Ədəbiyyatın qəbul edə bilmədiyi yazıçı Qaraqanın “Gözəlçə” hekayəsində intihara aparan yol
Qaraqan (Elxan Zeynallı) həm yazıçı, həm də repçi kimi fəaliyyət göstərib. HOST (hava, od,su, torpaq) rep qrupunun üzvü olub. O, yeraltı (underground) ədəbiyyatın nümayəndəsidir. Onun yaradıcılığında oxucu, dinləyici həyatın hər üzü ilə tanış olurdu. Sevginin, nifrətin, kədərin, qəzəbin nə olduğunu öyrənirdi. Qaraqanla tanış olan, onu dərk edən kütlə hər şeyə “niyə?” sualını verərək, həyatını yaşayır, həyatı sorğulayır. Qaraqanın yaradıcılığı neçə insana ilham verdi, dayaq oldu. Onun üçün rep və qələm bir vasitə idi. O, bu yolla insanların paslanmış və qəlibləşmiş düşüncələrini dəyişməyə çalışırdı. Gördü ki, dəyişmək çətin bir prosesdir, ölkədən getməyi seçdi.
Onun kitabları illərlə orta məktəblərdə qadağan olundu, onu oxuyanlara, dinləyənlərə töhmət verildi, çünki o doğruları deyirdi, çəkinmirdi. Cəmiyyət tərəfindən doğru danışanlar dışlanıb, ancaq bugün orta məktəb dərsliyində onun gənc yazıçı kimi adının çəkilməsi böyük uğurdur. Mən oxucuları onun “Gözəlçə” hekayəsi ilə tanış edəcəm.
“Gözəlçə” hekayəsi şüur axını ədəbiyyatıdır. Yazıçı bizi qəhrəmanın baxça, məktəb daha sonra universitet həyatı ilə tanış edir. Bunların fonunda qəhrəmanın ailə həyatı, uşaqlıq travmaları paralel verilir. Əsəri oxuyanda qəhrəmanın ilk başda narsist olduğunu düşünürsən. O, özünü çoxundan üstün görürdü. Həmişə onu çox istəyiblər. Valideynləri ona gözəlçə, mələk deyiblər. Baxçada onunla mübahisə edən yoldaşlarında günah görmürdü, düşünürdü ki, bu, onların paxıllığının əlamətidir.Vaxtını güzgüyə baxmaqla keçirirdi, özünü ideal hesab edirdi, sinif yoldaşlarının onun üçün darıxdığını düşünürdü.
Daha sonra məlum olur ki, adsız gözəlçəmiz gözəllik müsabiqəsindən uğurla keçə bilməyib. Hekayədə incə bir nüans var. Atanın işlətdiyi ifadə: “qızım, gözəllik müsabiqəsi hara, sən hara?”. İplər həmin an çözülür. O, dəqiqə başa düşürsən ki, xanım atasından dəyər görmür, dəyərsizlik, sevgisizlikdən əziyyət çəkir, küçümsənir, aşağılanır. O qədər əziyyət çəkir ki, özünün yazmış olduğu eyni ssenarini qəbul olduğu Tibb Universitetində də davam etdirir. Ailədən görmədiyi sevginin onun qəlbində yaratdığı boşluq onu kölgə kimi izləyir, təhsil həyatına belə mane olur. İlk toxumu əkən valideyndir, əgər valideyn əkdiyi toxumun bəhrəsini görmək üçün ona qulluq etməsə, sağlam böyüməsi üçün əlindən gələni etməsə, o necə gəldi böyüyəcək, ya da ümumiyyətlə böyüməyəcək, quruyacaq, məhv olacaq, bəhrə verməyəcək.
Xanımın tələbəlik həyatı ilə tanış olanda düşünürsən ki, erotomaniyadan əziyyət çəkir. Bəli, elədir ki, var. Narsizm öz yerini erotomaniyaya verir. Xəstəlik getdikcə şiddətlənməyə başlayır. Erotomaniyanın digər adı qarşılıqsız sevgi sindromudur. Xəstəlik dəyərsizlikdən yaranır, eyni zamanda şizofreniya və ya paranoidliyin fonunda davam edir. Elə bilir ki, qrup yoldaşı onu sevir. Sevgi qazanmaq üçün bu travmasını yaratdığı fəsadları həmin tələbəylə kompensasiya edir, atasından görmədiyi sevgini, diqqəti tələbə yoldaşından görmək istəyirdi və “görürdü də”. Əslində, o bütün bunları bilərəkdən etmirdi, o, xəstəliyinin fərqində deyildi. Tələbə yalnız misalların həlli zamanı ondan yaralanmağa çalışırdı, başqa vaxt ona o qız maraqlı deyildi. Qəribədir, insanlar səndə çatışmayan cəhətləri, anormal davranışları səndən qabaq duyur, hiss edir, görür. İş o yerə gəlib çatdı ki, həmin oğlanın sevgilisi oldu, nişanlandı. Qəhrəmanımız isə onun bu addımını qısqanclıq kimi qiymətləndirirdi.
Sonra nə oldu? “Sonra bilmirəm necə oldu. Bir onu gördüm ki, damarlarım kəsilib”. Gözəlçə o qədər öz dünyasına qapanıb orda elə xülyalar qurmuşdu ki, intihar cəhdinin fərqində belə deyildi. Hətta, bu hərəkətinə intihar adını belə qoymamışdı. Ən acınacaqlısı o idi ki, ana-atası onun dünyasından xəbərsiz idi, əlbəttə səbəbkarlar onlar idilər. O, tələbəni itirdiyi üçün intihar etmişdi. O, tələbəni sevmirdi, onun üzərindən xəyallar qururdu, qaranlıq dünyasını dadlı xülyalarla işıqlandırmaq istəyirdi. Onun sonuncu ümidləri də öldü, qurmağa xəyal qalmadı, çünki o tələbə nişanlandı. Gözəlçə daxili aqressiyasının fərqində belə olmadı. Hər intihar etmiş şəxsin bir keçmişi, yaşanmışlığı var. Və onu o nöqtəyə gətirib çatdıran şəxslər var.
Bizim gözəlçəmiz şizofreniya xəstəsi idi. Narsizm-erotomaniya-şizofreniya. O, müalicə aldığı xəstəxananı iş kimi qəbul edirdi, özünü də həkim kimi təsəvvür edirdi. Öz xəyal dünyasını özü istədiyi kimi qururdu. “Sevgilimsə bir dəfə də olsun gəlmir bura. Sadəcə məktub yazır. Onları da mənə göndərməmiş cırıb atır. Dəlidi də…”
Gözəlçəmiz niyə bu həddə gəlib çatdı? O, doğurdan da mı “dəli” idi? Bəlkə, əsl dəlilər dəli insanı dəli edən dəlilərdir?
Gülşən Lətifxanın “Azər və Aida adası” romanında siyasi motivlərin fonunda saf və təmiz hisslərin tərənnümü
Romanın qəhrəmanı Aida xeyir-dua verilməyən bir ailənin ocağında dünyaya göz açmışdı. Ondan dünyaya gəlib-gəlməməsi barədə fikir soruşmamışdılar. Bəlkə də, soruşsaydılar, o, dünyaya gəlməyə razılıq verməzdi, qarışıq gendən doğulmaz istəməzdi…
Biz səsyazma adlı “qəhrəmanın” vasitəsilə Aidanın taleyi, həyatı, keçdiyi yaş mərhələləri ilə tanış oluruq. Aidanın sirdaşı səsyazma cihazı oldu. Son vəsiyyətini, son sözlərini, son arzularını onunla paylaşdı, diktofon onun duyğularına, acılarına şahidlik etdi.
Aida (adının mənşəyi yunan mifologiyasında yeraltı dünyanın və ölülərin allahı hesab olunan Aiddən gəlir) emosional, həssas, depressiv, sentimental qızdır. Melanxolikdir, özünə qapalıdır. Həm də tək uşaqdır, bu da xarakerinə təsir göstərir. O düşünür ki, insan sirlərini ən yaxşın rəfiqəsinə belə deməməlidir. Aida sirləri vaqona bənzədir. Onun ailədə aldığı travmalar, istənilməyən bir övlad olaraq, dünyaya gəlməsi, qarışıq genden olduğu üçün ona dırnaqarası baxılmağı, cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməməsi xarakterinə və taleyinə, sözsüz ki, təsir edir.
Onun düşdüyü mühitdə erməni qanı daşıdığına görə dışlanan gənc qızın həyatda tutunacaq yeganə dalı, budağı Azər (adının mənası “od”, “atəş”) idi. Aida tək sevgisi olan Azəri gözündə ideallaşdırmışdı. Azərin həm daxili, həm də xarici cəhətlərini təsnif edərək, belə nəticəyə gəldi ki, (onun gözündə) dünyada Azərdən mükəmməl, ideal insan yoxdur.
Aidanın ata babası İbrahim məcbur qalıb izdivaca razılıq verdi. Onun dilindən bir ifadə işlənir: “Atası qarğıyan oğula Allah oğul verməz”. Maraqlıdır, bəs sonra niyə Allah Murada iki oğul bəxş etdi? Özü də türk gəlinindən. Görəsən, ilk başda erməni olduğu üçün qəbul etmədiyi gəlininin ailəsi ilə niyə mehribanlaşdı? Görəsən, niyə o qəbul etmədiyi qız nəvəsi Aidanın çayına möhtac qaldı? Erməni gəlinindən başqa kimsənin dəmlədiyi çayı içməyən İbrahim kişi vəfatından öncə İçərişəhərdəki evini niyə Aidaya vəsiyyət etdi?
Avtoritar bir tərbiyə üsulundan istifadə edən İbrahim kişinin oğlunun ailəsini qəbul etmək istəməməsi normal idi. O, həm də fanatikdir, övladlarına dindar ad qoyur, donuzu görən gözü yoxdur. O, rayonlulara da xor baxırdı. Qızının salyanlı ilə evlənməsini qəbul edə bilmirdi. Görəsən, İbrahim kişi bakılı olub nə üstünlük qazanmışdı? Ruqiyyə xanım desən, zor gücünə qaçırıb arvad etmişdi. Nəvəsinin qız olmağını utanc hesab edirdi, oğul nəvəsi olmağı başıucalıq. Qızının razılığı olmadan kiməsə durub söz vermişdi. Elə bilirdi ki, qızı acizdir? Kişinin sözü bir olar. İlk başda dedi ki, onu heç vaxt bağışlamayacam. Sonra…Məlum məsələ..
