacısının qəza keçirməsi onun həyatında çətinlik yaratdığı üçün sevgilisinə vaxt ayıra bilmir. Müəyyən müddətdən sonra isə sevdiyi qızın artıq başqasına nişanlandığını görəndə sarsıntı keçirir. İndi artıq o, nəvələri olan bir baba statusunda olsa da, nə ilk məhəbbətini, nə də aldığı o sarı köynəyi ömrü boyu unutmamışdır. Haradasa xalq mahnısı olan “Sarı köynək” ifa olunanda da xatirələri hər şey dünən baş veribmiş kimi yenidən canlanır və hekayənin qəhrəmanını əbədi bir xəyal qırıqlığına məhkum edir.
Çernişevski ədəbiyyatı “həyatın dərs kitabı” adlandırırdı. Bu mənada ki, gözəl yazılmış əsərlər insanın düşüncələrinə təsir edib onu aydınlatmalı, işıqlı bir gələcəyə yönləndirməli, humanizm və xeyirxahlığı təbliğ etməlidir. Yazıçının qısa hekayələrindən biri olan “Bumeranq”da öz atasına qarşı ədalətsiz davranmış oğulun da eyni taleyi yaşayacağı qənaətindədir. Belə ki, hekayədə sahibsiz bir məzarın sağ ikən atasına qayğı göstərməmiş, onun məzarına belə heç vaxt getməmiş bir şəxsə aid olduğu təsvir olunur. Bu çox qısa hekayə özündə dərin mətləblər ehtiva edir. Heç bir qanun kitabında öz əksini tapmayan, belə demək mümkünsə, yazılmamış qanunlardan biri də odur ki, övladın valideyn qarşısında vəfa borcu vardır. Belə ki, övladlar böyüdükdən sonra artıq yaşlanmış valideynlərinə qayğı və şəfqət göstərməli, onları sevgidən məhrum etməməlidirlər. Yazıçı bu hekayəsi ilə öz valideynini bu qayğıdan məhrum edənlərin eyni taleyi yaşayacağı qənaətindədir. Yəni, başqa sözlə ifadə etsək, “yaşatdığını yaşamadan ölməzsən” deyimi buraya tam uyğun gəlir. 
Bu ideyanı başqa bir əsərdə – “Qonşular” hekayəsində də görürük. Burada isə qızına heç vaxt sevgi göstərmədən onu tərk edən atanın qızını tapıb ona isinişməyə başladığı vaxt övladının da onu tərk etdiyinin şahidi oluruq.
Müəllifin “Uşaq yaddaşı” hekayəsində də başqa bir formada eyni ideya hakimdir, əslində. Hekayənin qəhrəmanı hər gün yol ilə gedərkən məktəblərinə yaxın olan yoldan keçəndə orada yaddaşında iz buraxan insanları xatırlayır, onlar üçün darıxır. O, keçmiş məktəbindəki qapıçı və xadimənin necə saf və gözəl qəlbli insanlar olduğunu fikirləşir həmişə. Onundüşüncələrindən məlum olur ki, qapıçı və xadimə kasıb olmalarına rəğmən ruhən zəngin insanlar olmuşlar. Bir dəfə məktəbdə ac qalan həmin qıza xadimə öz bulkusunu verib özü ac qalsa da qızın doymağından mənən rahatlıq tapmışdı. İndi o qız böyümüş, yaxşı iş yerlərində çalışır və təsadüfən yolda həmin xadimə qadınla qarşılaşanda ona kömək etmək istəyir. O, cibindəki pulu çıxarıb verəndə öz mənəvi borcunu yerinə yetirdiyini düşünüb ruhən xoşbəxtlik tapır. 
Yazıçı nədən yazmasından asılı olmayaraq, onun əsərlərinin əsasını insan, onun həyatı, milli, bəşəri qayğı və arzuları təşkil edir. Və hər bir sənətkar yazarkən həm də öz dövrünün sosial mənzərəsini yaradır, cəmiyyətin xarakterini obrazlar vasitəsilə kağıza köçürür. Lakin əsl ustalıq köçürmə prosesində deyil. Bu işin sirri həm də hər bir oxucunun buradan öz həyatı üçün hansı nəticə çıxaracağı qənaətinin düzgün ölçü meyarının hesablanmasındadır, yəqin ki. Təranə Məmmədin “Daxili çevriliş”hekayəsi də həyatda düzgün yol tutmamış insanın doğru yola gəlmək çabasını ifadə edir. Belə ki, hər gününü sərxoş olub içki şüşələrinə qurşanan adamın artıq ətrafında kimsəsi qalmamış, hər kəs ondan üz döndərmişdir. O, zaman-zaman əvvəlki həyatı üçün darıxıb həyat yoldaşı, qızı ilə münasibətləri düzəltmək, yenidən onların həyatındakı yaxşı insan olmaq haqqında düşünsə də iradəsiz davranışları buna mane olur, içkisiz qala bilmir, özü ilə bacarmır. Bir gün təsadüfən kafedə müqəddəs kitabı almaq istəyərkən pulunun çatmadığını görəndə bir şəxs (hekayənin daha sonrasında oxucu bu şəxsin onun qızını sevən, onunla evlənmək istəyən adam olduğunu öyrənir) ona bu kitabı alıb hədiyyə edir. Adam günlərcə evdən çölə çıxmadan kitabı oxuyur və sonrasında özündə bu dəyişikliyi hiss edir ki, o, içkisiz də qalmağı bacarırmış. Yavaş-yavaş özünə gəlməyə və iş-güc barəsində də düşünməyə başlayır. Hekayə obrazın yenidən işini, ailəsini geri qazandığı nikbin sonluqla tamamlanır. Əsərdən çıxan nəticəni isə belə aydınlaşdırardım ki, yazıçı insan psixologiyası və kainat qanunlarının vəhdətdə olduğu düşüncəsindədir və əgər bir insan qarşısına məqsəd qoyub hər hansı xoş niyyətini reallaşdırmaq istəyərsə, bütün kainat onun bu niyyətini gerçəkləşdirmək üçün iş birliyi edər. 
Müəllifin bu cür “kainatın iş birliyi etdiyi” hekayələrindən biri də “Kesma” adlı hekayədir. Evlənmək üçün heç kimlə uzlaşmadığını amma bibisinin qədər, qismət haqqında dediyi sözlərə də etinasız və biganə yanaşan gənci sonda bu sözə tam anlamı ilə inanmağa vadar edən bir hadisə yaşayır və bu hekayə də nikbin sonluqla tamamlanır. 
Yazıçının “Yuxulara inanın” hekayəsi ilk baxışda bədbin bir hekayə təsiri bağışlasa da (belə ki, hekayə vəfat etmiş uşağın ruhlar aləmindən olan nitqi əsasında yazılıb) düşünürəm ki, bu əsər də insana mənəvi rahatlıq və ruha dinclik bəxş edir. Hekayədə müəllif dünyagörüşünü, insanın maddi dünyadan köçdükdən sonra ruhlar aləmindəki dünyaya inamını da nümayiş etdirir. Yazıçının “sevdiyiniz insanla qovuşa bilmədiyinizə görə üzülməyin, cismin bacarmadığını ruh bacarır, bəzən” cümləsinin də kökü klassik ədəbiyyata gedib çıxır. Belə ki, müasir ədəbiyyatımız üçün özül, mənbə rolunu oynayan klassik ədəbiyyatımızda da bir çox əsərlərdə, o cümlədən, “Leyli və Məcnun”larda qəhrəmanlar sonda ruhlar aləmində qovuşduqları üçün xoşbəxt hiss etdikləri qeyd olunur. 
Ruhlar dünyasına inamın əks olunduğu hekayələrdən biri də “Güldəstənin yuxuları” hekayəsidir. Burada da müəllif cəmiyyətin sosial mənzərəsini, xalqın yaşam tərzini göstərməyə çalışır, bəzən hətta ruhun dili ilə ruhların yaşadığı mənəvi dünyanın daha gözəl və rahat olduğu qənaətinə gəlir. 
Yazıçının “Dəniz sevgisi”,  “Dənizdən böyük eşq”, “Qoru onları” hekayələrində sevən insanın qəlb çırpıntıları ifadə olunur, onun öz eşqi uğrunda hər fədakarlığı edəcəyi qənaətindədir. Bu nəsr əsərlərində saf və təmənnasız sevgi vurğulanır.
Müəllif  “Oğurluq”, “Qadınlar, qadınlar” hekayələrində isə oxucunu humanist duyğulara səsləyir, insanları anlamağa, intiqam və həsəd duyğularından uzaq olmağa, keçmiş yaşadıqlarından dərs almağa, həyatda heç kimin başına gələ biləcək pis hadisələrdən siğortalanmadığına, həyat təcrübələrinə söykənərək yaşananlardan dərs almağa dəvət edir. 
Ümumilikdə, Təranə Məmməd yaradıcılığı ədəbiyyatın əzəli məqsədi olan insanı mənən zənginləşdirmək funksiyasını ən gözəl formada həyata keçirir. Bu incəsənət xanımın həmişə yazıb-yaratmasını diləyirəm…

İlkin mənbə: “Həyatdan incəsənətə”

Müəllif: İlahə Səfərzadə

İlahə Səfərzadənin yazıları


Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Təranə Dəmir – Azərbaycanda ədəbi tənqid varmı?

Azərbaycanda ədəbi tənqid varmı?

Hal -hazırda bütün sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyat da yeni tarixini yaşayır..Bu tarixin hansı özəllikləri var və oxucu ən çox hansı sözün acıdı? Ümumiyyətlə bu günkü ədəbiyyatımız oxucunu qane edirmi? Azadlıq və demokratiya pərdəsi arxasında hansı proseslər gedir və ədəbiyyat müasir standartlara cavab verirmi? Klassiklərdən nümunə götürülürmü və ya kökümüzdən tamamilı uzaqlaşmışıq?
Köksüz, qolsuz, budaqsız ədəbiyyat niyə müasirliyin simfoluna çevrilib?
Sual çoxdu. Elə verilən cavablar da..
Nəşriyyatlar bir ucdan kitab istehsal edir. Güclü və ya gücsüz. Mənalı və mənasız. Keyfiyyətli və keyfiyyətsiz. Axır ki, durmadan kitab dərc olunur. Bu boyda bolluğun içində bəs kitaba tələbat niyə bu qədər aşağı səviyyədədi ? Oxucu ədəbiyyatdan uzaqlaşıb , ya ədəbiyyat oxucunu qane etmir?
Elektron ədəbiyyat bəlkə kitaba olan tələbatı azaldıb?
Oxucu ona lazım olan materialları bir toxunuşla əldə edə bilirsə, bütün kitabxanalar hər kəsin evinə köçübsə, hər şey bu qədər asanlaşıbsa , demək kitab almaq və oxumaq səviyyəsi çox aşağı düşüb.. Bununla belə oxucu sayının azalması kitab istehsalına təsir etmir.
Bəlkə elə ədəbiyyatı gözdən salan faktorlardan biri də kəmiyyətdi..Mahiyyət və keyfiyyət arxa plana keçib..Ən ağrılı hal odur ki, məzmunsuz , bayağı, mənasız “əsər”lər gündəmi zəbt edib. Ən pisi də budur ki, bu yazıların təbliğatı da güclü gedir..Əsl sözü işıq üzü görə bilmir, pərdə arxasında qalır. Bu qədər bolluğun içində oxucu da çaş-başdı. Nəyin pis, nəyin yaxşı olduğunu anlamaqda çətinlik çəkir. Qərarsızdı oxucu. Ədəbiyyat fərdilikdən çıxıb, kütləviləşib. Üzü işıqlı , içi qaranlıq kitablar gündəmi zəbt edib..Yalançı təriflər, bir -birini təkrarlayan təqdimatlar kütləvi hal alıb. Qarşılıqlı “layk ” ( bəyəndim) azarkeşliyi formalaşıb..Söz keçib arxa plana. Nəticədə ədəbiyyatın bütün sahələrində durğunluq yaranıb.
Keçmişdə senzura vardı .Yerindən duran yazarlıq eşqinə düşmürdü..İstedad sözünü deyirdi. Yazarlar sözünü və özünü təsdiq edənəcən neçə qat qabıqdan çıxırdı .. Oxucu isə ruhuna yaxın, doğma əsərləri alıb oxuyurdu. Bununçun xüsusi kitabxanalar və satış mərkəzləri vardı. Məcburiyyət və məhkumiyyət yox idi. İndi yazıçı , şair kitabını satmaqçun küçə alverindən belə çəkinmir. . Özünə, şəxsiyyətinə hörmət edən , sözünə söykənən yazarlarsa zamanla ayaqlaşa bilmir . Çəkilib bir kənara. Narazılığını bildirməkdə də çətinlik çəkir. Çünki səsçoxluğu ilə qaraguruh ədəbiyyat öndədi . Qəribə abı -hava yaranıb ədəbiyyat sahəsində. Xoşa gəlməyən hallardan biri də odur ki, mənasız çevrə ədəbiyyatı formalaşıb . Əsəri oxumadan fikir bildirmək adət halına çevrilib. Ədəbi tənqid ədəbi tərifə keçib. Bunun bir tərəfi də maddiyyatla bağlıdı..Bir çox tənqidçilər fikrini satır bir növ..Demək burda dövran, zaman , yaşamaq faktoru da var .
Bəs ümumiyyətlə ədəbiyyatın qapısı tənqidə açıqdımı?
Axı bilirik ki, ədəbi inkişafın bir mərhələsi də tənqiddən keçir. İdeal heç nə yoxdu..Əlbəttə ki, qərəzlə tənqidi də eyniləşdirmək olmaz. Ədəbi tənqid vicdanla, obyektiv və qərəzsiz olmalıdı.. Bəs biz nə qədər tənqidə davam gətiririk? Ədəbi tənqid hansı mərhələdədi? Mən səni təriflədim, sən də buna qarşılıq verməlisən prinsipi ilə yanaşılmamalıdı sözə..
İndi başqa sahələrdə olduğu kimi bu sahədə də qohumbazlıq, dostbazlıq , yerlibazlıq hökm sürür.. Həmçinin tapşırıq və sifarişlə yazılan yazılar ( ədəbi təriflər) da az deyil.. Tənqidin yolu çörək pulundan keçir..
Senzura və qadağa da yoxdu. Heç nəyə söykənməyən , havadan asılı yazıları təbliğ və tərif etmə adi hal alıb.. Bunun gələcək travmalarından xəbərsiz tənqidçilər işin maddi tərəfini fikirləşirlər əsasən. Hər kəs məsuliyyəti öz üstündən atır. Hərə öz prizmasından yanaşır sözə. Yazarlar da, tənqidçilər də. Qəribə şöhrətpərəstlik azarı yaranıb ədəbiyyatçılarda. Hamı tərifə qaçır.
Axı əsəri təhlil edəndə onun müsbət tərəfləri ilə yanaşı , qüsurlarını və nöqsanlarını da açıb göstərmək lazımdı.. Təpə -dırnaq heç nə ideal ola bilməz axı. Onu görmək , qeyd etmək və bu nöqsanların arada qalxması üçün yaradıcıya yol göstərmək lazımdı. Bu inkişaf deməkdi , yaradıcının sözə bir az da məsuliyyətlə yanaşmasına kömək etməkdi. Təkrar edirəm –qərəzsiz və məqsədsiz. Əsərin keyfiyyətinə və məzmununa toxunmadan , uçurub tökmədən. Əlbəttə söhbət əsl ədəbi nümunələrdən gedir. Bazar ədəbiyyatını təbliğ və təqdir etməksə ədəbi tənqidçilərin öz peşələrinə barmaqarası yanaşmalarının nəticəsidi.
Qaraguruhçu ədəbiyyat göbələk kimi artdıqca ədəbi tənqid də sıradan çıxır. Zənnimcə ədəbiyyata dövlət nəzarəti olmalıdı. Əks təqdirdə bizə miras qalan sözü çətin ki, qoruyub gələcək nəsillərə ötürə bilək. Həyəcan təbili çalmanın əsl vaxtı deyilmi?

Müəllif: Təranə DƏMİR

TƏRANƏ DƏMİRİN YAZILARI

ZƏHRA HƏŞİMOVANIN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Ədəbiyyat onunçün ən müqəddəs məbəd idi… – Qurban Bayramov

(Ədəbi portreti)

  
“Böyük ədəbiyyat sözün həqiqi mənasında əsl elmin həyata keçirdiyi vəzifələri obrazlı şəkildə əks etdirir. Ədəbiyyatın vəzifəsi dünyada, cəmiyyətdə və insanın mənəvi aləmində gedən prosesləri bədii cəhətdən əks etdirməklə müasir zaman haqqında düşünməkdə və çıxış yolları tapmaqda oxuculara bələdçilik etməkdən ibarətdir. Ədəbiyyat – həyatın güzgüsü, yazıçılar zamanın bələdçiləridirlər”. (Akademik Həbibbəyli İsa. Qoşa qanadların harmoniyası. “525-ci qəzet”, 14.07. 2018.)

             
Zaman və şəxsiyyət anlayışlarını özündə  birləşdirən, “zamanın bələdçisinə” çevrilən, qoşa qanadlı mənəviyyat sahiblərindən biri də şair, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, 1950-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının (Qeyd: İndi  “Azərbaycan Yazıçılar Birliyi” adlanır) üzvü, Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı (1984), filologiya elmləri doktoru (1985), professor Qasım Xansuvar oğlu Qasımzadədir.


Keçən əsrin ən tanınmış ziyalılarından olan Qasım Qasımzadə Azərbaycan poeziyasında imzasını parlatmış şairdir və ənənəyə sadiq orjinallığı ilə həmişə fərqlənmişdir. Rəssamlıqda belə bir anlayış var  –  “rənglərin simfoniyası…”  Təbiri caizsə, deyərdim ki, Q.Qasımzadənin poeziyası münis hisslərin, duyğuların, iztirab və sevinclərin, fikir və təfəkkürün simfoniyasıdır, drijoru da şairin özüdür.

         
Görkəmli Azərbaycan şairi Q.Qasımzadənin ədəbi fəaliyyəti 1943-1993-cü illəri, 50 illik dövrü əhatə edir. O, Azərbaycan ictimai fikrinin, ədəbi düşüncə tərzinin inkişafında əhəmiyyətli rolu olan görkəmli sənətkarlarımızdandır.  

         
Əsərlərində yalnız vətəninin, xalqının deyil, bütün bəşəriyyətin arzu və istəklərini, duyğu və düşüncələrini  ustalıqla əks etdirən və bu səbəbdən təkcə doğma vətəni Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında, eləcə də dünyanın müxtəlif ölkələrində tanınıb sevilən şairin yaradıcılığında poeziya xüsusi mövqeyə malikdir…

         
Onun poeziyası çoxsaylı oxucusunun daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Xalqının tarixinə, ədəbiyyatına, ümumiyyətlə, milli-mənəvi dəyərlərinə sevgidən qaynaqlanan əsərləri həmişə maraqla qarşılanmış, sevilə-sevilə oxunmuş, dillər əzbəri olmuş, lirizminin ahənginə, məzmununun realizmi və həyatiliyinə görə “sözləri dür, cəvahir” (oxucu fikridir – Q.B.) olan mahnı mətnlərinə çevrilmiş, xalq mahnıları səviyəsinə yükəlmişdir… Sözlərinə yazılmış “Olmaz, olmaz” (musiqisi Zöhrab Abdullayevindir), “Eşqimin növrağı” (musiqisi Hacıbaba Hüseynovun olan bu mahnı “Ögey ana” filmində Əbülfət Əliyevin ifasından sonra şöhrət qazanmışdır), “Məhəbbətin alovu” (musiqisi Xəyyam Mirzəzadənindir), “Qonşu olmaq istəmirəm” (Qeyd: Şairin oğlu Nəriman Qasımoğlunun təqdimatına görə, bu şeirin ilk variantı “Qonşu qız” adıyla  fərqli mətnlə 31 iyul, 1950-ci ildə Şuşada qələmə alınmışdır. Şair bu sözlərin üzərində sonradan işləmiş, şerin süjet xəttinə əlavələrdə qonşu qızın xitablarını da əlavə etmişdir: “QONŞU  QIZ”-  Qonşu kimi biz hər axşam, hər səhər,/ Gəzdik Şuşa dağlarında bərabər./ Indi sənə bir sözüm var, a dilbər,/ Soruşmadan səbəbini gəl dinlə: /Qonşu olmaq istəmirəm səninlə./ * Nə zaman ki, baxışımız öpüşür, /Bu atəşdən varlığıma od düşür. /Ah, bu yerdə günlər nə tez ötüşür… /Bir arzum var, coşub gəlir o dilə: /Qonşu olmaq istəmirəm səninlə. /*  Sənsiz heçdir bu yerlərin səfası,/ “Daşaltı”nın, “Şuşakənd”in havası, /Müxtəsəri budur, sözüm qısası: /Köç büzə gəl, quraq təzə ailə, /Qonşu olmaq istəmirəm səninlə.),  (musiqisi Telman Hacıyevindir) mahnıları toylarda, bayramlarda, ziyafətlərdə, efirlərdə ifa edilir, könül xoşluğu ilə dinlənilir. Bitgin bir eşq hekayətini andıran “Eşqimin növrağı” şeir-mahnısı belə səslənir:


Könlüm düşdü diyar-diyar

Bir kəkliyin sorağına,

Ha yalvardım, o qonmadı

Məhəbbətin budağına.

Meyl etmədim bir gözələ,

Sədaqətim düşdü dilə.

Mən and içdim ildən-ilə

İlk eşqimin növrağına.

…Sanma könül sınasıdır,

Kərəm olub yanasıdır.

O, körpəmin anasıdır,

Vurulmuşam bu çağına.

         
Qasım müəllim  ilk gənclik illərindən şeirlər yazsa da, birinci mətbu şeiri 1944-cü ildə “Kommunist” qəzetində çap etdirdiyi “Vəfasız olmaz” adlı poetik nümunədir. Şairin arxivindən tapılmış və sağlığında çap edilməmiş “Sular pərisi” (1945), “İstiqbala səyahət”, yaxud “Yerin övladı” (1946) başlıqlı əsərləri də, onun çap olunmayan ilk poemalarıdır. (Qeyd: Şairin arxivini tədqiq edən N.Qasımoğlu yazır: “Qasım Qasımzadə universitet təhsilinin ilk illərində Şərqşünaslıq fakultəsinin türk bölməsinin tələbəsi olmuşdur. O illərdən qalma səliqəli dəftərləri var. Türkiyə yazıçılarının əsərlərindən, qəzetlərdən parçaları bu dəftərlərə köçürürmüş. Türkiyənin “Qaragöz” qəzetində dərc edilmiş bir xəbər diqqətimi çəkdi. 2-ci dünya müharibəsi zamanında Qara dənizdə batmış bir alman yük gəmisi haqqındadır.  …Müharibə zamanı yazdığı dəftərdəki bu qəzet xəbəri diqqətimi niyə çəkdi? Məlum etdim ki, həmin məlumat gənc Qasımın ilk poemasının yazılmasına təkan veribmiş. Poema “Sular pərisi” adlanır. Yazısını 1945-ci ildə martın 3-də  bitiribmiş. İndiyədək çap olunmamış əsərdir.  …Müharibə dövrünə aid lirik sətirlərdə ifadə olunan süjet bundan ibarətdir ki, dənizdə fəlakətə uğramış bir gəminin yaşlı matrosu onu xilas etmiş düşmənlərinin gəmisindədir.  …Göydə üç təyyarə ilə bir təyyarənin döyüşünü təsvir edir. O tək təyyarənin üzərində ulduz nişanı var. Məhz burada bilinir ki, bu, sovetlərə məxsus təyyarədir. Qəhrəmancasına döyüşdə iki təəyyarəni pulemyot atəşi ilə sıradan çıxaran pilotun ulduz nişanlı təyyarəsi də zədələnir. Ona görə təyyarəsini salamat qalan düşmən təyyarəsinə çırpır, katapult edərkən isə həlak olaraq sulara gömülür: “Saçı dağıldı küləkdə,/ Ah, o ki, dilbər mələkmiş, /Inandırram gözəllikdə,/ Cəsurluqda o qız təkmiş.” Katapult edən qəhrəman qızın qara saçlı təsviri ilə, şübhə etmirəm, müəllif onun Azərbaycanlı kimliyinə işarə edir.  Yaşlı əsir matros gördüklərini danışandan sonra onu xilas etmişlər içində bir gəncin hönkürdüyünü görür. Gənc cibindən çıxardığı şəkli ovcunda tutur, şəklə baxaraq ağlayır. Demə, həlak olan pilot qız onun sevgilisi imiş. Əsir matros onu ovundurmağa çalışır: qədim Misirdə məhsul bol olsun deyə ən gözəl qızları Nil çayına atırmışlar; “odlar ölkəsi”ndə isə Əhrimənin qəzəbindən təbii fəlakətlər baş verərkən xalq nicat tapsın deyə yurdun ən gözəl qızı ilahi qüdsiyyətin gücünə sığınaraq özünü pərvanə tək oda atırmış.  Poema bu misralarla bitir:  “…Deyirlər ki, o bakir qız zülmət bağrı söküləndə, /Tutqun dəniz səmasına qızıl şəfəq töküləndə, /Su içindən pəri kimi asimana qanad açır, /Sonsuz göylər aləminə cəmalından şölə saçır. /Deyirlər ki, o güldükcə nur tökülür yanağından, /Pərvaz edir qumru kimi qəhqəhələr dodağından. /Fəzalarda büsat qurur bir ruhani xülya kimi,/ Yenə cumur dalğalara gözdən itən röya kimi.”    P.S. Vaxtım olanda Q.Qasımzadənin çap olunmamış “Sular pərisi” haqqında daha ətraflı bir yazı ilə mətbuatda çıxış edərəm. 9 Mart 2021.)

        
Q.Qasımzadənin ilk kitabı 56 səhifədən ibarət  “Bizim kənd” (1951) adlanır. Kitaba “Müqəddimə” yazan tanınmış tənqidçi Məsud Əlioğlu onun ilk poeziya nümunələrini və istedadını belə səciyyələndirirdi: “Gənclik illərindən başlayaraq Qasım Qasımzadənin şeirlərində əsasən sovet adamlarının rəşadət və qəhrəmanlığı göstərilir, onlardakı vətənpərvərlik, qorxmazlıq, düşmənə qarşı amansızlıq və yenilik hissləri tərənnüm edilir. “Hünərli dost”, “Arzu”, “Hücumdan əvvəl”, “Vəfasız olmaz” şeirləri bu cəhətdən səciyyəvidir.  …Dinc quruculuq dövründə yeni sovet kəndində yaranan maddi və mənəvi dəyişikliklər, sovet adamlarının gündən-günə artan ideya-siyasi səviyyəsi, zövqü və işi gənc şairin “Kimdir o gənc”, “Mənim hədiyyəm”, “Bağban və mən” şeirlərində ifadə edilmişdir”. (Bax: Məsud Əlioğlu. Müqəddəmə. Bax;  Qasımzadə Qasım. “Bizim kənd” (şeirlər) kitabı, Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1951, s. 3.)

           
Həmin vaxtdan dövri mətbuatda şeirləri, ədəbi-tənqidi və publisist məqalələri ilə ardıcıl çıxış etmiş və yazıları, qaldırdığı problemlərlər həmişə diqqətdə olmuş, maraqla qarşılanmışdır. Onun indiyədək 26 poetik, ədəbi, elmi əsəri, 4 tərcümə kitabı çap edilmişdir.

         
Q.Qasımzadənin yaradıcılıq həyatının ən fəal və məhsuldar dövrü AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda işlədiyi (1954-1959 və 1963-1973- cü illərdə baş elmi işçi, 1973-1993-cü illərdə sovet ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri və 30 il İnstitutun ilk partiya təşkilatı katibi) illərə düşür.

         
Q.Qasımzadə öz ədəbi nəsli, gündaşları arasında fərqlənməyi bacarmış, özünə layiq mövqe və məqamda qərarlaşmışdı. Bu, heç də asan məsələ deyildi. Mənsub olduğu ədəbi nəslə Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Qabil, Adil Babayev, İslam Səfərli, Hüseyn Arif, Nəriman Həsənzadə, Məmməd Araz, Əliağa Kürçaylı, Xəlil Rza, Cabir Novruz, Balaş Azəroğlu, Əli Tudə, Söhrab Tahir  kimi sənətkarlar daxil idi və bunların hər biri Azərbaycan poeziya kəhkəşanında məqamlanmışdılar. Bu kəhkaşanda Qasım Qasımzadə yaradıcılıq ulduzu da öz parlaqlığı ilə görsənirdi və onun özünəməxsus orbiti var idi… 

        
Şairin nəhayətsiz insansevərliyi, dosta sədaqəti, etibarlılığı, əqidəli xarakteri, gənc istedadlara qayğıkeşliyi sayəsində hamı ona “Qasım müəllim” deyə müraciət edirdi və o, üzərinə düşən müəllimlik missiyasını şərəflə yerinə yetirənlərdən idi.