Ermənilərin əsərdə çörəyə laqeyd yanaşması, oxucuda ikrah hissi oyadır. Ümumiyyətlə, onlar çörək hazırlamaq üçün xəmiri ayaqları ilə yoğururlar. Belə bir “xalqın” çörəyi tapdalayan zaman öpüb gözünün üstünə qoymaması normaldır.
Romanda Zeynəb Xanlarovanın konserti təsvir olunub. Erməni qadından bir sitat: “Bizdə sizin xalq mahnılarınızı çox sevirlər, çünki onlar bizim musiqimizə oxşayır”. Maraqlıdır, ermənilərin musiqiləri bizim musiqilərimizə doğurdan da mı oxşayır ? Xeyr, çünki elə bizim musiqilərdir. Sadəcə erməni qadın “oğurluq” etdiklərini dilə gətirə bilmir. Hətta o, türk xörəklərini də (məsələn, “İmambayıldı”) milli erməni xörəkləri kimi təqdim edir. Erməni qadınları alt paltarını kişilərinin gözünün önünə sərib qurutmaqdan da çəkinmirlər.
Romanda ən gözəl obrazlardan biri “Xəzər dənizi”dir. Azər və Aida onu 3-cü babaları adlandırırdı. Əslində isə Aidanın 2 babası vardı: Xristofor və Xəzər dənizi. Cütlük bütün sirlərini Xəzərə etibar etmişdi, onu sirr saxlayan, əbədi biri kimi təsvir edirdilər.
Azər düşünürdü ki, ağ qərənfil gəlinə oxşayır , gəlin kimi məsum və cazibədar görünür. Buna görə də, Aidaya hər dəfə ağ qərənfil gətirirdi. Ağ qərənfil təmziliyin, saflığın rəngidir. Təəssüf ki, Aida bu saflığını qoruya bilmədi, lakin təmiz, saf olmayan Aidanın bədəni oldu, ruhu yox…
“Krunk” terror təşkilatının əsərdə adı çəkilir. Bu təşkilat haqqında bəs tarix nə deyir? Krunkun hərfi mənası “durna”dır. Abxaziyada yaradılan “erməni mədəni və xeyriyyə cəmiyyəti”dir. Bu təşkilat erməni maraqlarını təmsil edirdi və erməni maraqlarına xidmət edirdi. Bu təşkilata Daşnaksütun (Erməni İnqilabi Federasiyası) partiyası dəstək verirdi. Məhz bu dəstəkdən sonra “Krunk” yaradıldı. Romana qayıtsaq, Aidanın dayısı Rubenin də təşkilata üzv olduğu göstərilir. Rubenin təşkilata üzv olması ona baha-başa gəlir. Ruben elə bir böhranlı situasiya yaşayır ki, daxilindəki nifrət “fışqırır”, ürəyindən zəhər “süzülür”. Öz bacısı qızı Aidaya təcavüz edir. Rubendə hər cür psixoloji problem var idi: yetərsizlik duyğusu, natamamlıq kompleksi, təcavüzkarlıq duyğusu, cinayətkarlıq..
Əsərin ən təsirli səhnəsi təcavüz səhnəsi idi. Aida ilk gecəsini Azərla yaşadı, lakin o, sonacan həyat yoldaşına sadiq qala, “namusunu” qoruya bilmədi. Öz dayısı tərəfindən ləkələndi. Aidaya təsir edən onun dayısı tərəfindən deyil, onun bir erməni tərəfindən zorlanması idi. Bu hadisə onun intihar qərarını qətiləşdirdi, intihar addımının gerçəkləşməsini sürətləndirdi. O, çirkli əl dəymiş bədənindən, qanında daşıdığı çirkli qanından xilas yolunu intiharda gördü. Onun doğulduğu ev onun məhvinə səbəb oldu. Aidanın təcavüz travması onu intihara sövq etdi. Ruben istəyirdi ki, Aidanın bakirəliyi türk tərəfindən deyil, erməni tərəfindən pozulsun. Sonda Rubeni cəhənnəmə öz bacısı-Aidanın anası vasil elədi.
Aida təhqir olunmuşdu, ata qohumları tərəfindən erməni, ana qohumları tərəfindən türk qanı daşıdığı üçün aşağılanmaqdan, yüklənməkdən, qəbul edilməməkdən bezmişdi, usanmışdı. Axı, o, öz istəyi ilə dünyaya göz açmamışdı. Gülşən Lətifxan romanı yazmaqla demək istəyirdi ki, əgər erməni ilə qohum olursansa, bu, sənə baha-başa gələcək. Ailəyə düşən həmin nifaq toxumu-erməni qızı ilə türk kişisinin izdivacı bütöv bir ailənin məhvini sürətləndirəcək, öz “içinizə” düşən erməni yavaş-yavaş sizi “çürüdəcək”.
Bu izdivacdan ən çox zərbə alan həmin ailədə dünyaya gələn övladlardır. Onlara niyə travma yaşadırsınız? Öz genlərinə görə, niyə ittiham edirsiniz? İnsanlar sevir və sevərək, bir dam altında yaşamağa qərar verirlər, sonra isə sevdikləri üçün, sevgilərinin daha məhsuldar olması üçün övlad dünyaya gətirirlər. Aidanın ailəsində isə bu cür olmadı. İki gəncin sevgisi onları məhv etdi, sevginin nəticəsində dünyaya gətirdikləri qızlarını elə sevginin nəticəsində də “öldürdülər”. Bu, taleyin ironiyasıdır.
Məqaləni erməni sovet yazıçısı Petroniy Qay Amatuninin sözləri ilə bitirirəm: “Ermənilər də insandırlar. Amma evdə dördayaqlı gəzirlər”.
Əsər monohekayədir. İşsizlikdən, boşluqdan darıxan qəhrəmanımız vaxtını “dəyərləndirmək” üçün internetdə fəaliyyət göstərən “tanışlıq” xidmətindən istifadə edir. Bunu bir hobbi olaraq görür, amma onun bu “hobbisi” sonda başına bəla olur və gözünü məhkəmə zalında açır. Hekayə 2 hissəyə ayrılır: real baş verənlər və virtual baş verənlər. Baş qəhrəman real şəxsdir, ancaq onun kompüterdə yaşadığı hadisələr, “həyat yoldaşı” virtualdır.
Sosial şəbəkədə hər kəs özünü olduğu kimi deyil, olmaq istədiyi kimi təqdim edir. Bir növ virtual dünya nağıllar dünyasıdır, təxəyyülün məhsuludur, “toy kasetləri”nin bir növ müasirləşmiş variantıdır. Tək fərqi budur ki, “kaset”dəki xanımın, bəyin ən azından subay, yoxsa evli olduğunu bilirsən. Virtual münasibətlərdə isə qarşı tərəf evlidirmi, nişanlıdırmı, kimdir, nəçidir? Məlumatın yoxdur, aranızda bir “sədd” var:
sən—internet—o
o—internet—sən
Virtual sevgilərdə bir növ bağımlılıq yaranır, hətta bəzi hallarda virtual tanışlığın sonu cinayətlə bitir. Sevgi romanları ilə insan qəlbini qırmamalı, hisslərini “alış-veriş obyektinə” çevirməməli, reallığa, real həyata dönməlidir. Bizim bu qəhrəmanımız da nağıllar dünyasından ayrılsaydı, “aliment” arxasınca qaçmazdı. İnsanlar o qədər real aləmdən uzaqlaşıb və sosial şəbəkəyə aludə olub ki, özlərini hər şeyə inandırıblar, hətta ata olmağa belə. Virtual tanışlıq zamanı qarşı tərəfin bədən dilini oxumaq olmur, söhbət zamanıüz ifadəsinin necə olduğunu görmək olmur. Virtual aləmin müsbət cəhəti odur ki, rahatlıqla ünsiyyət quraq olur, güvənlidir, xoşagəlməz hal yaşandıqda söhbəti dayandıra bilərsən.
İnternet əyləncə, yoxsa ünsiyyət vasitəsidir? Virtual həyat=virtual xoşbəxtlik. Virtuallığın ən mühüm dezavantajı odur ki, insanlar arasında real kommunikasiya potensialının aşağı salınmasıdır. Əhvalın pisdirsə, realda qarşı tərəfin üzünə baxanda bunu görürsən, virualda isə “gülüş” emojisi göndərən şəxs heç bəlkə də gülmür. Necə ki qəhrəmanımız tanış olduğu xanımla “öpüşürdü”, amma virtual. Əsərin baş qəhrəmanının adı yoxdur, çünki ümumiləşdirilmiş obrazdır. Əyləncə kimi baxdığı bu tanışlıq onu real məhkəməyə gətirib çıxarır, yaxşı ki qatilə çevirmir. O o qədər cəmiyyətdən özünü izolə edib ki, virtual “hamiləliyin”, virtual “övladın” belə varlığına inanır. Virtual şəkildə bu mümkündür? Təbii ki, yox. Əsər xəyalidir, müəllif oxucuya bir çox mesajlar ötürüb. Yazıçı həyatımızın daxilinə nüfuz edən ümumi virtual reallıqdan danışır, ümumi hadisələr sadəcə həddindən artıq virtuallaşmağa doğru gedən acı həqiqəti simvolizə edir. Necə ki, obraz sonda “kaş şikayətimə də virtual baxmasınlar” deyir. Virtual həyat, virtual xoşbətlik, virtual toy, virtual yas, alış-veriş….bunun sonu varmı?
(Nəriman Həsənzadə, Ədəbiyyat qəzeti, 27 fevral, 2021)
“Deyirlər, Qələbənin çoxlu atası olur, məğlubiyyət yetimdir. Bizim otuz il bundan qabaqkı məğlubiyyətimizin “ataları” çox idi, amma bugünkü şanlı zəfərimizin atası birdir – İlham Heydər oğlu Əliyev”. (Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənablarına” ünvanladığı 1 dekabr 2020-ci il tarixli təbriknaməsindən. – Ədəbiyyat qəzeti, 5 dekabr 2020)
“Azərbaycanı bəlalardan qurtaran ulu öndərin oğlu, Qarabağ zəfərinin atası, qəhrəman ordumuzun Ali Baş Komandanı, ərazi bütövlüyü bərpa olunmuş Vətənimizin hörmətli Prezidenti, böyük, tarixi qələbəmiz münasibətilə Sizi təbrik edir və təşəkkürümüzü bildiririk.