          
Bu məqamda o dövrdə istedadlı gənclərdən biri olan, sonralar şair kimi xeyli populyarlıq qazanmış Nüsrət Kəsəmənlinin “Yol” qəzetində Qasım müəllimin hələ sağlığında dərc etdirdiyi xatirəsindən bir parçanı qeyd etmək yerinə düşər: “…Mənim üçün birinci amil yaxşını görüb etiraf etməkdir, qolundan tutub ayağa qaldırmaqdır. …Bu mənada şəxsiyyətinə ən çox hörmət etdiyim Qasım Qasımzadənin adını çəkmək istəyirəm. Bu şairin şəxsiyyəti ilə yazıları arasında “ciddilik” deyilən bir oxşarlıq var. Buraya qətilik və sözübütövlüyü də əlavə etsək, şəxsiyyət tamamlanar. …Qasım Qasımzadə sözün böyük mənasında şəxsiyyətdir. Ramiz Rövşəni, Seyran Səxavəti, məni (bura Zülfüqar Şahsevənlini, Elnarə Buzovnalını da əlavə edərdim – Q.B.)  heç kimin tanımadığı, redaksiyalardan kor-peşman qayıtdığımız bir vaxtda Qasım müəllim “Uğur olsun” yazdı, bizi geniş oxucu kütləsinə tanıtdı. Və nə yaxşı ki, sonralar himayədarlıq etmədi. Elə indinin özündə “mənim yetirmələrimdir” deyib öyünmür. Hərçənd Qasım müəllimin buna haqqı var…” ( Bax: Nəriman Qasımoğlu. Qasım Qasımzadə ilə bağlı xatirələr. “Ədəbiyyat qəzeti”, 20.10.2017.). Baxın, himayədarlıq, kişilik, mərdlik, qədrkeşlik budur… Nüsrət Kəsəmənlinin və bu qəbildən qeyrilərinin Q.Qasımzadə haqqında bu qədər ürəkdən, sevgi ilə, minnətdarlıq və xoş duyğularla danışması artıq Qasım müəllimin cövhərində olan diqqətcilliyi, tələbkarlığı, qayğıkeşliyi, insanlığı, mənəviyyatı və bir sənətkar  kimi böyüklüyü barədə hər şeyi deyir, məncə.

          
Q.Qasımzadə 1923-cü il iyunun 23-də Qubadlı rayonunun Xocamusaxlı kəndində anadan olmuşdur. Onun nəsil səcərəsi Qarabağın acılı-şirinli hekayətləri ilə səsləşir. 

          
Babası Şahsuvar bəy Kələntərov (Hüseynbəyov) çar dövründə pristav, Cümhuriyyət dövründə Zəngəzur qəza rəisinin birinci müavini işləmişdir. Erməni daşnakları ilə mübarizədə ad qazanmış Şahsuvar bəy, kürəkəni Xansuvar bəy həmişə əqidələri, mərdanəlikləri ilə  Zəngəzur – Qubadlı camaatının rəğbətini qazanmışdılar. (Qeyd: Xansuvar bəyin hətta sovet dönəmində mərdliyi, bəy xarakteri, kişiliyi barədə ilk təsəvvürüm Xalq Yazıçısı Bayram Bayramovun “Üzlü-astarlı günlər” memuar romanından olub.)  Qasım müəllim belə bir səcərənin övladı olmuş və əcdadlarının mübarək ruhu onun xarakterinə, yaradıcılığına, məsləkinə yansımışdır:


Məsləkim yolunda gəlsəm üz-üzə,

Məndən əfv ummasın doğma qardaşım.

Hər yerdə, həmişə haqq gəzə-gəzə

Ağ gün yollarında ağardı başım.

            
Q.Qasımzadə məktəb təhsilindən sonra Şəki Pedaqoji Texnikumunu bitirmiş, Kəlbəcərdə orta məktəb müəllimi, Yevlax Rayon Xalq Maarifi şöbəsində metodist işləmişdir.

  
Əslən Zəngəzurlu olsa da, “Burdadır” avtobioqrafik məzmunlu  şeirində özünün dediyi kimi, ömrünün, ilk məhəbbətinin şirin çağları, ilk məktəb illəri, atası Xansuvar kişinin qəbir yeri, elə bu bölgədə ellər anası olan Arəstə xanım (Qeyd: Qasım müəllimin anası bəy qızı, bəy xanımı olan Arəstə xanm  şəxsi bacarığı ilə Kövərlərdə (Yevlaxda, Malbinəsi kəndində, “Kommunizm” kolxozunda)  müxtəlif illərdə ferma müdiri, kolxoz sədri, partiya komitəsinin katibi kimi vəzifələrdə çalışmış, 1941-1945-ci illər müharibəsi vaxtı cer-cehizini satıb pula çevirərək bir tankın qiymətini ödəmiş, buna görə şəxsən İ.V.Stalindən təşəkkür məktubu almış, M.C.Bağırovun hakimiyyəti dövründə Azərbaycan KP MK-nın üzvü seçilmiş (Bağırov onun kimin qızi olduğu barədə məlumatlandığı üçün MK-nın sonradan keçirilən plenumunlarında onun iştirakına qadağa qoymuşdu), 70-ci illərdə Yevlax rayon PK-nin plenum üzvü, büro üzvü olmuş, Qarabağ bölgəsində onun ictimai xadim səviyyəsinə yüksəlmiş, xeyirxahlığına görə “ellər anası” adını qazanmışdı, Bax: Nəriman Qasımoğlu.  Bu, Arəstə xanım Şahsuvarqızıdır, rəhmətlik nənəm,  “Ədəbiyyat qəzeti”.- 2017.- 9 sentyabr.- s.22-23.)

Qarabağla, Qarabağın Yevlax bölgəsinin Malbinəsi kəndinin Kövər adlanan oymağına bağlıdır:
 

Qarabağ! Durnalı – ceyranlı çöllər,

Qarabağ! Bülbüllü – Qumrulu dillər,

Qarabağ! Gözütox – sərvətli ellər,

Gücüm-arxam mənim, kürəyim mənim.

Ehtiyac bilmirəm əslimi danam –

Məni özgə kənddə doğubdur anam.

Uzaq bir mahaldan, Zəngəzurdanam,

Lakin burda gülüb taleyim mənim.

             
Qasım müəllim həm də olduqca nümunəvi ailə başçısı, ər oğlu ər, qayğıkeş ata idi. Onun ömür-gün yoldaşı, həkim Tamara xanım xanımlar xanımıydı, övladları Fəxrəddin (gənc ata olduğu çağda faciəvi şəkildə yaşadığı binanın lift qəzasında  həlak oldu…  Şair atanın bu ağır dərdə həsr etdiyi “Fəxrəddinli ucalığım” elegiyası poeziyada oğul itkisinə həsr olunmuş bəlkə də ən təsirli poetik mətndir), Nəriman, Xansuvar hərəsi şərqşünaslıq sahəsində sayılan, seçilən şəxslər olmuşlar. 

            
Q.Qasımzadə gəncliyindən öz cəsarətli, obyektiv mövqeyi, vətəndaş fəallığı, milli qeyrəti, mübarizliyi ilə fərqlənirdi. İstedadı, şəxsiyyəti 40-50-ci illər ədəbiyyat korifeylərimizin diqqətini elə o zamandan cəlb etmişdi. Təsadüfi deyildi ki, onun toy məclisi yazıçı Əli Vəliyevin evində keçirilmiş, məclisə masabəyliyi Səməd Vurğun etmişdi. S.Vurğunun da ilk sözü bu olmuşdu ki, Qasım yaşından çox irəli gedən cavanlarımızdandır. (Bax: Hacı Nərimanoğlu. “Qubadlısız 16 il” kitabı, “Elm və Təhsil”, 2019, səh.56-60.).

           
Q.Qasımzadə ali təhsilini Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində almışdır (1945–1950). Ədəbi cameədə məhsuldar şair, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi kimi tanınan Qasımzadə eyni zamanda «Azərbaycan gəncləri» qəzeti redaksiyasında ədəbiyyat və incəsənət şöbəsinin müdiri (1947-1949), «Ədəbiyyat və İncəsənət» qəzeti redaksiyasında tənqid şöbəsinin müdiri, Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspirantı (1950-1953), baş elmi işçi əvəzi (1953-1954), baş elmi işçi (1954-1959), «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetinin baş redaktoru (1957-1963) vəzifələrində uğurla çalışmışdır.

         
Onun «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetində baş redaktorluğu həmin dövr Azərbaycan ədəbi qəzetçilik işində tamamilə yeni bir səhifə, yeni bir təfəkkür tərzi yaratmışdı. Qəzet redaktorluğu üçün verdiyi nümunələr də önəmli idi. Məsələn, rəhbərlik etdiyi ədəbi orqanda gedən şeirlər onun təşəbbüsü ilə belə dərc edilirmiş: qəzetə daxil olan şeirlər redaksiyanın yığıncağında müəllifləri elan edilmədən oxunur və anonim qaydada keçən bu şeir oxusunda bəyənilən ən yaxşı nümunələr müəlliflərinin kimliyi nəzərə alınmadan qəzetdə dərc edilirmiş. Təsəvvür edin, məşhur xalq şairləri şeirlərinin dərcini gözləyir, tanınmayan birilərinin orijinal şeirləri növbəsiz çapa gedirmiş. Bundan əlavə, sovet imperiyası illərində Q.Qasımzadə bəlkə də yeganə baş redaktor imiş ki, qəzetdə tabe olduğu orqanın rəhbərliyini, eləcə də xalq yazıçılarını tənqid edən yazıların getməsinə şərait yaradırmış. Bu, ümumən sovet, eləcə də bizim mətbuat tariximizdə unikal hadisələrdən sayıla bilər. Onun baş redaktorluğu dövründə qəzet səhifələrindəki maraqlı ədəbi müzakirələrə, mübahisələrə görə “Ədəbiyyat qəzeti” Azərbaycanda ən çox oxunan mətbuat orqanı sayılırmış. Bunu da  xatırladım ki, ”Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin redaktoru olduğu vaxtlarda sətiraltı mənalar ifadə edən, xalqın, bütöv Azərbaycanın taleyini bu və ya digər şəkildə özündə əks etdirən yazıları çap etməkdən qətiyyən çəkinməyən Q.Qasımzadə ideoloji təqiblərə də məruz qalırdı. Xəlil Rzanın məşhur ”Azadlığı istəmirəm zərrə-zərə, qram-qram, istəyirəm qolumdakı zəncirləri gərək, qıram, qıram” misraları olan məşhur, üsyankar şeirini  (senzuradan adlatmaq üçün ”Afrikanın səsi” adı altında), Rəsul Rzanın zərərdidə Müşfiqə həsr etdiyi  ”Qızıl gül olmayaydı” poemasını müəllifin nüfuzuna baxmayaraq heç bir jurnal-qəzet yaxına buraxmayanda qəzetdə dərc etməsi hakim partiya nomenklaturası qarşısında tutduğu vəzifəsi üçün, əlbəttə, risqli idi. O dövrün acılı-şirinli olaylarını Qasım müəllim bir müsahibəsində belə xatırladır:  “…Mən də əlimə qələm götürən məqamda gözümün qarşısında həmişə Qlavlitin, DTK-nın məşum fiquru boyaboy dayanıb. Ürəyimdə tutduqlarımı sətiraltı, rəmzi obrazlarda, ifadələrdə çatdırmağa çalışmışam. O zamanlar cürətli sayıla biləcək cüzi addımıma görə isə Azərbaycan KP MK-nın töhmətindən başlamış işdən götürülməyə qədər cəza payına layiq görülmüşəm. ”Ədəbiyyat qəzeti”ndə baş redaktor işləyəndə “Novruz bayramı” sərlövhəsinə görə, Dərbənddə açılmasına icazə verilən Azərbaycan dilində teatra kömək məqsədilə material dərc etdiyimizə görə Mərkəzi Komitədə bizə vurulan “dini, milli həddini aşmaq” damğası, Xəlil Rzanın bir qədər üsyankar şeirləri üstündə töhmət aldığım, nəhayət, vəzifədən xaric edildiyim ədəbi ictimaiyyətin müəyyən qisminə məlumdur. Onda da, indinin özündə də bu cəzaları mükafat kimi qarşılamışam… İndiki günləri görəndə Allaha min dəfə şükr edirəm ki, ölmədim, imperiyanın süquta getdiyinin şahidi oldum. Bu mənada biz nəslin məncə, qazancı itkilərindən daha böyükdür, əvəzsizdir.” (Bax: Qasımzadə Q. ”Hamı öz mövqeyini açıq bildirməlidir” (müsahibə), ”Ədəbiyyat qəzeti”, 4 oktyabr 1991-ci il.).

         
Q.Qasımzadənin ədəbi və elmi yaradıcılığı bu bədii, elmi, tənqidi, publisist kitablarında  əksini tapır: “Bizim kənd” (şeirlər), 1951; “Bizim şəhər”(şeirlər),1953; “Bizim dağlar” (şeirlər),1955; ( Qeyd: Sovet dövrünün 1950-ci illərində bu başlıqlardakı “bizim” kəlməsinin işlədilməsi sətraltı çox mətləblərdən xəbər verir.); “Nikolay Ostrovski” (monoqrafik tədqiqat), 1955; “Azərbaycan ədəbiyyatında xalqlar dostluğu” (monoqrafiya),1956; “Ürək döyüntüləri» (şeirlər),1959; “Son görüş» (şeirlər), 1960; “Süleyman Rəhimov” (monoqrafiya),1960;  “Balaca dayə» (şeirlər), 1962. (Qeyd: Bu kitabın adı biblioqrafik məlumatda səhvən “Kiçik dayə” getmişdir. Q.Qasımzadənin 1962-ci ildə çapdan çıxan “Balaca dayə” poeması Əlcəzairdə fransız zülmünün yerli ərəblərə gətirdiyi faciələrin qısa, epizodik mənzum hekayəsidir. Fransanın hazırda Ermənistanın cinayətlərinə haqq qazandıran hoqqaları fonunda aktuallığını itirməyən poemadır. Təkrar çapına ehtiyac var…) ; “Nəğməli ürəklər” (şeirlər),1963; “Bənövşə yarpağı” (şeirlər və poemalar),1964; “İsmət” (şeirlər, poema),1966; “Утешение” (стихи),1968; «Aşıq gördüyünü çağırаr” (məqalələr), 1969; “Лес дышал» (Стихи и поэма), / Перевод с азерб. Н. Коржавина. — Москва : Сов. писатель, 1970; “Getdim, gördüm, düşündüm”,1971; “İnsan min il yaşardı” (şeirlər),1973; “Keçmə namərd körpüsündən” (şeirlər),1975; “Dağlar buraxmır məni” (şeirlər),1978; “Daşdan keçən söz” (şeirlər- poema),1981; “Ədəbiyyatda millilik və beynəlmiləllik” (monoqrafiya),1982; “Səndən ayrılalı» (şeirlər),1985; “Şəfa çantası (şeirlər)”,1986; “Seçilmiş əsərləri» (şeirlər), 1988; “Ədəbiyyatımız, mənəviyyatımız», (məqalələr),1988; “Seçilmiş əsərləri”, 2005. (Qeyd: Burada Qasım müəllimin yaradıcılığını və portretini yığcam şeir formatında təqdim edən mühüm bir faktı da xatırlatmaq istərdim. 1983-cü ildə Bakıda Aktyor Evində keçirilmiş 60 illik yubileyinə təbriklərlə gələnlərdən biri EA Şərqşünaslıq institutunun direktoru görkəmli alim, şərqşünas, akademik, şirin şeirlər və şairlərə məzmunlu, ironiyalı parodiyalar yazan Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Ziya Bünyadov idi. Həmin təbriknaməni latın şriftilə ilk dəfə N.Qasımzadə sosial mediada təqdim etmiş, mətn mətbuatda çap edilməmişdir. Mətndə dırnaqlara alınan ifadələrin bəzisi Q.Qasımzadənin kitablarının adları, bəzisi də şeirlərinin başlıqlarıdır: “Görkəmli alim, istedadlı şair Qasım Qasımzadənin 60 illiyinə. Altmış yaşlı cavan Qasım müəllim, /Həm gözəl şairsən, həm gözəl alim! /Şerində baharın təravəti var, /Insanın torpağa məhəbbəti var. /Sən ki “El yolu”ndan sənətə gəldin, /Şöhrətə gəlmədin, qeyrətə gəldin, /Sənə qələm verdi əzəl “Bizim kənd”, /Gördü öz hüsnünü şerində bənd-bənd. /“Bizim şəhər”i də sözə gətirdin, /Hər nə gətirdinsə, təzə gətirdin. /Nə vaxt yolun düşsə “Bizim dağlar”a, /“Son görüş” yerində çəkildin dara. /Aşdın gədiklərin dəvə boynundan, /“Dağlar buraxmadı səni” qoynundan. /“Namərd körpüsü”nə ayaq basmadın, /Naxələf sözünə qulaq asmadın. /Vəsf etdin “Bənövşə yarpağı”nı sən, /Bənövşə ətrinə büründü Vətən. /Şerində çiçəklər, güllər açıldı, /Lalə yanaqlardan “İsmət” saçıldı. /“Daşdan keçən söz”ün ürəkdə yaşar, /Əməldə, arzuda, diləkdə yaşar. /“Aşıq gördüyünü çağırsın” gərək, /Sən belə söylədin vəcdə gələrək. /Gecəli-gündüzlü yazdın, yaratdın, /Qəlbinin odunu sözünə qatdın. /Min il əfsanədir, sən yüz il yaşa, /Adın vətəninlə çəkilsin qoşa! /Ərəbin, əcəmin, türkün və kürdün /Gəzdin ellərini, dərdini gördün. /Təbrikə gəlmişik Şərqin adından /Şərqin dərdinə də məşəl kimi yan! İmza: partkom, mestkom və direksiya, Alim, şair dostun Bünyadov Ziya.”)

          
Bu sonuncu kitabda “Olmaz, olmaz!” deyirsən”, “Şuşa Qarabağın zümrüd tacıdır”, “Təbiətin qız vaxtıdır”, “Onlar yaranışdan təzimdədirlər”, “Bosfor sahilinə düşdü güzarım”, “Fərəhli, ayazlı dünyam”, “Mənim gözüm ulduzlara, günə, aya zaman-zaman baxacaqdır” başlıqlı bölmələr var ki, bunların məna və mahiyyəti, estetik çalarları Qasımzadə poetik yaradıcılığını dürüstlüklə səciyyələndirir. Kitabın məzmun və mahiyyəti onun poeziyasının zəngin, rəngarəng mövzu, məzmun, forma palitrasından xəbər verir, taleyin güclü və amansız sarsıntılarına dözüm gətirərək xalq taleyi ilə şair taleyinin qovuşuğunu nümayiş etdirir. Toplunu şairin oğlu, tanınmış şərqşünas Nəriman Qasımoğlu şairin 1988-ci ildə cap olunmuş “Seçilmiş əsərləri” əsasında tərtib etmişdir. “Ön söz”ün müəllifi  tənqidçi-filosof Yaşar Qarayev, nəşrə məsul tanınmış nəşriyyatçı Ümid Rəhimoğludur.

          
Onun zövq oxşayan şeirlərinin başlıca xüsusiyyəti mövzularının orijinallığına və əhəmiyyətinə görə kəsb etdiyi təbiilik və xəlqilikdir. Bu nümunələrdə lirik “mən” lirik xarakterə, lirik xarakter isə lirik qəhrəmana çevrilir. Lirik qəhrəmanı hər cür biganəlikdən uzaqdır, türk ruhu daşıyan azərbaycanlıdır… 

         
“…Uzun zaman ideoloji yasaq və qadağalara, kommunist diktatorluğuna qarşı bəzən birbaşa, bəzən də dolayısı ilə mücadilə edən Sovet dövrü Azərbaycan şair və yazarlarının Türkiyə ilə ilgili xatirələri, səfər və görüşləri haqqındakı qeydləri bu gün üçün qiymətli sənədlərdir. Bu əsərlərdə olan məlumatlar bizə o dövrdə Türkiyə Cümhuriyyətinin ictimai-siyasi və sosial-mədəni durumu haqqında məlumatlar verir, həmçinin zorla sərhədlərə ayrılan Türkiyə və Azərbaycanın bir-birinə olan mənəvi bağlılığını, sevgisini özündə əks etdirir.” (Bax: Aygün Bağırlı.  “Sovet dövrü ədiblərimizin Türkiyə qeydləri”, “525-ci qəzet”, 21.12.2021.).

          
Qasım müəllim – azərbaycanlı türkü İstanbulda digər bir nəhəng türkün –  Tofik Fikrətin Aşiyan məskənini ziyarəti zamanı onun pəncərəsindən Bosforu seyr edərkən keçirdiyi hisslərini məhrəmliklə belə ifadə edirdi: “Dünyanın ən gözəl pəncərəsi!.. Bosfor. Uzaqdan görünən silsilə dağlar, yaşıllığa gömülmüş imarətlər, çəmənlik-çiçəklik, qədim qala divarları. Pəncərənin çərçivəsi həcmində Bosforun misilsiz, seçilib bir yerə cəm olmuş mənzərəsi, elə bil ki, gözümüz önündə dayanan canlı təbiətin bir guşəsi deyil, mahir rəssam əli ilə çəkilən əsrarəngiz bir lövhə üfüqdən asılmışdır. Həmin lövhə indi də gözümün önündədir…” (Bax: Qasımzadə Q. Aşiyan qeydləri. Türkiyəli araşdırmaçı Məsud Kaplanın təqdimatında. “Ədəbiyyat qəzeti”, 11. 07. 2020, s.6; “Ədəbiyyat qəzeti”nin saytı:  17.07.2020.) 

 
Tofiq Fikrətə (Qeyd: Tofiq Fikrət (1867 – 1915) – Osmanlı dövründə yaşamış büyük türk şairi, pedaqoqu və jurnalisti, türk ədəbiyyatında “Sərvəti-fünun” və ya “Ədəbiyyati-cədidə” adlanan cərəyanın banisidir. İnqilabi və idealist fikirləri ilə Mustafa Kamal başda olmaqla dövrünün ziyalılarına təsir göstərmişdir. Türk ədəbiyyatının qərbləşməsində əsas rol oynamış müəlliflərdən biri kimi də məşhurluq qazanmışdır. Azərbaycan şairlərindən M. Hadi, H. Cavid, A. Səhhət, Səməd Vurğun və b.-nın yaradıcılığına da təsitr göstərmişdir.) həsr etdiyi “Ən gözək pəncərə” şeiri bu misralarla başlayır:


…Bosfor sahilinə düşdü güzarım,

Nağılmı, röyamı bilə bilmədim.

Çoxaldı sevincim, artdı məlalım,

Ağlaya bilmədim, gülə bilmədim

         
Son iki sətirdə şairin əhvalını ifadə edən sözlər Q.Qasımzadənin Türkiyə sevdasını necə də məhrəmliklə bildirir. 1968-ci ildə qələmə aldığı “Türkiyə silsiləsi”ndən “Türk gözəli” şeiri eləcə türk gözəli kimi əlahiddə gözəlliyyə malikdir və şeiri yarımçıq şəkildə təqdim etməyi özümə də, oxuculara da rəva bilmirəm:
 

Mərmərəni seyr elədik ada-ada,

Gözəllikdən gözəlliyə çata-çata.

Ada demə, altı bacı – su pərisi,

Gülab səpdi arxamızca hər birisi.

Böyük ada, Yaşıl ada güldü gözə.

Heyran qaldıq uçrumlara, şamlıqlara,

Heyran qaldıq: dəniz hara, bulaq hara?

Xınalıda bir qız çıxdı gəmimizə.

Elə bil ki, süzülmüşdü o mahnıdan:

“Aman allah, gözlərə bax, gözlərə bax…”

Pəri idi, kim deyərdi bəni-insan.

Üzüb gəlmiş mavilikdən ayrılaraq.

Yox, tanışdı, doğma idi, qəşəng idi,

Salam verib yanımızda yer istədi.

Geyinmişdi yeni dəblə – donu dizdən.

Çantasyıla gizlətsə də bunu bizdən.

Danışdıqca incə-incə, şirin-şirin,

Hiss elədik qəlbi safmış, fikri dərin.

Gətirmişdi saçında çöl çiçəyini,

Baxışında dərələrin yuxusunu,

Yanağında zanbaqların ləçəyini,

Üst-başında zeytun, ardıc qoxusunu.

Gözlərində ləpələrin mor rəngini,

Gülüşündə Sakaryanın ahəngini.

Təbiətdən yoğrulmuşdu təbiəti.

Tapındığı – öz torpağı, öz milləti.

Mərd davransan niyyətini o, bilərək

Hörmət qoyar, yüz kişidən seçər səni.

Maral gözü şir gözünə çevrilərək

Baxışının qılıncıyla bicər səni

Tamah salıb sərxoş-sərxoş baxsan ona.

Qəzəbindən dönər çılğın bir aslana,

Atılar da üzərinə dəli-dəli

O mehriban, o füsunkar türk gözəli.

(Bax: Qasımzadə Q., Türkiyə silsiləsindən, 1968. “Seşilmiş əsərləri, B., 2005, səh.173.)

  
Bu, şeir deyil, mini-poemadır, sözlə çəkilmiş portretdir, türk qövmünə, Türkiyəyə məhəbbətdir, iki yurdun tək gözəlinə sədaqətdir, ülfətdir, türk gözəlinin namus, qeyrət, əxlaq mücəssiməsinin poetik bəyanıdır ki, şairin öz təbiətini də nişan verir. Xalq şairi, akademik Bəxtiyar Vahabzadə həmkarı və dostu haqqında bir yazısında onun özünün də belə bir əxlaq daşıcısı olduğunu qeyd edirdi: “Namus və əxlaq mücəssəməsi Qasımla uzun illər tələbə yoldaşı, dost olmuş, dərd və sevincimizi birgə bölüşmüşük… 

         
…Oğlu Fəxrəddinin vaxtsız itkisindən sonra Şuşa, Laçın, Kəlbəcərin işğalı şairin qəlbinə çalın-çarpaz dağ çəkmişdi. Şeirlərində “Belə qalsa, belə dursa, məzarım od tutub yanar” deyən şair ömrünün son çağlarında yazırdı: “Vallahi, billahi, ən səmimi ürək sözümdür ki, bu halımda mənə silah versinlər, ən şiddətli döyüş xəttinə gedim, qanım torpağıma qarışsın. Bilmirəm bu təmənnamı necə çatdırım ki, məni qınamasınlar… Gərək də qınamazlar. Çünki ömrüm boyu milli mənafedə başqa mənafeyim olmayıb….” (Bax: Hacı Nərimanoğlu. “Qubadlısız 16 il” kitabı, “Elm və Təhsil”, 2019, səh.56-60.)

          
Q.Qasımzadə poeziyasını yaşadan başlıca xüsusiyyətlərdən biri də cürətdir, vətəndaş cürəti, sənətkar cürəti. Bunu şairin ötkəm fikirlərində də, əsərlərinin şəkli xüsusiyyətlərində də görürük. 

          
Q.Qasımzadə süjetli lirikanın ustasıdır. “Bu gün səni gördüm”, “İnsan-alov”, “Gəlmişəm”, “Anamgildədir”, “Pənah gətirmişəm”, “Təbiətin qız vaxtıdır”, “Dağlar buraxmır məni”, “Şuşa Qarabağın zümrüd tacıdır” (“Zümrüd tac”), “Qartal gözü” və s. bu qəbildən onlarla şeiri çox hallarda daxili, gərgin monoloq, səmimi təhkiyyə, hissi-psixoloji xüsusiyyətləri, lirizm ilə epizmin (lirik təhkiyyənin) qovuşuğunda vətandaş, sənətkar cürəti ilə yazılmış mini-poemaları xatırladır.

          
Q.Qasımzadə torpağa, vətənə könüldən  bağlı sənətkar idi. O, Azərbaycanı qarış-qarış gəzib, təbiətini, gözəlliklərini könlünə köçürüb, sevərək vəsf etmişdir. “Azərbaycan”, “Sehrli torpaq”, “Vətən” yazdım”, “Diyarım”, “Qapını bağlayan fələk”, “Sinəsi dağlı dağ”, “Laçın qayası”, “Gəncənin yanında”, “Göygöl mənzərələri” – bu qəbildən şeirlərinin bir qismidir.  Vətən sevgisi hər kəsin doğulduğu, yaşadığı kənd, şəhər, yer-yurddan başlanır; Qasım Qasımzadə üçünsə Vətən onun zümrüd tacıdır:
 

Qarabağ…

Nə zaman çəkilsə bu ad

Gözümün önündə bir qız dayanır:

Hörüyünün kökü buz tutub qat-qat,

Atlaz paltarının

Ətəyi yanır…

…Mərdlik zirehiylə

Döşü sipərli,

Nüşabə idraklı,

Həcər təpərli.

Əli buludlarda,

Ayağı Kürdə,

Açıq süfrəsinin qonağı saysız…

Kim əsir istəyib

Onu bu yerdə

Boynunu qılıncdan keçirib o qız!

Bədxahı boğmaqçın qəsdinə duran

Xaçın, Qarqar onun qoşa saçıdır.

Başının üstündə yanıb bərq vuran

Şuşa Qarabağın zümrüd tacıdır!

           
Dramatik narahatlıq duyğusu ilə səciyyələnən şeirlərindəki əsrarəngiz təbiət detalları, çox sayda xarakter və obrazlar milli mənəvi-estetik məzmun daşıyır, yaddaşda cilalanan ümid və inam ifadə edən rəmzi çalar kəsb edir… Onun “Azərbaycan”, “Sehirli torpaq”, “Vətən”yazdım”, “Dəniz xislətli torpaq”, “Bənövşə yarpağı” qəbildəndir. “Qartal gözü” şeirindəki Azərbaycan xəritəsini ucan qartala, paytaxt Bakımızı bu qartalın gözünə bənzətməsi poeziyamızda tamamilə orjinal bir obraz idi:
 

…Kim deyər ki, var onun

Özgə quşa bənzəri?

Dimdiyində aparır

Elə bil ki, Xəzəri.

Bakı! Sən bu qartalın

Yanar, parlaq gözüsən.

Bədnəzərin gözünə

Batan oxun özüsən!

           
“Azərbaycan” onun poeziyasının baş mövzusu idi.  “Azərbaycan”a həsr etdiyi şeirlər  məzmun və mənaca Əhməd Cavadın, Almaz İldırımın, Səməd Vurğunun bu mövzuda yaratdıqları ölməz şeir silsiləsində öz ləyiqli yerini tutur. Şair bu şeirlərində vətənə sevgini insana – vətəndaş insana sevgilə birləşdirir və  üzvi vəhdət halında təqdim edir:
 

Babalardan qalma sözdür,- əziz mehriban

Ana deyə çağırırıq Azərbaycanı.

Vətən quru dağ-daş deyil…

Onu hər zaman

Seyr etdikcə biz görürük

Canlı insanı.

            
Və yaxud:

…Bir həyanım vardır, yol yoldaşıtək

Həmişə yanımca o, addımladı.

Onsuz qürbət eldə donardı ürək,

O əziz sirdaşın… vətəndir adı.

        
Şair “Azərbaycan” şeirində “vətən-insan”ı belə təqdim edir: “Şirvan yolu alnındakı qırışlarıdır”, “Nifrətidir, qəzəbidir Bakı küləyi”, “Abşeronum – onun isti, odlu ürəyi”, “Sazlı-tarlı, xoş avazlı Qazax, Qarabağ”, “Bol nemətli süfrəsidir – Ağdam, Lənkəran”, “Düşməninə yumruğudur Laçın, Qubadlı”, “Sol döşündə orden kimi yanır Naxçıvan”. (Bax: Qasımzadə Q. Bənövşə yarpağı. Bakı, 1964, s. 32.) Burada həm təbiət, həm mədəniyyət, həm də bunların hər ikisinə aid xarakterik xüsusiyyət Vətən obrazının poetik təqdimatı üçün istifadə olunmuşdur.

        
Filologiya elmlər doktoru, şair-alim Rafiq Yusifoğlu Qasım müəllimin yaradıcılığını belə dəyərləndirir: “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Qasım Qasımzadə Azərbaycan təbiətini vurğunluqla tərənnüm edən şairlərimizdən biridir. Bu da təsadüfi deyil. Çünki Qasım Qasımzadə Azərbaycanın dilbər guşələrindən birində – Qubadlı rayonunun Xocamsaxlı kəndində dünyaya göz açmışdı. Hər daşının altından bir çeşmə paqqıldayan Xocamsaxlı kəndinin axarlı-baxarlı mənzərələri, şiş qayaları onu məftun etmiş, Ağa çayının laylası onun ürəyini şeirə, poeziyaya məhəbbət ruhunda kökləmişdi. Bol sulu Bərgüşad, Həkəri çayları, Çayzəmi, Əyin, Başarat meşələri, göylərə baş çəkən Kəpəz, Səngər dağları, Ballıqaya, Salvartı yaylaqları onun poeziyasının beşiyi olmuşdu… Onun poeziyasında vətənin başı qarlı uca dağları, diş göynədən bulaqları, zümrüd donlu meşələri, səfalı yaylaqları, göz işlədikcə uzanan bərəkətli çölləri vurğunluqla tərənnüm edilir.”  (Bax: Rafiq Yusifoğlu. Vətən təbiətinin yorulmaz tərənnümçüsü. “525-ci qəzet”, 12.06.23.)

           
Şairin poeziyasında gözəlliyə səyahət və gözəlliyi dərk ruhu vardır. Onun poetik nümunələri əsasında oxucular tarixlə, müasirliklə, gələcəklə, təbiətlə, ictimai həyatla ünsiyyətdə olur, şair milli yaddaşla vətəndaş arasında təmasın mənalı, ibrətli məqamlarını yaradır. “Günəş”, “Neyin əfsanəsi”, “Çərkəz oğlu” şeirlərində folklorizmdən qaynaqlanan “Danko ürəyi” simvolikasında, sətraltı ifadələrlə milli azadlıq, suverenlik, müstəqillik ideyalarını tərənnüm ediri.

           
Yazılarında ədəbi fakta, mətnə həmişə orjinal yanaşma və təhlil üsulu ilə fərqlənən ədəbiyyatşünas-tənqidçi, AMEA-nın müxbir üzvü Tehran Əlişanoğlu Q.Qasımzadənin 70 illik yubileyi münasibətilə qələmə aldığı məqaləsində yazırdı: “Azərbaycanda milli gəlişmə demokratiya uğrunda mübarizə şəklində bəlirli bir ölçü və hüdudlar kəsb etdikcə ədəbi ictimaiyyətin də bir çox nümayəndələrini ictimai-siyasi savaşın ön sıralarında gördük. Qasım Qasımzadənin 70 illik ömür yolunda, 50 illik yaradıcılıq taleyində bu mərhələnin xüsusi yeri var. Q.Qasımzadə hər şeydən öncə usanmadan zamanın ideyalarını təbliğ edən, demokratiya, azadlıq və milli müstəqillik yolunda atılan hər bir addımı qələmi ilə müdafiəyə qalxışan və qələbələrimizi böyük bir sevgi və qısqanclıqla tərənnüm edən alovlu publisist kimi çıxış edir… Q. Qasımzadə və mənsub olduğu ictimai-ədəbi nəsil zamanla daim bilavasitə müxalifətdə olmuşlar. Şairin yaradıcılığının hərfini deyil, ruhuna bələd olmaq istəyənlər (istər o zaman, istərsə də bu gün) onun ”Seçilmiş əsərləri”ndə yalnız bir mövzu, bir predmet, bir ünvan tapır: seviləsi Vətən, sevgisində yaşayan millət, iftixara layiq Azərbaycan. Onun rəngarəng yaşantı və duyumlardan ibarət  şeirləri bir məqam üzərində qərar tutur: milli özümlük, milli fəxarət… O da qeyd olunmalıdır ki, bu, nəinki Q.Qasımzadə poeziyasının, onun bütövlükdə həyat və  fəaliyyətinin də məğzini, mayasını, poetikasını təşkil edən başlanğıcdır.” (Bax:Tehran Əlişanoğlu. Çağdaş Müsavatın işıqlı simalarından şair Qasım Qasımzadə.  “Yeni Müsavat” qəzeti,  8 iyul 1993-cü il; Tehran Əlişanoğlu. Çağdaş türkçülüyün göyü və yeri/T.Mustafayev //Yeni Turan. – 1993. – 24 mart.)

         
Müsavat Məclisinin fəal və müqtədir üzvü olmuş Qasım Qasımzadənin  hürriyyət sevinci və qürurunu əks etdirən fikrini təqdim etmək də yerinə düşər: “…Ölmədim, xain imperiya qüvvələri tərəfindən endirilmiş üç rəngli bayrağımızın “kişi kimi yaşayan” millətin cəsur oğullarının əlləri ilə Azadlıq meydanında bir daha ucaldığını gördüm. 1988-ci ildə kükrəyən meydan mitinqlərinin birində üç rəngin məna vəhdətindən yaranmış bu bayraqla ilk dəfə üz-üzə gəldiyim məqam ömrümün ən həyəcanlı, ən bəxtəvər anı idi. Baxışında övlad doğmalığı tapdığım gənci bağrıma basdım. Əlində tutduğu, nənəsinin ipəkdən tikdiyi bayrağı öpüb riqqətli göz yaşlarımla islatdım. Bu, əslində milli ideala qovuşma mərasimi idi. Milyonların əsrlərcə həsrətini çəkdiyi gündü ki, biz nəsil də kamsız qalmadıq… ” (Bax: Qasımzadə Q.“Ölmədim, üç rəngli bayrağımızın Azadlıq meydanında ucaldığını gördüm”, “Ədəbiyyat” qəzeti, 5 iyun 1992-ci il.).

        
Q.Qasımzadənin şeirləri kitabdan, ədəbiyyatdan yox, taleyindən, çəkdiyi acılardan, sevgisindən və ayrılıqlarından, sevinc və iztirablarından, milli-mənəvi qürur və öygülərindən gəlirdi.

        
Ədiblik – şairlik Q.Qasımzadənin stixiyasıdır… Bəzən iç dünyasını və yaşadıqlarını çılpaqlıqlarına qədər göstərməkdən çəkinməyən, cəsarətli, mərd və səmimi, bəzən də heç bir haqsızlığa dözməyən, üsyankar və barışmazdı Qasım müəllim…

        
Onun poetik ruhu lirikanın təbiətindən doğur. Professor, AMEA-nın müxbir üzvü Təhsin Mütəllibov lirikanın təbiətini, təsir gücünü doğru olaraq belə müəyyənləşdirir: “Lirikanın emosional gücü və mərhəmətliyi ilk növbədə ondadır ki, o, hardasa oxucunun şəxsi “dərdlərini” təzələyir, nisgil və həsrətini yenidən yaşadır, kövrəldir, duyğulandırır. Xatirələr yada düşür, kövrəldir və bir növ fərdi dərdlərin də bədii tərcümanına çevrilmiş olur… Lirikanın əsl estetik cazibəsi məhz bu nisgil, həsrət müştərəkliyindədir!..” ( Bax:Mütəllimov T. Ədəbi müşahidələr., “Ədəbiyyat qəzeti”,  23.06.2023-cü il.).

         
Q.Qasımzadənin lirikası bütün səmimiyyət çalarları ilə eynən belədir. Onun lirikası çoxçeşidli tale şeirlərindən, etnik-kulturoloji əsasdan süzülərək natural emosiyalarla müasirliyə, çağdaşlığa xidmət edən xarakterdən ibarətdir, tale lirikasıdır. Bunlar bədii sözün nüfuzunu artıran, milli ruh yeniliyi, poetik düşüncəsinin orjinal rəngarəngliyi ilə fərqlənən yanğılı, təsirli poeziya nümunələridir, həyatımızın cövhərini üzə çıxaran lirikamızın ən gözəl örnəkləri sırasındadır.

        
Görkəmli ədəbiyyatşünas-tənqidçi, filologiya elmləri doktoru, professor Əkbər Ağayev şairin yaradıcılıq məziyyətlərini qiymətləndirərək yazırdı: “Qasım Qasımzadənin poeziyasında ardıcıl, fəal həyat mövqeyi və təbiilik aydın seçilir. Şair qətiyyən özünü müasir həyat hadisələrindən kənar hiss etmir, heç nəyə laqeyd baxmır, onun lirik qəhrəmanı həssasdır, görüş dairəsi genişdir, elə buna görə də, bu lirik qəhrəmanın qəlbindən keçib poetik incilərə çevrilən mövzular, həyat materialı zəngin və çoxşaxəlidir: səhrada dağ kölgəsi, əbədiyyət, haçaqaya, nəbzin vurması, qış, bahar, güllər, çiçəklər, ballı qayalar, zəriflik, mətanət, həsrət, məhəbbət, qanlı-qadalı illər, uzaq ellərin dərdi – bütün bunlar şairin poetik sözündə canlanır, mənalanır, bu anlayışların hər birində yeni çalarlar parlayır, fikirlərin əlvan poetik qövsi-qüzehi yaranır. Lakin bu zəngin poetik fikir silsiləsində Qasım Qasımzadənin diqqətindən heç bir zaman yayınmayan poetik ahəngin bütün məqamlarında öz yerini tapan bir mövzusu var: Azərbaycan!” (Bax: Əkbər Ağayev. “Azərbaycan Sovet poeziyası (1920-1970). İnkişafın əsas meylləri” (jurnal variantı), “Azərbaycan” jurnalı, 1974, № 7, s.77., № 1-10.; Əkbər Ağayev. Azərbaycan sovet poeziyası (1920-1970): inkişafın əsas meyilləri və sənətkarlıq, ənənə və novatorluq məsələsi, doktorluq dissertasiyası, Bakı, 1972. BDU-nun elmi kitabxanası, şifrə 2357, s.377.).  

   
“Qasım Qasımzadənin şeirlərində ictimai-siyasi motivlər incə, lirik hisslərin ifadəsi ilə gözəl birləşir.” (Bax: Əkbər Ağayev. “Əsrin tərənnümü” (məqalələr), Bakı, “Yazıçı”, 1980,  s..122-123. – 231 səh.).

         
Q.Qasımzadənin yaradıcılıq leytmotivi elmi-nəzəri tədqiqatlar siferasında da bir orbitdə, bir mahiyyətdə mənalandırılır: “Qasım Qasımzadənin poetik sözü sadə əmək adamlarının həyatını, fəaliyyətini və könül dünyasını ifadə edir, oxucusunun ən çətin anlarında həmişə ürək sirdaşı, yardımçısı, məsləhətçisi olmağı bacarır. Çünki bu poeziya xalqını, vətənini canından çox sevən vətən oğlunun, xalq şairinin qələminə məxsusdur. Onun mayası müdrik bir çeşmədən, xalq ədəbiyyatından, folklordan qaynaqlanır. Doğma xalqının, vətəninin dərdlərindən söz açarkən, şairin publisistik dili sanki bayatı çağırır, ağı söyləyir. “Qəzəbli dağlar” əsərində şairin səsini, harayını duymamaq mümkünsüzdür. Burada xalqın azadlıq ideyası özünün nikbin bədii ifadəsini tapır, vətən sevgisini estetik və emosional bir şəkildə təbliğ edir. Bu isə böyük ustalıq və sənətkarlıqdan xəbər verdiyi kimi, eyni zamanda, böyük ürəkdən, sənət yanğısından, vətənpərvərlik duyğularından “danışır”, şairin şəxsiyyəti, mənəvi ucalığı barədə oxucusunu agah edir, onları – müəllif  və  oxucunu – doğmalaşdırır.” (Bax: Cavadova Rəna.  “Müasir Azərbaycan poeziyasında vətənpərvərlik problemlərinin  bədii inikası ( Qasım Qasımzadənin poeziyası əsasında)”, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün  təqdim edilmiş dissertasiyanın “Avtoreferat”ı, Bakı – 2017, s.4. – 27 səh.).

         
Q.Qasımzadə yaradıcılığının mühüm bir qolu da tərcüməçilik fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ədibin tərcümə fəaliyyəti M.Tursunzadənin “Hindistan balladası” (1950), M.Mirşəkərin “Qızılqışlaq” (1954), İ.Noneşvilinin “Qonaq gəlin Gürcüstana” (1955), M.Tursunzadənin “Asyanın səsi” kimi kitabları əhatə edir. Onun bu tərcümələri sırasında Y.Yevtuşenkonun “Афганский муравеу” (“Əfqan qarışqası”) şeirini (1983) təqdimatı unudulmazdır: bu, Rusiya imperiyasına Qasım müəllimin Yevtuşenko dili ilə vurduğu sərt sillə idi:
 

Sərilmişdir rus cavanı Əfqanıstan düzündə,

Gəzir müsəlman-qarışqa onun tüklü üzündə.

Çoxdan ülgüc toxunmayan sifətdə gəzmək çətin,

O mərhumun qulağına pıçıldadı xəlvəti:

“Heç bilirsən yaralanıb öldüyün yer haradır,

Bircə onu bilirsən ki, yaxınlıqda İrandır.

Burda islam sözünü də eşitmisən ilk dəfə,

Nə niyyətlə silahlanıb bəs gəldin biz tərəfə?

Həmvətənin kolbasayçın duran vaxtı növbəyə

Nə gətirə bilərdin sən bu dilənçi ölkəyə?

Azmı qurban veribsiniz, bu həmlə nə deməkdir,

İyirmi milyon rəqəminə əlavəmi gərəkdir?”

Sərilmişdir rus cavanı Əfqanıstan düzündə,

Gəzir müsəlman-qarışqa onun tüklü üzündə.

Pravoslav qarışqadan istəyir ki, soruşsun

öz qarışqa dilində: –

Bu ölünü diriltməyə varmı sizdə bir əfsun;

Lakin bilmir o şimalda, yetim-yesir elində

Elə qadir qarışqalar az qalıbdır tərstəki

Qaldıralar, aparalar belə ağır bir yükü…

         
AMEA-nın müxbir üzvü, tanınmış tənqidçi-ədəbiyyatşünas, professor Yaşar Qarayev onun yaradıcılıq şəxsiyyətini belə səciyyələndirirdi: “Qasım Qasımzadənin  poeziyası onun şəxsiyyətinə bənzəyir – sərt və kövrək, sakit və çılğın, təbii və məğrur, milli və beynəlmiləl!.. Qasım Qasımzadə taleyi və şəxsiyyəti vəhdət təşkil edən şairlər sırasına mənsubdur. İstisnasız onun bütün yaxşı şeirləri həm zövqü, həm də məsləki eyni vaxtda və eyni dərəcədə oxşayan və ya narahat edən sənət nümunələridir.” (Bax: Qarayev Y. Poeziyanın və ömrün yaşı (ön söz). Qasımzadə Qasım. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Avrasiya Press, 2005, s.4. – 280 səh.). Ayaz Vəfalının da onun barəsində dediyi bir ifadə burada yerinə düşür: “İpək kimi yumşaq, ipək kimi möhkəm.” (Bax: Nəriman Qasımoğlu. Qasım Qasımzadə ilə bağlı xatirələr. “Ədəbiyyat qəzeti”, 20.10.2017.).

         
Ümumiyyətlə, Q.Qasımzadə parlaq ədəbi şəxsiyyət kimi istər bir-birindən duyğulu, kövrək, həzin təbiət lirikası, istər sevgi şeirləri, istər vətənpərvərlik, istər də  ictimai-siyasi lirikanın  kifayət qədər dəyərli örnəklərini yarada bilmişdir.

         
Q.Qasımzadə yaradıcılığında millilik və vətənpərvərlik ideyası mövzu və ruh etibarı ilə bir-birini tamamlayaraq şairin fərdi yaradıcılıq xüsusiyyətləri müstəvisində vəhdət təşkil edir. Şeir və poemalarının əksəriyyətində klassik ənənəyə söykənən, oradan orjinallıqla bəhrələnən, millilik, vətənpərvərlik və beynəlmiləllik ideyalarını mükəmməl poetik mətnlərlə tərənnüm edən şair doğma vətənində baş verən ictimai-siyasi, sosial prosesləri, qlobal hadisələri vaxtında və daha dolğun şəkildə, qeyd etdiyimiz ədəbi-estetik ideyalar səviyyəsində ictimaiyyətin, geniş oxucu kütləsinin diqqətinə çatdıra bilmişdir.

          
Q.Qasımzadə poeziyasının əhəmiyyəti onda idi ki, o, “Böyük vətən”in kiçik problemlərindən deyil, “Kiçik vətən”inin böyük problemlərindən” (Bəkir Nəbiyev)  bəhs edirdi. Belə bədii-estetik yanaşma üsulu vətənkeşliyin xidmətində idi. Xalqın mənəvi dünyasını, doğma Azərbaycanın dərdini, acısını dərindən duyan, bütün varlığı ilə ana yurduna bağlı şair vətəni bütün gözəllikləri və problemləri ilə  birlikdə “poetik sənəd” səviyyəsində tərənnüm etməyi bacarırdı.

           
Qasım müəllimin 1992-ci il mayın 28-də qələmə aldığı “Qapını bağlayan fələk” adlı dərd qalası olan on bənddən ibarət bir şeiri var. Həmin şeirə preambulada oxuyuruq: “Bir adı Qala, bir adı Pənahabad olan Şuşa, dağlar qalası olan Laçın təkcə bu günümüz yox, tariximizdir, sərkərdələr, sənətkarlar yetirən əcdadımızın yadigarıdır, Pənah xanı, İbrahim xanı, Vaqifi, Natəvanı, Adgözəl bəyi, Mehmandarovu, Xosrov bəyi, Sultan bəyi, Üzeyir bəyi, Seyidi, Xanı, Bülbülü yetirən diyardır. Şuşa bizim qartal qıylı, bülbül cəh-cəhli yuvamızdır. Buna görə də, indi Şuşasız günlərimdə mən özümü yuvasız quş sayıram”.
 

Ərşə qalxıb naləm mənim,

Alınıbdır Qalam mənim.

Əsir düşüb ciyərparam,

Şuşam mənim, qalam mənim.

…Misri qılınc hanı, hanı?

Sel-sel olsun gavur qanı.

Hayandadır bu günümün

Soltan bəyi, Pənah xanı?

Hayandadır, hayandadır,

Bamsı Beyrək, Xan Bayandır!?

Türk oğlu çox qandırıbsan,

Ermənini yenə qandır.”

(Bax: Qasımzadə Q. “Seçilmiş əsərləri”, Bakı, Şərq-Qərb, 2005, s.79-80. – 280 səh.).

          
2005–2020-ci illər arası, 15 ildən sonra Azərbaycanın Bamsı Beyrəyi, Xan Bayanduru – Zəfər ordusunun Baş komandanı İlham Əliyev şairin – millətin, Türkün, külli Qarabağın, bütöv Azərbaycanın arzularını yerinə yetirdi, Qarabağı, Qarabağın “zümrüd tacı” (ifadə Qasım Qasımzadənindir!) Şuşanı erməni faşizminin işğalından azad etdi, Azərbaycan bayrağı Qarabağ dağlarında, şəhərlərində dalğalandı… Şair bu günü görməsə də, inanırıq ki, ruhu şaddır, arzuları çin olmuşdur…

          
Q.Qasımzadə yaradıcılığı haqqında görkəmli ədiblərin, tənqidçilərin, alimlərin, ədəbiyyatşünasların, o cümlədən, Süleyman Rəhimovun, Mirzə İbrahimovun, Məmməd Rahimin, Süleyman Rüstəmin, Mehdi Hüseynin, İlyas Əfəndiyevin, Bayram Bayramovun, İsmayl Şıxlının, İbrahim Kəbirlinin, Məmməd Cəfərin, Kamal Talıbzadənin, Əziz Mirəhmədovun, Yaşar Qarayevin, Əkbər Ağayevin, Qulu Xəlilovun, Məsud Əlioğlunun, Şamil Salmanovun, Səfurə Hüseynovanın, Qurban Bayramovun, Rəhim Əliyevin, Şirindil Alışanlının, Rafiq Yusifoğlunun  və başqalarının fikir və mülahizələri vardır. “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabında 1950-1980-ci illər dövrünün poeziyasına aid fəsildə Q.Qasımzadənin yaradıcılığına da müraciət olunmuş, yaradıcılığı barədə dissertasiya yazılmış, müasir poeziya haqqında əksər elmi tədqiqatlarda ondan bəhs edilmişdir…

           
Q.Qasımzadənin əsərləri barədə xaricdə tanınmış zamandaşlarının maraqlı fikirləri də mövcuddur. Qafur Qulam yazırdı: “Qasım Qasımzadənin şeirləri hər cür biganəlikdən uzaqlıq, dramatik narahatlıq duyğusu ilə səciyyələnir. “Rədd olsun laqeyidlik!” – Qasımzadə özünün bu devizinə həmişə sadiqdir.” (Qeyd: Sitat Yaşar Qarayevin adı çəkilən məqaləsindən götürülmüşdür. Nəriman Qasımoğlunun təqdimatında bu fikir 1958-ci ildə Bakıda olmuş Həmid Qulama aiddir.)

            
Hələ sağlığında kitabları respublikanın hüdudlarından kənarda, Moskvada nəşr edilir, əsərləri bir çox xalqların – ərəb, ingilis, fransız xalqlarının dillərinə tərcümə edilir, Polşada, Bolqarıstanda, Türkiyədə, İraqda, İranda çap olunurdu.

          
Nobel Mükafatı laueratı Con Steynbek Nobel nitqində deyir: “Yazıçılar müxtəlif günahlara, uğursuzluqlara düçar ola-ola daha da təkmilləşmək üçün yazmağa məhkumdurlar. Yazıçılar (oxu – şairlər, alimlər, qələm əhli – Q.B.) insan ruhunun güçünü, qəhrəmanlıq və sevgini vəsf etmək üçün göndərilmiş adamlardır.  …İnsan bizim ən böyük ümidimizə və həm də ən böyük təhlükəmizə çevrilib.” Bu gün Con Steynbek fikrini öz sözləri ilə belə ifadə edərdi: “Son – sözdür, Söz – insandır və insan insanlardır.”  (Bax:Con Steynbek. Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi, 2013, “Nobel Mükafatı laeratı Con Steynbek Nobel nitqi.”,  səh. 885-886. –  888 səh.).

          
Şair, alim, tənqidçi, tərcüməçi, publisist, naşir Q.Qasımzadə də “insan ruhunun güçünü, qəhrəmanlıq və sevgini vəsf etmək üçün göndərilmiş adamlar”dandır və əminəm ki, onun parlaq siması, bütün həyatı, fəaliyyəti, fövqəladə missiyası sözə bürünmüş olaraq cazibəsini hər zaman saxlayacaqdır.

         
Taleyim elə gətirmişdi ki, 1967-ci ildən 1993-cü ilə qədər Q.Qasımzadənin rəhbərlik etdiyi şöbədə onun bərəkətli və xeyirxah əllərini çiynimdə hiss edərək fəaliyyət göstərmişəm. Onun təqdimatına və fəallığıma görə İnstitutun komsomol təşkilatının katibi, Gənc Alimlər Şurasının sədri, sonra Həmkarlar təşkilatının sədri ictimai vəzifələrini aparmış, professor Mirzəağa Quluzadənin, Yaşar Qarayevin, Əziz Mirəhmədovun, akademik Məmməd Cəfərin, akademik Bəkir Nəbiyevin direktorluğu müddətində, onların sədr olduğu elmi şuranın, üzvü olduqları partiya bürosunun üzvü olmuşam, onlardan böyük həyat və elmi təcrübə dərsləri almışam. Aspiranturaya daxil olarkən ilk elmi referatım Q.Qasımzadənin “Aşıq gördüyünü çağırar” ədəbi-tənqidi, elmi məqalələr kitabı haqqında olmuş, imzasız – gizli rəyə olduqca tələbkar və prinsipial tənqidçi-ədəbiyyatşünas Məsud Əlioğluna verilmiş, yüksək dərəcədə dəyərləndirilmişdi. Həmin referatı aspirantura dövründə məqalə şəklində dərc etdirdim. Tale üzümə yar olduğundan Q.Qasımzadənin yaradıcılığı haqqında bəyənilən (oxucu məktubları almışdım) iki məqalənin müəllifiyəm, hətta Qasım müəllimlə həmmüəlif məqaləmiz də var…

         
Qasım müəllim şöbəmizin müdiri timsalında əksər elmi tədqiqatlarımın redaktoru, rəyçisi, “Səməd Vurğun poeziyasında lirik qəhrəman” dissertasiyamın elmi müzakirələrinin təşkilatçısı və dəyərli tövsiyyəçisi olub, müdafiəmdə qayğı və köməyini əsirgəməyib, “Azərbaycan sovet poeziyasının inkişaf meyilləri” mövzusubda yazıb bitirdiyim və müdafiəyə layiq gördüyü doktorluq dissertasiyamın müdafiəsinin intizarını çəkib. Ailə qayğıları və digər səbəblər (səbəb gətirmək də bir bəhanədir) hazır dissertasiyanı vaxtında müdafiə edə bilmədim…

        
Şair-alim, profesor, “Sovet ədəbiyyatı” şöbəsinin müdiri, həmişə ustadım saydığım (indinin özündə də) Q.Qasımzadənin elmi fəaliyyətini öz müşahidələrimlə belə xülasələndirərdim:

       
1. Çıxışlarının, təhlillərinin aktuallığı, operativliyi, filoloji problemlərlə yüklənməsi, real mənbələrə istinadı, aydın, konkret ədəbi-elmi terminoloqiyası, nəzakət həddində milli yumoru, nitqləri və yazılarındakı sətiraltı ironiyası, həssaslığı filoloji prinsiplərə tam cavab verirdi.

      
2. Q.Qasımzadə öz üzərində ciddi, mütəmadi çalışır, fərqli mənbələrdən məlumat bazası formalaşdırır, şöbə əməkdaşlarından, dissertantlardan, aspirantlardan da bunu çox incə tərzdə, yəni inkar edilməz tərzdə “tələb” edirdi.

    
3. Filoloji  sahəyə dair informativ aparatı tələb olunacaq dərəcədə geniş idi, Azərbaycanda və İttifaq miqyasında tanınır, geniş əlaqələri, ədəbi-elmi dairələrdə dostları, tanışları var idi və bu tanışlıq Azərbaycanda ədəbi-elmi fikrə xidmət edirdi.

    
4. Gərgin fəaliyyət rejiminə baxmayaraq, çəkdiyi zəhmət təmənnasız idi, saf, təmiz, halal həyat tərzi sürür və bununla həmkarlarına əvəzsiz bir nümunə sərgiləyirdi.

    
5. On iki il Azərbaycan Dövlət Televiziyasında müəllifi və aparıcısı olduğum “Ədəbiyyatşünaslıq və zaman” verlişlərindəki çıxışlarını yaxşı xatırlayıram. İntellektual səviyyəsi yüksək, söz və düşüncə sərhədləri geniş idi, maraqla dinlənilirdi, səmimiyyəti güclü olduğundan xarizmatik idi.