Biz sözlə işləyən yazıçılar bu gün sevincimizi, fərəhimizi ifadə etməyə söz tapmırıq. Eşq olsun Müzəffər Ordumuza! Var olsun xalqımız. Qarabağ bizimdir, bizim qalacaq. Qarabağ Azərbaycandır!
Hörmətlə,
Yazıçılar Birliyinin sədri: Anar
I katib: Fikrət Qoca
Katiblər: Çingiz Abdullayev, Rəşad Məcid, İlqar Fəhmi. 10 noyabr 2020″
(Ədəbiyyat qəzeti, 14 noyabr 2020)
***
Ali Baş Komandan obrazı ədəbiyyatımıza 2016-cı ilin Aprel döyüşləri ilə gəldi:
Milyonlar ayaqdadır, milyonlar hazır durub,
Milyonlar qurban gedir o günün gəlməsinə.
Azərbaycan – çırpınan əlli milyon Nidadır
Ali Baş Komandanın bir “Hücum” kəlməsinə!
(Arzu Əsəd, “Və Nida”. Bakı, “Elm və təhsil”, 2020, s. 6)
Gəldi və tüm Millət, Cəmiyyət, o cümlədən Ədəbiyyat əmrinə müntəzir oldu:
Ali Baş Komandanım!
Əmrinə müntəzirik…
(Ənvər Əhməd, ƏQ, 10 oktyabr 2020)
Şairlər səf-səf düzüldü:
…hücum əmri eşidirəm
“Vur” əmri verdi Komutanım –
“Gedək Qarabağa!”
(Mahirə Abdulla, ƏQ, 10 oktyabr 2020)
Yer üzünə sığa bilməz
Qarabağsız dərdim mənim,
Artıq Ali Baş Komandan
Əmr eləyib,
Onu dərddən qurtarmağa…
(Zeynal Vəfa, ƏQ,17 oktyabr 2020)
Baş Komandan verdi hücum əmrini,
Döyüşə qaldırdı öz ləşgərini…
(Şöhlət Əfşar, ƏQ, 31 oktyabr 2020)
Dur ayağa, yetər artıq,
Dur, Azərbaycan əsgəri.
Baş Komandan əmr verdi,
“Vur, Azərbaycan əsgəri!”…
(Elşad Barat, ƏQ, 18 sentyabr, 2021)
Əmrindən güc aldın Baş Komandanın,
Zəfərin mübarək, komandir oğlum!
(Nəzakət Məmmədli, ƏQ, 31 oktyabr 2020)
Vur əmrin dur əmri əvəz etməsin,
Haqçün axan qanlar hədər getməsin…
(Elnur Uğur, ƏQ, 24 oktyabr 2020)
Və Ali Baş Komandan komutan oldu:
Vur, əsgərim, vur! – deyə
əmr eləyir Komandan…
(Sabir Rüstəmxanlı, “Qarabağa dönüş” poemasından – ƏQ, 24 dekabr 2020)
Hər sözünə deyirik: “Bəli!” Baş Komandanım!
Hər əmrinə hazırıq Ali Baş Komandanım!
(Barat Vüsal, “Ali Baş Komandana” – ƏQ, 13 mart 2021)
…Zabitlər çıxmaz əmrdən,
Yumruğun var dəmirdən,
Ali Baş Komandanım!
(Abuzər Turan, “Zəfər nəğməsi”poemasından – ƏQ, 24 dekabr 2020)
Əmrinə müntəzirdir Azərbaycan Ordusu,
Halal olsun deyirəm Sənə bu torpaq, bu su,
Ananın südü kimi, atanın çörəyitək
Qarabağ üzərində dalğalansın bayrağın
Ana Azərbaycanın, Ata Azərbaycanın
döyünən ürəyitək
Ali Baş Komandanım…
(Vaqif Aslan, ƏQ, 10 oktyabr 2020)
Müharibə dövrlərində, görünür ki, elə belə də olur: “Prezident çıxışları da Ədəbiyyatdır. Sözün gur səsləndiyi, özü olduğu Ədəbiyyat. İctimai şüuru bir nöqtəyə cəmləyən, səfərbər və ifadə edən Ədəbiyyat…”
(T.Əlişanoğlu, “Qalibiyyət və ədəbiyyatın dərsləri” – ƏQ, 12 dekabr 2020)
27 sentyabr – 10 noyabr 2020, 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı, Ali Baş Komandan Obrazını topluma, millətə və dünyaya səslənən çıxışlarında Ali Komutanın özündən gözəl, özəl, əzəl göstərən, təqdim edən, yaradan olmadı; həm ingilis, ərəb, fransız, alman, ispan, italyan, türk və rus dillərində, Dünya və Millət dilində. “Həmişə vaxtında deyilmiş, kifayət qədər mürəkkəb hadisələrin, gərgin, qaynar, hər cəhətdən sürəkli (və ideoloji ehtiraslarla zəngin) proseslərin mahiyyətini böyük analitik istedad (və intellektlə) şərh edən, başlıcası isə Azərbaycan xalqının iradəsini bütün təfsilatı ilə əks etdirməyin parlaq ifadəsi olaraq ortaya çıxan bu möhtəşəm Söz…” Bu Sözü “tarixi qələbəmizi heç kimin təsəvvür edə bilməyəcəyi layihə gücündə həyata keçirən bir Lider işlətdi – Sözümüzün Ali Baş Komandanı!..”
(Nizami Cəfərov, “Sözümüzün Ali Baş Komandanı” – ƏQ, 14 noyabr 2020)
Millət bu dövrdə rəhbərini heç olmadığı qədər məğrur görür, tanıyır: “Müstəqillik mentaliteti və statusunu həmişə uca tutub qoruyan Ali Baş Komandan İlham Əliyevin bu gün dünyanın gözü qarşısında nümayiş etdirdiyi məğrur lider obrazı isə onun məqsəd və mövqeyinə real-əməli mündəricə qazandıran əsas rəmzlərdən oldu…”
(Elnarə Akimova, “Yalnız Qarabağ uğrunda”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020)
Çün: “Ötən əsrin 90-cı illərində ona görə uduzmuşduq ki, Qarabağ savaşını Vətən və xalq müharibəsinə çevirə bilməmişdik. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin gücü onda oldu ki, məhz bu amili nəzərə aldı, milləti milli-diplomatik səriştə, peşəkar və ali mənəvi-əxlaqi təməllər üzərində savaş hərəkatına hazırladı…”
(Elnarə Akimova, “Şuşada azan səsi”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)
“Dünya şahmat taxtasıdır. Azərbaycan dünyada öz gedişini etdi. Azərbaycan gedişi! Bunun adı xalq, ordu, rəhbər birliyidir!”
(Nərgiz İsmayılova, “Doğma Qarabağımıza qayıdırıq!”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)
“Bir sözlə, Qarabağ uğrunda böyük qələbə Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin planetar miqyaslı informasiya cəbhəsində, siyasət meydanında qazandığı böyük uğurdan, ciddi taktiki və strateji qələbədən başladı…”
(Sadıq Elcanlı, “Müqəddəs qələbəyə and içirəm”. – ƏQ, 31 oktyabr 2020)
“Gerçəkdən də Ali Baş Komandanın parlaq strategiyası – onun şəhər və kəndlərimiz işğaldan azad edildikcə, hər bir qələbə aktını tarix və müasirliyin vəhdətində, regional və beynəlxalq siyasətin kontekstində, real proseslərin axarında, əldə olunmuş nəticənin əsl dəyərində, hər cür polemikanın “alfa” mövqeyində qiymətləndirərək yüksək məntiq və siyasi-diplomatik məharətlə şərh etməsi bu müharibəni ermənilər üçün xaos, azərbaycanlılar üçün harmoniya başlanğıcına çevirirdi…”
(Rahid Ulusel, “Vətən müharibəsi və ədəbiyyatımız”. – ƏQ, 25 sentyabr 2021)
Şair deyir:
Birləşdik ən ağır dərdi-sərdə biz,
Birlikdə güclüyük xeyir-şərdə biz.
Ali rəhbərimiz, Baş sərkərdəmiz
sadiqdi andına, sözünə şükür…
(Kəmaləddin Qədim, ƏQ, 12 dekabr 2020)
Ədəbiyyata Ali Baş Komandan Vətən müharibəsinin ilk günündən, təbii-stixiyalı, qədəmbəqədəm yeriyir; hisslərə-emosiyalara, coşqu və şüurlara hakim kəsilir. Şairlər hər şeydən ziyadə bu missiyanı əzilmiş ruhun oyanışında, təbii, stixiyalı Kişilik kultunun, qətiyyət, cəsarət, ərənlik keyfiyyətlərinin, “kişilik istedadı”nın baş qaldırmasında, özünü-ifadəsində görür, arayırlar:
Sən kişilik qeyrəti
Göstərdin millətinə.
Qovuşdun elə bil ki,
Yurd-yuva cənnətinə
Ali Baş Komandanım…
(Ənvər Əhməd, ƏQ, 10 oktyabr 2020)
Ali Baş Komandan dəmir yumruğun
düşmənin başına vuran kişidi,
millət, Prezidentin – arxan, dayağın,
Sözünün üstündə duran kişidi!
(Vahid Əziz, ƏQ 16 yanvar 2021)
“Dəmir yumruq” – bu gözəl söz
El-obanın dilindədir.
Dəmir yumruq dəmir kimi
Bir kişinin əlindədir…”
(Zahid Xəlil, ƏQ, 21 noyabr 2020)
Ali Baş Komandan, Heydərin oğlu!
Əsrin savaşını aparan kişi,
Yurdunu dünyaya tanıdan kişi…
(Şahnaz Şahin, ƏQ, 28 may 2021)
“Fərqindəyəm, Cəsarət və Kişilik istedadının bütün dünyaya görk edəcəyi müjdəni bəkləyirəm. Fərqindəyəm, o müjdə xəbəri bax elə bu saat, bu dəqiqə, bu saniyə Ali Baş Komandanımızın dilindən səslənəcək!.. Ruhu şad olacaq Qoç Koroğlunun! Babək qılıncına xəbər yetəcək…”
(Sərvaz Hüseynoğlu, “Gəlsin gəlməli Müjdə, yaxud eşq olsun Cəsarət istedadına”. – ƏQ, 7 noyabr 2020)
Abuzər Turanın oynaq xalq ruhunda qələmə aldığı lirik poemada “kişilik” məfhumu iki fərqli çalarda səslənir. Adi xalq müraciəti forması kimi, dağı dağdan endirir:
Sağ olsun Putin kişi,
Ağılla tutdu işi…
Və əksinə, ərənlik keyfiyyəti kimi, ucaldır:
Erməniyə dağ basan,
Üç Kişiyə can qurban,
Abuzər sizə heyran:
İlham, Tayyib, İmran Xan!”
(Abuzər Turan, “Zəfər nəğməsi” – ƏQ, 13 fevral 2021)
Ədiblər bu yüksəlişi milli-tarixi enerjinin oyanışına yozur və yazır: “Qədim türk dilində gözəl bir ifadə var – Eltəriş. Bu adı səpələnmiş yurdları bir mərkəz ətrafında birləşdirib dövlət quran xaqanlara verərdilər. Didilib-dağılmış Azərbaycan yurdlarını bir dəfə dərləyib dövlət qurmaq missiyası Şah İsmayılın üzərinə düşmüşdü. O bunu elədi. Mən həmişə belə hesab etmişəm ki, özünü 50 milyon azərbaycanlının Başqanı sayan İlham Əliyev də belə bir missiya ilə görəvlidir…
Bizim İlham xaqanımız eltəriş,
Türk elini toplamağa gəlmişik
Qızıl alma Bakıdadır, bunu bil,
Tanrı eli ülkümüzdən doğacaq.
Qəhrəmanlıq göydən gələr Qurd ilən,
Pozulmayan ülkümüz var yurd ilən…”
(Elxan Zal Qaraxanlı, “Ülkümüzün Qarabağ səhifəsi”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020)
Elxan Zal Qaraxanlının Qələbə ilində bir-birinin ardınca düzdüyü Qarabağ oçerklərində (“Ülkümüzün Qarabağ səhifəsi”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020; “Qarabağda Səlcuq şikəstəsi”. – ƏQ, 31 oktyabr 2020; “Yolunuz açıq olsun, cənab İlham Əliyev!”. – ƏQ, 24 dekabr 2020; “Şuşa – Pənahəlidən İlham Əliyevə qədər”. – ƏQ, 19 iyun 2021; “Şuşa düşüncələri”. – ƏQ, 4 sentyabr 2021) Ali Baş Komandanımız tarixin “2200 il dərini, Xaqan Metedən”, “Göy Türk, Xəzər, Səlcuq, Osmanlı ənənələri”ndən, “Şah İsmayıl qutu”, “Səlcuq şikəstəsi”, “Koroğlu cəngisi”, “Qarabağ şikəstəsi”ndən keçərək, gəlib “Turan qapısı”nı açır:
“Rəcəb Tayyib Ərdoğan və İlham Əliyev – iki böyük öndər. Tanrının inayəti ilə onlar hər ikisi demək olar ki, eyni zamanda, Türk əsrinin lap əvvəlində dövlət başına gəldilər. Əsrin Türk əsrinə dönməsinin təməlini qoymaq üçün gəldilər. Aram-aram, türk hökmdarlarına layiq bir hövsələ ilə məmləkətlərini gəlişdirdilər, camaatlarını hazırladılar və böyük zəfərlərin təməlini qoydular. Bu zəfər böyük bir yolun başlanğıcıdır, Turan yolunun!”
(E.Z.Qaraxanlı, “Qarabağda Səlcuq şikəstəsi”. – ƏQ, 31 oktyabr 2020)
Bu ki:
Allahın nəzərləri üzərinə enibdir,
Səndə qədim türklərin ruhu təzələnibdir,
Millətimin dilində adın əzizlənibdir,
Dünyaya tarix dərsin yenidən oxudanım,
Ali Baş Komandanım!
(Cavidə Məmmədova, “Ali Baş Komandanım”. – ƏQ, 21 noyabr 2020)
“Turan qapısı” anısını Əlibəy Hüseynzadənin 1915-ci ildə Çanakkala döyüşünə ithafən yazdığı şeirdən günümüzə Azər Turan iqtibas edir və ardıcıl Qarabağ esselərində (“Burası Turan qapısı” – ƏQ, 3 oktyabr 2020; “Salam Türkün Bayrağına və yaxud dağılan erməni mifi” – ƏQ, 24 oktyabr 2020; “Tanrının evi – Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər”. – ƏQ, 14 noyabr 2020; “Zəfər paradı və Nihal Atsız”. – ƏQ, 12 dekabr 2020; “9-luq”. – ƏQ, 24 dekabr 2020; “Görmədim”dən başlayan estetik qürub”. -ƏQ, 3 aprel 2021; “İstanbulun fəthi, Amerikanın kəşfi, qızıldərililərin soyqırımı…” – ƏQ, 1 may 2021) Ali Baş Komandanın Zəfər dastanı səhifələrinə Türkün ulu tarixindən dürüst, hər dəfə hədəfi vuran sərrast analogiyalar gətirir:
“Bu mənada İlham Əliyevi yalnız Alparslan, Fateh, Ənvər paşa və Atatürklə müqayisə etmək olar. Hətta savaş üslubları, savaş ritorikaları da bəzən üst-üstə düşür. Sakarya müharibəsi zamanı “Səddi-müdafiə yoxdur, səddi-vətən vardır” deyən Atatürk kimi, İlham Əliyev də “status-kvo yoxdur, təmas xətti yoxdur, onu biz ləğv etdik” deyir”
(Azər Turan, “Salam Türkün Bayrağına və yaxud dağılan erməni mifi” – ƏQ, 24 oktyabr 2020)
Həm “ilkləri” vurğulamaqla: “Üçrəngli bayrağımız nə 1918-ci ildə, nə də 1992-ci ilə qədər Qarabağda dalğalanmayıb. Buna tarixi fürsətimiz olmayıb. İndi o ilk dəfədir ki, Qarabağ səmasında dalğalanır. Bəlkə də yüz ildən çoxdur ki, Şuşa məscidinin minarəsində azan verilmirdi. İlk dəfədir ki, Gövhər Ağa məscidinin minarəsindən azan səsi eşidilir…”
(Azər Turan, “Tanrının evi – Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)
Tarixi analogiyalardan poeziya da qaçınmır. Hünəri göstərməyin ən bariz, əyani üsulu, görünür ki, elə budur:
Şah İsmayıl – Sultan Səlimdən ən nəhayət itələnib, Ali Baş Komandan yeni tarix başlatır: “Və gün gəldi. Heydər oğlu İlham Əliyev və Rəcəb Tayyib Ərdoğan türk törəsinin və ümmət qayəsinin Sultan Səlim və Şah İsmayıldan başlayan pozğunluğuna son qoydular. Qəflət yuxusunda yağı pəncəsi altında inləyən İslam ümmətinə örnək göstərdilər…”
(Elxan Zal Qaraxanlı, “Ülkümüzün Qarabağ səhifəsi”. – ƏQ, 3 oktyabr, 2020)
Ali Baş Komandan Tarix yazır: “Bizim günlərdə yalnız Ordumuzun deyil, Milli ruhumuzun da Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə bütün dünyanın gözləri qarşısında Azərbaycan xalqının yeni tarixi yaradılır…”
(Nizami Cəfərov, “İrəvan”. – ƏQ,7 noyabr 2020)
…Tarixin yaddaşına
Tarix yazan sərkərdəmiz!
Hər sözündə, kəlməsində
Ümid var, qətiyyət var,
Məğrur baxışlarında
Sevgi var, ləyaqət var.
Düz yolu – Heydər yolu,
Öz yolu – Heydər yolu.
Ulu öndərin oğlu
Ucaldır hürr səsini.
(Adil Şirin, ƏQ, 17 oktyabr 2020)
Bu, başqa bir yol deyildir, həmincə tarixi analogiyaların davamında gələn “Ulu Öndər yolu”dur.
Qəlbən xəbərdaram el sevgisindən –
millət “Heydər” deyib, “İlham” eşidib,
ruhu bağışlayar Öndərin, desəm:
“Atadan bir addım da irəli gedib!”
(Vahid Əziz,”Ali Baş Komandan”. – ƏQ, 21 noyabr 2020)
Tarixi yaddaşla yanaşı, poetik ilham da ekzistensial “Öndər oğlu – Heydər yolu” motivi-ideyası-qafiyəsi üzərində məxsusən israrlı, yekdildir. Belə:
O hər kəsin dostudu,
Xalqın qəhrəmanıdır.
Hər kəsin Prezidenti
İlham Heydər oğludu!
Ulu öndər oğludu!..
…Yolu öndər yoludu!”
(Fikrət Qoca, “İlham Heydər oğludu!” – ƏQ, 24 oktyabr 2020)
Ulu öndər balası,
Elin qeyrət qalası,
Yağıdan öc alası,
Tarixə ad salası
Ali Baş Komandanım!
(Abuzər Turan, “Ali Baş Komandanım”. – ƏQ, 24 dekabr 2020)
…Sən oğlu deyilsənmiş təkcə ulu öndərin,
Ey bu xalqın, millətin oğlu –
Baş Komandanım,
Hər əmrinə hazırıq, Ali Baş Komandanım!
(Barat Vüsal, “Ali Baş Komandana”. – ƏQ, 13 mart 2021)
Bu yol Heydər yoludur, ona bayraqdar oldun,
Həm oğul, həm vətəndaş,
həm də Komandan oldun,
Qələbəylə, zəfərlə bu əsrə imza qoydun.
Dünyanın tarixində yeni səhifə açanım,
Ali Baş Komandanım!
(Cavidə Məmmədova,”Ali Baş Komandanım”. – ƏQ, 21 noyabr 2020)
Yaxud belə, hamılıqla:
Ali Baş Komandanım,
İndi sən hamınınsan.