     
6. İstedadlı gənclərin inadkar mühafizəçi idi… Bir tövsiyyəsini qətiyyən unutmamışam və əməl edirəm. Deyərdi: “Qurban, əlində qələm olanda heç vaxt qələm dostlarını və istedadlı gəncləri yaddan çıxarma, bir vasitə tap qiymətləndir, heç olmasa adlarını çək!!”

     
7. Tanınmış elmi şəxsiyyətlər arasında özünü inamlı hiss edirdi, nüfuz sahibi kimi qərəzsiz polemika mədəniyyətinə sahib idi.

     
Q.Qasımzadənin sənətkar şəxsiyyəti, küllən yaradıcılığı milli-mənəvi sərvətimiz, milli dəyərimiz və qürur məkanımızdır. O, Azərbaycanın bədii söz səltənətində özünəməxsus yer tutmuş, ədəbiyyatımıza başucalığı gətirən, milli məfkurə yüklü, sanballı, təkrarolunmaz, hünərvər, kamil, əbədiyyət qazanmış Azərbaycan sənətkarlarlarındandır.

“Əbədiyyət” şeirində deyir:
 

…Bir ağacdan neçə budaq

Şaxələnib çıxacaqdır.

Öyünməsin ölüm nahaq–

Mənim qanım milyonların,

Nəsil-nəsil insanların

Damarında axacaqdır.

Mənim gözüm milyonların,

Nəsil-nəsil insanların

Gözlərilə bu dünyaya –

Ulduzlara, günə, aya

Zaman-zaman baxacaqdır…

        
Bu, mistika deyil, özünə və yaradıcılığına, ən ümdəsi isə, ömrü boyu sevdiyi xalqına inamıdır!

        
Daha nə yazım… Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında poeziyasının  mövzu rəngarəngliyi və özünəməxsus  xüsusiyyətləri ilə danılmaz mövqe qazanmış, elmi-nəzəri ədəbiyyatşünaslıqda əhəmiyyətli rolu olan, ədəbiyyatımızın  dəyərli səhifələrini yaratmış Q.Qasımzadə əsil yaradıcı ŞƏXSİYYƏT idi və bu gün özü də, sözü də bizimlədir. Hələ ötən əsrin 40-cı illərində qeyd dəftərinə ünlü türk yazıçısı Ruşen Eşrefin “Damla-damla” kitabından köçürdüyü bu parça indi onun özü haqqında deyil də, bəs nədir: “Ressam gider, resmi kalır; şair ölür, şiiri kalır; mimar yıkılmış, yapısı ayakta; bestekar susmuş, bestesi kulakta!… Bu cihan hep yaratılmışların cihanımı ki, yaratanlar birer hiç geçip gidiyor?!…”
 

Özü demiş:

Bu gün bir sehirlə durdum üz-üzə,

Qönçəsi çırtlayan adi çiçəkdi.

Çatmış olsaydı da ömrüm lap yüzə

Onu danışdırıb dindirəcəkdim…

          
Qasım Qasımzadə bu gün 100 yaşında da sənətinin sehri ilə çiçəkləri dindirməyə qadir sənətkardır.

22.08.2023.

Qurban BAYRAMOV,
tənqidçi-ədəbiyyatşünas.

İlkin mənbə: /modern.az/

QURBAN BAYRAMOVUN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

VAQİF SULTANLININ YAZILARI

ZAUR  USTACIN  YAZILARI

> > > > MÜTLƏQ OXUYUN !!!

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Fəxri Uğurlu – Dünya nəsrinin şah əsəri

Dünya nəsrinin şah əsəri

Lev Tolstoyun “Hərb və sülh” roman-epopeyası haqqında

Böyük şairlərin, yazıçıların bir qismi öz şah əsərini yaradıcılığının erkən mərhələsində, bir qismi də ömrünün sonuna yaxın, tam yetkinləşmiş yaşlarında yazıb (Höte kimi bütün ömrü boyu yazan da var). Tolstoyu birincilərə aid eləmək olar. “Hərb və sülh” onun ilk romanıdır. Dörd cildlik bu əsər Rusiya tarixinin olduqca mühüm bir dövründən bəhs eləyir. Əsərdə yüzlərlə personaj var.

Zənnimcə, “Hərb və sülh” tək Tolstoyun yox, bütün rus ədəbiyyatının, bütün dünya nəsrinin şah əsəridir. Yazıçı bu romanı 35-41 yaşlarında yazıb. Mən indi “Hərb və sülh”ü yazıb bitirmiş Tolstoydan yaşca xeyli böyüyəm, ancaq bu gün də əsəri varaqladıqca heyrətlənirəm: bu cavan oğlan o boyda işin öhdəsindən necə gəlib!

Allahın dünyada gördüyü işin, yəni tarixin mənasını anlatmaq, həyatın modelini yaratmaq baxımından roman sənətinin “Hərb və sülh”dən böyük möcüzəsini tanımıram. Üstəlik, məzmunla formanın ideal vəhdəti. Əlbəttə, mən Tolstoyun baxışlarını sözsüz-sovsuz qəbul eləyənlərdən, ehkam sayanlardan deyiləm. Onun dünyagörüşündə təzad çoxdur. Ancaq öz baxışlarını mükəmməl bədii vasitələrlə çatdırmaq sarıdan dünyada tək-tək yazıçı Lev Nikolayeviçə tay tutula bilər.

***

Dediyim kimi, “Hərb və sülh”ə qədər Tolstoy roman yazmamışdı, bir sıra hekayə, povest dərc elətmişdi. 34 yaşına çatanda o, 18 yaşlı həkim qızı Sofya Andreyevna Berslə ailə qurdu. Bundan bir il sonra – 1863-cü ildə romanı yazmağa başladı. Əslində, Tolstoy ömrünün ana kitabını daha əvvəl yazmaq istəyirdi, ancaq bu ağır işin altına girməyə hələ təcrübəsi çatmırdı. Roman üzərində işləməyə yeni başladığı vaxtlarda o, əsəri 5 hissəyə bölməyi nəzərdə tutmuşdu. Yekunda 4 cildlik bir roman-epopeya ortaya çıxdı. Hər cild də özlüyündə hissələrə bölünür.

Mövzu seçimində, öz qəhrəmanlarını hansı tarixi dövrün fonunda canlandırmaq məsələsində Tolstoyun tərəddüdləri olmuşdu. Əvvəlcə o, dekabristlər haqqında roman yazmaq istəyirdi. Bəlli olduğu kimi, 1850-ci illərin ortalarında dekabristlər 30 illik sürgün həyatından sonra Peterburqa qayıtmışdılar. Tolstoy Rusiyaya, tarixə, Allaha onların gözüylə baxmaq istəyirdi. Ancaq sonra nədənsə yazıçı bu fikrindən daşındı. Mövzu, tarixi fon axtarışı Tolstoyu aparıb 1812-ci il müharibəsinə çıxardı.

Əvvəl-əvvəl böyük sənətkar yazmaq istədiyi romana forma tapmaqda çətinlik çəkirdi, çünki onun söyləmək istədiyi mətləb ənənəvi roman qəliblərinə sığmırdı. Bu ərəfədə Fransada Viktor Hüqonun “Səfillər” romanı çap olundu, olunmağıyla da bütün Avropaya səs saldı. Ədəbiyyat tarixinin bu böyük hadisəsi 1862-ci ildə baş vermişdi, onda Hüqonun 60 yaşı vardı. Tolstoya bu roman möhkəm təsir göstərmişdi, bununla bağlı hətta belə bir rəvayət də danışılır: yazıçı Parisdə hansısa kitabxananın yandığı xəbərini eşidəndə deyir qoy bütün Paris, lap bütün Fransa yansın, təkcə “Səfillər” yanmasın…

Bir sözlə, Hüqonun beş hissəlik epopeyasını oxuyandan sonra Tolstoy öz romanını hansı formada yazmalı olduğunu anladı.

***

Roman-epopeyanın sonuncu cildinə təqribən 120 səhifəlik epiloqu da əlavə olunub. Epiloq da iki hissəyə bölünür. Birinci hissədə hadisələrə, qəhrəmanların taleyinə, ikinci hissədə isə bir sıra bölmələri, fəsilləri müşayiət eləyən tarixi-fəlsəfi-dini mülahizələrə, ricətlərə yekun vurulur. Yəni epiloqun təxminən 50 səhifəlik ikinci hissəsi tarix, din, Allah, zərurət, azadlıq məsələlərinin həllinə həsr olunmuş traktatdır.

“Hərb və sülh” öz dövrü üçün həm məzmun, həm də forma baxımından yenilikçi roman idi, di gəl, bu yenilik heç də birmənalı qarşılanmadı, ciddi ədəbi dairələrdə əsəri böyük mədəniyyət hadisəsi sayanlarla yanaşı bəyənməyənlər də tapıldı. Məsələn, böyük rus yazıçısı, “Bir şəhərin tarixi”, “Cənab Qolovlyovlar” kimi məşhur əsərlərin müəllifi Saltıkov-Şedrin deyirdi ki, “Hərb və sülh” ona çərənçi rus dayələrinin uzun qış gecələri boyunca uşaqlara danışdığı bitməz-tükənməz cəfəng nağılları xatırladır…

Ancaq bu sözləri Şedrinin nadanlığı, ya paxıllığı kimi yozmaq olmaz, belə bir fikrin yaranmasına fərqli ədəbi-estetik-fəlsəfi baxışlar təkan verib, başqa sözlə desək, Saltıkov-Şedrinlə Tolstoyun ədəbiyyatın vəzifəsi, missiyası ilə bağlı mövqeləri bir-birindən çox fərqlənirdi. Əgər biz ədəbiyyatı şərti olaraq beşmərtəbə binaya bənzətsək, onda görərik ki, Şedrin bu binanın üçüncü, Tolstoy isə beşinci mərtəbəsində məskunlaşıb; üstəlik də, bu binanın aşağı mərtəbələrindən yuxarı qatları görünmür, ancaq yuxarıdan baxanda aşağıdakılar aydın seçilir.

***

Özünün başlıca əsəri üzərində Tolstoy altı il boyunca dönə-dönə işləyib, romanın üzünü yeddi dəfə köçürüb (bu işdə Sofya Andreyevna ona çox böyük kömək göstərib). Əsərdə 500-dən artıq, bəzi fikirlərə görə, 600-ə yaxın obraz var, bunlardan aşağı-yuxarı 200-ü öz adıyla təqdim olunur. Romanın mərkəzində 1812-ci il hadisələri, yəni Napoleonun Rusiyaya hücumu zamanı baş verənlər dayansa da, obrazların tarixçələri xeyli əvvəldən – 1805-ci ildən ta 1813-cü ilə qədər izlənir. Epiloqun birinci hissəsində isə əsas qəhrəmanların yeddi il sonrakı həyatı təsvir olunur.

Əsərdə mənzərəsi çəkilmiş dövrün fonunda üç ailənin – Rostovlar, Bolkonskilər, bir də Kuraginlər ailəsinin tarixçəsi daha çox qabardılır. Roman boyu bu ailələrin yolları dönə-dönə kəsişir. Bununla belə, “Hərb və sülh”ü nə ailə romanı, nə realist roman, nə də sözün ənənəvi mənasında tarixi roman saymaq olmaz. Yazıçı üçün həyat materialı sadəcə materialdır. O materialdan nə düzələcəyi yazıçının qüdrətindən asılıdır. Sovet ədəbiyyatşünaslığının realist yazıçı kimi təqdim elədiyi Balzak bir novellasında obrazın diliylə deyir ki, sənətkar, sən həyatın üzünü köçürən miskin bir “kopyaçı” deyilsən, sən bu həyatın mənasını ifadə eləməlisən.

Biz hamının olan obyektiv dünyada yaşasaq da, bu dünyada hərənin öz dünyası var. Hər sənətkar, hər mütəfəkkir öz subyektiv dünyasının sərhədini obyektiv dünyanın sərhədinəcən genəltməyə, varlığın tək düsturunu kəşf eləməyə, yəni Tanrı olmağa çalışır. Həyat materialları, həyat hadisələri həyatın mənasına, həyatı yaradan duyğu partlayışına çəkilmiş illüstrasiyalar, bağlı qutuda saxlanan şifrələrdir. Bu şifrələri düzgün oxuyan sənətkar insan övladının ən ali məqsədinə bir az da yaxınlaşır…

Yuxarıda adını çəkdiyim ailələrin tarixçələri real həyatdan götürülüb: Rostovlar ailəsinin prototipi Tolstoyun ata nəsli, Bolkonskilər ailəsinin prototipi isə yazıçının ana tərəfdən nəslidir. Məsələn, Nikolay Rostov Tolstoyun atasının, Borodino döyüşündə aldığı ağır yaradan ölən knyaz Andrey Bolkonskinin bacısı, sonradan Nikolay Rostova ərə gedən knyajna Marya isə yazıçının anasının obrazıdır. Tolstoyun anasının qızlıq soyadı Volkonski idi, bu da, göründüyü kimi, Bolkonski familiyasından bircə hərflə fərqlənir.

Onu da deyim ki, Lev Tolstoy öz valideynlərini çox erkən – anasını iki, atasını doqquz yaşında itirmişdi, buna görə də həmişə isti ailə ocağının həsrətiylə yaşayırdı. Evliliyinin ilk illərində yazıçı özünü çox xoşbəxt sanırdı. Sofya Andreyevnadan onun 13 övladı dünyaya gəlmişdi, bunlardan beşi uşaqkən tələf olsa da, səkkizi böyüyüb boya-başa çatmışdı.

Bütün bu deyilənləri nəzərə alsaq, roman həm də avtobioqrafik xarakterli əsərdir.

***

Materialı həyatdan götürülsə də, çar Aleksandr, komandan Kutuzov, imperator Napoleon, Mürat, Baqration kimi tarixi şəxsiyyətlərin obrazı yaradılsa da, əsəri tarixi roman adlandırmaq olmaz. Konkret bir zaman aralığında konkret məkanda baş verən hadisələrdən bəhs eləsə də, “Hərb və sülh”də tarixi şərait yalnız fon rolunu oynayır, üstəlik, gerçək tarixlə yazıçı təxəyyülünün yaratdığı tarix iç-içədir. Tolstoy rus xalqının Napoleon ordusuna qarşı mübarizəsinin timsalında Tanrının işləkləri mövzusunda dini-fəlsəfi dastan yazıb. Yoxsa onun əsəri bu gün yalnız tarixçilər üçün maraqlı olardı. Məsələn, Austerlits çölündə uzanmış yaralı Andreyə baxa-baxa imperator Napoleonun dedikləri tarixi fakt deyil, ancaq inanırsan ki, elə belə də olub, başqa cür ola bilməzdi. Tarixi faktlar yazıçıya lazım olub, ancaq o, faktların arxasınca sürünməyib, hadisələrin mahiyyətinə varıb, tarixə öz yozumunu verib. Bu baxımdan “Hərb və sülh”dəki tarix Lev Tolstoyun yaratdığı tarixdir, əsərdə təpədən-dırnağa bütöv obrazı yaradılmış xalq Lev Tolstoyun yaratdığı rus xalqıdır, belə bir rus xalqı bəlkə də heç olmayıb…

Bir daha deyirəm, mövzusu o dövrdən götürülsə də,“Hərb və sülh” rus xalqının fransız işğalına qarşı mübarizəsi haqqında yox, Allahın tarix üzərində gəzişməsi haqqındadır. Hegelin fəlsəfi dillə təsvir elədiyi ilahi mənzərəni Tolstoy bizə bədii dillə göstərib (ancaq bunu deməklə bu iki dahinin dünyagörüşlərini tam eyniləşdirmirəm). Yəni Allah, Dünya Ruhu deyilən yaradıcı güc, nəhəng qüvvə Tarix deyilən yol boyunca gəzişir, gəzişdikcə cürbəcür kombinasiyalar qurur, özüylə ziddiyyətə girir, özünə qarşı gedir, özü özüylə savaşır, sonra da bu savaşdan qələbəylə çıxır.

Tolstoy təkcə xeyirin yox, şərin də Allahdan gəldiyinə inanan optimist dialektik idi – elə həmin Hegel kimi. Bu cür mütəfəkkirlər üçün kainatda bir yarpağın, bir tozun da hərəkəti təsadüf deyil – hamısı hesablanıb, hamısı ilahi qanunlarla tənzimlənir. Məsələn, Tolstoydan altı yüz il qabaq yaşamış Mövlana Cəlaləddin Rumi deyir: “Allah insanı hər nəfəsdə yenidən yaradır”. Bu, Yaradanın dünyanın işlərinə fasiləsiz müdaxiləsi deməkdir. Bu işdə Şeytan da ona xidmət göstərir – müxalif cildinə bürünmüş olsa da. Belə düşünən insan necə nikbin olmasın? Əgər hər şeyin Allahın əlində, Tanrının nəzarətində olduğuna inana bilsən, tarixi proseslərə münasibətdə də hökmən optimist olacaqsan. Belə: Allah hər şeyi bilir, nə eləyirsə düz eləyir. Yaxud da belə: Tanrı şərin olmağını ondan ötrü istəyib ki, xeyir şərə qalib gəlsin.

Tolstoyun yanaşmasına görə, insan bu tarixi kombinasiyaların əsl səbəbini dərk eləyə bilməz. Bu baxımdan yazıçı romandakı şər qüvvələri, heç Napoleonun özünü də qınamaq xətti tutmur, eləcə onların ruhi-psixoloji vəziyyətini təhlil eləməklə, şərin anatomiyasını, iç üzünü açmaqla yetinir. Roman boyu böyük yazıçı yüzlərlə personajdan heç birinin üstündən elə-belə keçmir, irili-xırdalı bütün qəhrəmanların qəlbini “rentgen şüasıyla” analiz eləyir.

***

“Hərb və sülh”ün mənasını, ideyasını, mesajlarını konkret bir zaman, ya məkan çərçivəsində dəyərləndirmək olmaz. Doğrudur, əsərdə hadisələr bəlli vaxt aralığında, bəlli bir ölkədə, qitədə baş verir, ancaq bütün bunlar, yenə deyirəm, qəhrəmanların fonu sayılmalıdır. Əgər Tolstoy öz personajlarını başqa bir dövrə, başqa bir tarixi şəraitə, Napoleon yox, tutalım, Çingiz xan imperiyasının işğalı zamanına atsaydı, romanın məzmunu, ideyası yenə dəyişməzdi.

1812-ci il savaşı Rusiya üçün ölüm-dirim məsələsiydi. Bu zaman rus xalqı böyük şər selinin qarşısında çarından kəndlisinə qədər bir vücud kimi birləşdi, hətta pozğun zabitlər də xalq qəhrəmanına, fədakar əsgərə, əzabkeşə çevrildilər.

Vətən təhlükə qarşısında olanda xalqla dövlət, xalqla ordu arasından sərhəd götürülür (ya da götürülməlidir). Məncə, Tolstoy 1812-ci il müharibəsinin təsvirində məhz bunu qabartmağa çalışıb. Dövlətin başçısı, mütləq monarx I Aleksandr sələflərinə, eləcə də öz xələfinə – qardaşı I Nikolaya baxanda çox əzazil deyildi, yeniliklərə, liberal islahatlara meyilli idi. Uzaqdan belə görünür ki, Tolstoy çar Aleksandra simpatiya ilə olmasa da, sayğıyla yanaşır.

Yeri gəlmişkən, 48 illik ömrünün sonlarına yaxın Aleksandr taxt-tacdan üz döndərib tərki-dünya yaşamaq haqda düşünürdü. 1825-ci ilin dekabrında Taqanroqda qəfil ölməsi xalq arasında belə bir şayiənin yayılmasına səbəb olmuşdu ki, guya ölən çar deyil, onun oxşarıdır; bu fürsətdən yararlanan çar isə həmin vaxtdan Uraldakı bir mağarada başqa ad altında guşənişin həyat sürməyə başlayıb, özü də ta 1864-cü ilə qədər yaşayıb.

Əsərdə çar Aleksandr Fransanın müharibəyə başladığını bal-maskaradda eşidir. Tolstoy bununla fani həyatın bizə sevinclə dərdi, nəşəylə ələmi bir qabda verdiyini göstərir.

***

Bir məsələni də diqqətə çatdırmaq istərdim: yazıçı əvvəlcə əsərin adını “Axırı yaxşı qurtaran hər şey yaxşıdır” (“Xoroşo vsyo, çto konçayetsya xoroşo”) qoymaq istəyib. Bu ad müəllifin ideyasını tutarlı ifadə eləyir. Az əvvəl dediyim kimi, Tolstoy yalnız yaxşı işlərə yox, müharibəyə, qırğına, nifaqa da, bir sözlə, olmuş-olacaq bütün hadisələrə Allah işinin tərkib hissəsi kimi baxdığına görə tarixi proseslərə nikbin yanaşırdı, sonunda hər şeyin yaxşı olacağına inanırdı. Tolstoyun yanaşmasına görə, nə baş verirsə, hamısı ilahi qüvvənin planı əsasında baş verir.

Bu baxımdan, onun yaratdığı Kutuzov obrazı da öz əslindən fərqlənir: Tolstoyun Kutuzovu varlığıyla xalq ruhunu mükəmməl ifadə eləyən, ilahi iradəyə, kainatın “ali baş komandanı” Allahın buyruğuna bir əsgər sədaqətiylə sözsüz tabeçilik göstərən, tarixi zərurət qanunlarını idrakıyla yox, qəlbiylə duyan, buna görə də təmkinini itirməyən, yersiz insan itkilərindən yayınmağa çalışan, təkəbbür, nifrət nə olduğunu bilməyən mömin pravoslav, dindar qocadır. Tolstoyun yozumuna görə, Kutuzovun gerçək qəhrəmanlığı döyüş taktikasını yaxşı bilməsində yox, məhz bu mənəvi keyfiyyətlərə yüksək səviyyədə yiyələnməsindədir.

Öz missiyasını başa vurandan sonra Kutuzov tarixi səhnədəki yerini səssizcə boşaldır, yəni ölür.

Napoleona gəlincə, Avropanın proqressiv qüvvələri, parlaq zəkaları gəncliyində onu alqışlayırdılar, onu respublikanın qoruqçusu sayırdılar. Ancaq Napoleon özünü imperator elan eləyəndən sonra çoxları ondan üz döndərdi, hərçənd Hegel kimi dahi bundan sonra da onu Allah adlandırmaqdan çəkinməmişdi. Tolstoyun Napoleonu da romanın əvvəllərində hələ insanlıq simasını itirməyib, istedadının, şəxsiyyətinin parlaqlığı hələ göz qamaşdırır, fransızlara qarşı döyüşən zabitlər də ona pərəstişlə baxırlar. Romanın sonlarında isə Bonapart yaralı vəhşiyə bənzəyir, o boyda sərkərdənin təşəxxüsündən, qürurundan, ləyaqətindən əsər-əlamət qalmır.

Əsərdəki Napoleon bütün dünyanı özünə təslim eləməyə çalışan, azad iradəsini Tanrının da, təbiətin də, xalqın da hökmündən, iradəsindən üstün tutan təkəbbürlü bir tirandır. Buna görə də Kutuzovdan xeyli gənc, enerjili, hətta bir sərkərdə kimi istedadlı olmasına baxmayaraq dünyanı titrədən fateh ona uduzur. Əlbəttə, ona yox, Napoleon onun mütiliklə iradəsinə boyun əydiyi Tanrının, bir də hər fransız əsgərinə buzdan heykəl yapan təbiətin hökmünə təslim olur.

***

Epiloqun fəlsəfi hissəsində böyük mütəfəkkir azadlıq-zərurət qarşıdurması üzərində dayanır, filosoflarla polemikaya girir. Tolstoy azadlıqla zərurətin barışmazlığı haqqında deyilənlərə qarşı çıxır, onun fikrincə, istər tarixin gedişatında, istərsə də ayrı-ayrı adamların fəaliyyətində bu iki anlayış antaqonist mövqedə durmur, əksinə, bir-birini tamamlayır. Tolstoya görə, azadlıq həyatın məzmunu, zərurət isə formasıdır. Fəlsəfi epiloqun yekununda yazıçı bu qənaətə gəlir: Yerin Günəş ətrafında fırlanmasını hiss etmədiyimiz halda bu hərəkətin reallığını təsdiqlədiyimiz kimi, insanın tarixdəki fəaliyyətinin də yalnız azadlıq qanunlarıyla idarə olunduğu fikrindən əl çəkib, ilahi iradədən hiss etmədiyimiz asılılığı qəbul eləməliyik. Tolstoyun düşüncəsinə görə, əgər insanın hərəkətini idarə eləyən tək bircə qanun varsa, iradə azadlığından söhbət gedə bilməz, insan bütünlüklə o qanuna tabe olmalıdır.

***

Fransızların hücumu zamanı xalqın bir orqanizm kimi birləşdiyini göstərmək üçün Tolstoy əvvəlki illərə aid epizodlarda bir sıra ziddiyyətlər, düşmənçiliklər yaradır. Məsələn: Pyer Bezuxov arvadı Elenlə adı hallanan Doloxovu duelə çağırır, üstəlik, ömründə birinci kərə əlinə tapança alan Pyer usta atıcı kimi ad çıxarmış zabiti yaralayır; Pyerin qaynı, pozğun həyat sürən Anatol Kuragin knyaz Andreyin bacısı, dindar, səbirli knyajna Maryaya elçi düşür, rədd cavabı alır; Doloxovla Kuragin knyaz Andreyin nişanlısı, məsum, sadəlövh Nataşa Rostovanı yoldan çıxarıb qaçırmağa cəhd göstərirlər, ancaq işin üstü açılır, bundan sonra Andrey nişanı pozsa da, Anatolu dueldə öldürmək üçün fürsət axtarır…

Xalq müharibəsi başlanandan sonra isə küsülər, düşmənçiliklər aradan qalxır, çarından tutmuş sadə kəndlisinə qədər bütün rus xalqı bir vücud (vəhdəti-vücud!) halına gəlir, hər bir hüceyrə bu vücudu yad təsirlərdən, mikroblardan qorumaq uğrunda mübarizəyə qoşulur, hər kəs başqalarını qurtarmaq üçün özündən keçməyə hazır olur. Tərbiyəsiz Doloxov savaşda böyük fədakarlıq göstərir. Ağır yaralı knyaz Andrey bir ayağını mərmi aparmış Anatolun uşaq kimi ağladığını görəndə ona rəhmi gəlir, gözlərindən yaş süzülür, düşünür ki, İsa peyğəmbərin bəşəriyyətə təlqin eləməyə çalışdığı “düşmənlərini də sev” həqiqəti elə bu imiş. Tolstoya görə, insan yalnız hamı üçün yaşayanda həyatı məna qazanır, bütün başqa hallarda həyat mənasızdır.

Hər bir böyük idealist kimi Tolstoy da bu romanda Allahın şərdən xeyir yaratmaq iksirinin düsturunu verməyə çalışıb.

***

Tolstoyun obrazı daha çox əsərdəki üç personaj – Andrey Bolkonski, Pyer Bezuxov, qismən də Nikolay Rostov arasında paylaşılıb. Rostovların evinə gedən Andreyin özündən xeyli kiçik Nataşanı görüb ona aşiq olması kimi səhnələr avtobioqrafik sayıla bilər. Pyeri naqis əxlaqlı Elenlə evləndirən Tolstoy Andreyin ölümündən sonra Nataşanı ona verməklə saf ürəkli qəhrəmanının başına gətirdiyi mənəvi fəlakətin haqqını ödəyir. Pyerlə Nataşanın evliliyi timsalında yazıçı əsl xristian ailəsinin modelini yaratmağa çalışıb. Onun Elenlə qurduğu ailə isə, necə deyərlər, ruhani birliyə söykənməyən antixristian ailəsi idi. Bu təzad, kontrast müəllifin hədəfini dəqiq göstərmək üçün əsərə salınıb – bir var ehtiras, riya üzərində qurulan haram ailə, bir də var sevgi, səmimiyyət üstündə qurulan halal ailə.

Nataşanın Andreyə ilk vurğunluğu hələ ruhani xarakter daşımır; bu, yetkinlik yaşına çatmış gözəl, duyğulu bir qızın ciddi, ağıllı, ortaboy olsa da yaraşıqlı, xarizmatik bir zabitə heyranlığından başqa bir şey deyil. Ondan da yaraşıqlı pozğun Anatol ortaya çıxandan sonra canında qadınlıq ehtirası tüğyan eləyən Nataşa hayıl-mayıl olub başını itirir. Pyerin sayəsində alınmayan uğursuz qaçış cəhdi Nataşa Rostovanın məhvinə səbəb olmur, tərsinə, onu puça çıxmaqdan qurtarır. Keçmiş nişanlısı, müharibənin ölümcül yara vurduğu knyaz Andreylə od-alov içində baş tutan görüşü Nataşanı biryolluq dəyişir, onun mənəvi dirçəlişinə, İsa peyğəmbərin buyurduğu yolla gedən cəfakeş bir rahibəyə çevrilməsinə təkan verir.

Əlbəttə, rahibə sözünü mən burda rəmzi mənada işlətdim. Yarımcan Andreylə ona qulluq göstərən Nataşanın sevgisi artıq Austerlits döyüşünün qəhrəmanı, Kutuzovun yavəri olmuş təkəbbürlü zabitlə yelbeyin kübar qızın ötəri heyranlığı deyil, misli görünməmiş bir savaşın cəhənnəmindən keçmiş iki yetkin şəxsiyyətin, iki kamil ruhun bir-birinə toxunuşudur. Bu mistik təmas yer üzündəki təyinatını Nataşa Rostovaya biryolluq anladır. Knyaz Andrey aldığı yaradan sağalmasa da, Nataşa bütün sonrakı həyatını onun ruhunun kölgəsində keçirir. Savaş bitəndən sonra Andreyin dostu, ruh ekizi Pyerlə Nataşa gerçək bir xristian ailəsi qurub mömin həyat yaşayırlar.