Rəssam fırçasınınsan,
Şair ilhamınınsan…
(Musa Ələkbərli – ƏQ,24 aprel 2021)
Sən göyün oğlusan, sən yerin oğlu,
Xoş xəbər gətirən səhərin oğlu.
Sınmaz Ulu Öndər Heydərin oğlu,
Ali Baş Komandan, var ol, min yaşa…
(Fəxrəddin Teyyub, ƏQ,7 noyabr 2020)
Adınla başlanır qeyrət dastanım,
Min yaşa, müzəffər Baş Komandanım!..
Sərkərdə oğlusan Dədə Heydərin,
Cürətin yenilməz, hikmətin dərin…
…Arzu yollarımda ümid sarvanım…
Tanıtdın cahana öz ünvanını,
Yaşatdın millətə zəfər anını.
Üçrəngli bayrağım öpür alnını,
Adınla öyünür Azərbaycanım,
Min yaşa, müzəffər Baş Komandanım!
(Balayar Sadiq, ƏQ,7 noyabr 2020)
Baş Komandan – Heydəroğlu
Qarabağa cızıb yolu.
Bayrağımız sağı-solu,
Yollar nura boyanıbdı…
(Əbülfəz Muxtaroğlu, ƏQ,24 oktyabr 2020)
Ali Baş Komandanım, yaşa var ol, yüz yaşa!
Saldığın zəfər yolu tamaşadır, tamaşa,
Bu yolu tutmalıyıq başdan-başa qumaşa,
Bu yol ata arzusu – bu yol Öndər yoludur,
Bu yol Şuşaya gedir, bu yol Zəfər yoludur!
(Asim Yadigar, ƏQ,18 sentyabr 2021)
***
Ali Baş Komandanın 2020-ci ilin sentyabr-noyabrında başlatdığı Vətən müharibəsi – Müqəddəs savaşımızdır. “30 ildir Qarabağda savaş gedir. Amma bu savaş Vətən müharibəsi – Qurtuluş savaşı müstəvisinə indi keçdi. Ali Baş Komandan İlham Əliyev savaş əmrini “Qarabağ Azərbaycandır və nida!” hökmü ilə verdi. Millətimizin ruhunu bayraq kimi dalğalandıran bu sözlər müqəddəs Azərbaycan kitabının son savaş ayəsidir: “Qarabağ Azərbaycandır və nida!”
(Azər Turan, “Burası Turan qapısı”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020)
Biz nöqtə yox, nida qoyduq,
Bu, Qələbə nişanıdır!!!
(Musa Ələkbərli, ƏQ,
10 oktyabr 2020)
“Ayə” sözünün özü müqəddəsliyə işarədir. Elxan Zal Qaraxanlı bir silsilə şeirini “Savaş ayələri” adlandırır. (“Qarabağda yeni tarix yazılır. Savaş ayələrindən seçmələr”. – ƏQ, 17 oktyabr 2020):
Gözəldir savaş tamı,
Bu yurdun var İlhamı…
Rüstəm Kamal “xalqımızın Qarabağla bağlı ekzistensial təcrübəsi”ndən söz açan məqaləsini “Müqəddəs savaşımız və sözümüz” adlandırır; başqa bir yazıda müqəddəsliyə dalır və arzu edir: “Bu gün Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyev müqəddəs savaşımızla yalnız torpaqlarımızı deyil, adlarımızı da azad edir, yerinə qaytarır. – Suqovuşan, Çinarlı… Ümid edirəm ki, Pənah xanın müqəddəs adı da qayıdacaq və şəhər əbədi xoşbəxt taleyinə qovuşacaqdır…”
(Rüstəm Kamal, “Pənah xanın ruhu”. – ƏQ, 24 oktyabr 2020)
Abuzər Turan “Zəfər nəğməsi” lirik poemasında “müqəddəs qalib üçlük” ifadəsini işlətdi və populyarlaşdırdı:
Abuzərəm, dastanım
Sona çatdı, ay canım,
Var olun, qəhrəmanım:
İlham, Tayyib, İmranım,
Müqəddəs Qalib Üçlük!
(Abuzər Turan, “Müqəddəs Qalib Üçlük”. – ƏQ, 6 mart 2021)
Akademik İsa Həbibbəylinin fikrincə: “Müqəddəs Qalib Üçlük” anlayışı Abuzər Turanın bədii kəşfi, xalqlar və dövlətlərarası qarşılıqlı etimadın poetik düsturudur…”
(İsa Həbibbəyli, “Böyük Zəfərin poetik dastanı”. – ƏQ, 24 aprel 2021)
Ali Baş Komandan məqamının və məramının özü müqəddəsdir, qutludur:
…dözməzdi Türk dünyası,
Türk qeyrəti, Türk övkəsi,
dözməzdi Azərbaycan ordusu,
Azərbaycan ölkəsi,
dözməzdi bu elin adı-sanı,
müqəddəs bir ad daşıyan
Ali Baş Komandanı!
(Əhməd Qəşəmoğlu, ƏQ,5 dekabr 2020)
Müqəddəs savaşımızda ədəbiyyat Ali Baş Komandanı fateh kimi tanıdı; doğma torpaqların yox ki, qəlblərin, arzuların, xəyalların fatehi, türk ruhunun fatehi:
“Qarabağda yeni tarix yazılır. Şanlı ordu qorxu yeyən düşməni döyə-döyə, xınca-xınca yürüyür. Bu ordu nə böyük ordudur, bu Komandan nə böyük Komandandır…”
(E.Z.Qaraxanlı, “Qarabağda yeni tarix yazılır. Savaş ayələrindən”.- ƏQ,17 oktyabr 2020)
…Əmr varmı olmasın sənin əmrinə bağlı,
Sərkərdəlik elmindən hali, Baş Komandanım!
Hər əmrinə hazırıq Ali Baş Komandanım!
(Barat Vüsal, “Ali Baş Komandana” – ƏQ, 13 mart 2021)
Bu mübarək yerişin, bu duruşun mübarək,
Bu ləngərin, səngərin, bu vuruşun mübarək,
Ali Baş Komandanım…
(Vaqif Aslan, ƏQ,10 oktyabr 2020)
Ali Baş Komandan vuran qolumuz,
Amalımız bəlli, haqdır yolumuz…
(Şövkət Zərin Horovlu, ƏQ,10 oktyabr 2020)
Allah güc-qüvvət versin, mənim haqq savaşıma,
Ali Baş Komandanım “irəli” deyir ancaq…
(Ağacəfər Həsənli, ƏQ,31 oktyabr 2020)
Arxanda dayanıbdı o Ali Baş Komandan,
Hər addımı qətiyyət, hər addımı cəsarət!
Millətin ruh bayrağı, bayraqdarı da odur,
Odur Haqqın haqq səsi, o səsdə ulu qeyrət…
(Xanəli Kərimli, ƏQ,10 oktyabr 2020)
Ali Baş Komandanım elin bayraqdarıdır!
Yolumuz haqqa doğru, zəfərlərə sarıdır!
Bayrağım millətimin, ölkəmin vüqarıdır!..
(Güləmail Murad, ƏQ,10 iyul 2021)
Ali Baş Komandan qürurla bu dəm
Çevrilib üz tutdu Xudafərinə.
Bizim gözümüzdə dəyişdi aləm
Dilimiz çevrildi min afərinə…
(Vaqif Aslan, ƏQ,12 dekabr 2020)
Sən başdan-ayağa qürursan, qürur,
Sən ey komutanı Tanrıkut əsgər!
(İbrahim İlyaslı, ƏQ,24 dekabr 2020)
Vətən müharibəsinin hər var günü, haqq günü Ali Baş Komandan alqış yiyəsidir:
…Alqışlar, alqışlar, alqışlar ona!..
(Vaqif Aslan, ƏQ,12 dekabr 2020)
Alqış qazilərin, ordumuzun,
Dağ titrədən gur səsinə.
Alqış xalqımızın, yurdumun
Alov saçan nəğməsinə, nəfəsinə,
Bu xalqın sərkərdəsinə.
İlham sənə, alqış sənə!
Böyük Azərbaycan
Qalxıb ilk pilləsinə.
Azərbaycan alqış sənə!
(Fikrət Qoca, ƏQ,24 dekabr 2020)
Ramiz Duyğunun “Böyük qələbəmizin Ali Baş Komandanı” şeiri başdan-başa alqışlar üzərində köklənmişdir: “Mənim, sənin və onun Ali Baş Komandanı / Azərbaycan Ordusunun Ali Baş Komandanı!..”; “Basılmaz dövlətimin, / Minnətdar millətimin / Ali Baş Komandanı…”; “Yenilməyən xalqımın, / hüququmun, haqqımın / Ali Baş Komandanı…”; “Üçrəngli Bayrağımın, / Əbədi növrağımın / Ali Baş Komandanı…”; “Hər sözümün, şeirimin / Ali Baş Komandanı…”; “Şuşa, Laçın həsrətli sevdalı qəlbimizin / Ali Baş Qəhrəmanı! / Böyük qələbəmizin Ali Baş Komandanı!”
(Ramiz Duyğun, “Böyük qələbəmizin Ali Baş Komandanı”. – ƏQ,10 oktyabr 2020)
Şair “Qalibiyyət dastanı”nda yazır:
Nə qədər tərif yazsaq
Ali Baş Komandana,
Yenə, yenə də azdı!
Xalqımın canı, qanı!
O bu əsrin qəhrəmanı!
Şanlı tariximizdə
Yeni tarix yaratdı,
Yeni tarix də yazdı!
(Ramiz Duyğun, “Qalibiyyət dastanı”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)
***
Ali Baş Komandan obrazının təntənə Zirvəsi, Zirvə görüntüsü, şəksiz ki, Qarabağın xilaskarı, Şuşanın fatehi məqamıdır. Bu yerdə hər hansı Söz, 2020-ci il 8 noyabr günü, Şəhidlər xiyabanı, Üçrəngli bayraq, Dövlət himni, Azadlıq, müstəqillik mücahidlərinə “Əbədi məşəl” abidəsi önündə, hərbi geyimli Azərbaycan Prezidenti, müzəffər Ali Baş Komandanın mücəssəm obrazı, qürur, əzəmət, qalibiyyət dolu nitqinin yanında solğun, aciz görünə bilər:
“Bu tarixi bir gündə Azərbaycan xalqına bu müjdəni vermək mənim həyatımda bəlkə də ən xoşbəxt günlərimdən biridir.