***

Tolstoyun nəzərində ideal qadın ərini ilahi eşqlə, xristian məhəbbətiylə sevən, ona qeyd-şərtsiz təslim olan, öz varlığını sevdiyinin varlığında əridib itirən, ailəsi, övladları üçün yaşayan qadındır – Nataşa kimi, knyajna Marya kimi, “Anna Karenina”dakı Kiti kimi.

Çexovun “Qadası” adlı hekayəsi var. Hekayənin qadın qəhrəmanı başqa-başqa peşələrin yiyəsi olan üç-dörd ərə gedir, hər dəfə də ərinin problemləriylə yaşayır, onların diliylə danışır, bir sözlə, oxucu hekayə boyu qadının özünü yox, onun kişilərdə (daha doğrusu, kişilərin onda) əks olunan surətini görür. Qəti şübhəm yoxdur ki, Çexov bu hekayəni Tolstoyla polemika zəminində, onun ideal qadınlarının halına gülmək (əslində acımaq) məqsədilə, o qadınların gerçək obrazını ironik-faciəvi planda sərgiləmək üçün yazıb. Çexovdan ötrü həyatda belə bir ideal yox idi, onun dünyagörüşü Tolstoydan çox fərqlənirdi. Tolstoy isə Çexovun istehza hədəfinə çevirdiyi qadını gerçək qadınlıq örnəyi sayırdı, onun fədakarlığına heyran qaldığını gizlətmirdi.

***

Əsərdə baş qəhrəmanı müəyyənləşdirmək çətindir. Ancaq iki baş qəhrəmandan birinin, bəlkə də birincisinin Andrey Bolkonski olduğunu desəm, yəqin yanılmaram. Onun atası adlı-sanlı zadəgan, istefada olan hərbçi, Kutuzovun cavanlıq dostudur; kənddəki mülkündə zahidanə həyat yaşayır, cəmiyyət içinə çıxmır.

Knyaz Andrey müharibəyə çağırış alanda hamilə arvadını kəndə aparıb atasına tapşırır. Liza, çox güman, Andreyin sevdiyi qadın deyil, ancaq onu Andreyin sevmədiyi qadın saymağa da dəlilimiz çatmır. Doğuş zamanı can verən cavan arvadının üzünə baxanda sərt, cod Bolkonskinin ürəyindən keçən şəfqət, mərhəmət duyğusunu Tolstoy misilsiz ustalıqla qələmə alıb (buna bənzər bir səhnə Heminqueyin “Hindu qəsəbəsi” hekayəsində də var). Andrey olsun ki, Lizanı nə vaxtsa sevib, ancaq onların həyatının bu mərhələsi əsərdə təsvir olunmayıb. Knyaz Bolkonski romanın birinci yarısında ümumiyyətlə nikahın, evliliyin əleyhinə çıxır, özündən gənc dostu Pyerə də evlənməməyi məsləhət görür.

Romanın birinci cildi Austerlits döyüşündə knyazın ağır yaralanmasıyla bitir. Döyüşdən əvvəl Andrey müharibəyə bir Napoleon iddiasıyla, şan-şöhrət üçün, üzünü belə görmədiyi, heç vaxt da görməyəcəyi adamlara özünü tanıtmaq üçün qatıldığını daxili monoloqunda etiraf eləyir. Ancaq Austerlits çölündə yaralı-yaralı arxası üstə uzanıb göyə, göyün dərinliyinə, sonsuzluğuna baxanda özünün şöhrət arzusu da, bütün bu qaçhaqaçlar, qovhaqovlar, müharibələr, qırğınlar da ona çox mənasız, puç görünür. Bu məqam qəhrəmanın qəlbindəki təbəddülatın başlanğıcı olur.

Sağalandan sonra evə qayıdan Andrey arvadı Lizanın doğuşu ərəfəsində kəndə çatır. Doğuş çox ağır keçir, Liza onu tanımır. Uşaq qurtulsa da, anası doğuşdan salamat qurtarmır. Qadının üzündəki əzablı ifadəni knyaz Andrey belə oxuyur: “Siz mənim başıma nə oyun açdınız, axı mən sizə nə pislik eləmişdim!..” Bu “oxunuş” döyüşlərdən çıxmış gənc zabitin, Kutuzovun yavərinin ürəyində silinməz iz qoyur, onu sarsıdır (“Hindu qəsəbəsi” hekayəsində ağır doğuş keçirən qadının əri onun əzablarına dözməyib dinməzcə damarını doğrayır). Bununla da Andreyin həyatdan küskün, bədbin günləri başlanır.

***

Bir gün Bolkonskinin gənc dostu Pyer Bezuxov onlara gəlir. Pyer qraf Bezuxovun qanunsuz oğlu olur, atasının ölümü ərəfəsində Avropadan Peterburqa qayıdır, yerli zadəgan balalarına qoşulub tüfeyli həyat sürür, axırda da atasının vəsiyyətinə görə bir günün içində ölkənin ən varlı adamlarından birinə çevrilir. Bunun ardınca Pyer tamahkar Kuraginlərin gözəllikdə ad çıxarmış qızı Elenlə evlənir, ancaq xoşbəxt olmur.

Gənc Bezuxov da dostu kimi daim düşünür, özünü, öz arzularını, istəklərini analiz eləyir, bir sözlə, həyatın mənasını axtarır, çünki beləsi həyatda bir məna tapmadan yaşaya bilməz. Meşədə iki dostun maraqlı söhbəti olur. Andrey deyir mən dünyada iki şər tanıyıram: bunlardan biri vicdan əzabı, o biri xəstəlikdir; insan gərək bu iki şərdən qoruna-qoruna özü üçün yaşaya. Pyeri dostunun mövqeyi təəccübləndirir, deyir insan yalnız özü üçün necə yaşaya bilər, axı biz hamımız bir bütövün zərrəsiyik. Onlar çayın qırağına enib bərəyə minirlər, Bezuxov sözünə davam eləyib deyir mən bu dar zamanda, beş qarış torpağın üstündə yaşayan mən deyiləm, mənə elə gəlir həmişə olmuşam, həmişə də olasıyam. Andrey ona xəfif istehzayla belə cavab verir: hə, Herderin fəlsəfəsində belə bir şey var.

Pyer bütün dünyaya açılmaq, kainatın içinə girmək, dünyanın ruhuna qovuşmaq eşqiylə alışıb yanır, ancaq Andrey özünə qapılıb, zahidlik sevdasına düşüb. Pyerin dediklərinin astar üzü mənə zen-buddist müdriklərindən birinin kəlamını xatırladır: “Bizim ömrümüz əbədi yoxluğumuzun arasında qısa fasilədir”. Niyə astar üzündən dedim? Çünki ənənəvi idealist filosoflar bu kəlamı tərsinə çevirib belə ifadə eləyərdilər (elə Pyer Bezuxov da bunu deyir): “Bizim həyatımız əbədi varlığımızın arasında qısa fasilədir”. Xatırlayırsızsa, Həzrət Əlinin də belə bir kəlamı var: “Mən doğulduğum gün öldüm”. Qədim stoiklər də deyirdilər ki, insan ana bətninə düşdüyü andan ölməyə başlayır. Tolstoyun “İvan İliçin ölümü” povestinin sonunda da belə bir cümlə var: “Ölüm qurtardı, daha ölüm yoxdur”. Bütün bunlar Pyerin dediklərinə qüvvət verir: yəni biz ölümsüz həyatdan ölümlü həyata düşmüşük, bu həyat boyu ölüm bizi müşayiət eləyir, ölməyincə ölümdən can qurtarmaq olmur.

Romanın dördüncü cildində, knyaz Andreyin əcəllə əlləşdiyi səhnədə belə bir məqam var: o, ölümün gəlişini yuxuda görür, qapını bütün qüvvəsiylə arxadan itələyib ölümü içəri buraxmamağa çalışsa da, gücü çatmır, qapı üzünə açılır. Bu zaman knyaz yuxudan ayılıb öz-özünə deyir: “Mən öldüm, ölən kimi də oyandım. Bəli, ölüm ayılmaq, oyanmaq deməkdir”.

***

Pyerin dedikləri knyaz Andreyin könlündə yeni həyat toxumları əkir, ancaq bu toxumlar hələ bir müddət sonra cücərəcək (Bu yerdə Mövlananın Şəms Təbrizi ilə görüşü haqda dediyi yadıma düşür: “Yanan şam yanmayan şama toxunub keçdi”).

İkinci cilddə yaz ağzı Andreyin güzarı Rostovların evinə düşür. Meşədən keçən yolun qırağında bir qoca, nəhəng palıd onun diqqətini çəkir. Cavan ağaclar pöhrələməyə başlasa da, qoca palıd qupquru əzəmətiylə onların sevincinə yuxarıdan aşağı baxır, elə bil deyir: bahar da, yaşıllıq da həyatın aldanışlarıdır, sizin baharınız daha məni aldada bilməz. Knyaz Andrey özüylə o palıd arasında bir bənzərlik tapır. Düşünür ki, heç nə arzulamadan, heç bir həyəcan keçirmədən, pislik eləmədən qalan ömrü hüzur içində birtəhər yola vermək lazımdır.

Rostovların evində qonaq qaldığı gecə knyaz Bolkonski pəncərəni açanda yuxarı mərtəbənin aynasından aylı gecənin seyrinə dalan 16 yaşlı Nataşanın Sonyaya dediklərini eşidir. Qızın saf romantik duyğuları Andreyi də yoluxdurur, Pyerlə görüşdə onun qəlbinə əkilmiş eşq toxumları o gündən yavaş-yavaş cücərməyə başlayır.

Qayıdanbaş Andrey yenə həmin palıdın yanından keçəndə görür ağac əməlli-başlı pöhrələyib, qoca palıd ölümə meydan oxuyur. Öz-özünə deyir, yox, 31 yaşında ömrə xitam vermək olmaz, həyat bizim üçün hələ qurtarmayıb… Daha sonra o, Nataşa ilə nişanlanır.

Ancaq Pyerin o məlum görüşdə dediklərini tam dərinliyilə Andrey yalnız ölüm ayağında duymağa başlayır. O düşünür ki, ölməklə öz əbədi mənbəyinə qayıdacaq.

***

Əsər boyu böyük epoxal hadisələrin fonunda Tolstoy hər iki dostun taleyini diqqətlə izləyir. Pyerin Yelena Kuragina ilə ailə həyatı alınmır, çünki Kuraginlər ailəlikcə pozğun həyat sürürlər. Tolstoy Elenin içiylə çölü arasında təzadı dərinləşdirmək üçün onu olduqca gözəl, yaraşıqlı qadın kimi təsvir eləyir.

Müharibənin qızğın çağında Pyer ümumi işdən qıraqda qalmamaq üçün savaş meydanına getməyi qərara alır. O, belə bir məqamda yalnız özündən ötrü, yalnız öz həyatıyla yaşamaq istəmir. Borodino döyüşü qabağı Pyer frakını geyinib, şlyapasını başına qoyub özünü cəbhənin ön xəttinə vurur. Əsgərlər, zabitlər bu qəribə adama baxıb gülürlər. Savaşdan qabaqkı axşam o, knyaz Andreylə görüşür, onların ikilikdə maraqlı söhbəti olur.

Döyüşdən sonra Pyer əsir düşür. Savaş meydanında, əsirlikdə gördükləri, çəkdikləri, əsir düşmüş günahsız insanların gözü qabağında güllələnməsi onun həyat eşqini öləzidir. Pyeri Platon Karatayev adlı sadə rus kəndlisiylə bir anbarda saxlayırlar. Rus xalqının dini inancının, el müdrikliyinin parlaq ifadəçisi, folklor yaddaşının canlı saxlancı olan mujiklə ünsiyyət Pyerə çox güclü təsir göstərir. Onun qəlbində yenidən ruhani duyğular oyanır. Cismi dustaq ola-ola Pyerin ruhu dünyaya açılır, əsirlikdə ola-ola Pyer yenidən azadlığına qovuşur (paradoks!).

***

Romanın dördüncü cildində belə bir məqam var: Bezuxov düşərgədən azacıq qırağa çıxmaq istəyəndə fransız əsgəri onun qarşısını kəsir. Fikirli-fikirli geri qayıdan Pyer birdən dəli kimi gülməyə başlayır. Yan-yörəsindəkilər ona heyrətlə baxır, bir şey anlamırlar. Pyer gülə-gülə belə deyir: “Əsgər məni buraxmadı. Tutdular məni. Əsir saxlayırlar. Kimi? Məni? Məni! Mənim ölməz ruhumu! Ha-ha-ha!” Daha sonra Pyer aydınlıq gecədə işaran ulduzlara baxıb vəcdə gəlir: “Axı bütün bunlar mənimdir, bütün bunlar məndədir, bütün bunlar mənəm!” Bu vəcd məqamında Pyer özünü həyatın, kainatın təkcə bir parçası, zərrəsi kimi yox, həm də yiyəsi kimi hiss eləyir. Bu məqam mənə məşhur sufi şeyxi Bayəzid Bəstaminin “Sübhanam! Sübhanam!”, başqa bir məşhur sufi şeyxi Həllac Mənsurun “Ənəlhəq” dediyi məqamları xatırladır.

Əsirlikdə Pyer yuxu görür. Yuxuda İsveçrədəki müəllimi büllur damcılardan ibarət bir qlobusu ona göstərib deyir: budur həyat. Qlobusun üzərindəki şəffaf damlalar sayrışa-sayrışa bir-birində əks olunur, damcılar böyüyüb-kiçilir, biri o birini sıxışdırıb sıradan çıxarır, sıradan çıxanın yerini bir başqası tutur, hamısı da qlobusun ortası, özəyi kimi görünən Allahı daha yaxşı güzgüləndirməyə çalışır. Bu məqam da mənə XII əsrdə yaşamış dahi sufi şair Fəridəddin Əttarın “Məntiqüt-teyr” (“Quşların söhbəti”) əsərinin sonluğunu xatırladır: quşların şahı (yəni Allahı) Simurqu görmək eşqiylə Qaf dağına qədər uçub mənzilə yetişən otuz quş anlayır ki, Simurq elə bir-birində əks olunan bu quşların vəhdəti deməkmiş (farsca: se+morğ)…

***

Pyer Nataşa ilə evlənəndən sonra Andreyin atasız qalmış oğlu da onların yanında böyüyür. Beləcə, Pyer Bezuxov təkcə öz həyatını yox, dostu Andrey Bolkonskinin də qırılmış ömrünün davamını yaşayır, yəni iki ruh bir bədəndə qovuşur. Ölmüş dostunun nişanlısıyla ailə quran Pyer öz canında iki ruh gəzdirir, o bəlkə də öz ömründən çox könül dostunun ömrünü yaşadır. Knyaz Andreyin ruhu daim onların arasında dolaşır. İllər öncə “Ehsan” adlı hekayəmdə yazmışdım – bir bədənə iki ruh olduqca faydalıdır.

Orxan Pamukun “Qara kitab”ında da buna bənzər bir sonluq var: Qalib Cəlalın həyatının, yazılarının içində eşələnə-eşələnə yavaş-yavaş cəlallaşır, axırda hətta onun kimi, onun əvəzinə düşünməyə, Cəlalın yerinə yazı yazmağa başlayır.

***

Ənənəvi müsbət-mənfi qəhrəman prizmasından yanaşsaq, Nikolay Rostov, əlbəttə, mənfi obraz deyil. Unutmayaq ki, onun prototipi yazıçının atasıdır. Xırda qüsurlarına baxmayaraq Rostovun savaşın şıdırğı yerində “Eşq olsun bütün dünyaya!” kimi təmtəraqlı şüar səsləndirməyə yetəcək qədər təmiz ürəyi var. O, gerçəkdən həyatsevər, dünyasevər oğlandır. Sonda özünün antipodu olan mömin, dindar knyajna Marya Bolkonskaya ilə evlənməsi sonradan bütün dünyanın Lev Tolstoy adıyla tanıyacağı bir dahinin palçığının yoğrulmasında ana təbiətin istifadə elədiyi iki fərqli məhlula, iki fərqli tərkibə işarədir: Nikolay nə qədər şən, rindanə fiqurdursa, knyajna Marya da bir o qədər zahidanə, rahibanə obrazdır. Andrey Bolkonskinin bacısı monastıra getməliykən Nikolay Rostova ərə gedir.

Əgər Andrey sağ qalıb Nataşa Rostova ilə evlənsəydi, bu izdivac baş tutmayacaqdı. Tolstoy bu əlaqələri çox ustalıqla tənzimləyib, sanki romanda özünün dünyaya gəlişi üçün zəmin hazırlayıb. Əsərin axırlarına yaxınlaşdıqca hiss eləyirsən ki, roman bitəndən sonra möcüzə baş verəcək – dünyaya Lev Tolstoy kimi bir dahi gələcək.

***

Əsərdə obrazların çoxluğuna görə Tolstoyu tənqid eləyənlər haqlı deyillər. “Hərb və sülh” roman-epopeyadır, burada yüzlərlə personajın olması təbiidir. Ona qalsa, “Sakit Don”dakı surətlərin sayı bundan da çoxdur. Əsas budur, Tolstoy irili-xırdalı bütün obrazların ürəyini oxuya bilib.

“Hərb və sülh”ün forması bu əsərin məzmununun boyuna biçilib. Roman öz dövrü üçün yeni formada, yeni üslubda yazılıb. Tolstoy bu kitabda rus xalqının bir neçə illik həyatının timsalında bəşər tarixinin mühüm məsələlərinə aydınlıq gətirməyə çalışıb. Belə olmasaydı, roman Rusiyadan kənarda da böyük maraqla qarşılanmazdı. Əminəm: əsərin uzunçuluğundan gileylənənlər onun ideyasını, məzmununu lazımınca qavramayıblar. Məsələn, epiloqun ikinci – nəzəri-fəlsəfi hissəsini çıxarıb atsan, zahirən heç nə dəyişməz, ancaq bu bölmə əsərin dadına bir ayrı dad qatır, ideyanı, məzmunu daşa-qayaya həkk eləyir, yazıçının ədəbi-fəlsəfi niyyətini bir növ legitimləşdirir, çoxyozumluluğa yer qoymur – bəzi yazıçıların, xüsusən də modernistlərin bədii məziyyət hesab elədiyi bu cəhəti Tolstoy ədəbi əsər üçün məqbul saymırdı.

Tənqidə gəlincə, mən Tolstoyun fəlsəfi baxışlarıyla polemikaya girərdim. Ümidvaram Lev Nikolayeviç mənim bu cəsarətimi öz böyüklüyünə bağışlayar…

***

Qabriel Qarsia Markes ötən əsrin 70-ci illərinin sonunda Moskvada olanda verdiyi məşhur müsahibəsində belə demişdi: “Rus yazıçıları arasında ilk dəfə mən, əlbəttə, Dostoyevskini tanımışam. Ancaq məndən bütün dünya ədəbiyyatından yalnız bircə nəfəri seçməyi istəsəydilər, mən rus yazıçısı Tolstoyu seçərdim. Məncə, “Hərb və sülh” bəşər tarixinin şah əsəridir”.

Mənə gəlincə, Markesin sözlərini bir balaca redaktə eləməklə belə deyərdim: “Mən Dostoyevskinin dünyanın ən böyük yazıçısı olduğunu deyənlərlə razıyam. Ancaq mənə bütün dünya ədəbiyyatından tək bircə roman seçməyi təklif eləsəydilər, düşünmədən “Hərb və sülh”ün adını çəkərdim”. Bu sanbalda əsəri nəinki yazmaq, heç oxumaq da hələ-hələ hər adama qismət olmur.

“Yeni Azərbaycan” qəzeti

Mənbə:Dünya nəsrinin şah əsəri

Müəllif: Fəxri UĞURLU

FƏXRİ UĞURLUNUN YAZILARI


Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

VAQİF SULTANLININ YAZILARI

ZAUR  USTACIN  YAZILARI

> > > > MÜTLƏQ OXUYUN !!!

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Həkim, şair, bəstəçi – Bu, Şahin Musaoğludur – Vaqif YUSİFLİ

Ya azad ol, ya candan keç,

İki yoldan birini seç,

Azadlığın şərbətin iç,

İgid əsgər, möhkəm dayan!

Şəhid qanı axan torpaq

Yad ayaqda qalmaz tapdaq.

Düşmənlərin qan qusacaq –

İgid əsgər, möhkəm dayan!

Neçə illərdir bizi qələbəyə səsləyən bu mahnını Şəmistan Əlizamanlının möhtəşəm ifasında eşidir, Azərbaycan əsgərinin qətiyyətini alqışlayırıq. Mahnı bizə o qədər təsir edir ki, bəzən onun müəlliflərinin kim olduğuna belə diqqət yetirmirik. Mahnının sözləri də, musiqisi də Şahin Musaoğlunundur…

Mənim üçün kimdir Şahin Musaoğlu sualını vermək yerinə düşməz, çünki bir şair və bəstəçi kimi o, artıq bütün sənətsevərlər arasında tanınır, sevilir. Amma şair və bəstəçi kimi tanınmamışdan öncə Şahin Musaoğlu həkim idi (indi də həkimdir). Tibb İnstitutunu bitirəndən sonra (1986-cı ildə) Biləsuvarda, Qədirli adına Mərkəzi Dənizçilik Xəstəxanasında, Müdafiə Nazirliyi tibb idarəsində çalışıb. Bu, o illər idi ki, Şahin Musaoğlu rahat iş yerlərində sakit dayana bilmirdi.

Çağırır Vətən,

Çağırır ana.

Xain düşməndən

Qisas almağa

Bu hərb:

Bu meydan,

Bu ölüm, bu qan:

Döndərə bilməz

Bizi bu yoldan

– deyib Qarabağda döyüşən, ağır yaralanan əsgərlərimizin imdadına yetişir.

Onun şairliyi də, bəstəçiliyi də həkimliyindən – yaralı Azərbaycan əsgərlərinin palatalarından başladı desəm, yanılmaram. Təbii ki, Şahin Musaoğlu o günlərə qədər şeir də yazırdı, musiqini də sevirdi. Amma bir gün… Milli qəhrəman Yusif Mirzəyev döyüşdə yara alıb, xəstəxanada müalicə alırdı. Şahin doktor Yusifə və o xəstəxanada yatan Şəmistana tez-tez baş çəkirdi. Şahinlə Şəmistan arasında bir-birini tam anlayacaq dərəcədə sənət birliyi yaranırdı. Və bu birliyin ilk töhfəsi “İgid əsgər, möhkəm dayan” savaş türküsü oldu. Bu türkünü onlar Azərbaycanın ilk batalyonuna və Yusif Mirzəyevə həsr etdilər. Yusif palatada gəzişəndə, öz-özünə oxuyurdu bu mahnını.

Şahin Musaoğlunun şairliyi ilə bəstəçiliyi əksər hallarda bir-birini tamamlayır. Şeirlərində musiqi, bəstələdiyi mahnılarda isə lirika yaşayır. “Yaşayır” demək azdır, onun şeiri də – musiqisi də bir kökdən boy atırlar.

“O zaman, deyəsən vaxt qovuşanda şeirlə musiqi bir ucalırdı”. Əli Kərimin bu misrası böyük kaman ustası Habil Əliyevə həsr olunub. Əslində, poeziyasız musiqi, musiqisiz poeziya yoxdur və ola bilməz. Hətta yüzlərlə, minlərlə şeir var ki, onları musiqiyə – mahnıya çevirə bilməzsən, amma onlarda musiqiyə məxsus ritm, ahəng yoxdursa, şeir hesab edilməz…

Dalğalansın üfüqlərdə

Aylı-ulduzlu bayraq.

Alovlansın ürəklərdə

Azadlıqdan bir ocaq.

Qalx, bir də qalx, Azərbaycan!

Atəşində qəmi yandır.

Nifrətini bayraq edib,

Başın üstə dalğalandır.

“İstiqlal marşı”dır bu şeir və o şeiri hissiz, həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Amma onu təkcə şeir kimi yox, həm də mahnı kimi oxumaq gərək.

Şahin Musaoğlu 35 mahnı bəstələyib, 20 mahnının sözləri ona məxsusdur: “Cənab leytenant”, “Ağ ümid”, “Birinci batalyon”, “Səma şahinləri”, “Səfərbərlik marşı”, “Qvardiysa marşı”, “Şuşa marşı”, “Azadlıq yanğısı” şeirləri mahnılarda da öz ömrünü yaşayır… Amma Şahin Musaoğlu çox sevdiyi şairləri də unutmur – Əhməd Cavadın, Bəxtiyar Vahabzadənin, Xəlil Rzanın, Hidayətin, Ramiz Rövşənin, Rüstəm Behrudinin, Leyla Əliyevanın şeirlərinə də mahnılar bəstələyib. Demək olar ki, bütün bu mahnılarda vətənpərvərlik duyğusu aşır-daşır. Onun “Ağ ümid” kitabına yazdığı ön sözdə Ramiz Rövşən deyir: “Bir bəstəkar kimi onun yaradıcılığının əhatə dairəsi daha genişdir; lirik sevgi nəğmələrindən milli, dini, mifoloji məzmun daşıyan mahnılaracan”…

Əgər Şahin Musaoğlunun sənət tərcümeyi-halının əvvəlində Şair sözü gəlirsə, onda bu şairliyi təkcə savaş türküləri ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Mən onun müxtəlif mövzularda yazdığı onlarla şeirini oxudum və bu şeirlərdə onu sözə poetik məna verən, özünəməxsus üslubu ilə diqqəti cəlb edən bir şair kimi də tanıdım… Şeirlərində bədii təsvir vasitələri (təşbehlər, metaforalar) sözün yeni məna çalarlarına yol açır. Məlum mövzularda yeni söz deməyə. Məsələn, “Eşq hekayəti” şeirində sevgi anlayışına diqqət yetirək:

Sevmək –

yalançı bahara aldanan çiçək –

elə ifacıq ki,

elə məsum ki…

doğulmadan ölən bəxtsizlər kimi –

boğuldu öz içində,

Qovuşmağa uzalı əlləri

havadan asılı.

yaşanmamış günləri taleyə təslim…

sevmək –

dayanmaq!

durmaq!

səbr etmək!

dözmək!!!

Dözə-dözə üzülmək;

Dərd sapına düzülmək…

Bu şeir sevginin hicranı – ayrılıq məqamını ifadə edir. Amma başqa bir şeirində – “Etiraf”da sevginin “Bahar yağmuru”nu, “Ay şöləsini görürük”.

Vücudu çiçək yatağı,

Qızılı saçları yarpaq-yarpaq…

Şahin Musaoğlu “Öyüd”şeirində sevgi haqqında daha maraqlı və poetik incələmələrlə diqqəti cəlb edir:

Sevmək – bulud kimi dolmaqdı,

Yağış olub yağmaqdı,

Can verib,

can almaqdı.

ruzi-bərəkətdi sevmək.

…bir bulud kölgəsində

Təpədən dırnağadək islanmaqdı.

Mən nəyə görə Şahin Musaoğlunun sevgi şeirləri üzərində dayandım? – deyərdim ki, o, içində, duyğularında yaşanılmış sevgidən söz açır…

Ümumiyyətlə, sözlərə, poetik məna vermək, təşbehlər silsiləsi yaratmaq Şahin Musaoğlunun şeirlərində nəzərə çarpan bir məziyyətdir. Onun fikrincə, “çiçək torpağın nəfəsi”, “tütək dərdin səs açarı”, “könül – qəmin həvəskarı” və s.

Şahin Musaoğlunun bir sıra şeirləri Şuşaya – Qarabağa həsr olunub. Amma “dəstədən geri qalmaq” naminə yazılmayıb bu şeirlər, savaş türkülərinin davamıdır bunlar.

O dağ bizim dağımız,

Zirvəsi vüqarımız.

Gözləyir bayrağımız

Onu xeyli zamandı

Zaman bizim zamandı.

Azərbaycan Qarabağ,

Qarabağ Azərbaycandır!

Şahin Musaoğlunun 60 yaşına həsr etdiyim bu yazıda onun yaradıcılığı və ictimai fəaliyyəti ilə bağlı da söz aça bilərəm. Şahin Musaoğlunun gözəl təbiət şeirləri var. (“Payız”, “Qızılağac melanxoliyası” və s.) – təbiət gözəlliklərini poeziya diliylə ifadə edir.

Şahin Musaoğlu yapon şeirindən gələn haykular yazır, pis də yazmır. Müasir həyatın, cəmiyyətdə baş verən mənfi – neqativ hallardan söz açır. Nizami Gəncəvinin 880 illiyinə “Beş qapı” pyesini qələmə alır – bu pyesdə onun qəhrəmanlarını Nizami ilə görüşdürür. Şairin fəlsəfi dünyasına “səyahət” edir. Şahin Musaoğlu Mübariz İbrahimovun döyüş yolunu işıqlandıran “Mübariz” pyesini də yazıb – özü də mənzum şəkildə və Milli Qəhrəmanımızın xarakterini bir pyes daxilində dramatikləşdirir. Təqdim etdiyi obrazlar real və həyatidir.

Nəhayət, onu da qeyd edim ki, Şahin Musaoğlu Azərbaycan Yazıçılar Birliyində Hərbi Vətənpərvərlik Komissiyasının sədridir.

Şahin Musaoğluya uğurlar arzulayıram – yolu, məramı Vətən sevdalısı belə bir insana…

İlkin məbə:/edebiyyatqazeti.az/

Müəllif: Vaqif YUSİFLİ

VAQİF YUSİFLİNİN YAZILARI

ŞAHİN MUSAOĞLUNUN YAZILARI

ÇİNGİZ ABDULLAYEVİN YAZILARI

ZAHİD SARITORPAĞIN YAZILARI

ZAUR USTACIN YAZILARI


PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI


>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI

> > > > MÜTLƏQ OXUYUNN !!!

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

Yer üzünün dərdindən keçən göy üzünün şairi – Qurban Bayramov Nazim Əhmədlinin poeziyasından yazır

Ədəbiyyatda müəyyən tendensiyalarla yanaşı elə bir üslubir meyil və meyil də var ki, öz sakit axarı ilə haysız-küysüz, ədəbi anomaliyalara uymadan namuslu ədəbi işçini görür. Azərbaycan ədəbiyyatında bu cür tendensiya axarında olan, “poetik reklam roliklərindən” uzaq gəzən, hətta tənqidin nəzərindəkən arda qalan, lakin zəhmət ilə ədəbiyyata, ədəbi prosesə xidmət edən, iddiasız ədəbi xətt mövcuddur ki, bunlardan biri, şair Nazim Əhmədlinin şeir yaradıcılığı haqqında fikirlərimi bölüşmək istərdim.

Nazim Əhmədli 80-ci illərdə ədəbiyyata gəlibdir. Laçın lacivərd yaylaqlı, zirvəli dağlar qoynunda, Laçının Əhmədli kəndində dünyaya göz açıb, ilk poetik dərsin  idurna gözlü bulaqlardan, moruqlu, əlikli meşələrdən, çəmənzar dağ yamaclarından alıbdır.

Sonra poeziyaya, şeirə, vurğunluq onu Moskvaya – M. Qorki adına ədəbiyyat İnstitutuna aparıbdır. İlk şeiri 1979-cu ildə “Azərbaycan” jurnalında, sonrakı əsərləri Moskvada “İstoki”, Bakıda “Poeziya”, “Bahar çiçəkləri”, “Yaşıl budaqlar” almanaxlarında, dövrü mətbuatda dərc edilmişdir.

Şeir, hekayələri, respublika mətbuatında müntəzəm olaraq çap olunur və rus, çeçen ingilis, alman,özbək, yapon dillərinə tərcümə olunub, Türkiyə və özbək türkcəsinə çevrilib və çap olunub Nazim Əhmədli ədəbiyyat aləminə daxil olduğu vaxtdan həmişə ədəbiyyat adamı olmağa çalışmış, həm yaradıcılığı, həm də əmək fəaliyyəti ilə öz gücünü istedadı əhatəsində ədəbiyyata xidmətə yönəltmişdir. O,xeyli müddət Yazıçılar Birliyində məsləhətçi AYB Ədəbiyyatı Təbliğ  Bürosunun direktoru işləmiş,sonra 2015-2023-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Dövlət Kino-Foto Sənədlər Arxivinin direktor müavini vəzifəsində işləmiş və  hazırda isə yenidən ictimai əsaslarla AYB Ədəbiyyatı Təbliğ  Bürosunun direktoru vəzifəsində fəaliyyət göstərir.

Nazim Əhmədli ilk şeirlərindən diqqətimi cəlb etmişdir.

Sonra əlimə növbəti  kitablarından birinin əlyzması keçdi və onun yaradıcılığı haqqında özü demiş “Sözə bükülmüş şair ürəyinin” bəzi məqamları və xüsusiyyətləri barəsində yazmaq qənaətinə gəldim. 

Nazim Əhmədli həm mənən, həm də ruhən aşıqlar diyarında doğulub, musiqiçilər ailəsində böyüyüb. Amma aşıqlar diyarında doğulanların hamısı heç də şair olmur. Lakin Nazimin şeirləri elədir ki, onların mayasını xalq şeiri təşkil etdiyi aşkar görsənir.

Gəraylı janrı Nazimin qələmində  ilkin saflığını qorumaqla, öz yeni deyim tərzlərini, təzə, təravətli, müasir hissi-obrazlı çalarlarını da qazanmış olur. Nazim gəraylıda heç kimi yamsılamır, imitasiya etmir, sadəcə bu janrın ritmik ladına akkompanent tutur, ona həmahəng olan yeni havacat yarada bilir, oxucusunu söz yağışının altına çəkir.

qoy tutum əlinnən gedək,

saç ayır telinnən, gedək;

dərddərin əlinnən gedək,

dərddərə yasaq bir yerə;

qəlbim üzülür, sap gətir,

həsrətimə hesab gətir;

bir parça kağız tap gətir,

bu eşqi yazaq bir yerə.

Nazim Əhmədlinin gəraylılarını oxuyanda hiss etmirsən ki, gəraylı da obrazların yeniliyi, hissin, ovqatın müasirliyi o qədər orjinal təsir bağışlayır ki, elə bil qafiyəli sərbəst oxuyursan. Nazim Əhmədlinin qələmi, ilhamı, söz duyumu bu cəhətdən, doğrudan da sərbəstdir, hər şeydən azaddır, müstəqildir. Əvvəlki kitablarından birində dediyi kimi, “içimdə söz yağışı var”. Sadə, təmiz, sakit, isti-ilıq, duru – yaz səhərinin yağışı. Cığallığı, kürlüyü, “veyilliyi” ilə (“veyil” burada elə sərbəst deməkdir, cığallıq da, kürlük də sərbəstliyə işarədir.)

cığalam, kürəm, veyiləm,             

bir şirin gülə düyüləm;              

təzədən Kərəm deyiləm,               

yaşımın, yellənən vaxtı,

yanıb-sönürsən, ay çiçək,

dərdə dönürsən, ay çiçək;

məni neynirsən, ay çiçək,

ruhumun çöllənən vaxtı.

Onun gəraylıları bütövdür, tamdır. Hissin, duyğunun, ruh aləminin, bitgin, lirik hekayətidir. Başlayır və qurtarır. Şeiri bölmək, ayırmaq, bəndləmək olmur. Bu cəhətdən Nazimin şeirlərinin strukturu, qrafik düzümü, orfoqrafik qaydaları da üslubi məqamın axarına düşür. Onun şeirləri hissin, duyğunun bir cümləsinə bənzəyir.

Nazim bu şeiri sərbəstdə yazıb. Və onu deyim ki, Nazimdə güclü bəhrələnmə enerjisi var. O sevdiyi, seçdiyi, öyrəndiyi klassiklərin poetik koduna asanlıqla qoşulub öz fikrini, duyğusunu təkrarsız ifadə edə bilir, gəraylıda-hecada necə müvəffəq olursa, sərbəst şeirdə də o cür keyfiyyət əldə edə bilir. Hecada necə fikri sərbəstlik göstərirsə, sərbəstin ritminə, ahənginə də eyni dərəcədə hecanın havacatını gətirir, bir az da onun sərbəstində Dədəm Qorquddan gələn ahəngin, ovqatın, səs modelinin strukturu duyulur:

canım bulud,

gözüm bulud –

sən göylərə məndən daha yaxınsan,

mənim ağlamağım

ağlamaq deyil;

hər gün ölüm yağır,

ömürə, günə,

hər gün ölüm yağır

ömürdən, gündən.

Bu şeirin ideya-estetik qayəsini şərh etmədən bildirim ki, Nazim Əhmədli mövzuda çox rəngarəng spektrdə hərəkət edə bilir. O kitabını “Məni neynirsən, ay çiçək”, “Göylərin içindən gəldim”, “Bu kəndin yiyəsi hanı”, “Canım bulud, gözüm bulud” bölmələrinə ayırsa da, bu ayırmalar şərtidir.

daha ağlamağa güc də qalmayıb,

bir məzar eşməyə künc də qalmayıb,

bütün göz yaşları ağlanıb daha,

kimlər ağlayacaq məni, nə bilim?

Bu “Ağrı” şeirinin son bəndidir. Nazim Əhmədli hardasa ağrı, dərd, qəm yazarıdır. O, eləcə bir şeirində bu məramına bu şəkildə də bəyan edir: “Sən qəmi sultan eylədin, mən oldum qəmin yazarı”

Şeir intim dünyaya, sevgimizə müraciətlə başlayır və iki bənddən sonra poetik fikirdə qəribə bir dönüş edilir, tamamilə ictimai-siyasi bir istiqamət alır, intim dünyanın yaşantısı ilə ictimai-siyasi duyumun yaşantısının ağrıları bir-birinin üstünə düşür:

könlünü döndər üstümə

dərdini əndər üstümə;

axtarıb göndər üstümə

qəlbində mən olan yeri;

ayrılıq daş ola bəlkə,

ürəyim boşala bəlkə;

gələsən, yumşala bəlkə

dərdimin daş olan yeri;

Nazim Əhmədli başqa bir şeirində “Göylərin içindən gəldim” deyir. Və bəlkə də burada bir həqiqət var! Həqiqətən də göyüzü mövzusu Nazim poeziyasında çox qabarıq şəkildə öz ifadəsini tapır.

ötən dərdin bir anıyam,

xatirələr dumanıyam,

göy üzünün adamıyam,

göy özünə çəkir məni…

Və Nazimin yaradıcılığının çox-çox cəhətləri haqqında söhbət açmaq olardı və xeyli qeydlərimi həcm imkansızlığından açıqlaya bilmədim! Özü də deyim ki, bu qeydlər qeydsiz-şərtsiz biri-birindən dəyərlidir və mən burada seçim qoymadan bəzilərini ortaya gətirdim. Sağlıq olsun…

Nazim Əhmədli şeirlərinin birində yazır:

təpədən-dırnağa sözəm, yanıram,

ürəyim bükülüb söz arasına…

Bu deklarativ, poetik misra deyildir, bədii estetik xəttdir, həqiqətdir! Nazim Əhmədli təpədən-dırnağa sözdür, duyğulu, bədii, poetik söz! Onun ürəyi həqiqətən də söz arasına bükülüb və bizim oxucularımız  hələ ondan çox-çox poetik söz umacaq…

Bu il mayın 1-də Nazim Əhmədlinin 70 yaşı tamam olur. Şairə cansağlığı və daha böyük uğurlar diləyirik!

İlkin mənbə: /edebiyyatqazeti.az/

Qurban BAYRAMOV,
tənqidçi-ədəbiyyatşünas.

QURBAN BAYRAMOVUN YAZILARI

NAZİM ƏHMƏDLİNİN YAZILARI

ZAUR USTACIN YAZILARI


>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<<WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru


Sərvanə Dağtumas. Ədəbiyyatın qəbul edə bilmədiyi yazıçı Qaraqanın “Gözəlçə” hekayəsində intihara aparan yol.

Ədəbiyyatın qəbul edə bilmədiyi yazıçı Qaraqanın “Gözəlçə” hekayəsində intihara aparan yol

Qaraqan (Elxan Zeynallı) həm yazıçı, həm də repçi kimi fəaliyyət göstərib. HOST (hava, od,su, torpaq) rep qrupunun üzvü olub. O, yeraltı (underground) ədəbiyyatın nümayəndəsidir. Onun yaradıcılığında oxucu, dinləyici həyatın hər üzü ilə tanış olurdu. Sevginin, nifrətin, kədərin, qəzəbin nə olduğunu öyrənirdi. Qaraqanla tanış olan, onu dərk edən kütlə hər şeyə “niyə?” sualını verərək, həyatını yaşayır, həyatı sorğulayır. Qaraqanın yaradıcılığı neçə insana ilham verdi, dayaq oldu. Onun üçün rep və qələm bir vasitə idi. O, bu yolla insanların paslanmış və qəlibləşmiş düşüncələrini dəyişməyə çalışırdı. Gördü ki, dəyişmək çətin bir prosesdir, ölkədən getməyi seçdi.

Onun kitabları illərlə orta məktəblərdə qadağan olundu, onu oxuyanlara, dinləyənlərə töhmət verildi, çünki o doğruları deyirdi, çəkinmirdi. Cəmiyyət tərəfindən doğru danışanlar dışlanıb, ancaq bugün orta məktəb dərsliyində onun gənc yazıçı kimi adının çəkilməsi böyük uğurdur. Mən oxucuları onun “Gözəlçə” hekayəsi ilə tanış edəcəm.

“Gözəlçə” hekayəsi şüur axını ədəbiyyatıdır. Yazıçı bizi qəhrəmanın baxça, məktəb daha sonra universitet həyatı ilə tanış edir. Bunların fonunda qəhrəmanın ailə həyatı, uşaqlıq travmaları paralel verilir. Əsəri oxuyanda qəhrəmanın ilk başda narsist olduğunu düşünürsən. O, özünü çoxundan üstün görürdü. Həmişə onu çox istəyiblər. Valideynləri ona gözəlçə, mələk deyiblər. Baxçada onunla mübahisə edən yoldaşlarında günah görmürdü, düşünürdü ki, bu, onların paxıllığının əlamətidir.Vaxtını güzgüyə baxmaqla keçirirdi, özünü ideal hesab edirdi, sinif yoldaşlarının onun üçün darıxdığını düşünürdü.

Daha sonra məlum olur ki, adsız gözəlçəmiz gözəllik müsabiqəsindən uğurla keçə bilməyib. Hekayədə incə bir nüans var. Atanın işlətdiyi ifadə: “qızım, gözəllik müsabiqəsi hara, sən hara?”. İplər həmin an çözülür. O, dəqiqə başa düşürsən ki, xanım atasından dəyər görmür, dəyərsizlik, sevgisizlikdən əziyyət çəkir, küçümsənir, aşağılanır. O qədər əziyyət çəkir ki, özünün yazmış olduğu eyni ssenarini qəbul olduğu Tibb Universitetində də davam etdirir. Ailədən görmədiyi sevginin onun qəlbində yaratdığı boşluq onu kölgə kimi izləyir, təhsil həyatına belə mane olur. İlk toxumu əkən valideyndir, əgər valideyn əkdiyi toxumun bəhrəsini görmək üçün ona qulluq etməsə, sağlam böyüməsi üçün əlindən gələni etməsə, o necə gəldi böyüyəcək, ya da ümumiyyətlə böyüməyəcək, quruyacaq, məhv olacaq, bəhrə verməyəcək.

Xanımın tələbəlik həyatı ilə tanış olanda düşünürsən ki, erotomaniyadan əziyyət çəkir. Bəli, elədir ki, var. Narsizm öz yerini erotomaniyaya verir. Xəstəlik getdikcə şiddətlənməyə başlayır. Erotomaniyanın digər adı qarşılıqsız sevgi sindromudur. Xəstəlik dəyərsizlikdən yaranır, eyni zamanda şizofreniya və ya paranoidliyin fonunda davam edir. Elə bilir ki, qrup yoldaşı onu sevir. Sevgi qazanmaq üçün bu travmasını yaratdığı fəsadları həmin tələbəylə kompensasiya edir, atasından görmədiyi sevgini, diqqəti tələbə yoldaşından görmək istəyirdi və “görürdü də”. Əslində, o bütün bunları bilərəkdən etmirdi, o, xəstəliyinin fərqində deyildi. Tələbə yalnız misalların həlli zamanı ondan yaralanmağa çalışırdı, başqa vaxt ona o qız maraqlı deyildi. Qəribədir, insanlar səndə çatışmayan cəhətləri, anormal davranışları səndən qabaq duyur, hiss edir, görür. İş o yerə gəlib çatdı ki, həmin oğlanın sevgilisi oldu, nişanlandı. Qəhrəmanımız isə onun bu addımını qısqanclıq kimi qiymətləndirirdi.

Sonra nə oldu? “Sonra bilmirəm necə oldu. Bir onu gördüm ki, damarlarım kəsilib”. Gözəlçə o qədər öz dünyasına qapanıb orda elə xülyalar qurmuşdu ki, intihar cəhdinin fərqində belə deyildi. Hətta, bu hərəkətinə intihar adını belə qoymamışdı. Ən acınacaqlısı o idi ki, ana-atası onun dünyasından xəbərsiz idi, əlbəttə səbəbkarlar onlar idilər. O, tələbəni itirdiyi üçün intihar etmişdi. O, tələbəni sevmirdi, onun üzərindən xəyallar qururdu, qaranlıq dünyasını dadlı xülyalarla işıqlandırmaq istəyirdi. Onun sonuncu ümidləri də öldü, qurmağa xəyal qalmadı, çünki o tələbə nişanlandı. Gözəlçə daxili aqressiyasının fərqində belə olmadı. Hər intihar etmiş şəxsin bir keçmişi, yaşanmışlığı var. Və onu o nöqtəyə gətirib çatdıran şəxslər var.

Bizim gözəlçəmiz şizofreniya xəstəsi idi. Narsizm-erotomaniya-şizofreniya. O, müalicə aldığı xəstəxananı iş kimi qəbul edirdi, özünü də həkim kimi təsəvvür edirdi.  Öz xəyal dünyasını özü istədiyi kimi qururdu. “Sevgilimsə bir dəfə də olsun gəlmir bura. Sadəcə məktub yazır. Onları da mənə göndərməmiş cırıb atır. Dəlidi də…”

Gözəlçəmiz niyə bu həddə gəlib çatdı? O, doğurdan da mı “dəli” idi? Bəlkə, əsl dəlilər dəli insanı dəli edən dəlilərdir?

Müəllif: Sərvanə DAĞTUMAS, ədəbiyyatşünas.

E-mail:ferecli404@gmail.com

SƏRVANƏ DAĞTUMASIN YAZILARI

ƏLİ KƏRİMİN YAZILARI

ADİLƏ NƏZƏRİN YAZILARI

>>>AŞIQ ƏLƏSGƏR >>>DƏDƏ ƏLƏSGƏR

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF


YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Sərvanə Dağtumas. Gülşən Lətifxanın “Azər və Aida adası” romanında siyasi motivlərin fonunda saf və təmiz hisslərin tərənnümü.

Gülşən Lətifxanın “Azər və Aida adası” romanında siyasi motivlərin fonunda saf və təmiz hisslərin tərənnümü

Romanın qəhrəmanı Aida xeyir-dua verilməyən bir ailənin ocağında dünyaya göz açmışdı. Ondan dünyaya gəlib-gəlməməsi barədə fikir soruşmamışdılar. Bəlkə də, soruşsaydılar, o, dünyaya gəlməyə razılıq verməzdi, qarışıq gendən doğulmaz istəməzdi…

Biz səsyazma adlı “qəhrəmanın” vasitəsilə Aidanın taleyi, həyatı, keçdiyi yaş mərhələləri ilə tanış oluruq. Aidanın sirdaşı səsyazma cihazı oldu. Son vəsiyyətini, son sözlərini, son arzularını onunla paylaşdı, diktofon onun duyğularına, acılarına şahidlik etdi.

Aida (adının mənşəyi yunan mifologiyasında yeraltı dünyanın və ölülərin allahı hesab olunan Aiddən gəlir) emosional, həssas, depressiv, sentimental qızdır. Melanxolikdir, özünə qapalıdır. Həm də tək uşaqdır, bu da xarakerinə təsir göstərir. O düşünür ki, insan sirlərini ən yaxşın rəfiqəsinə belə deməməlidir. Aida sirləri vaqona bənzədir. Onun ailədə aldığı travmalar, istənilməyən bir övlad olaraq, dünyaya gəlməsi, qarışıq genden olduğu üçün ona dırnaqarası baxılmağı, cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməməsi xarakterinə və taleyinə, sözsüz ki, təsir edir.

Onun düşdüyü mühitdə erməni qanı daşıdığına görə dışlanan gənc qızın həyatda tutunacaq yeganə dalı, budağı Azər (adının mənası “od”, “atəş”) idi. Aida tək sevgisi olan Azəri gözündə ideallaşdırmışdı. Azərin  həm daxili, həm də xarici cəhətlərini təsnif edərək, belə nəticəyə gəldi ki, (onun gözündə) dünyada Azərdən mükəmməl, ideal insan yoxdur.

Aidanın ata babası İbrahim məcbur qalıb izdivaca razılıq verdi. Onun dilindən bir ifadə işlənir: “Atası qarğıyan oğula Allah oğul verməz”. Maraqlıdır, bəs sonra niyə Allah Murada iki oğul bəxş etdi? Özü də türk gəlinindən. Görəsən, ilk başda erməni olduğu üçün qəbul etmədiyi gəlininin ailəsi ilə niyə mehribanlaşdı? Görəsən, niyə o qəbul etmədiyi qız nəvəsi Aidanın çayına möhtac qaldı? Erməni gəlinindən başqa kimsənin dəmlədiyi çayı içməyən İbrahim kişi vəfatından öncə İçərişəhərdəki evini niyə Aidaya vəsiyyət etdi?

Avtoritar bir tərbiyə üsulundan istifadə edən İbrahim kişinin oğlunun ailəsini qəbul etmək istəməməsi normal idi. O, həm də fanatikdir, övladlarına dindar ad qoyur, donuzu görən gözü yoxdur. O, rayonlulara da xor baxırdı. Qızının salyanlı ilə evlənməsini qəbul edə bilmirdi.  Görəsən, İbrahim kişi bakılı olub nə üstünlük qazanmışdı? Ruqiyyə xanım desən, zor gücünə qaçırıb arvad etmişdi. Nəvəsinin qız olmağını utanc hesab edirdi, oğul nəvəsi olmağı başıucalıq. Qızının razılığı olmadan kiməsə durub söz vermişdi. Elə bilirdi ki, qızı acizdir? Kişinin sözü bir olar. İlk başda dedi ki, onu heç vaxt bağışlamayacam. Sonra…Məlum məsələ..

Ermənilərin əsərdə çörəyə laqeyd yanaşması, oxucuda ikrah hissi oyadır. Ümumiyyətlə, onlar çörək hazırlamaq üçün xəmiri ayaqları ilə yoğururlar. Belə bir “xalqın”  çörəyi tapdalayan zaman öpüb gözünün üstünə qoymaması normaldır.

Romanda Zeynəb Xanlarovanın konserti təsvir olunub. Erməni qadından bir sitat:  “Bizdə sizin xalq mahnılarınızı çox sevirlər, çünki onlar bizim musiqimizə oxşayır”.  Maraqlıdır, ermənilərin musiqiləri bizim musiqilərimizə doğurdan da mı oxşayır ? Xeyr, çünki elə bizim musiqilərdir. Sadəcə erməni qadın “oğurluq” etdiklərini dilə gətirə bilmir. Hətta o, türk xörəklərini də (məsələn, “İmambayıldı”) milli erməni xörəkləri kimi təqdim edir. Erməni qadınları alt paltarını kişilərinin gözünün önünə sərib qurutmaqdan da çəkinmirlər.

Romanda ən gözəl obrazlardan biri “Xəzər dənizi”dir. Azər və Aida onu 3-cü babaları adlandırırdı. Əslində isə Aidanın 2 babası vardı: Xristofor və Xəzər dənizi. Cütlük bütün sirlərini Xəzərə etibar etmişdi, onu sirr saxlayan, əbədi biri kimi təsvir edirdilər.

Azər düşünürdü ki, ağ qərənfil gəlinə oxşayır , gəlin kimi məsum və cazibədar görünür. Buna görə də, Aidaya hər dəfə ağ qərənfil gətirirdi. Ağ qərənfil təmziliyin, saflığın rəngidir. Təəssüf ki, Aida bu saflığını qoruya bilmədi, lakin təmiz, saf olmayan Aidanın bədəni oldu, ruhu yox…

“Krunk” terror təşkilatının əsərdə adı çəkilir. Bu təşkilat haqqında bəs tarix nə deyir? Krunkun hərfi mənası “durna”dır. Abxaziyada yaradılan “erməni mədəni və xeyriyyə cəmiyyəti”dir. Bu təşkilat erməni maraqlarını təmsil edirdi və erməni maraqlarına xidmət edirdi. Bu təşkilata Daşnaksütun (Erməni İnqilabi Federasiyası) partiyası dəstək verirdi. Məhz bu dəstəkdən sonra “Krunk” yaradıldı. Romana qayıtsaq, Aidanın dayısı Rubenin də təşkilata üzv olduğu göstərilir. Rubenin təşkilata üzv olması ona baha-başa gəlir. Ruben elə bir böhranlı situasiya yaşayır ki, daxilindəki nifrət “fışqırır”, ürəyindən zəhər “süzülür”. Öz bacısı qızı Aidaya təcavüz edir. Rubendə hər cür psixoloji problem var idi: yetərsizlik duyğusu, natamamlıq kompleksi, təcavüzkarlıq duyğusu, cinayətkarlıq..

Əsərin ən təsirli səhnəsi təcavüz səhnəsi idi. Aida ilk gecəsini Azərla yaşadı, lakin o, sonacan həyat yoldaşına sadiq qala, “namusunu” qoruya bilmədi. Öz dayısı tərəfindən ləkələndi. Aidaya təsir edən onun dayısı tərəfindən deyil, onun bir erməni tərəfindən zorlanması idi. Bu hadisə onun intihar qərarını qətiləşdirdi, intihar addımının gerçəkləşməsini sürətləndirdi. O, çirkli əl dəymiş bədənindən, qanında daşıdığı çirkli qanından xilas yolunu intiharda gördü. Onun doğulduğu ev onun məhvinə səbəb oldu. Aidanın təcavüz travması onu intihara sövq etdi. Ruben istəyirdi ki, Aidanın bakirəliyi türk tərəfindən deyil, erməni tərəfindən pozulsun. Sonda Rubeni cəhənnəmə öz bacısı-Aidanın anası vasil elədi.

Aida təhqir olunmuşdu, ata qohumları tərəfindən erməni, ana qohumları tərəfindən türk qanı daşıdığı üçün aşağılanmaqdan, yüklənməkdən, qəbul edilməməkdən bezmişdi, usanmışdı. Axı, o, öz istəyi ilə dünyaya göz açmamışdı. Gülşən Lətifxan romanı yazmaqla demək istəyirdi ki, əgər erməni ilə qohum olursansa, bu, sənə baha-başa gələcək. Ailəyə düşən həmin nifaq toxumu-erməni qızı ilə türk kişisinin izdivacı bütöv bir ailənin məhvini sürətləndirəcək, öz “içinizə” düşən erməni yavaş-yavaş sizi “çürüdəcək”.

Bu izdivacdan ən çox zərbə alan həmin ailədə dünyaya gələn övladlardır. Onlara niyə travma yaşadırsınız? Öz genlərinə görə, niyə ittiham edirsiniz? İnsanlar sevir və sevərək, bir dam altında yaşamağa qərar verirlər, sonra isə sevdikləri üçün, sevgilərinin daha məhsuldar olması üçün övlad dünyaya gətirirlər. Aidanın ailəsində isə bu cür olmadı. İki gəncin sevgisi onları məhv etdi, sevginin nəticəsində dünyaya gətirdikləri qızlarını elə sevginin nəticəsində də “öldürdülər”. Bu, taleyin ironiyasıdır.

Məqaləni erməni sovet yazıçısı Petroniy Qay Amatuninin sözləri ilə bitirirəm: “Ermənilər də insandırlar. Amma evdə dördayaqlı gəzirlər”.

Müəllif: Sərvanə DAĞTUMAS, ədəbiyyatşünas.

E-mail:ferecli404@gmail.com

SƏRVANƏ DAĞTUMASIN YAZILARI

ƏLİ KƏRİMİN YAZILARI

ADİLƏ NƏZƏRİN YAZILARI

>>>AŞIQ ƏLƏSGƏR >>>DƏDƏ ƏLƏSGƏR

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF


YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Sərvanə Dağtumas. Akmeizm cərəyanı: tullantıdan ədəbiyyata.

Akmeizm cərəyanı: tullantıdan ədəbiyyata

“Akme” yunanca “hər şeyin ən yüksək dərəcəsi, zirvəsi, iti nöqtəsi” deməkdir. Nümayəndələri: Anna Axmatova, onun həyat yoldaşı Nikolay Qumilyov, Osip Mandelştam, Zen Keviç, İqor Sevelyanen.

Onların incəsənəti nəcib və zərif idi. Onlar adi, lazımsız hesab etdiyimiz şeyləri təsvir edirlər. Anna Axmatova: “Siz bilsəydiniz ki, mənim şeylərim hansı zibillikdən yaranır, özünüz təəccüb içində qalardınız”.

Yağış yağır, yarpaq ağacdan yerə düşür…Onlar bunu o qədər gözəl, nəcib, dəqiq təsvir edirlər ki, cansız varlıqlar (əsərlər) görürük ki, adilikdə gözəllikdir.

Akmeizm 1912-ci ildə Rusiyada “Üç şair” jurnalında yaranıb. Jurnalın əməkdaşları: Anna Axmatova, Qorodetski, Qumilyov, Zen Keviç, Mandelştam.

Akmeizm “Adamizm” termininin sinonimidir. “Adəm necə insan kimi dünyaya gəlirsə, əşyalara ad qoyursa, biz də həmin adları yenidən sizin üçün açıqlayırıq”. Onlar çalışırlar ki, ətraf mühit, təsvir olunan həyat əşya vasitəsilə gözəçarpan olsun, əşya özü-özlüyündə gözəllik təşkil edir. İnsanın çox da diqqət etmədiyi, bəsit hesab etdiyi şeyləri, adi, siravi əşyalar-güzgü, daraq və s. təsvir edirlər. Cərəyanın əsas iki xüsusiyyəti var: gözəçarpanlıq və aydınlılıq.