Əziz Şuşa, sən azadsan!
Əziz Şuşa, biz qayıtmışıq!
Əziz Şuşa, biz səni dirçəldəcəyik!
Şuşa bizimdir! Qarabağ bizimdir! Qarabağ Azərbaycandır!”(ƏQ, 14 noyabr 2020)
Bütün patetik, möhtəşəm, ictimai-siyasi məzmunlu notlarla birgə, Ali Baş Komandanın çıxışında lirik-həzin, riqqətli məqamlar da yer alır: “Mən bu gün, eyni zamanda, ulu öndər Heydər Əliyevin məzarını ziyarət etdim, onun ruhu qarşısında baş əydim. Ürəyimdə dedim, xoşbəxt adamam ki, ata vəsiyyətini yerinə yetirdim. Şuşanı azad etdik! Bu, böyük Qələbədir! Şəhidlərimizin, Ulu Öndərin ruhu şaddır bu gün! Gözün aydın olsun, Azərbaycan! Gözünüz aydın olsun dünya azərbaycanlıları!”
(ƏQ, 14 noyabr 2020)
Ali Baş Komandanın obrazında qalib akkordlar, məğrur tonallıq, sevinc-şadyanalıq kultu hakim Səsi təmsil edir, affekt və effektlərini ədəbiyyata da sızdırır.
Bükülmüşdü qəddimiz,
Ayrılığın əlindən,
Bir şad xəbər eşitdik
Komandanın dilindən…
(Rafiq Yusifoğlu, “Gözlərin aydın,Şuşa!”. – ƏQ, 5 dekabr 2020)
“30 ildən sonra Ali Baş Komandanın “Şuşa, sən bizimsən. Şuşa, biz qayıtdıq. Şuşa, biz səni yenidən dirçəldəcəyik” nidaları Azərbaycan poeziyasının baş mövzularından biri oldu. Misralarımızı azad Şuşa nəğmələri bəzədi…”
(Mərziyyə Nəcəfova, “Azad Şuşanın poetik ifadəsi”. – ƏQ, 25 sentyabr 2021)
Ulu Öndər “Şuşa”, – deyə
nitq eləyirdi,
– Vətən Ana həsrətidi,
Şuşa həsrəti.
– Xoşbəxtəm ki, – oğlu İlham
belə deyirdi:
– Mən yerinə yetirmişəm
bu vəsiyyəti.
Cənab Baş Komandan,
halaldı Sizə…
(Nəriman Həsənzadə, “Cənab Baş Komandan, halaldı Sizə”. – ƏQ,15 iyun 2021)
Otuz ildən bir az çox
Ali Baş Komandanın nigaran ürəyində
Baharlayıb, qışlayıb.
Bu yol otuz il əvvəl,
Ali Baş Komandanın ürəyindən başlayıb,
Ürəyində yatıbdır…
(Ramiz Duyğun, ƏQ,4 sentyabr 2021)
Ali Baş Komandan söylədi özü:
Salam, əziz Şuşa, biz qayıtmışıq…
(Hüseyn Bağıroğlu, ƏQ,3 dekabr 2020)
Bitdi Qələbəylə hicranın sonu,
Xəbərdən bülbüllər gəldilər cuşa,
Gənclik illərində görmüşdü onu –
Səsindən tanıdı İlhamı Şuşa…
(Vahid Əziz, “Heyrət səcdəsi”, ƏQ,16 yanvar 2021)
Qarabağ bizim yerimiz,
Meydandayıq hər birimiz.
Baş Komandan öndərimiz,
Gəlmişəm, Şuşam, gəlmişəm,
Gəlmişik, Şuşam, gəlmişik.
(Orxan Paşa, 4 sentyabr 2021)
II Qarabağ müharibəsində tarixi qələbənin hüdudları işğal altındakı torpaqların yenidən-fəthi ilə bitmir, Ali Baş Komandanın mənəvi xilaskarlıq missiyası üzərinə, ikiqat dəyərlənir:
“Eyni vaxtda paytaxtda alman jurnalist ordumuzun sərkərdəsinə: -Şuşa sizin üçün bu qədərmi qiymətlidir? – deyəndə Ali Baş Komandan əsgərlərin cəbhədə düşmənə verdiyi eyni cavabı verdi: -Bəli, Şuşa bizim üçün heysiyyat, qürur məsələsidir…”
(Aygün Bağırlı, “Möcüzəli və saf Şuşa”. – ƏQ, 14 oktyabr 2020)
Cənab İlham Əliyev…
Geydi döyüş paltarın
Sıyrıldı qılınc kimi.
Qoymadı Qarabağı
Qalsın bir qaxınc kimi…
(Zahid Xəlil, ƏQ,21 noyabr 2020)
Müharibənin ilk çağlarında düşünürdüm: “1990-cılardan, Ulu Öndər Heydər Əliyevdən sonra bir daha “Xilaskar!” missiyası, Azərbaycan torpaqlarının azad olunması, Qarabağın xilası şansı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin adına yazıldı. Həm də daha böyük miqyasda, daha gərgin cəbhələrdə…”
(T.Əlişanoğlu, “Tarixin fürsəti”. – ƏQ,3 oktyabr 2020)
Fazil Güney, “Xilaskar!” məqaləsində yazır: “Ümummilli lider Heydər Əliyev müstəqilliyini bərpa etmiş dövlətimizi dağıdılmaqdan qurtarmışdı, İlham Əliyev isə itirilmiş torpaqlarımızı döyüşlə aldı, milləti töhmətdən qurtardı. Son 30 ildə bütün azərbaycanlılar ilk kərə 10 noyabr 2020-ci ildə dərindən nəfəs alıb içərilərindəki acıları, “məğlub xalq” duyğularını sevinc göz yaşları ilə boşaltdılar…”
(Fazil Güney, “Xilaskar!” – ƏQ,24 dekabr 2020)
Zülmət getdi Qarabağdan,
ömrünü çıraq elədin,
var ol, Ali Baş Komandan –
çox günahkar nəsillərin
üzlərini ağ elədin!
(Vahid Əziz, ƏQ,31 dekabr 2020)
Odur ki, Ali Baş Komandanımız şairlərin rübabında şeirləşir, heykəlləşir, bayraqlaşır:
Ən gözəl şeiri sən yazdın,
Ali Baş Komandanım!
Mübtədası, təyini, xəbəri öz yerində…
(Şahnaz Şahin, ƏQ,28 may 2021)
“İkinci Vətən müharibəsinin simvolları xalqımızın düşüncələrinin, ümidlərinin, nəhayət varlığının dünyaya çatdırılma vasitəsi idi, ümummilli ideyaların təsdiqi idi. Rəhbər və Sərkərdə kimi İlham Əliyev şəxsiyyətinin simvolikası həmin simvol sistemində haqlı və möhtəşəm yerini tutur…”
(Rüstəm Kamal, “Ali Baş Komandan, müqəddəs savaşımız və simvollarımız”. – ƏQ, 8 may 2021)
Ürəkdən sevir bu millət Səni.
Milli Qəhrəmansan – Baş Komandansan,
Heykəlin qoyulub ürəyimizdə.
Canlı simvolusan Azərbaycanın,
Sən tarix yaratdın, zəfər tarixi,
Millət tarixi, bəşər tarixi.
Adın qızıl xətlə yazılacaqdır:
İlham tarixi – Heydər tarixi.
(Nizaməddin Şəmsizadə, “Erməni faşizmi”. – ƏQ, 31 oktyabr 2020)
Nərsən, kim deyər ki, nər axtarıram,
Pirsən, heç kəs deməz pir axtarıram.
Sənin heykəlinə yer axtarıram,
Ali Baş Komandan, var ol, min yaşa!
(Fəxrəddin Teyyub, ƏQ,7 noyabr 2020)
Ərdoğanla İlhamımız bir oldular,
Şirdən doğub törəyənlər şir oldular,
Xəzər, Egey, Dəclə, Fərat, Kür oldular,
Birlikdə əl qoydu onlar qırx dörd günə,
Qızıl heykəl qoydu onlar qırx dörd günə.
(Əjdər Ol, ƏQ,14 noyabr 2020)
Azad nəfəs alır torpaqlarımız,
Göylərə ucalır bayraqlarımız!
Öndə yol göstərən Baş Komandandır,
Qarabağ bizimdir – Azərbaycandır!
(Nizami Muradoğlu, ƏQ,24 dekabr 2020)
Ey Ulu məmləkətin Ali Baş Komandanı!
Şücaətin, qeyrətin dünyaya dastan oldu.
Sən bu xalqın qəlbində elə heykələ döndün,
Tarix unuda bilməz, tarixə dastan oldun…
(Rəqibə Qəvvas, ƏQ,16 oktyabr 2021)
Ali Baş Komandan adına bugün ədəbiyyatda duyğu və düşüncələrin hər çalarını görürük.
Mötəbər alim sözünü də: “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, qalib Ali Baş Komandan kimi İlham Əliyevin qədim Azərbaycan torpağı olan Qarabağı erməni işğalından azad etməsi ölkəmizin çoxəsrlik tarixinin misilsiz və nadir tarixi hadisəsidir…”
(İsa Həbibbəyli, “Böyük qayıdışın ədəbi və əbədi təntənəsi”. – ƏQ,4 sentyabr 2021)
Ağsaqqal yazıçı ərki, dərki, dua-sənasını da: “82 yaşım var, Allaha, taleyimə, ordumuza, Ali Baş Komandana dua edirəm ki, uşaqlığımın, yeniyetməlik çağımın, ahıl illərimin şəhəri Şuşanın azad olunduğu günü görə bildim. Gözün aydın…”
(Anar, “Gözün aydın, Şuşam,gözün aydın!” – ƏQ, 14 noyabr 2020)
Xoş günlərin xatirə notları, şükranlığını da: “…çünki bu otuz illik erməni işğalının təcrübəsi göstərdi ki, dünyanı ikili standartlar idarə edir və İlham Əliyev həm Prezident, həm də Ali Baş Komandan kimi məhz bu ikili standartlar dünyasında ortaya son dərəcə ciddi və son dərəcə də cəsarətli iradə qoydu. Bu iradə nəticəsində Azərbaycan əsgəri Şuşanı və adlarını bir-bir yazacağam: Cəbrayılı, Füzulini, Qubadlını, Zəngilanı, Hadrutu, Laçını, Ağdamı, Kəlbəcəri işğaldan azad etdi”
(Elçin, “Şuşanın dağları başı dumanlı”. – ƏQ, 20 mart 2021)
Müdrik şair xəyalatını da:
Şuşa yolu, Zəfər yolu,
Otuz illik səfər yolu!
Cənab Ali Baş Komandan,
Səfərdəsən sən o vaxtdan…
Uzaq-yaxın o yollarda!
Yol içindən yol seçirsən,
Keçilməz yollar keçirsən –
Fikrin-zehnin yollarını,
44 günün yollarını.
(Nəriman Həsənzadə, “Zəfər yolu”. – ƏQ, 18 sentyabr 2021)
Ədəbi tənqidçi qətiyyətini də: “Hörmətli Prezidentin təmirdən sonra Vaqif məqbərəsi önündəki çıxışı Şuşaya və oraya toplaşan Azərbaycan ziyalılarına bir qətiyyət, bir əminlik çağırışı idi. Heydər Əliyev Fondunun, onun prezidenti Mehriban xanımın Şuşa ilə bağlı gördüyü işlər isə göz qabağında idi. Şuşa öz tarixinin, əgər belə demək mümkünsə, pleyada mərhələsinə qədəm qoyur…”
(Vaqif Yusifli, “Şuşa”.- ƏQ,4 sentyabr 2021)
Tüm qələm əhlinin minnətdar səcdəsini də: “Mümkünsüz” olanı mümkün edən müdrik Prezidentimiz, qüdrətli sərkərdəmiz İlham Əliyevin, torpaqlarımızın erməni murdarlarından təmizlənməsində qanlı döyüşlərə alp-ərənlər kimi atılan əsgər və zabitlərimizin rəşadəti önündə diz çökürəm…”
(Adil Cəmil, “Dünya belə qalmaz”demişdik”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)
Bir neçə şairlər sözünü əruzda da deyir:
Artıq Qarabağ ərşinəcən dalğalı bayraq
İlham deyir, İlham deyir, İlham deyir ancaq!
(Akif Azalp, ƏQ, 14 noyabr 2020)
Hecada da:
Nə qədər qəlbləri sevgisi sarmış,
Ali Baş Komandan bəxtini yazmış…
(İbrahim Yusifoğlu, “Şuşa”, ƏQ,14 noyabr 2020)
Həm sərbəst də:
Ali Baş Komandan,
Əzminlə tarixi yaz sən yenidən,
Ali Baş Komandan, şanlı sərkərdə!
(Elnur Uğur, ƏQ,24 oktyabr 2020)
Yeni “Qarabağnamə”də düşmənə qarşı həcviyyat da yer alır:
Alçaqdır Nikol tula,
Satılıb “yaşıl” pula,
Çevirdin onu qula,
Qoy getsin çala-çala,
Ali Baş Komandanım!
(Abuzər Turan, “Ali Baş Komandanım”. – ƏQ, 24 dekabr 2020)
Hərbə-zorba da:
…Sonun gəlib, az qalıbdı,
göməcəyik səni gora
Gəl, İlhamdan üzür istə,
günahların çoxdur sənin!
Ağ bayrağı qaldır, Nikol,
başqa yolun yoxdur sənin!
(Şöhlət Əfşar, ƏQ,14 noyabr 2020)
Həcv dili də:
Qovur öz yuvasına quduzlaşan itləri
Ali Baş Komandanın qələbə tvitləri!
(Sabir Rüstəmxanlı, “Qarabağa dönüş”. – ƏQ, 24 dekabr 2020)
Qəzəb də güclüdür: “Onun içindəki qəzəb və hirs gücləndikcə, mübarizə əzmi bir az da artırdı, Dəmir Yumruq ağırlaşırdı, sərtləşirdi. Sarkisyanlar, Paşinyanlar başa düşmürdülər ki, onu daha çox qəzəbləndirməklə, öz başlarına enəcək Dəmir Yumruğu bir az da ağırlaşdırırlar…”
(İlqar Fəhmi, “Xarıbülbül metamorfozası”. – ƏQ, 22 may 2021)
Qarğış da yerindədir:
Xankəndi, Laçın yolu,
İgidlər olsun dolu,
Möhkəmlət sağı-solu,
Düşmənin sınsın qolu,
Ali Baş Komandanım!
(Abuzər Turan, “Ali Baş Komandanım”. – ƏQ, 24 dekabr 2020)
Rüstəm Kamal Vətən müharibəsinin ilk günlərində yazırdı: “Əsgər həyatının, səngər məişətinin xalq yumoru ilə süslənmiş əsərlərə ehtiyacı var. Belə deyirlər ki, A.Tvardovskinin məşhur Vasili Tyorkin obrazının bədii təxəyyül məhsulu olmasına uzun müddət inanmayıblar. İnanırıq ki, sıravi Əhmədin də folklor qəhrəmanı kimi obrazı yaradılacaq və seviləcək”.
(Rüstəm Kamal, “Müqəddəs savaşımız və sözümüz”. – ƏQ, 3 oktyabr 2020)
Bizdə sihalar, pualar, dronların şücaəti haqqında əsərlər yazılmadı; amma xalq ruhu ilə süslənmiş “Zəfər nəğməsi” yarandı. Sanki birnəfəsə yazılan İthafda Abuzər Turan deyir: “Qırx dörd günlük Vətən müharibəsində poladdan da sərt iradə, vətənpərvərliklə yoğrulmuş əzmkarlıq, mənfur düşmənlə mərdanə döyüş aparmaq nümunəsi, ağılasığmaz qəhrəmanlıq örnəyi, dünyanı heyrətə salan qeyri-adi sərkərdəlik və siyasətçi etalonu nümayiş etdirən, halal torpaqlarımızı yağı tapdağından qurtaran, xalqımızın təhqir edilmiş qeyrətini cənnətməkan şəhidlərimizin müqəddəs qanı ilə arındırıb paklandıran, millətimizin aşağılanmış heysiyyətini xilas edən, Azərbaycanımızın yeni şanlı tarixini yaradan, bu misilsiz qələbələrlə yanaşı, özünün və atasının – ustadının mübarək adlarını əbədi olaraq tarixin silinməz səhifələrinə qızıl hərflərlə həkk edən dəmir yumruqlu, ulu öndər yadigarı, xalqımızın güvənc ünvanı, pənah yeri, istəkli lideri, sərkərdəmiz, Ali Baş Komandanımız İlham Heydər oğlu Əliyevin, həmçinin vahid bir yumruq kimi onun ətrafında birləşən müdrik millətimizin və Vətən yolunda varlığını əsirgəməyən Qalib Ordumuzun şəninə min-min alqışlar və səcdələrlə Moskvadan, xalq ruhunda qələmə alınmış qırx dörd bəndlik kiçik bir Zəfər nəğməsi” (Abuzər Turan, “Ali Baş Komandan”. – ƏQ, 24 dekabr 2020) Fevrən hiss olunur ki, şairi böyük coşqu, ilham danışdırır.
Poema, lirik tonalllıqda, təbii ki, epika ilə ayaq alır:
Otuz il yasa batdıq,
Qəm alıb, qüssə satdıq,
Gecələr sərsəm yatdıq,
Sayəndə kama çatdıq,
Ali Baş Komandanım.
Nikol lap ağ eylədi,
Bizə hədyan söylədi,
Xox gəldi, bərk küylədi,
Gör yağıya neylədi
Ali Baş Komandanım…
Liro-epik başlanğıc gəlişdikcə tədricən xalq duyğuları üstünlük qazanır, vəcdə gəlir və mətni bütünlüklə ələ alır. Məqalənin irəlisində də sitatlar gətirdiyim kimi, Vətən müharibəsi gedişatında daha hansı duyğu seli, ürək mizacı, söz məcazları yoxdur ki: Ali Baş Komandana xitabən, ricət, əzizləmə, alqış, inam, heyrət, heyranlıq, şəninə tərif, fəxarət, qürur, dua-səna, həmd, nisgil, qisas, müdrik ovqat, öyüd, arzu, dilək, mədət; eyni zamanda düşmənə nifrət, qəzəb, acığ, həcv, qarğış, söyüş, lağ, şəbədə… – şair təbi, xalq danışıq ədasında “Zəfər nəğməsi”ndə təcəssüm olunmasın?! Gərək ki, tamdır. Poemanın bayatı təqtində, yeddilikdə, oynaq müxəmməs ladında ərsəyə gəlməsi də təsadüf deyil. Özümüzü-sözümüzü, bildiyimiz-gördüyümüz- yaşadıqlarımızı, münasibət və müdaxiləmizi, haşa 44 günlük ovqatımızda nə varsa da, gözlənilməz tərzdə deyir, içimizi-çölümüzü bədahətən faş edir, “rüsva”edir. Poemada Qalib Xalq ədası üstün, aparıcıdır:
Yar olsun Yaradanım!
Mədət, şahi-mərdanım!
Möhkəm dur, gözüm,canım!
Ey Türk oğlu, İlhamım!
Ali Baş Komandanım!
Abuzər Turanın “Zəfər nəğməsi” lirik poeması üç ölkə başçısı – İlham Əliyev (“Ali Baş Komandanım!” – ƏQ, 24 dekabr 2020), Rəcəb Tayyib Ərdoğan (“Sayın Cümhur Başqanım”- 23 yanvar 2021) və İmran Xanın (“Əziz Vəziri Əzəm”- ƏQ, 13 fevral 2021) parlaq obrazlarına işıq salmaqla, zamandan doğulan və zamanı yaddaşlara köçürməyə səy edən poetik məqam kimi (“Müqəddəs qalib üçlük” – ƏQ, 6 mart 2021) önəmlidir. Fəsillərin ayrı-ayrı qəhrəmanları, xitabları olsa da, hər birində xalq ruhu, qalib xalq ədası qalır, ötüb-gedən zamana Sözünü deyir.
Ümumxalq sevgisindən doğulan “Zəfər nəğməsi” Ali Baş Komandana bir növ ədəbiyyatın hesabatıdır.
***
“Ədəbiyyatda Ali Baş Komandan” məqaləsi başlıcası “Ədəbiyyat qəzeti”nin materialları əsasında qələmə alınmışdır. Yazını mənimcə qəzetin baş yazarı Azər Turanın narahat düşüncələri ilə sonuclamaq da daha doğru olar:
“…Ədəbiyyatımız millətimizi dünyada tanıda bilməsə də, qırx dörd gündə ordumuz onu dünyaya təqdim etdi. Kaş ki, müzəffər Ali Baş Komandanımızın yanında da Atatürkün çevrəsində olduğu kimi, azərbaycanlı bir Mehmet Akif Ərsoy olaydı…”
(Azər Turan, “Tanrının evi – Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)
Nə qəm, bəlkə eynisi olmasa da əvəzində, müntəzir Obrazı vardır:
Gəldi o müqəddəs an,
sən Ali Baş Komandan!
Əmrindədir bu yurdun,
bu torpağın ərləri,
Ver, ver bizə zəfəri!
(Arzu Əsəd,”Və Nida”. Bakı, “Elm və təhsil”, 2020, s. 125)
İngilis yazıçısı Ceyn Ostinin “Qürur və Qərəz” əsərində sevginin təcəssümü
Romanın ilk adı “İlk Təəssürat” idi. Əsər romantik ədəbi hərəkatın bir hissəsi olan sevgi romanıdır, sevgi romanının arxetipidir. Müəllif əsəri dövrün adətlərindən təsirlənərək yazır. Roman anonim şəkildə nəşr olundu, çünki zadəgan bir qadının karyera qurması qəbuledilməz idi. Xanımlar xəbərlərdən, aktual hadisələrdən təcrid olunmuşdu, bir xanımın sosial həyatının əsas məqsədi yaxşı, uğurlu bir evlilik idi. Lakin cəmiyyətin “uğurlu evlilik” anlayışına nələr daxil idi?
O dövrdə sərvət əmlakla ölçülürdü, statusa, imtiyaza önəm verilirdi. Qadınlar tam azad deyildilər, qız uşaqlarına yük kimi baxılırdı. O zaman sevdiyin insanla evlənməkdənsə,öz statusunda olan biri ilə evlənmək daha vacib idi. Zəngin ailədə qız doğulmasa, zəngin, varlı ər tapmaq mümkünsüz idi. Kişilər çox vaxt mövqelərindən istifadə edərək, qadınların qərarlarının çoxunu özləri verirdilər. “Qürur və Qərəz” romanında da eyni zamanda cəmiyyətin ailə birliyinə nə qədər dəyər vermədiyini görürük. Britaniya qanunları o zaman qadınlara əmlakın miras qalmasına icazə vermirdi. O vaxt qadın olmaq çətin idi, onların gələcəkləri üzərində az səlahiyyətləri vardı. Evliliklərdə sevgi az idi. Halbuki insanları ürəklərinə görə qiymətləndirmək daha vacibdir.
Elizabet bacısı kimi kor-koranə, hansısa məqsədə görə evlənmək istəmirdi. O, ağıllı idi. Sevərək, evliliyə hazır olan zaman evlənmək, səbrlə o günü gözləmək istəyirdi, evlənmək xatirinə və ya qarşı tərəfin sosial statusuna görə evlənmək Elizabetə absurd və gülməli gəlirdi. Elizabet Bennet və Cənab Darsinin ilk başda bir-birlərindən xoşları gəlməsə də, sonradan zamanla qarşılıqlı hissləri yaranır. Elizabetin Darsi ilə qarşılaşması onu çox qürurlu olduğuna inandırır, bu səbəbdən ona qarşı qərəzli olur. Cütlük birlikdə olmaq üçün fikir ayrılıqlarını həll etməlidir. Bir-birlərinə qarşı artan hisslər, birinin digərini yanlış şərh etməsi, sevginin insanı dəyişdirməsi əsərin süjet xəttini təşkil edir. Qürur və qərəzlərini dəf etməyi bacaran cütlüyün sevgi hekayəsi bir çox insanın arzuladığı xoşbəxt sonluq hekayəsidir. O, bu səbrinin mükafatını aldı və Darsi ilə xoşbəxt həyata qədəm qoydu. Çünki Elizabet evliliyə, münasibətə hazır idi, yalnız bioloji olaraq yox, həm də psixoloji olaraq, hazır idi. Həyatımızı birlikdə keçirəcəyimiz insanın qüsurlarını mümkün qədər az bilmək daha yaxşıdır. Onunla ortaq dəyərlər yaratmağı bacarmalıyıq.
Adların da romanda simvolikası var. Elizabetin adı “Allahım anddır, bolluqdur” mənalarını verir. Elişeva adının variasiyasıdır. Elişeva Harun peyğəmbərin arvadı idi. Darsi adı “tünd saçlı”, “qaranlığın nəsli” mənalarını verir.
Qürur romanın qəhrəmanlarını intim əlaqələr qurmaqdan saxlayan əsas mövzudur, həm də insanın qüruruna qalib gəlməyin mümkün olduğu göstərilir. Qərəz isə sevgi münasibətləri qurmaqda başqa bir maneədir. Darsi Qürurun, Elizabet Qərəzin simvoluna çevrilir.
Dörd qapu-Təsəvvüf əhlinə görə haqqa çatmaq üçün 4 mərhələdən keçmək lazımdır. Bu mərhələlər adi müsəlmanların getdiyi şəriət pilləsi,zahidlərin getdiyi təriqət mərhələsi və ariflərin yetişdiyi həqiqət və mərifət məqamıdır.
Qeyd:
Təriqətindən aslı olmayaraq hər bir müsəlman iman ruhu ilə həqiqət mərhələsinə yetişə bilir. Molla Sədra ruhu bir neçə yerə bölmüşdür ki, həmin bölgülərən biri iman ruhu,digərisi isə etiqad ruhudur. Etiqadı yəni təriqəti müxtəlif olan kəslər,iman ruhu ilə özlərini təkmilləşdirib həqiqət məqamına yüksəlirlər.
Qırx məkan-İslam dininə görə 40 ədədinin özünəməxsus özəllikləri vardır. Bu beytdəki 40 ədədini isə iki yol ilə izah edə bilərik.
1.Tarixi yol- İmam Hüseynin(ə) ailəsi əsir düşərkən 40 mənzil ilə Şam şəhərinə əziyyətlə aparılmışdır.
2.İrfani təqva yolu~ Yüksək dərəcəli irfani məqamlara çatmaq istəyən bir müsəlman üçün əsas şərtlərdən biri budur ki,O, 40 gün 40 fərqli məsciddə şam namazından sonra ziyarəti-aşura oxumalıdır.
3.Şəriət-Təriqət-Həqiqət və Mərifət yollarının hərəsinin özünə uyğun 10 qanunu,cəm olaraq isə 40 qanunu vardır.
Yetmiş iki qat- Din fəlsəfəsində 72 ədədinin ayrı məqamı vardır.
1.İslam tarixində Kərbəla döyüşündə İmam Hüseynin(ə) 72 tərəfdaşı şəhid olmuşdur.
2.Həqiqətin mənbələrində üçlər, beşlər, yeddilər, qırx kimsənə, yetmiş iki pir,üç yüz on üç əsgərlə yanaşı, doxsan min qulamın da adı çəkilir
3.72 rəqəmi əbcəd hesabı ilə kəf ك , nun ن və bə ب hərfləri ilə işarə edilir. Kəf və nun hərflərini birləşdirdikdə kun sözünü əldə edirik. Bu hərf ol sözünü ifadə edir. Belə ki, islam fəlsəfəsinə görə Allah yeri-göyü ol sözü ilə yoxdan var edib. Bəqərə surəsinim 117-ci ayəsində buyurulur ki, Allah ol deyər və olar.
Bə hərfinin isə əbcəd elmində mənası dərindir. Belə ki, Qurani-Kərim Fatihə surəsinin 7 ayəsində yığcam,amma müfəssəl formada təcəlli olmuşdur. Fatihə surəsi ilə Bismillahir-rəhmanir-rəhim sözündə,Bismillah sözü isə Bə hərfində təcəllidir. Hədislərdən birində qeyd edilir ki,Hz.Əli(ə) bə hərfinin altındakı nöqtədir. Yəni ki, O(ə) ümumi Quranın natiqi və canlı müfəssiridir(təfsir edən).
Beytin 2-ci misrasında qeyd edilən məsələ isə məhəbbətdən söhbət açılır. Eşqin xüsusiyyətlərindən biri budur ki,insan öz yarına həddən artıq aşiq olanda,ondan qeyrisini görə bilmir. Ariflərin də Allaha olan eşqi əndazədən kənara çıxdığı üçün onlar təbiətdə Allahdan başqa heç bir varlığı görmürlər. Və onların zənnincə, gözlə görünən materialarda Allahın nişanələri vardır və Allah bütün kainatı bürümüşdür. Şərq fəlsəfəsində bu dünya görüşünə vacibül-vücudun vəhtədi yəni ,vəhdətül-vücud deyilir. Qərb fəlsəfəsində isə buna oxşar fəlsəfi baxış,bilinənin əksinə panteizm deyil, transsentensializmdir. Molla Sədranın hikmətil-mütəaliyyə fəlsəfəsi Amerika fəlsəfəsində Ralf Emerson tərəfindən bu cür adlandırılmışdır. Molla Sədraya görə Allahın varlığı və mahiyyəti onun zatındadır və O insanda varlıq yox,məhz mahiyyət etibarı ilə təcəlli olmuşdur. Belə ki, Allahın varlığı elə onun Allah adında,mahiyyəti isə Rəhman,Rəhim,Qəhhar,Alim,Əzim və.s kimi 1001 sifətindədir. Mümkün əl-vücudda( yaranmışda) təcəlli olan Allah sifətlər yəni mahiyyət etibarı ilə hülul olmuşdur.Transsendentsializm cərəyanına görə də insan mən etibarı ilə,təbiət isə qeyri-mən etibarı ilə Allahla əlaqədədir. Ariflər üçün də hər yerdə Allahın sifətlərinin nişanəsi olduğu üçün,onlar bilavasitə Allahı böyük eşq ilə sevir,məhəbbət bəsləyirlər.