Onlar deyirdilər ki, bütün Yer kürəsi görünən formada təsvir olunmalıdır. Simvolistlər haradasa məna axtarırdılar, alt qatları, dərinliyi axtarırdılar. Akmeistlər isə deyirdilər ki, görüntü özü-özlüyündə gözəldir. Simvolistlər o qədər müəmmalı obrazlar yaradırlar ki, akmeistlər onlara cavab olaraq, deyirlər ki, olmayan şeyi dərinliyə gedib axtarma, dünya özü-özlüyündə gözəldir, gözəllik dünyanın özüdür, hər şeyin adi səviyyəsidir. Dünyada nə mövcuddursa, hamısı eyni hüquqa malikdir, nəyi görürsənsə, hamısı şeir predmeti ola bilər.

Nə gözəl görünürsə, bu həyatdadır. Anton Pavloviç Çexov deyirdi: “Bax, stolun üstündə külqabı var, istəyirsənsə, 10 dəqiqədən sonra bir “Külqabı” hekayəsini yazım”. Külqabı da  dəyəri olan əşyadır, hər əşya incəsənət, ədəbiyyat predmeti ola bilər.

Markesin “Yüz ilin tənhalığı” əsərində belə bir fikir var: “Əşyaların da canı var, onların ruhunu oyatmağı bacarmaq lazımdır”. Bu fikir akmeizm cərəyanına gedib çıxır.(red.Sərvanə Dağtumas)

Akmeistlər sözə qarşı münasibətlərini dəyişdilər, onlar sözün özünün mahiyyətini açmağa çalışdılar. Simvolistlər isə sözün alt qatlarını araşdırıb gizli bir məna tapmağa çalışırdılar. Akmeistlər hesab edirlər ki, hər bir sözün öz sərhədi var, simvolistlər bu sərhədi yaradaraq, sözə çoxmənalılıq bəxş etdilər. Hər bir sözün əslində öz mənası var. Akmeistlər isə deyirdi ki, hər bir poetik sözün öz sərhədi var. Marina Svitayeva “Sevimlim” şeirindən nümunə verək: “Mənim xoşuma gəlir ki, mənimlə xəstələnməmisən. Mənim xoşuma gəlir ki, mən də səninlə xəstələnməmişəm”. Obraz olduğu hissi inkar edir: “Mən sevinirəm ki, heç bir vaxt Yer kürəsi ayağımızın altında titrəyib başımızı gicəlləndirməyəcək… Mən sənə toxunaraq, alovlanmayacam”. Sevir, amma sevgini inkar edir.

Qumilyovun Afrika haqqında “Zürafə” şeiri var: “Afrikanın çöllərində gözəl bir zürafə gəzir, ətrafdakı göllər zürafənin naxışlarını əks etdirir, həmin gölün ətrafında qarayanız bir qız tayfanın başçısına vurulur, gün batanda onlar mağaraya gedirlər, bir-birlərinə sevgi elan edirlər. Ətrafdakı çiçəklər də onlara elə bil gözəl qoxu bəxş edir ki, onların məhəbbətinə qatılır, amma sən o qədər bu dumanlı havanı udmusan ki, heç nəyi hiss etmirsən, mən nə cür sənə danışım ki, Afrikada belə bir gözəl zürafə gəzir, belə bir gözəl göl, çiçəklər mövcuddur. Sən ağlayırsan? Qulaq as, gözəl bir zürafə göl ətrafında gəzir”.

Akmeizm gördüyünü yazır, məna axtarmır. Cərəyanın nümayəndələri tərcümələrlə dolanırdılar, əsərlərini çap etdirmirdilər. Axmatova Babil şeirlərini rus dilinə tərcümə etmişdi, sonra onlar repressiyaya məruz qaldılar. Oğulları universitetdən çıxarıldı, sürgün olundu.

Kamal Abdullanın tərcüməsindən nümunələr:

1.Anna Axmatovanın ”Kleopatra” şeiri. “Antoninin ölü dodağında öpmüşdü, Avqustinin ayağına sərilmişdi, sabah körpələrə zülm olacaq, nə yaxşı ki, uyumağa lap az qaldı.(Sezar qalib gəlib, Antonini öldürüb-ilanla zəhərləyib)

2.Kumilyovun “Banilər” şeiri. Şeirdə Roma şəhərinin salınması təsvir olunur. Rom və Reme şəhərin əsasını qoyan iki qardaşdır.

Mənbəyə görə, BSU-nun professoru Rəhilə Quliyevaya təşəkkür edirəm.

Müəllif: Sərvanə DAĞTUMAS, ədəbiyyatşünas.

E-mail:ferecli404@gmail.com

SƏRVANƏ DAĞTUMASIN YAZILARI

ƏLİ KƏRİMİN YAZILARI

ADİLƏ NƏZƏRİN YAZILARI

>>>AŞIQ ƏLƏSGƏR >>>DƏDƏ ƏLƏSGƏR

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF


YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Верховный главнокомандующий в литературе – Техран Алишаноглу

Bu gün şeirim, sözüm,

hecam, qafiyəm – İlhamdır!

Qarabağ – Azərbaycandır!

“Qarabağnamə”m – İlhamdır!

(Nəriman Həsənzadə, Ədəbiyyat qəzeti, 27 fevral, 2021)

“Deyirlər, Qələbənin çoxlu atası olur, məğlubiyyət yetimdir. Bizim otuz il bundan qabaqkı məğlubiyyətimizin “ataları” çox idi, amma bugünkü şanlı zəfərimizin atası birdir – İlham Heydər oğlu Əliyev”. (Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənablarına” ünvanladığı 1 dekabr 2020-ci il tarixli təbriknaməsindən. – Ədəbiyyat qəzeti, 5 dekabr 2020)

“Azərbaycanı bəlalardan qurtaran ulu öndərin oğlu, Qarabağ zəfərinin atası, qəhrəman ordumuzun Ali Baş Komandanı, ərazi bütövlüyü bərpa olunmuş Vətənimizin hörmətli Prezidenti, böyük, tarixi qələbəmiz münasibətilə Sizi təbrik edir və təşəkkürümüzü bildiririk.

Biz sözlə işləyən yazıçılar bu gün sevincimizi, fərəhimizi ifadə etməyə söz tapmırıq. Eşq olsun Müzəffər Ordumuza! Var olsun xalqımız. Qarabağ bizimdir, bizim qalacaq. Qarabağ Azərbaycandır!

Hörmətlə,

Yazıçılar Birliyinin sədri: Anar

I katib: Fikrət Qoca

Katiblər: Çingiz Abdullayev, Rəşad Məcid, İlqar Fəhmi. 10 noyabr 2020″

(Ədəbiyyat qəzeti, 14 noyabr 2020)

***

Ali Baş Komandan obrazı ədəbiyyatımıza 2016-cı ilin Aprel döyüşləri ilə gəldi:

Milyonlar ayaqdadır, milyonlar hazır durub,

Milyonlar qurban gedir o günün gəlməsinə.

Azərbaycan – çırpınan əlli milyon Nidadır

Ali Baş Komandanın bir “Hücum” kəlməsinə!

(Arzu Əsəd, “Və Nida”. Bakı, “Elm və təhsil”, 2020, s. 6)

Gəldi və tüm Millət, Cəmiyyət, o cümlədən Ədəbiyyat əmrinə müntəzir oldu:

Ali Baş Komandanım!

Əmrinə müntəzirik…

(Ənvər Əhməd, ƏQ, 10 oktyabr 2020)

Şairlər səf-səf düzüldü:

…hücum əmri eşidirəm

“Vur” əmri verdi Komutanım –

“Gedək Qarabağa!”

(Mahirə Abdulla, ƏQ, 10 oktyabr 2020)

Yer üzünə sığa bilməz

Qarabağsız dərdim mənim,

Artıq Ali Baş Komandan

Əmr eləyib,

Onu dərddən qurtarmağa…

(Zeynal Vəfa, ƏQ,17 oktyabr 2020)

Baş Komandan verdi hücum əmrini,

Döyüşə qaldırdı öz ləşgərini…

(Şöhlət Əfşar, ƏQ, 31 oktyabr 2020)

Dur ayağa, yetər artıq,

Dur, Azərbaycan əsgəri.

Baş Komandan əmr verdi,

“Vur, Azərbaycan əsgəri!”…

(Elşad Barat, ƏQ, 18 sentyabr, 2021)

Əmrindən güc aldın Baş Komandanın,

Zəfərin mübarək, komandir oğlum!

(Nəzakət Məmmədli, ƏQ, 31 oktyabr 2020)

Vur əmrin dur əmri əvəz etməsin,

Haqçün axan qanlar hədər getməsin…

(Elnur Uğur, ƏQ, 24 oktyabr 2020)

Və Ali Baş Komandan komutan oldu:

Vur, əsgərim, vur! – deyə

                        əmr eləyir Komandan…

(Sabir Rüstəmxanlı, “Qarabağa dönüş” poemasından – ƏQ, 24 dekabr 2020)

Hər sözünə deyirik: “Bəli!” Baş Komandanım!

Hər əmrinə hazırıq Ali Baş Komandanım!

(Barat Vüsal, “Ali Baş Komandana” – ƏQ, 13 mart 2021)

…Zabitlər çıxmaz əmrdən,

Yumruğun var dəmirdən,

Ali Baş Komandanım!

(Abuzər Turan, “Zəfər nəğməsi”poemasından – ƏQ, 24 dekabr 2020)

Əmrinə müntəzirdir Azərbaycan Ordusu,

Halal olsun deyirəm Sənə bu torpaq, bu su,

Ananın südü kimi, atanın çörəyitək

Qarabağ üzərində dalğalansın bayrağın

Ana Azərbaycanın, Ata Azərbaycanın

                        döyünən ürəyitək

Ali Baş Komandanım…

(Vaqif Aslan, ƏQ, 10 oktyabr 2020)

Müharibə dövrlərində, görünür ki, elə belə də olur: “Prezident çıxışları da Ədəbiyyatdır. Sözün gur səsləndiyi, özü olduğu Ədəbiyyat. İctimai şüuru bir nöqtəyə cəmləyən, səfərbər və ifadə edən Ədəbiyyat…”

(T.Əlişanoğlu, “Qalibiyyət və ədəbiyyatın dərsləri” – ƏQ, 12 dekabr 2020)

27 sentyabr – 10 noyabr 2020, 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı, Ali Baş Komandan Obrazını topluma, millətə və dünyaya səslənən çıxışlarında Ali Komutanın özündən gözəl, özəl, əzəl göstərən, təqdim edən, yaradan olmadı; həm ingilis, ərəb, fransız, alman, ispan, italyan, türk və rus dillərində, Dünya və Millət dilində. “Həmişə vaxtında deyilmiş, kifayət qədər mürəkkəb hadisələrin, gərgin, qaynar, hər cəhətdən sürəkli (və ideoloji ehtiraslarla zəngin) proseslərin mahiyyətini böyük analitik istedad (və intellektlə) şərh edən, başlıcası isə Azərbaycan xalqının iradəsini bütün təfsilatı ilə əks etdirməyin parlaq ifadəsi olaraq ortaya çıxan bu möhtəşəm Söz…” Bu Sözü “tarixi qələbəmizi heç kimin təsəvvür edə bilməyəcəyi layihə gücündə həyata keçirən bir Lider işlətdi – Sözümüzün Ali Baş Komandanı!..”

(Nizami Cəfərov, “Sözümüzün Ali Baş Komandanı” – ƏQ, 14 noyabr 2020)

Millət bu dövrdə rəhbərini heç olmadığı qədər məğrur görür, tanıyır: “Müstəqillik mentaliteti və statusunu həmişə uca tutub qoruyan Ali Baş Komandan İlham Əliyevin bu gün dünyanın gözü qarşısında nümayiş etdirdiyi məğrur lider obrazı isə onun məqsəd və mövqeyinə real-əməli mündəricə qazandıran əsas rəmzlərdən oldu…”

(Elnarə Akimova, “Yalnız Qarabağ uğrunda”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020)

Çün: “Ötən əsrin 90-cı illərində ona görə uduzmuşduq ki, Qarabağ savaşını Vətən və xalq müharibəsinə çevirə bilməmişdik. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin gücü onda oldu ki, məhz bu amili nəzərə aldı, milləti milli-diplomatik səriştə, peşəkar və ali mənəvi-əxlaqi təməllər üzərində savaş hərəkatına hazırladı…”

(Elnarə Akimova, “Şuşada azan səsi”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)

“Dünya şahmat taxtasıdır. Azərbaycan dünyada öz gedişini etdi. Azərbaycan gedişi! Bunun adı xalq, ordu, rəhbər birliyidir!”

(Nərgiz İsmayılova, “Doğma Qarabağımıza qayıdırıq!”. –  ƏQ, 14 noyabr 2020)

“Bir sözlə, Qarabağ uğrunda böyük qələbə Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin planetar miqyaslı informasiya cəbhəsində, siyasət meydanında qazandığı böyük uğurdan, ciddi taktiki və strateji qələbədən başladı…”

(Sadıq Elcanlı, “Müqəddəs qələbəyə and içirəm”. – ƏQ, 31 oktyabr 2020)

“Gerçəkdən də Ali Baş Komandanın parlaq strategiyası – onun şəhər və kəndlərimiz işğaldan azad edildikcə, hər bir qələbə aktını tarix və müasirliyin vəhdətində, regional və beynəlxalq siyasətin kontekstində, real proseslərin axarında, əldə olunmuş nəticənin əsl dəyərində, hər cür polemikanın “alfa” mövqeyində qiymətləndirərək yüksək məntiq və siyasi-diplomatik məharətlə şərh etməsi bu müharibəni ermənilər üçün xaos, azərbaycanlılar üçün harmoniya başlanğıcına çevirirdi…”

(Rahid Ulusel, “Vətən müharibəsi və ədəbiyyatımız”. – ƏQ, 25 sentyabr 2021)

Şair deyir:

Birləşdik ən ağır dərdi-sərdə biz,

Birlikdə güclüyük xeyir-şərdə biz.

Ali rəhbərimiz, Baş sərkərdəmiz

sadiqdi andına, sözünə şükür…

(Kəmaləddin Qədim, ƏQ, 12 dekabr 2020)

Ədəbiyyata Ali Baş Komandan Vətən müharibəsinin ilk günündən, təbii-stixiyalı, qədəmbəqədəm yeriyir; hisslərə-emosiyalara, coşqu və şüurlara hakim kəsilir. Şairlər hər şeydən ziyadə bu missiyanı əzilmiş ruhun oyanışında, təbii, stixiyalı Kişilik kultunun, qətiyyət, cəsarət, ərənlik keyfiyyətlərinin, “kişilik istedadı”nın baş qaldırmasında, özünü-ifadəsində görür, arayırlar: 

Sən kişilik qeyrəti

Göstərdin millətinə.

Qovuşdun elə bil ki,

Yurd-yuva cənnətinə

Ali Baş Komandanım…

(Ənvər Əhməd, ƏQ, 10 oktyabr 2020)

Ali Baş Komandan dəmir yumruğun

düşmənin başına vuran kişidi,

millət, Prezidentin – arxan, dayağın,

Sözünün üstündə duran kişidi!

(Vahid Əziz, ƏQ 16 yanvar 2021)

“Dəmir yumruq” – bu gözəl söz

El-obanın dilindədir.

Dəmir yumruq dəmir kimi

Bir kişinin əlindədir…”

(Zahid Xəlil, ƏQ, 21 noyabr 2020)

Ali Baş Komandan, Heydərin oğlu!

Əsrin savaşını aparan kişi,

Yurdunu dünyaya tanıdan kişi…

(Şahnaz Şahin, ƏQ, 28 may 2021)

“Fərqindəyəm, Cəsarət və Kişilik istedadının bütün dünyaya görk edəcəyi müjdəni bəkləyirəm. Fərqindəyəm, o müjdə xəbəri bax elə bu saat, bu dəqiqə, bu saniyə Ali Baş Komandanımızın dilindən səslənəcək!.. Ruhu şad olacaq Qoç Koroğlunun! Babək qılıncına xəbər yetəcək…”

(Sərvaz Hüseynoğlu, “Gəlsin gəlməli Müjdə, yaxud eşq olsun Cəsarət istedadına”. – ƏQ, 7 noyabr 2020)

Abuzər Turanın oynaq xalq ruhunda qələmə aldığı lirik poemada “kişilik” məfhumu iki fərqli çalarda səslənir. Adi xalq müraciəti forması kimi, dağı dağdan endirir:

Sağ olsun Putin kişi,

Ağılla tutdu işi…

Və əksinə, ərənlik keyfiyyəti kimi, ucaldır:

Erməniyə dağ basan,

Üç Kişiyə can qurban,

Abuzər sizə heyran:

İlham, Tayyib, İmran Xan!”

(Abuzər Turan, “Zəfər nəğməsi” – ƏQ, 13 fevral 2021)

Ədiblər bu yüksəlişi milli-tarixi enerjinin oyanışına yozur və yazır: “Qədim türk dilində gözəl bir ifadə var – Eltəriş. Bu adı səpələnmiş yurdları bir mərkəz ətrafında birləşdirib dövlət quran xaqanlara verərdilər. Didilib-dağılmış Azərbaycan yurdlarını bir dəfə dərləyib dövlət qurmaq missiyası Şah İsmayılın üzərinə düşmüşdü. O bunu elədi. Mən həmişə belə hesab etmişəm ki, özünü 50 milyon azərbaycanlının Başqanı sayan İlham Əliyev də belə bir missiya ilə görəvlidir…

Bizim İlham xaqanımız eltəriş,

Türk elini toplamağa gəlmişik

Qızıl alma Bakıdadır, bunu bil,

Tanrı eli ülkümüzdən doğacaq.

Qəhrəmanlıq göydən gələr Qurd ilən,

Pozulmayan ülkümüz var yurd ilən…”

(Elxan Zal Qaraxanlı, “Ülkümüzün Qarabağ səhifəsi”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020)

Elxan Zal Qaraxanlının Qələbə ilində bir-birinin ardınca düzdüyü Qarabağ oçerklərində (“Ülkümüzün Qarabağ səhifəsi”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020; “Qarabağda Səlcuq şikəstəsi”. – ƏQ, 31 oktyabr 2020; “Yolunuz açıq olsun, cənab İlham Əliyev!”. – ƏQ, 24 dekabr 2020; “Şuşa – Pənahəlidən İlham Əliyevə qədər”. – ƏQ, 19 iyun 2021; “Şuşa düşüncələri”. – ƏQ, 4 sentyabr 2021) Ali Baş Komandanımız tarixin “2200 il dərini, Xaqan Metedən”, “Göy Türk, Xəzər, Səlcuq, Osmanlı ənənələri”ndən, “Şah İsmayıl qutu”, “Səlcuq şikəstəsi”, “Koroğlu cəngisi”, “Qarabağ şikəstəsi”ndən keçərək, gəlib “Turan qapısı”nı açır:

“Rəcəb Tayyib Ərdoğan və İlham Əliyev – iki böyük öndər. Tanrının inayəti ilə onlar hər ikisi demək olar ki, eyni zamanda, Türk əsrinin lap əvvəlində dövlət başına gəldilər. Əsrin Türk əsrinə dönməsinin təməlini qoymaq üçün gəldilər. Aram-aram, türk hökmdarlarına layiq bir hövsələ ilə məmləkətlərini gəlişdirdilər, camaatlarını hazırladılar və böyük zəfərlərin təməlini qoydular. Bu zəfər böyük bir yolun başlanğıcıdır, Turan yolunun!”

(E.Z.Qaraxanlı, “Qarabağda Səlcuq şikəstəsi”. – ƏQ, 31 oktyabr 2020)

Bu ki:

Allahın nəzərləri üzərinə enibdir,

Səndə qədim türklərin ruhu təzələnibdir,

Millətimin dilində adın əzizlənibdir,

Dünyaya tarix dərsin yenidən oxudanım,

Ali Baş Komandanım!

(Cavidə Məmmədova, “Ali Baş Komandanım”. – ƏQ, 21 noyabr 2020)

“Turan qapısı” anısını Əlibəy Hüseynzadənin 1915-ci ildə Çanakkala döyüşünə ithafən yazdığı şeirdən günümüzə Azər Turan iqtibas edir və ardıcıl Qarabağ esselərində (“Burası Turan qapısı” – ƏQ, 3 oktyabr 2020; “Salam Türkün Bayrağına və yaxud dağılan erməni mifi” – ƏQ, 24 oktyabr 2020; “Tanrının evi – Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər”. – ƏQ, 14 noyabr 2020; “Zəfər paradı və Nihal Atsız”. – ƏQ, 12 dekabr 2020; “9-luq”. – ƏQ, 24 dekabr 2020; “Görmədim”dən başlayan estetik qürub”. -ƏQ, 3 aprel 2021; “İstanbulun fəthi, Amerikanın kəşfi, qızıldərililərin soyqırımı…” – ƏQ, 1 may 2021) Ali Baş Komandanın Zəfər dastanı səhifələrinə Türkün ulu tarixindən dürüst, hər dəfə hədəfi vuran sərrast analogiyalar gətirir:

“Bu mənada İlham Əliyevi yalnız Alparslan, Fateh, Ənvər paşa və Atatürklə müqayisə etmək olar. Hətta savaş üslubları, savaş ritorikaları da bəzən üst-üstə düşür. Sakarya müharibəsi zamanı “Səddi-müdafiə yoxdur, səddi-vətən vardır” deyən Atatürk kimi, İlham Əliyev də “status-kvo yoxdur, təmas xətti yoxdur, onu biz ləğv etdik” deyir”

(Azər Turan, “Salam Türkün Bayrağına və yaxud dağılan erməni mifi” – ƏQ, 24 oktyabr 2020)

Həm “ilkləri” vurğulamaqla: “Üçrəngli bayrağımız nə 1918-ci ildə, nə də 1992-ci ilə qədər Qarabağda dalğalanmayıb. Buna tarixi fürsətimiz olmayıb. İndi o ilk dəfədir ki, Qarabağ səmasında dalğalanır. Bəlkə də yüz ildən çoxdur ki, Şuşa məscidinin minarəsində azan verilmirdi. İlk dəfədir ki, Gövhər Ağa məscidinin minarəsindən azan səsi eşidilir…”

(Azər Turan, “Tanrının evi – Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)

Tarixi analogiyalardan poeziya da qaçınmır. Hünəri göstərməyin ən bariz, əyani üsulu, görünür ki, elə budur:

…İlbilgə xatun Mehriban,

Bilgə kağanımız İlham olsun!

Qazilərimizə ehtiram,

Dost ellərə salam olsun!

(Əsəd Cahangir, “Xarıgülnar”. – ƏQ, 22 may 2021)

Siz olduz tarix yazan

İlham ilə Ərdoğan.

Sizinlədi ruhları

Atatürklə Heydərin

Türkün uğurlarına

Gök üzündə sevinir.

Gürşad, Mete, Oğuz xan

İlham ilə Ərdoğan.

(Seymur Şeydayev, ƏQ, 14 noyabr 2020)

Xətai amalı bu gün oyaqdır,

Nadirin əməli bu gün dayaqdır,

İlhamın təməli bu gün mayakdır!

Yeni çağ başladır xan Azərbaycan!

Türkiyə, Pakistan, can Azərbaycan!

(Zaur Ustac, ƏQ, 25 sentyabr 2021)

Şah İsmayıl – Sultan Səlimdən ən nəhayət itələnib, Ali Baş Komandan yeni tarix başlatır: “Və gün gəldi. Heydər oğlu İlham Əliyev və Rəcəb Tayyib Ərdoğan türk törəsinin və ümmət qayəsinin Sultan Səlim və Şah İsmayıldan başlayan pozğunluğuna son qoydular. Qəflət yuxusunda yağı pəncəsi altında inləyən İslam ümmətinə örnək göstərdilər…”

(Elxan Zal Qaraxanlı, “Ülkümüzün Qarabağ səhifəsi”. – ƏQ, 3 oktyabr, 2020)

Ali Baş Komandan Tarix yazır: “Bizim günlərdə yalnız Ordumuzun deyil, Milli ruhumuzun da Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə bütün dünyanın gözləri qarşısında Azərbaycan xalqının yeni tarixi yaradılır…”

(Nizami Cəfərov, “İrəvan”. – ƏQ,7 noyabr 2020)

…Tarixin yaddaşına

Tarix yazan sərkərdəmiz!

Hər sözündə, kəlməsində

Ümid var, qətiyyət var,

Məğrur baxışlarında

Sevgi var, ləyaqət var.

Düz yolu – Heydər yolu,

Öz yolu – Heydər yolu.

Ulu öndərin oğlu

Ucaldır hürr səsini.

(Adil Şirin, ƏQ, 17 oktyabr 2020)

Bu, başqa bir yol deyildir, həmincə tarixi analogiyaların davamında gələn “Ulu Öndər yolu”dur.

Qəlbən xəbərdaram el sevgisindən –

millət “Heydər” deyib, “İlham” eşidib,

ruhu bağışlayar Öndərin, desəm:

“Atadan bir addım da irəli gedib!”

(Vahid Əziz,”Ali Baş Komandan”. – ƏQ, 21 noyabr 2020)

Tarixi yaddaşla yanaşı, poetik ilham da ekzistensial “Öndər oğlu – Heydər yolu” motivi-ideyası-qafiyəsi üzərində məxsusən israrlı, yekdildir. Belə:

O hər kəsin dostudu,

Xalqın qəhrəmanıdır.

Hər kəsin Prezidenti

İlham Heydər oğludu!

Ulu öndər oğludu!..

…Yolu öndər yoludu!”

(Fikrət Qoca, “İlham Heydər oğludu!” – ƏQ, 24 oktyabr 2020)

Ulu öndər balası,

Elin qeyrət qalası,

Yağıdan öc alası,

Tarixə ad salası

Ali Baş Komandanım!

(Abuzər Turan, “Ali Baş Komandanım”. – ƏQ, 24 dekabr 2020)

…Sən oğlu deyilsənmiş təkcə ulu öndərin,

Ey bu xalqın, millətin oğlu –

                        Baş Komandanım,

Hər əmrinə hazırıq, Ali Baş Komandanım!

(Barat Vüsal, “Ali Baş Komandana”. – ƏQ, 13 mart 2021)

Bu yol Heydər yoludur, ona bayraqdar oldun,

Həm oğul, həm vətəndaş,

            həm də Komandan oldun,

Qələbəylə, zəfərlə bu əsrə imza qoydun.

Dünyanın tarixində yeni səhifə açanım,

Ali Baş Komandanım!

(Cavidə Məmmədova,”Ali Baş Komandanım”. –  ƏQ, 21 noyabr 2020)

Yaxud belə, hamılıqla:

Ali Baş Komandanım,

İndi sən hamınınsan.

Rəssam fırçasınınsan,

Şair ilhamınınsan…

(Musa Ələkbərli – ƏQ,24 aprel 2021)

Sən göyün oğlusan, sən yerin oğlu,

Xoş xəbər gətirən səhərin oğlu.

Sınmaz Ulu Öndər Heydərin oğlu,

Ali Baş Komandan, var ol, min yaşa…

(Fəxrəddin Teyyub, ƏQ,7 noyabr 2020)

Adınla başlanır qeyrət dastanım,

Min yaşa, müzəffər Baş Komandanım!..

Sərkərdə oğlusan Dədə Heydərin,

Cürətin yenilməz, hikmətin dərin…

…Arzu yollarımda ümid sarvanım…

Tanıtdın cahana öz ünvanını,

Yaşatdın millətə zəfər anını.

Üçrəngli bayrağım öpür alnını,

Adınla öyünür Azərbaycanım,

Min yaşa, müzəffər Baş Komandanım!

(Balayar Sadiq, ƏQ,7 noyabr 2020)

Baş Komandan – Heydəroğlu

Qarabağa cızıb yolu.

Bayrağımız sağı-solu,

Yollar nura boyanıbdı…

(Əbülfəz Muxtaroğlu, ƏQ,24 oktyabr 2020)

Ali Baş Komandanım, yaşa var ol, yüz yaşa!

Saldığın zəfər yolu tamaşadır, tamaşa,

Bu yolu tutmalıyıq başdan-başa qumaşa,

Bu yol ata arzusu – bu yol Öndər yoludur,

Bu yol Şuşaya gedir, bu yol Zəfər yoludur!

(Asim Yadigar, ƏQ,18 sentyabr 2021)

***

Ali Baş Komandanın 2020-ci ilin sentyabr-noyabrında başlatdığı Vətən müharibəsi – Müqəddəs savaşımızdır. “30 ildir Qarabağda savaş gedir. Amma bu savaş Vətən müharibəsi – Qurtuluş savaşı müstəvisinə indi keçdi. Ali Baş Komandan İlham Əliyev savaş əmrini “Qarabağ Azərbaycandır və nida!” hökmü ilə verdi. Millətimizin ruhunu bayraq kimi dalğalandıran bu sözlər müqəddəs Azərbaycan kitabının son savaş ayəsidir: “Qarabağ Azərbaycandır və nida!”

(Azər Turan, “Burası Turan qapısı”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020)

Biz nöqtə yox, nida qoyduq,

Bu, Qələbə nişanıdır!!!

(Musa Ələkbərli, ƏQ,

10 oktyabr 2020)

“Ayə” sözünün özü müqəddəsliyə işarədir. Elxan Zal Qaraxanlı bir silsilə şeirini “Savaş ayələri” adlandırır. (“Qarabağda yeni tarix yazılır. Savaş ayələrindən seçmələr”. – ƏQ, 17 oktyabr 2020):

Gözəldir savaş tamı,

Bu yurdun var İlhamı… 

Rüstəm Kamal “xalqımızın Qarabağla bağlı ekzistensial təcrübəsi”ndən söz açan məqaləsini “Müqəddəs savaşımız və sözümüz” adlandırır; başqa bir yazıda müqəddəsliyə dalır və arzu edir: “Bu gün Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyev müqəddəs savaşımızla yalnız torpaqlarımızı deyil, adlarımızı da azad edir, yerinə qaytarır. – Suqovuşan, Çinarlı… Ümid edirəm ki, Pənah xanın müqəddəs adı da qayıdacaq və şəhər əbədi xoşbəxt taleyinə qovuşacaqdır…”

(Rüstəm Kamal, “Pənah xanın ruhu”. – ƏQ, 24 oktyabr 2020)

Abuzər Turan “Zəfər nəğməsi” lirik poemasında “müqəddəs qalib üçlük” ifadəsini işlətdi və populyarlaşdırdı:

Abuzərəm, dastanım

Sona çatdı, ay canım,

Var olun, qəhrəmanım:

İlham, Tayyib, İmranım,

Müqəddəs Qalib Üçlük!

(Abuzər Turan, “Müqəddəs Qalib Üçlük”. – ƏQ, 6 mart 2021)

Akademik İsa Həbibbəylinin fikrincə: “Müqəddəs Qalib Üçlük” anlayışı Abuzər Turanın bədii kəşfi, xalqlar və dövlətlərarası qarşılıqlı etimadın poetik düsturudur…”

(İsa Həbibbəyli, “Böyük Zəfərin poetik dastanı”. – ƏQ, 24 aprel 2021)

Ali Baş Komandan məqamının və məramının özü müqəddəsdir, qutludur:

…dözməzdi Türk dünyası,

                        Türk qeyrəti, Türk övkəsi,

dözməzdi Azərbaycan ordusu,

                        Azərbaycan ölkəsi,

dözməzdi bu elin adı-sanı,

müqəddəs bir ad daşıyan

Ali Baş Komandanı!

(Əhməd Qəşəmoğlu, ƏQ,5 dekabr 2020)

Müqəddəs savaşımızda ədəbiyyat Ali Baş Komandanı fateh kimi tanıdı; doğma torpaqların yox ki, qəlblərin, arzuların, xəyalların fatehi, türk ruhunun fatehi:

“Qarabağda yeni tarix yazılır. Şanlı ordu qorxu yeyən düşməni döyə-döyə, xınca-xınca yürüyür. Bu ordu nə böyük ordudur, bu Komandan nə böyük Komandandır…”

(E.Z.Qaraxanlı, “Qarabağda yeni tarix yazılır. Savaş ayələrindən”.- ƏQ,17 oktyabr 2020)

…Əmr varmı olmasın sənin əmrinə bağlı,

Sərkərdəlik elmindən hali, Baş Komandanım!

Hər əmrinə hazırıq Ali Baş Komandanım!

(Barat Vüsal, “Ali Baş Komandana” – ƏQ, 13 mart 2021)

Bu mübarək yerişin, bu duruşun mübarək,

Bu ləngərin, səngərin, bu vuruşun mübarək,

Ali Baş Komandanım…

(Vaqif  Aslan, ƏQ,10 oktyabr 2020)

Ali Baş Komandan vuran qolumuz,

Amalımız bəlli, haqdır yolumuz…

(Şövkət Zərin Horovlu, ƏQ,10 oktyabr 2020)

Allah güc-qüvvət versin, mənim haqq savaşıma,

Ali Baş Komandanım “irəli” deyir ancaq…

(Ağacəfər Həsənli, ƏQ,31 oktyabr 2020)

Arxanda dayanıbdı o Ali Baş Komandan,

Hər addımı qətiyyət, hər addımı cəsarət!

Millətin ruh bayrağı, bayraqdarı da odur,

Odur Haqqın haqq səsi, o səsdə ulu qeyrət…

(Xanəli Kərimli, ƏQ,10 oktyabr 2020)

Ali Baş Komandanım elin bayraqdarıdır!

Yolumuz haqqa doğru, zəfərlərə sarıdır!

Bayrağım millətimin, ölkəmin vüqarıdır!..

(Güləmail Murad, ƏQ,10 iyul 2021)

Ali Baş Komandan qürurla bu dəm

Çevrilib üz tutdu Xudafərinə.

Bizim gözümüzdə dəyişdi aləm

Dilimiz çevrildi min afərinə…

(Vaqif Aslan, ƏQ,12 dekabr 2020)

Sən başdan-ayağa qürursan, qürur,

Sən ey komutanı Tanrıkut əsgər!

(İbrahim İlyaslı, ƏQ,24 dekabr 2020)

Vətən müharibəsinin hər var günü, haqq günü Ali Baş Komandan alqış yiyəsidir:

…Alqışlar, alqışlar, alqışlar ona!..

(Vaqif Aslan, ƏQ,12 dekabr 2020)

Alqış qazilərin, ordumuzun,

Dağ titrədən gur səsinə.

Alqış xalqımızın, yurdumun

Alov saçan nəğməsinə, nəfəsinə,

Bu xalqın sərkərdəsinə.

İlham sənə, alqış sənə!

Böyük Azərbaycan

Qalxıb ilk pilləsinə.

Azərbaycan alqış sənə!

(Fikrət Qoca, ƏQ,24 dekabr 2020)

Ramiz Duyğunun “Böyük qələbəmizin Ali Baş Komandanı” şeiri başdan-başa alqışlar üzərində köklənmişdir: “Mənim, sənin və onun Ali Baş Komandanı / Azərbaycan Ordusunun Ali Baş Komandanı!..”; “Basılmaz dövlətimin, / Minnətdar millətimin / Ali Baş Komandanı…”; “Yenilməyən xalqımın, / hüququmun, haqqımın / Ali Baş Komandanı…”; “Üçrəngli Bayrağımın, / Əbədi növrağımın / Ali Baş Komandanı…”; “Hər sözümün, şeirimin / Ali Baş Komandanı…”; “Şuşa, Laçın həsrətli sevdalı qəlbimizin / Ali Baş Qəhrəmanı! / Böyük qələbəmizin Ali Baş Komandanı!”

(Ramiz Duyğun, “Böyük qələbəmizin Ali Baş Komandanı”. – ƏQ,10 oktyabr 2020)

Şair “Qalibiyyət dastanı”nda yazır:

Nə qədər tərif yazsaq

Ali Baş Komandana,

Yenə, yenə də azdı!

Xalqımın canı, qanı!

O bu əsrin qəhrəmanı!

Şanlı tariximizdə

Yeni tarix yaratdı,

Yeni tarix də yazdı! 

(Ramiz Duyğun, “Qalibiyyət dastanı”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)

***

Ali Baş Komandan obrazının təntənə Zirvəsi, Zirvə görüntüsü, şəksiz ki,  Qarabağın xilaskarı, Şuşanın fatehi məqamıdır. Bu yerdə hər hansı Söz, 2020-ci il 8 noyabr günü, Şəhidlər xiyabanı, Üçrəngli bayraq, Dövlət himni, Azadlıq, müstəqillik mücahidlərinə “Əbədi məşəl” abidəsi önündə, hərbi geyimli Azərbaycan Prezidenti, müzəffər Ali Baş Komandanın mücəssəm obrazı, qürur, əzəmət, qalibiyyət dolu nitqinin yanında solğun, aciz görünə bilər:

“Bu tarixi bir gündə Azərbaycan xalqına bu müjdəni vermək mənim həyatımda bəlkə də ən xoşbəxt günlərimdən biridir.

Əziz Şuşa, sən azadsan!

Əziz Şuşa, biz qayıtmışıq!

Əziz Şuşa, biz səni dirçəldəcəyik!

Şuşa bizimdir! Qarabağ bizimdir! Qarabağ Azərbaycandır!”(ƏQ, 14 noyabr 2020)

Bütün patetik, möhtəşəm, ictimai-siyasi məzmunlu notlarla birgə, Ali Baş Komandanın çıxışında lirik-həzin, riqqətli məqamlar da yer alır: “Mən bu gün, eyni zamanda, ulu öndər Heydər Əliyevin məzarını ziyarət etdim, onun ruhu qarşısında baş əydim. Ürəyimdə dedim, xoşbəxt adamam ki, ata vəsiyyətini yerinə yetirdim. Şuşanı azad etdik! Bu, böyük Qələbədir! Şəhidlərimizin, Ulu Öndərin ruhu şaddır bu gün! Gözün aydın olsun, Azərbaycan! Gözünüz aydın olsun dünya azərbaycanlıları!”

(ƏQ, 14 noyabr 2020)

Ali Baş Komandanın obrazında qalib akkordlar, məğrur tonallıq, sevinc-şadyanalıq kultu hakim Səsi təmsil edir, affekt və effektlərini ədəbiyyata da sızdırır. 

Bükülmüşdü qəddimiz,

Ayrılığın əlindən,

Bir şad xəbər eşitdik

Komandanın dilindən…

(Rafiq Yusifoğlu, “Gözlərin aydın,Şuşa!”. – ƏQ, 5 dekabr 2020)

“30 ildən sonra Ali Baş Komandanın “Şuşa, sən bizimsən. Şuşa, biz qayıtdıq. Şuşa, biz səni yenidən dirçəldəcəyik” nidaları Azərbaycan poeziyasının baş mövzularından biri oldu. Misralarımızı azad Şuşa nəğmələri bəzədi…”

(Mərziyyə Nəcəfova, “Azad Şuşanın poetik ifadəsi”. – ƏQ, 25 sentyabr 2021)

Ulu Öndər “Şuşa”, – deyə

nitq eləyirdi,

– Vətən Ana həsrətidi,

Şuşa həsrəti.

– Xoşbəxtəm ki, – oğlu İlham

belə deyirdi:

– Mən yerinə yetirmişəm

bu vəsiyyəti.

Cənab Baş Komandan,

halaldı Sizə…

(Nəriman Həsənzadə, “Cənab Baş Komandan, halaldı Sizə”. – ƏQ,15 iyun 2021)

Otuz ildən bir az çox

Ali Baş Komandanın nigaran ürəyində

Baharlayıb, qışlayıb.

Bu yol otuz il əvvəl,

Ali Baş Komandanın ürəyindən başlayıb,

Ürəyində yatıbdır…

(Ramiz Duyğun, ƏQ,4 sentyabr 2021)

Ali Baş Komandan söylədi özü:

Salam, əziz Şuşa, biz qayıtmışıq…

(Hüseyn Bağıroğlu, ƏQ,3 dekabr 2020)

Bitdi Qələbəylə hicranın sonu,

Xəbərdən bülbüllər gəldilər cuşa,

Gənclik illərində görmüşdü onu –

Səsindən tanıdı İlhamı Şuşa…

(Vahid Əziz, “Heyrət səcdəsi”, ƏQ,16 yanvar 2021)

Qarabağ bizim yerimiz,

Meydandayıq hər birimiz.

Baş Komandan öndərimiz,

Gəlmişəm, Şuşam, gəlmişəm,

Gəlmişik, Şuşam, gəlmişik.

(Orxan Paşa, 4 sentyabr 2021)

II Qarabağ müharibəsində tarixi qələbənin hüdudları işğal altındakı torpaqların yenidən-fəthi ilə bitmir, Ali Baş Komandanın mənəvi xilaskarlıq missiyası üzərinə, ikiqat dəyərlənir:

“Eyni vaxtda paytaxtda alman jurnalist ordumuzun sərkərdəsinə: -Şuşa sizin üçün bu qədərmi qiymətlidir? – deyəndə Ali Baş Komandan əsgərlərin cəbhədə düşmənə verdiyi eyni cavabı verdi: -Bəli, Şuşa bizim üçün heysiyyat, qürur məsələsidir…”

(Aygün Bağırlı, “Möcüzəli və saf Şuşa”. – ƏQ, 14 oktyabr 2020)

Cənab İlham Əliyev…

Geydi döyüş paltarın

Sıyrıldı qılınc kimi.

Qoymadı Qarabağı

Qalsın bir qaxınc kimi…

(Zahid Xəlil, ƏQ,21 noyabr 2020)

Müharibənin ilk çağlarında düşünürdüm: “1990-cılardan, Ulu Öndər Heydər Əliyevdən sonra bir daha “Xilaskar!” missiyası, Azərbaycan torpaqlarının azad olunması, Qarabağın xilası şansı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin adına yazıldı. Həm də daha böyük miqyasda, daha gərgin cəbhələrdə…”

(T.Əlişanoğlu, “Tarixin fürsəti”. – ƏQ,3 oktyabr 2020)

Fazil Güney, “Xilaskar!” məqaləsində yazır: “Ümummilli lider Heydər Əliyev müstəqilliyini bərpa etmiş dövlətimizi dağıdılmaqdan qurtarmışdı, İlham Əliyev isə itirilmiş torpaqlarımızı döyüşlə aldı, milləti töhmətdən qurtardı. Son 30 ildə bütün azərbaycanlılar ilk kərə 10 noyabr 2020-ci ildə dərindən nəfəs alıb içərilərindəki acıları, “məğlub xalq” duyğularını sevinc göz yaşları ilə boşaltdılar…”

(Fazil Güney, “Xilaskar!” – ƏQ,24 dekabr 2020)

Zülmət getdi Qarabağdan,

ömrünü çıraq elədin,

var ol, Ali Baş Komandan –

çox günahkar nəsillərin

üzlərini ağ elədin!

(Vahid Əziz, ƏQ,31 dekabr 2020)

Odur ki, Ali Baş Komandanımız şairlərin rübabında şeirləşir, heykəlləşir, bayraqlaşır:

Ən gözəl şeiri sən yazdın,

Ali Baş Komandanım!

Mübtədası, təyini, xəbəri öz yerində…

(Şahnaz Şahin, ƏQ,28 may 2021)

“İkinci Vətən müharibəsinin simvolları xalqımızın düşüncələrinin, ümidlərinin, nəhayət varlığının dünyaya çatdırılma vasitəsi idi, ümummilli ideyaların təsdiqi idi. Rəhbər və Sərkərdə kimi İlham Əliyev şəxsiyyətinin simvolikası həmin simvol sistemində haqlı və möhtəşəm yerini tutur…”

(Rüstəm Kamal, “Ali Baş Komandan, müqəddəs savaşımız və simvollarımız”. – ƏQ, 8 may 2021)

Ürəkdən sevir bu millət Səni.

Milli Qəhrəmansan – Baş Komandansan,

Heykəlin qoyulub ürəyimizdə.

Canlı simvolusan Azərbaycanın,

Sən tarix yaratdın, zəfər tarixi,

Millət tarixi, bəşər tarixi.

Adın qızıl xətlə yazılacaqdır:

İlham tarixi – Heydər tarixi.

(Nizaməddin Şəmsizadə, “Erməni faşizmi”. – ƏQ, 31 oktyabr 2020)

Nərsən, kim deyər ki, nər axtarıram,

Pirsən, heç kəs deməz pir axtarıram.

Sənin heykəlinə yer axtarıram,

Ali Baş Komandan, var ol, min yaşa!

(Fəxrəddin Teyyub, ƏQ,7 noyabr 2020)

Ərdoğanla İlhamımız bir oldular,

Şirdən doğub törəyənlər şir oldular,

Xəzər, Egey, Dəclə, Fərat, Kür oldular,

Birlikdə əl qoydu onlar qırx dörd günə,

Qızıl heykəl qoydu onlar qırx dörd günə.

(Əjdər Ol, ƏQ,14 noyabr 2020)

Azad nəfəs alır torpaqlarımız,

Göylərə ucalır bayraqlarımız!

Öndə yol göstərən Baş Komandandır,

Qarabağ bizimdir – Azərbaycandır!

(Nizami Muradoğlu, ƏQ,24 dekabr 2020)

Ey Ulu məmləkətin Ali Baş Komandanı!

Şücaətin, qeyrətin dünyaya dastan oldu.

Sən bu xalqın qəlbində elə heykələ döndün,

Tarix unuda bilməz, tarixə dastan oldun…

(Rəqibə Qəvvas, ƏQ,16 oktyabr 2021)

Ali Baş Komandan adına bugün ədəbiyyatda duyğu və düşüncələrin hər çalarını görürük.

Mötəbər alim sözünü də: “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, qalib Ali Baş Komandan kimi İlham Əliyevin qədim Azərbaycan torpağı olan Qarabağı erməni işğalından azad etməsi ölkəmizin çoxəsrlik tarixinin misilsiz və nadir tarixi hadisəsidir…”

(İsa Həbibbəyli, “Böyük qayıdışın ədəbi və əbədi təntənəsi”. – ƏQ,4 sentyabr 2021)

Ağsaqqal yazıçı ərki, dərki, dua-sənasını da: “82 yaşım var, Allaha, taleyimə, ordumuza, Ali Baş Komandana dua edirəm ki, uşaqlığımın, yeniyetməlik çağımın, ahıl illərimin şəhəri Şuşanın azad olunduğu günü görə bildim. Gözün aydın…”

(Anar, “Gözün aydın, Şuşam,gözün aydın!” – ƏQ, 14 noyabr 2020)

Xoş günlərin xatirə notları, şükranlığını da: “…çünki bu otuz illik erməni işğalının təcrübəsi göstərdi ki, dünyanı ikili standartlar idarə edir və İlham Əliyev həm Prezident, həm də Ali Baş Komandan kimi məhz bu ikili standartlar dünyasında ortaya son dərəcə ciddi və son dərəcə də cəsarətli iradə qoydu. Bu iradə nəticəsində Azərbaycan əsgəri Şuşanı və adlarını bir-bir yazacağam: Cəbrayılı, Füzulini, Qubadlını, Zəngilanı, Hadrutu, Laçını, Ağdamı, Kəlbəcəri işğaldan azad etdi”

(Elçin, “Şuşanın dağları başı dumanlı”. – ƏQ, 20 mart 2021)

Müdrik şair xəyalatını da:

Şuşa yolu, Zəfər yolu,

Otuz illik səfər yolu!

Cənab Ali Baş Komandan,

Səfərdəsən sən o vaxtdan…

Uzaq-yaxın o yollarda!

Yol içindən yol seçirsən,

Keçilməz yollar keçirsən –

Fikrin-zehnin yollarını,

44 günün yollarını.

(Nəriman Həsənzadə, “Zəfər yolu”. – ƏQ, 18 sentyabr 2021)

Ədəbi tənqidçi qətiyyətini də: “Hörmətli Prezidentin təmirdən sonra Vaqif məqbərəsi önündəki çıxışı Şuşaya və oraya toplaşan Azərbaycan ziyalılarına bir qətiyyət, bir əminlik çağırışı idi. Heydər Əliyev Fondunun, onun prezidenti Mehriban xanımın Şuşa ilə bağlı gördüyü işlər isə göz qabağında idi. Şuşa öz tarixinin, əgər belə demək mümkünsə, pleyada mərhələsinə qədəm qoyur…”

(Vaqif Yusifli, “Şuşa”.- ƏQ,4 sentyabr 2021)

Tüm qələm əhlinin minnətdar səcdəsini də: “Mümkünsüz” olanı mümkün edən müdrik Prezidentimiz, qüdrətli sərkərdəmiz İlham Əliyevin, torpaqlarımızın erməni murdarlarından təmizlənməsində qanlı döyüşlərə alp-ərənlər kimi atılan əsgər və zabitlərimizin rəşadəti önündə diz çökürəm…”

(Adil Cəmil, “Dünya belə qalmaz”demişdik”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)

Bir neçə şairlər sözünü əruzda da deyir:

Artıq Qarabağ ərşinəcən dalğalı bayraq

İlham deyir, İlham deyir, İlham deyir ancaq!

(Akif Azalp, ƏQ, 14 noyabr 2020)

Hecada da:

Nə qədər qəlbləri sevgisi sarmış,

Ali Baş Komandan bəxtini yazmış…

(İbrahim Yusifoğlu, “Şuşa”, ƏQ,14 noyabr 2020)

Həm sərbəst də:

Ali Baş Komandan,

Əzminlə tarixi yaz sən yenidən,

Ali Baş Komandan, şanlı sərkərdə!

(Elnur Uğur, ƏQ,24 oktyabr 2020)

Yeni “Qarabağnamə”də düşmənə qarşı həcviyyat da yer alır:

Alçaqdır Nikol tula,

Satılıb “yaşıl” pula,

Çevirdin onu qula,

Qoy getsin çala-çala,

Ali Baş Komandanım!

(Abuzər Turan, “Ali Baş Komandanım”. – ƏQ, 24 dekabr 2020)

Hərbə-zorba da:

…Sonun gəlib, az qalıbdı,

                        göməcəyik səni gora

Gəl, İlhamdan üzür istə,

                        günahların çoxdur sənin!

Ağ bayrağı qaldır, Nikol,

                        başqa yolun yoxdur sənin!

(Şöhlət Əfşar, ƏQ,14 noyabr 2020)

Həcv dili də:

Qovur öz yuvasına quduzlaşan itləri

Ali Baş Komandanın qələbə tvitləri!

(Sabir Rüstəmxanlı, “Qarabağa dönüş”. – ƏQ, 24 dekabr 2020)

Qəzəb də güclüdür: “Onun içindəki qəzəb və hirs gücləndikcə, mübarizə əzmi bir az da artırdı, Dəmir Yumruq ağırlaşırdı, sərtləşirdi. Sarkisyanlar, Paşinyanlar başa düşmürdülər ki, onu daha çox qəzəbləndirməklə, öz başlarına enəcək Dəmir Yumruğu bir az da ağırlaşdırırlar…”

(İlqar Fəhmi, “Xarıbülbül metamorfozası”. – ƏQ, 22 may 2021)

Qarğış da yerindədir:

Xankəndi, Laçın yolu,

İgidlər olsun dolu,

Möhkəmlət sağı-solu,

Düşmənin sınsın qolu,

Ali Baş Komandanım!

(Abuzər Turan, “Ali Baş Komandanım”. – ƏQ, 24 dekabr 2020)

Rüstəm Kamal Vətən müharibəsinin ilk günlərində yazırdı: “Əsgər həyatının, səngər məişətinin xalq yumoru ilə süslənmiş əsərlərə ehtiyacı var. Belə deyirlər ki, A.Tvardovskinin məşhur Vasili Tyorkin obrazının bədii təxəyyül məhsulu olmasına uzun müddət inanmayıblar. İnanırıq ki, sıravi Əhmədin də folklor qəhrəmanı kimi obrazı yaradılacaq və seviləcək”.

(Rüstəm Kamal, “Müqəddəs savaşımız və sözümüz”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020)

Bizdə sihalar, pualar, dronların şücaəti haqqında əsərlər yazılmadı; amma xalq ruhu ilə süslənmiş “Zəfər nəğməsi” yarandı. Sanki birnəfəsə yazılan İthafda Abuzər Turan deyir: “Qırx dörd günlük Vətən müharibəsində poladdan da sərt iradə, vətənpərvərliklə yoğrulmuş əzmkarlıq, mənfur düşmənlə mərdanə döyüş aparmaq nümunəsi, ağılasığmaz qəhrəmanlıq örnəyi, dünyanı heyrətə salan qeyri-adi sərkərdəlik və siyasətçi etalonu nümayiş etdirən, halal torpaqlarımızı yağı tapdağından qurtaran, xalqımızın təhqir edilmiş qeyrətini cənnətməkan şəhidlərimizin müqəddəs qanı ilə arındırıb paklandıran, millətimizin aşağılanmış heysiyyətini xilas edən, Azərbaycanımızın yeni şanlı tarixini yaradan, bu misilsiz qələbələrlə yanaşı, özünün və atasının – ustadının mübarək adlarını əbədi olaraq tarixin silinməz səhifələrinə qızıl hərflərlə həkk edən dəmir yumruqlu, ulu öndər yadigarı, xalqımızın güvənc ünvanı, pənah yeri, istəkli lideri, sərkərdəmiz, Ali Baş Komandanımız İlham Heydər oğlu Əliyevin, həmçinin vahid bir yumruq kimi onun ətrafında birləşən müdrik millətimizin və Vətən yolunda varlığını əsirgəməyən Qalib Ordumuzun şəninə min-min alqışlar və səcdələrlə Moskvadan, xalq ruhunda qələmə alınmış qırx dörd bəndlik kiçik bir Zəfər nəğməsi” (Abuzər Turan, “Ali Baş Komandan”. – ƏQ, 24 dekabr 2020) Fevrən hiss olunur ki, şairi böyük coşqu, ilham danışdırır.

Poema, lirik tonalllıqda, təbii ki, epika ilə ayaq alır:

Otuz il yasa batdıq,

Qəm alıb, qüssə satdıq,

Gecələr sərsəm yatdıq,

Sayəndə kama çatdıq,

Ali Baş Komandanım.

Nikol lap ağ eylədi,

Bizə hədyan söylədi,

Xox gəldi, bərk küylədi,

Gör yağıya neylədi

Ali Baş Komandanım…

Liro-epik başlanğıc gəlişdikcə tədricən xalq duyğuları üstünlük qazanır, vəcdə gəlir və mətni bütünlüklə ələ alır. Məqalənin irəlisində də sitatlar gətirdiyim kimi, Vətən müharibəsi gedişatında daha hansı duyğu seli, ürək mizacı, söz məcazları yoxdur ki: Ali Baş Komandana xitabən, ricət, əzizləmə, alqış, inam, heyrət, heyranlıq, şəninə tərif, fəxarət, qürur, dua-səna, həmd, nisgil, qisas, müdrik ovqat, öyüd, arzu, dilək, mədət; eyni zamanda düşmənə nifrət, qəzəb, acığ, həcv, qarğış, söyüş, lağ, şəbədə… – şair təbi, xalq danışıq ədasında “Zəfər nəğməsi”ndə təcəssüm olunmasın?! Gərək ki, tamdır. Poemanın bayatı təqtində, yeddilikdə, oynaq müxəmməs ladında ərsəyə gəlməsi də təsadüf deyil. Özümüzü-sözümüzü, bildiyimiz-gördüyümüz- yaşadıqlarımızı, münasibət və müdaxiləmizi, haşa 44 günlük ovqatımızda nə varsa da, gözlənilməz tərzdə deyir, içimizi-çölümüzü bədahətən faş edir, “rüsva”edir. Poemada Qalib Xalq ədası üstün, aparıcıdır:

Yar olsun Yaradanım!

Mədət, şahi-mərdanım!

Möhkəm dur, gözüm,canım!

Ey Türk oğlu, İlhamım!

Ali Baş Komandanım!

Abuzər Turanın “Zəfər nəğməsi” lirik poeması üç ölkə başçısı – İlham Əliyev (“Ali Baş Komandanım!” – ƏQ, 24 dekabr 2020), Rəcəb Tayyib Ərdoğan (“Sayın Cümhur Başqanım”- 23 yanvar 2021) və İmran Xanın (“Əziz Vəziri Əzəm”- ƏQ, 13 fevral 2021) parlaq obrazlarına işıq salmaqla, zamandan doğulan və zamanı yaddaşlara köçürməyə səy edən poetik məqam kimi  (“Müqəddəs qalib üçlük” – ƏQ, 6 mart 2021) önəmlidir. Fəsillərin ayrı-ayrı qəhrəmanları, xitabları olsa da, hər birində xalq ruhu, qalib xalq ədası qalır, ötüb-gedən zamana Sözünü deyir.

Ümumxalq sevgisindən doğulan “Zəfər nəğməsi” Ali Baş Komandana bir növ ədəbiyyatın hesabatıdır.

***

“Ədəbiyyatda Ali Baş Komandan” məqaləsi başlıcası “Ədəbiyyat qəzeti”nin materialları əsasında qələmə alınmışdır. Yazını mənimcə qəzetin baş yazarı Azər Turanın narahat düşüncələri ilə sonuclamaq da daha doğru olar:

“…Ədəbiyyatımız millətimizi dünyada tanıda bilməsə də, qırx dörd gündə ordumuz onu dünyaya təqdim etdi. Kaş ki, müzəffər Ali Baş Komandanımızın yanında da Atatürkün çevrəsində olduğu kimi, azərbaycanlı bir Mehmet Akif Ərsoy olaydı…”

(Azər Turan, “Tanrının evi – Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)

Nə qəm, bəlkə eynisi olmasa da əvəzində, müntəzir Obrazı vardır:

Gəldi o müqəddəs an,

sən Ali Baş Komandan!

Əmrindədir bu yurdun,

bu torpağın ərləri,

Ver, ver bizə zəfəri!

(Arzu Əsəd,”Və Nida”. Bakı, “Elm və təhsil”, 2020, s. 125)

“Ədəbiyyat qəzeti”, 2021, 09 noyabr.

ПЕРВОИСТОЧНИК: /literature.az/

АВТОР: ТЕХРАН АЛИШАНОГЛУ

TEHRAN ƏLİŞANOĞLUNUN YAZILARI

DİGƏR FAYDALI KEÇİDLƏR :

ZAUR USTACIN SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ


YAZARLAR

ZAUR USTACIN YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru