Düşünürdüm… İradə Musayeva haqqında yazım… çap olunmuş kitabı əlimə gəlmədi.. illər öncə Müşfiqin məzarı ilə bağlı söz söhbət yayıldı… iradə xanım da münasibət bildirmişdi… mən də həmin münasibətə görə məktub yazmaq istədim… həmin yazıda ziyalı qətiyyəti məsələsini qoymaq, İradənin sərt obyektiv, qorxmazlıq nümunəsi olan obrazını əsas götürməklə, şəxsiyyətə qarşı qərəzlərin qaynağını məhz bu yöndə açmaq istəyirdim… “İradə Musayevaya məktub” belə, yəni bu yöndə yazılmalı idi… Təəssüf ki, bir dördlük həmin düşüncələrimin əks sədası kimi fb nin yaddaşında yaşamalı oldu…
Altı il əvvəlki mətn birdən birə yaddaşımda oyandı… bəli, bircə bəndlə İradə Musayevaya məktub yazmışam…. Yəqin geniş yazı niyyətim olub… həyatımızın İradələri məhv edən qayğıları sözümüzü də beləcə öldürür… İradənin ölümü açıq sözün faciəsidir…
Köz basdı ölümüylə sözümüzün qəlbinə, Acı xəbər gətirdi bu səhərin küləyi.. Nə deyəsən bu qəddar ölümlərin dəbinə, Ruhumuzda yaşayar mələklərin diləyi…
İradəni zaman zaman gözümüz gəzəcək… cəsarətli söz yanğısı onu yaddaşımızda həmişə boya boy göstərəcək… İradəni sevənlər könül dünyalarına baxsınlar…
Azərbaycanın görkəmli elm və sənət adamları Hüseyn Kürdoğlu və Şirindil Alışanlının xatirəsinə Poema-etüd
Ayrılıq od qaladı, ruhumu ütüb keçdi, Aldı məni hədəfə, qərəzə tutub keçdi. Yaman vəfasız çıxdı, küsüb getdi gəncliyim, Gördü qocalıq gəldi, cavanlıq ötüb keçdi.
Təhnalıq ürəyimə, qəlbimə sirdaş olar, Ögey-ögey ağrılar canıma qardaş olar. Sovurar günlərimi dövranımın ələyi, Nələrim qalar mənə, nələrim çıxdaş olar.
Götürmək istəmədim neçə dərdi, ağrını, Öz dərdimin ağrısı göynədərdi ağrını. Ustadlardan qalandı, əmanət olub mənə, Dedilər, varislərin çəkər mərdi ağrını.
Ey Tanrım, göndər gəlsin, nəyin var sinəm üstə, Sinəm elə meydandı – haqqım yox, dinəm üstə. Qalaq-qalaq dərdlərin elə zirvə yaradıb, Gərək uçam səmaya, göylərdən yenəm üstə..
Gördüm dərdin zirvəsi, uca taxtı qurulub, Ağrıdan gələn ağrı axıb, axıb durulub, Baxır çarpaz dağlardan al-qanı süzə-süzə, Zirvələrin Məcnunu – qoca qartal vurulub.
Sinəm üstü gül-güldü, süsən, sünbülüm yoxdu, Xəzan vurmuş bir bağam, bülbülüm, gülüm yoxdu. Düşmüşəm bir ocağa, yanam, Səməndər olam, Kül altından diriləm, yanıram külüm yoxdu.
Ustad baxdı halıma, gördü halı göynəyəm, Məni məndən irəli – deyər bu yer, göy – nəyəm, Yurdu talan içində, bəxti yalan içində, Yalıncıqlar əlində al boyanmış köynəyəm.
Axtardım məkanımı, kimdən sordum yerimi, Yenə mənə söylədi, qoca qurdum yerimi. Mən qoca Kürdoğlunun dördlük sarayındayam, Qorusun söz qoşunum – əsgər, ordum yerimi.
Həkəridən, Arazdan, Qara göldən soruşdum, Ağrıların lələsi Şirindildən soruşdum. Xəyalımda yeridim, dağları gəzdim gəldim, Dedim, ustad, mən səni yurdsuz eldən soruşdum.
Danışır Kürdoğludan yenə səhər küləyi, Dərdli xəbər gətirir qərib durna lələyi. Qardaşı Şirindilin hər sözündə canlanır, Xatirəsi, obrazı, ölməz şair taleyi.
İsti idi hər kəsə sözündə, bəyanında, Yaxınına, yadına, dostuna həyanında, Görməsə axtarardı: “Hardasan, ay Şirindil?” Deyərdim ki, burdayam, elə sənin yanında.
Bulaq idi duruluq damarında, qanında, Bir böyüklük var idi varlığında, canında. Gözlərində dünyanın dərdini daşıyardı, Dil açıb danışardı sözü həyəcanında.p
O, tayfanın ocağı, səcdəgahı, piriydi, Hər kəs yaxşı bilirdi, o, yüzlərdən biriydi. Xınalanıb gülərdi hər addımı qurbanla, Ürəklərdi məkanı, gözlər üstü yeriydi.
Atının nalı düşsə, nalbəndlər nal gətirib, Şair qəmə batıbsa, sevənlər xal gətirib. Xəstələnib Bərdədə – şairə dərman olar, Dədə Şəmşir əlində bir dalaq bal gətirib.
İstisuya gedişi necə şad xəbər idi, Qarabağda, Bərdədə hər dərdə sipər idi. Şamil Əsgər Dəlidağ, Məmməd Aslan,Bəhmənin, Qorxmazın, Sücaətin dilində əzbər idi.
Əli Qurban Dastançı hər dərdini bölərdi, Dədə Şəmşir şairi sevgisinə bələrdi. Cəbrayıldan çoxları – biri elə sən özün… Hüseynin kimliyini ellər yaxşı bilərdi.
Dədəlik vardı onda – böyüklükdə baş idi, Qan bağlayan sözündə təmkin ağır daş idi. Kövrələrdi, dolardı bir sınmış budaq üstə, Bir uşaq ağrısı da gözlərində yaş idi.
Şər-böhtan, qarayaxma yad idi, dinc Hüseynə, Gör necə ilan olar, nahaqdan sanc, Hüseynə. İllərin ovqatına köklənmiş Bəxtiyar da Kürdoğlu adı verib dərnəkdə gənc Hüseynə.
Keşik çəkdi bir əsgər, ər, dəyanət adına, Yaxın gələ bilmədi xor, xəyanət adına. Türk oğluna ögeydi – desələr də sınmadı, Ömürlük sadiq oldu bir əmanət adına.
El içində hörməti bir şahanə taxt idi, Kəndə gəlir… bir bayram, bir ayrıca vaxt idi. Hüseyn Kürdoğlu yolu… Bakı-Laçın-Əhmədli, Dağlarda doğma kəndi mənəvi paytaxt idi.
Nə deyim, nə danışım, sözü dastan qardaşdan, Zaman-zaman gül açan, özü bostan qardaşdan. Hər nə desəm yarıdı – nə bitməz, nə tükənməz, Həqiqəti kəsərdə, düzü astan qardaşdan.
…Söz oğlu söz qardaşın yarası köz olurdu, Yara sözdən can alır hərdən göz-göz olurdu. Danışırdı Şirindil sinəsində çəkdiyi Ağrının mində biri dilində söz olurdu.
Xatirələr acılı-şirinli duyğulardı, Bəzən qəmli payızdı, bəzən güllü bahardı. Yaşamağın dəyəri xatirədə görünür, Xatirəsiz bir həyat çox mənasız olardı.
Alışan oğlu Həsən kökün əsil xalısı, Hüseyn, Seyfi, Sehrayə kədər – fəsil xalısı. Gördü zaman sınağı Alışan, Sürəyya da Urşan, Firuz, Şirindil – hər kəs nəsil xalısı.
Fəridə xanım özü Quba-Laçın körpüsü, Məhəbbətə, sevgiyə qızıl tacın körpüsü. Süsən, Nasir, İlhamın – sevgi, barı bəhrəsi, Müqəddəslik adına ehtiyacın körpüsü.
Qaradağdan gələn köç – yurd saldı, binə qurdu, Laçınları qıy vuran qayalar sinə qurdu, Dağ arxalı bir nəsil çağırdı: “hardasan, gəl”, Tarixə sirdaş olub qayıda, dönə, qurdu…
Sözümdə bir nəsilin taleyini yaşadım, Dərdlərilə ağrıdım, ağrısını daşıdım. Çiçək açdı ruhumda sözüm ilə böyüdü Əzəldən həmdərd olan bu “ayrılıq” yaşıdım.
Əmanət bildim sözü, söz göyündə çaxana, Canını közə tutub söz oduna yaxana, Qartallar salam deyər, dağlar təzim eyləyər, Əhmədlidə bir evin eyvanından baxana.
Qərib eldən hər gələn hekayət, həkət olar, Qonaq döyən qapının ünvanı şöhrət olar. Axın-axın dostların gəlişi bir tük salmaz, Hər qonağın ayağı xeyir, bərəkət olar.
Qələmlərim rəngbərəng… sıra-sıra düzülüb, Kağızlar da ağappaq… təzə süddən süzülüb. Hardasan ilham pərim… gəlib görsən şairi Səndən ayrı düşəli ayrılıqdan üzülüb.
Zamanım zalım oldu, verdi göz-göz dərdləri, Sinəmdə ocaq çatdı, qoydu köz-köz dərdləri. İndi başla, yaz görüm, hardan necə yazırsan, Varlığında qaynayan acgöz-acgöz dərdləri.
Çağırdım qövsi-qüzeh yol olsun, yeriyim mən, Yeddi rəngin üstündə dağ olum, əriyim mən, Xəyalımla yeriyim, gözlərimlə oxşayım, Səssiz sükut içində… dinməyim, kiriyim mən.
Haqq aşıqı soruşmaz pay verənin adını, Bir almanın əvəzi alsa da həyatını… Hər dərvişin bir payı… Kürdoğlu badə verdi Alıb çəkdim başıma sözün şərbət dadım.
Ayrılığın özü də özümlə canbir olub, Sözün damarlarında qan olub, can bir olub. Bir yerdə alışmışıq, bir yerdə yanmışıq biz Diri gözlə açmışıq – günəş bir, dan bir olub.
Çox nağıllar axır ki, sona yetdi, qurtardı, Yaddaşlarda qalmadı, getdi, itdi, qurtardı. Qardaşından qalanı dünya bilən qardaşın Hekayəti, nağılı burda bitdi, qurtardı.
Əlirza Xələfli sadəcə yaxşı ədib deyil, o sözümüzün fədakar fəhləsi, zəmanənin bütün biganəliklərinə rəğmən, söz ocağımızın gur yanması üçün təmənnasız xidmət yolunu seçmiş usanmaz qələm sahibidir. Məhz ədib və qələm sahibi. Ona görə ki, “ədib” kəlməsi bir yaradıcı olaraq Əlirza Xələflinin universallığını, üz tutduğu ədəbi səmtlərin hamısında qabilliyini əhatə edir. Və ənənəvi olaraq cibində hər qələm gəzdirənə aid edilə bilən “qələm sahibi” deyimi Əlirzaya münasibətdə dəqiq ifadəsini tapır. Qələmi həmişə onun ixtiyarındadır, o, heç vaxt sözü incitmir, sözü gözlətmir, sözü axtarmır. Sözlər özləri ona doğru uçur. Bu, doğmalarına öyrəşmiş uşağın onlara can atması, adamdan sevgi görüb ona alışmış bir canlının hürkmədən, tərəddüd etmədən o insana sarı gəlməsi kimidir. Qoca ədəbiyyat həminki ədəbiyyatdır. Ancaq ədəbiyyata və ədəbiyyat adamına münasibət müasir dövrdə çox dəyişib. Əlirza qələmində və qəzetində ədəbi həyatın coşqun çağlarının havasını yaşadan, bununla da sözümüzün sabahına ümidləri artırandır. Əlirzalar ədəbiyyatımızın bütün dövrlərində olub. Olmasaydı, bu ocaq çoxdan sozalardı. Olub, amma həmişə də tək-tək olub. Və gərək tək-tək olanların qədri də qat-qat artıq bilinə.
Qarşımda, masamın üstündə Əli Rza Xələflinin diqqətlə oxuduğum və şair-publisist Hamlet İsaxanlının poeziyasına, onun “Ziyarət” poemasına həsr etdiyi yeni kitabı – “Həyatın dastanı” durur… Lakin, lap əvəldən başlamaq istəyirəm. Elə, Əli Rza Xələflini tanıdığım vaxtdan. Daha bu imzaya, bu ada şair, yazıçı, publisist, jurnalist, tədqiqatçı adlarını əlavə etmədən. Çünki, Əli Rza Xələfli imzası müasir ədəbi və ictimai mühitdə özünə elə köklü-köməcli yer tutubdur ki, adı çəkilən kimi bunların hamısı yada düşür. Özü də, həqiqət naminə, onu da deyim ki, sıraladığım bu yaradıcılıq shəsinin hər birində Əli Rza Xələfli özünəməxsus, orjinal bir məqamdadır və elə onun birilə də məşğul olsayıdı tanınacağıdı, seviləcəyidi, rəğbət doğuracağıdı… Səhv etmirəmsə, buna yaradıcılıq polufonizmi deyirlər, başqa sözlə, Əli Rza Xələfli çoxşaxəli yaradıcılıq imkanlarına malik “qələmsiz” qələm adamıdır və mən özüm də elə əvvəldən onu bu cürə tanımışam… “Qələmsiz qələm admı” ifadəsini də, deyəsən, ilk dəfə mən onun haqqında işlətmişəm, özü də bir əlavə ilə, demişəm ki, Əlirza Xələfli qədim Roma filosofları kimi, nə yaradırsa, bir əli cibində, bir əlində siqaret tutaraq qələmsiz-kağızsız diktə edir. İndi də əlavə edirəm ki, fikri improvizə edərək, nə yaradırsa şifahi şəkildə yaradır. Elə ona görə də, onun bütün yaradıcılığı şifahi xalq yaradıcılığı təkin şirin, cazibadar və diqqətçəkəndir…
Bu sözləri də onun haqqında mən yazmışam və təkrar etməkdə məqsədim budur ki, fikrimi gəlişigözəl söz təkin yox, sabit qənaətim təkin irəli sürmüşəm: “Mənim üçün (həmçinin eləcə də onu tanıyanlar üçün də) heç bir metaforaya sığışmayan bir qələm əhli, ürək və əqidə dostum var – bu, şair, yazıçı, publisist-jurnalist, tədqiqatçı-tənqidçi Əli Rza Xələflidir! Bu adın, bu imzanın özü müasir ədəbi prosesdə həyatı bədii-fəlsəfi dərkin və inikasın bütöv bir sistemini özündə ehtiva etməyə qadirdir!.. Əli Rza Xələfli adı, imzası ədəbi-bədii siferada ülfət və ünsiyyət mücəssəməsidir! Ülfət və ünsiyyət intiqralının bütün kodları onun ürəyinin, qəlbinin döyüntüləri ilə kodirovka ola bilər!..”
“İnteqral” deyəndə yadıma bir el kəlamı düşdü: “Dost dosta tən gərək!” Əslində, bu kəlamı yaradıcı aləmə tətbiq eləyəsi olsaq, bir-biri haqqında söz deyən yaradıcı şəxsiyyətlər də, gərək ki, bir-birinə tən gəlsin. Əli Rzanın qələm dostu, tanınmış alim, riyaziyyatçı, deyilənə görə, riyaziyyat elminin bütün “inteqrallarının” açarını cibində gəzdirən, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, bizim üçünsə istedadlı şair-publisist Hamlet İsaxanlıdır və Əlirza Xələflinin Hamlet İsaxanlı yaradıcılığına müraciət etməsi, ondan bir kitablıq söz yazması bu iki yaradıcı şəxsiyyət tipinin bir-birinə tən-dürüst gəlməsidir…
Elə buradaca, tanınmış şair-publisist, tərcüməçi, kitabın redaktoru Hafiz Rüstəmin “Həyatın Dastanı” kitabına yazdığı, kitabın özü qədər dərin, mənalı “Həyatın Dastanı”nda “Ziyarət”in fəlsəfi mahiyyəti” adlandırdığı ön sözündən bir abzası fikrə qüvvət kimi misal gətirirəm: “Çünki ən azı iddiayla tələb, imkanla gerçəklik, formayla məzmun, təsadüflə zərurət bir-birini tamamlamayanda, başqa sözlə, real həyatla tale yazısı üst-üstə düşməyəndə heç nə alınmır. Əksinə, bütün bunlar düz mütənasib olanda, ədəbi şəxsiyyətin missiyası qismən müəyyənləşir.” Ziyalı şəxsiyyətinə və təfəkkürünə böyük hörmət bəslədiyim Hafiz Rüstəmin bu postulatından çıxış edərək “Həyatın Dastanı”nın müəllifi Əli Rza Xələfli ilə “Ziyarət” poemasının müəllifi Hamlet İsaxanlını görək bir ziyalı, şair, alim tipi kimi nələr birləşdirir, hansı cəhətlər üst-üstə düşür, bunların yaradıcı şəxsiyyətləri arasında düzmüntənasib gələn hansı məqamlardır ki, hər iki ədibi, hər iki ədəbi şəxsiyyətin missiyasını müəyyənləşdirib.
Ümumiyyətlə, Hamlet Isaxanlı adı çəkiləndə o belə səciyyələndirilir: alim və ictimai xadim, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, pedaqoq, şair, yazıçı və publisist, tərcüməçi, riyaziyyat, humanitar və sosial elmlər üzrə məqalə, kitab, dərslik və monoqrafiyalar müəllifi, Xəzər Universitetinin təsisçisi, Direktorlar və Qəyyumlar Şurasının sədri, Dünya məktəbinin həmtəsisçisi, naşir, və redaktor… Biz burada Əli Rza Xələfli şəxsiyyəti ilə Hamlet İsaxanlı şəxsiyyətini müqayisə etmək fikrindən uzağıq, amma kimin kim haqqında söz, fikir demək səlahiyyəti ədəbi təsərüfatda və prosesdə mühüm amildir. Bu cəhətdən hər iki ziyalı şəxsiyyəti çox müxtəlif tərəflərdən və məqamlrdan bir-birini tamamlayır… Blə ki, Əli Rza Xələfli də, Hamlet İsaxanlı da müasir ədəbi prosesdə ən müxtəlif məqamlarda, məqamında nüfuzlu söz demək səlahiyyətinə malik ziyalılarımızdandırlar…
İndiyənə qədər Hamlet İsaxanlının həyat və fəaliyyəti müxtəlif müəlliflər tərəfindən yazılmış elmi, bədii və publisistik yazılarda, məqalə və kitablarda, sənət əsərlərində öz geniş əksini tapmışdır. Məsələn, Fuad Tanrıverdiyevin 1997-cu ildə nəşr olunmuş “Hamlet İsaxanlı. Alim və qurucu ömrü” kitabında alimin həyat və fəaliyyəti hərtərəfli araşdırılmışdır. Knyaz Aslan və Vahid Ömərlinin 2005-ci ildə azərbaycan və rus dillərində dərc olunmuş “Bu dünyaya nə gətirdim…” kitabında Hamlet İsaxanlının elmi və bədii-publisistik yaradıcılığının, ictimai fəaliyyətinin və təşkilati işlərinin qısa təsviri ilə yanaşı, müxtəlif ölkə və millətlərdən olan tanınmış elm, sənət və mədəniyyət xadimlərinin onun haqqında deyilmiş fikirləri də verilmişdir. Bunlarla yanaşı, Azərbaycanda, ABŞ, Kanada, Rusiya, Türkiyə, Gürcüstan, İran, Hindistan, Çin, Estoniya və başqa ölkələrdə alim, yazıçı, şair və jurnalistlər onun barəsində çoxsaylı məqalələr yazıb dərc etdirmişlər. Onun barəsində dünyanın onlarla ən nüfuzlu şəxsiyyətlərinin dediyi söz içərisindən ikisini seçmələyib təqdim edirəm: Azərbaycan mədəniyyətinin, elmi fikrinin nüfuzlu nümayəndələrindən biri olan, tanınmış diplomat, “Azərbaycan Doplomatiya Akademiyası”nın prezidenti, professor Hafiz Paşayev, Azərbaycan Respublikasının ABŞ-dakı sabiq səfiri: «Hamlet müəllimin fəaliyyəti respublikamızın ictimaiyyətinə yaxşı bəllidir. Öz elmi işini riyaziyatçı kimi başlayıb, həmin sahədə dəyərli nəticələr əldə etdikdən sonra o, elm, təhsil, humanitar və ictimai sahələrdə daha geniş fəaliyyətə qoşulmuş və ölkəmizdə keçirilən islahatlar üçün əhəmiyyətli konkret işlər görmüşdür.
Professor Hamlet İsayev (İsaxanlı) elmin və təhsilin inkişafında sərhədsiz mübadilə və ünsiyyətin vacib olmasını hələ Sovet dövründə yaxşı dərk edib, Azərbaycan elminin xaricdə tanınması üçün əlindən gələni etmişdi. Həmin təcrübə, yaratdığı əlaqələr inanıram ki, hazırda Xəzər Universitetinin işlərində əvəzsizdir. Onun Amerika universitetləri ilə birgə proqramlar üzrə müvəffəqiyyətlə apardığı işləri qeyd edərək, məmnuniyyətlə yada salıram ki, səfirliyimizin müdaxiləsi ilə ABŞ hökumətinin Azərbaycanda maliyyələşdirdiyi ilk təhsil layihəsi məhz Hamlet müəllimin yaratdığı və rəhbərlik etdiyi universitetlə bağlı olmuşdur». Zəlimxan Yaqub, xalq şairi, millət vəkili: «Hamlet İsaxanlı – gözəl insan və böyük alim! Bu qün varlığıyla vətəninə bağlı əsil Azərbaycan vətəndaşı! Yüksək intellekt, böyük ağıl, güclü zəka, nadir istedad sahibi! Təkcə Gürcüstan azərbaycanlılarının deyil, təkcə Azərbaycan Respublikasının deyil, dünya azərbaycanlılarının ən şöhrətli nümayəndələrindən biri! …Kökünə, nəslinə, torpağına, ədəbiyyatına, tarixinə, musiqisinə dərindən bələd olan, ömrünü elmi, bədii, siyasi, psixoloji, tarixi axtarışlara həsr edən bir neçə sahənin yorulmaz tədqiqatçısı! Dünyanın müxtəlif millətlərə və ölkələrə məxsus olan ən böyük alimlərini heyrətə gətirən Vətən oğlu!..”
Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edim ki, şairlərdən Nəriman Həsənzadə, Hüseyn Kürdoğlu, Müzəffər Şükür, Şahin Fazil, Səadət Buta və başqaları Hamlet İsaxanlı şəxsiyyətinə xüsusi şeirlər həsr etmişlər. Onun elmi-bədii yaradıcılığı və şəxsiyyəti haqqında Azərbaycanda Camal Mustafayev, Manaf Süleymanov, Nurəddin Rzayev, Mövlud Süleymanlı, Mirabbas Qasımov, Vidadi Babanlı, Kamran Nəzirli, Xəlil Məcidoğlu, Vaqif Arzumanlı, Aydın Xan və digər müəlliflər, Türkiyədə Mətin Turan, Çində Van Dzen Bo, Rusiyada V. Odinets, Lyudmila Lavrova, İran, Gürcüstan və digər ölkələrdə müxtəlif elm və sənət adamları dəyərli fikirlər söyləmiş, məqalələr yazıb dərc etdirmişlər.
Şair, yazıçı və jurnalist, tədqiqatçı-publisist, “Kredo” qəzetinin baş redaktoru Əli Rza Xələflinin “Həyatın Dastanı: ədəbi-fəlsəfi düşüncələr” Hamlet İsaxanlının “Ziyarət” poemasının motivləri əsasında”, “Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı” (2012) kitabı isə Hamlet İsaxanlının poetik yaradıcılığına həsr olunmuş əsərlər sırasında xüsusi, özü də deyərdim ki, əhəmiyyətli, siqlətli yer tutur (əsər əvvəlcə uzun zaman ərzində hissə-hissə “Kredo” qəzeti səhifələrində dərc olunmuşdu).
Bu kitab, Hamlet İsaxanlının təkcə bir poeması haqqında yazılsa da, Əli Rza Xələfli elə bir üslubi fənd tapır ki, bu fonda onun poetik yaradıcılığı, şəxsiyyəti, elmi-ictimai fəaliyyəti barədə müfəssəl təsəvvür yaradır. Həmçinin, müəllif – Əli Rza Xələfli “Həyatın Dastanı” kitabını bir şair fəhmi və bir tədqiqatçı təfəkkürü ilə yazdığından, Hamlet İsaxanlı poeziyasını müasir Azərbaycan poeziyasının faktı təkin götürmüş, bununla da ümumən müasir ədəbi proses haqqında da qənaətlərini və ədəbi-fəlsəfi düşüncələrini oxunaqlı, şirin-şairanə bir üslubda, müasir publisistikanın son imkanları çərçivəsində, hisslərini və fikirlərini yüksək səmimiyyətlə yoğuraraq ortaya qoymuşdur…
Əslində bu əsəri ilə Əli Rza Xələfli Hamlet İsaxanlını müasir şeirin xanı, poetik ruhun Məsihi kimi təqdim etmiş, onun bədii yaradıcılığının heç kəsin görmədiyi və ya görə bilmədiyi Hamlet fəlsəfəsini açmışdır… Və “Hamlet İsaxanlı kimdir?” sualına bədii-publisistik, fəlsəfi-estetik manerada cavablar axtararaq bu maraqlı şəxsiyyətin ədəbi-ictimai müstəvidə tutduğu yeri aşkarlamışdır… Əli Rza Xələfli əsərinin əvvəlindəcə ədəbi niyyətini ortaya qoyaraq yazır: “H.İsaxanlı kimdir? Bu suala axıradək cavab vermək yəqin ki, müasirlərimiz üçün olduqca çətin olacaq. Buna görə də onun şəxsiyyətindən, bir müəllif olaraq yaradıcılıq dünyasından, ən başlıcası, onun elmi-bədii yaradıcılığından danışmaq məsuliyyət, ədəbi-elmi cəsarət tələb edir. Bizim qiymətləndirdiyimiz onun çox böyük mənəvi aləmi, şairlik dünyasıdır. …H.İsaxanlının ictimai-fəlsəfi görüşlərini, insani məhəbbət duyğularını əks etdirən poetik örnəklərində biz onun mənəvi gücü ilə qarşılaşırıq.”
Əli Rza Xələfli öz qələm dostu haqqında yüksək səmimiyyətlə, deyərdim, bir az da vurğunluqla danışır, ona Azərbaycanın ədəbi-mənəvi tarixində yeri olan, yeri görünən poetik sözü ilə özünü diktə edən bir sənətkar səviyyəsində yanaşaraq əminliklə deyir: “H.İsaxanlı sözün övladıdır, elmin övladı olmaqdan əvvəl. Kövrək duyğularının tarixi nə zamandan başlamasından asılı olmayaraq, şeirin, poeziyanın övladıdır… …H.İsaxanlının poeziyasında lövhələr tez-tez dəyişir. O, bütün ruhu poeziyanın hakimiyyəti altında olan və bu hakimə özünü bütün varlığı ilə təslim edən istedadlı bir şairdir. Və heç şübhəsiz, heç vaxt H.İsaxanlının səmimiyyətini onun şairliyindən ayırmaq olmaz. Bəlkə də, onun şairliyinin və demək poeziyasının ən üstün məziyyətlərindən biri səmimiyyətdir – həyata, insanlara, eləcə də keçmişə və gələcəyə səmimiyyət. Oxucu, H. İsaxanlının ən azı hədsiz səmimiyyəti qarşısında qibtə hissi ilə düşünməli olur. Onun şeirləri insan qəlbinin dərinliklərindən süzülüb gəlir, duyğu ilə, hissiyyatla süzülüb gəlir…”
Bu cümlələri, fikirləri oxuduqca, adam Əli Rza Xələflinin özünün də səmimiyyətinə, dosta, qələm yoldaşına, əsirdaşına yanaşma səmimiyyətinə qibtə edir, onun səmimiyyətdən yoğrulmuş qəlbinin çırpıntılarını səmimiyyət mahnısıının not sədaları kimi eşidir… Bu sözlərin, bu duyğuların, belə bir münasibətin arxasında şübhəsiz ki, böyük ziyalı ürəyi, ziyalı mövqeyi, bütövləşmiş ziyalı dayanır.
Əli Rza Xələfli, bu əsərində də, şübhəsiz Hamlet İsaxanlı şəxsiyyəti ilə bahəm öz şəxsiyyətinin bütövlüyünü də ortaya qoymuş olur. Hamletin poezyasının oyatdığı duyğulardan irəli gələn hansısa fövqəltəbii qüvvənin təsiri ilə onu bir şair, bir yaradıcı kimi daxildən sıxan, ona əziyyət və güc verən, sevindirən, sözün fəthindən qürurlanan hisslərini, ədəbi-estetik görüşlərini, ictimai-fəlsəfi düşüncələrini ifadə edir, bəzən fikrin improvizə dalğalarında uyarlı və tutarlı gəzişmələr aparır… Bütün bunlar Əli Rza Xələflinin “Həyatın Dastanı” kitabını, doğrudan da həyat haqıında, müasir dünyamız haqqında, müasir poeziyamız və ədəbi-bədii fikrimiz barəsində elmi-publisist üslubda yazılan dastana çevirir – həyat dastanına, həyatımızın dastanına!…
Əli Rza Xələflinin “Həytın Dastanı” əsərində belə bir məqam da diqqətimi cəlb elədi. O, Hamlet İsaxanlıya xitabən yazır: “Əzizim Hamlet müəllim, sizin zəngin yaradıcılığınızı oxuduqca sizin insan hisslərinin rənga¬rəng xəritəsində ən ecazkar, bəlkə də, ekzotik ərazilər zonası olaraq təsvir elədiyiniz məqamları gözümün önünə gətirirəm və həmin anlarda düşünürəm ki, insan hisslərinin bu qeyri-adiliklərini ancaq şair görə bilər.” Çox doğru, düzgün, özü də elmi-psixoloji müşahidədir! Elmi, publisistik yaradıcılıqda da belədir. Bədii təfəkkür sahibləri bədiyyatı daha dolğun, daha dürüst duya və qiymətləndirə bilərlər. Bu mənada, şair-publisist Əli Rza Xələfli, Əli Rza Zal oğlu şair – publisist, alim-riyaziyyatçı Hamlet İsaxanlını, Qaçaq İsaxanın şair nəvəsini doğru-dürüst anlaya bilir, onun heç kəsin görmədiyi, daha doğrusu görə bilmədiyi tərəflərini görüb, qədrini-qiymətini bilə bilir! Ancaq şair şairin qəlbinin pünhanlarına, gizlinlərinə bu qədər mərhəmliklə əl apara bilər ki, biz bunu Əli Rza Xələflinin “Həyatın Dastanı” bədii-publisisistik üslubda yazdığı fəlsəfi-estetik traktaktının hər fəslində, hətta fəsillərin başlıqlarında belə müşahidə etdik. “Kövrək sözün işığında”, “Bitik”lər nəsillərə ünvandır”, “Göynəyin köynəyində”, “Obrazın məntiqi – həyatın mənası”, “Yurda könül ziyarəti”, “Söz var, kimsəyə deyilməz”, “Yaşamağın vətəndaşlıq mahiyyəti”, “Səsin işığı”, “Poeziya – ruhun zərrələri”, “Çiçəklər önündə təzim”, “Bənzərsiz anların poeziyası”, “Aristarxlara cavab”, “Həyatdakı həqiqət – yuxudakı səadət”, “Dedal və İkar əfsanəsi”, “Hamlet – olum-ölüm arasında”, “Yaddaş simfoniyası – son akkordlar” təkin başlıqların hərəsi bir şeir misrasını, hərəsi bir fəlsəfi postulatı xatırladır və deyim ki, gəlişigözəl ifadələr deyil, fəsllərdəki məna və mahiyyətə, qoyulan problemə, məzmuna tamamilə uyar, Hamlet İsaxanlı poeziyasının kod açarına çevrilən başlıqlardır və oxucunu məcbur edir ki, oxu, gör bu başlıqların arxasında hansı mətləblər, mənalar gizlənibdir… Oxucu hiss edir ki, qeyri-adi, bənzərsiz, filosof və şair düşüncəli, zövqü yüksək məqamda olan bir qələm sahibi ilə həmsöhbət olacaq. Və belə də olur!..
Əli Rza Xələflinin təhlilləri zərif, şərhləri mənalı, izahları inandırıcıdır. O, Hamlet İsaxanlının poetik üslububnda müşahidə etdiyi elə məqamlara toxunur ki, bunlar onun yaradıcılığının mahiyyətindən irəli gəlir. Məlumdur ki, Hamlet İsaxanlı mənalı dördlüklər, bayatılar müəllifidir və bu onun poetik stixiyasında əsas yerlərdəndir. Əli Rza bu stixiyanı onun epik-lirik “Ziyarət” poemasında da aşkara çıxararaq belə mənalandırır: “H.İsaxanlının poeziyasında onu fərdiləşdirən, onun poeziyasını müasir şeiriyyətin boz-bulanıq axınından fərqləndirən bir cəhəti mütləq qeyd etmək lazımdır. Bu, bir bayatı ovqatıdır.
Müəllif anasına ismarıc elədiyi mahnısını “Gedin, deyin anama” şəklində oxuyur. Nə qədər gözəldir, nə qədər ritmikdir, nə qədər kədərli bir mahnıdır! Şairin bütün varlığını özündə ehtiva edən bu mahnı-oxşama, bu nəğmə-bayatı sanki xalqın min illər boyu ruhundan gələn, varlığına hopmuş olan, az qala onun özüylə əbədiyyətəcən yoldaşlıq edəcək bir kədərin səsidir. Bundan o yanası yoxdur.”
Beləliklə, elə bu tərzdə Əli Rza Xələfli Hamlet İsaxanlının şeiriyyət aləminin söz, ritm və anəng qovuşuğunun sirli əlaqələrini sərrafcasına aşkarlayır, üzə çıxarır, bu harmoniyanın mahiyyətini izah edir, Hamlet İsaxanlının poetik üslubunu şərtləndirən lirik hissin ahəngdar təhkiyyə siferasına nüfuz edir: “Poeziya, nəzm və adi şeirdən fərqli olaraq daha çox fəlsəfi ümumiləşdirmədir. Poeziyada bənzərsizlik və təkrarsızlıq var. H.İsaxanlı da özünün səmimiyyətilə müşayiət olunan şeirlərində daha çox poetik ruhun daşıyıcısı kimi görünür. Onun “Ziyarət” poemasındakı əhval adi bir adamın, sıradan bir nəfərin əhvalı deyil. Onu oxuyan hər kəs özündən xəbəri olmadan, özünü o yerin adamı bilir, özünü elə orada bilir. Nə vaxtsa, hardasa bir qərib diyarda keçirdiyi hissləri yada salır.
H.İsaxanlı istər şeirlərində, istərsə də “Ziyarət” poemasında sözü, fikri qafiyə xatirinə divana çəkmir. Elə təbii axarla öz ritmində ifadə edir. O, daxilində olan ritmi formaya tabe etməyə cəhd göstərmir. …Onun daxili aləmində səslənən simfoniya ağır-ağır, təmkinlə, kədərqarışıq bir ovqatla, necə varsa, eləcə də üzə çıxır. Daxili aləmindəki sarsıntılar, psixoloji gərginliklər onun misralarında açıq-aşkar duyulur. Bəzən bu fəryad şəklində, bəzən də həyatın xoş üzündən ruhlanan, həyat eşqilə alışan bir ürəyin çırpıntıları şəklində…” Əslində, Əli Rza Xələflinin qələmə aldığı “Həyatın Dastanı” əsəri də həyat eşqi ilə alışan bir ürəyin çırpıntılarıdır, müəllifinin mənəvi aləmindəki fırtınaların, təlatümlərin əks-sədasıdır. Əli Rza Hamletin lirik qəhramanına məxsus olan cizgiləri açdıqca, proyeksiya etdikcə onun özü də bir lirik qəhrəmana çevrilir, Hamletin lirik qəhrəmanına “Yaddaş Sahibi” adını verərək özü də sözün sahibinə çevrilir, onun əlindən tutub Yurd, Vətən, Torpaq adlandırdığımız mehraba doğru ziyarətə apararaq belə bir qənaəti ifadə edir: “Zənnimcə, insanın mənəvi pasportu onun mənəvi dünyasını təsdiq edən ən dəyərli sənəd, ən tutarlı şəxsiyyət vəsiqəsi onun kövrək duyğularını ifadə elədiyi sözdə öz əksini tapır. Söz insanın rişəsidir. İnsan danışanda onun kökünü hansı torpaqda bitdiyini, hansı mənəvi münbitlik üstündə boy göstərdiyini təsəvvür etmək olur. Təsadüfi demirlər ki, insan doğulduğu yerə, yurda, torpağa, təbiətə daha çox oxşayır.”
Hamlet İsaxanlı Əli Rza Xələflinin zənnində, qələmində yurduna, torpaqına, doğulduğu yerin təbiətinə oxşayan bir obraz kimi canlandırılır və bu cür də təqdim olunur… Bütün istedadlı şairlər kimi, Hamlet İsaxanlının şairlik mahiyyətini, şairlik kübarlığını da bu oxşarlıqda görür… Və müəllif doğru olaraq bu versiyanı irəli sürür ki, Hamle İsaxanlı yurd yerlərini gəzə-gəzə ozanlıq edir və ozanlaşa-ozanlaşa Hamlet özü də Yurd atasına çevrilir: “Məlumdur ki, “Ziyarət”də insan özünü ruhi-mənəvi aləmdə hiss edir. Demək olar ki, müəyyən mənada, gerçəklikdən təcrid olunur. Özünə qapanma, hətta yaşını unutma, həmin yerlərdəki yaşın çağlarına qayıtma burada əsas şərtdir. Həmin o erkən yaşlarından dünya işığını ona qaytaran şəffaf eynəyinin arxasından boylanan gənc – əslində, eynəkli adam – o adam ki, indi kifayət qədər ömür yolu keçmiş, həyatın ağırlıqlarını çiyinlərində duyan bir ziyalı özü yurd atasına çevrilib.”
“Yurd atasına” çevrilən ozan-şairin “Ziyarət” poeması da özü kimi rişəsiz, köksüz, ənənəsiz deyil. Əli Rza Xələfli tədqiqatçı fəhmi ilə, onu ulu Şəhriyarın “Heydərbabaya salam kitabxanası”na ən dəyərli hədiyyə hesab edərək, “Ziyarət”i üslubca, ritm və havacatla olmasa da, (bu Hamlet İsaxanlının ustalığıdır) ruhca onun “Şəhriyar düsturu”ndan istifadə etdiyini bildirir, onu bu sıradan yazılmış dəyərli ədəbi-bədii fakt təkin qiymətləndirir:
“Şəhriyar düsturu ilə, Heydərbaba ruhu ilə yazılmış əsərlərin dəqiq sayını bu gün bilən yoxdur. İraqdan Əlbüllətif Bəndəroğlu və onun “Yurt” dərgisi ətrafında birləşən çoxlu sənətkarlar “Heydərbabaya salam” poemasına nəzirələr yazmışlar. Cənubi Azərbaycanda da şairlər onun səsinə çox böyük hiss və duyğu ilə cavab vermişlər.
…Bu günə qədər Cənubi Qafqaz əhatəsində olan azərbaycanlı şairlər də “Heydərbabaya salam” kitabxanasına özlərinin zəngin töhfələrini vermişlər. Çox böyük məmnunluq hissi ilə qeyd edərdim ki, bu sətirlərin müəllifi olaraq mən də “Bir Xələfli var imiş” adlı əsərimlə o möhtəşəm “salam” qarşısında mənəvi borcumu verməyə çalışmışam. Təəssüflə bunu da deməliyəm, Şəhriyar düsturundan istifadə ilə yazılmış “qrafoman” əsərlər də az deyil. Bunu da təbii qəbul etmək lazımdır. Hər kəs yaddaş fenomeninin ecazkar sarayına özünün istedadı, düşüncəsi və təxəyyülünün imkan verdiyi güclə daxil olur. Son vaxtlar yaddaş fenomeninin təsiri altında yazılmış Şəhriyar ənənəsini yalnız mənəvi olaraq qəbul edib özünün original forması ilə diqqəti çəkən çox maraqlı əsərlər yaranmaqdadır. Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin “Poylu beşiyim mənim” eposu, Hafiz Rüstəmin “Bakıdan Yardımlıya səyahət” yaddaş poeması, bu sıradan heç şübhəsiz, çox dəyərli yerlərdən birini tutan H.İsaxanlının “Ziyarət” poeması ədəbi-bədii dəyərinə, “sağlam-estetik əsaslarına” görə yaşarılıq haqqı qazanacaq, zamanzaman müəllifinə şöhrət qazandıracaq əsərlərdəndir.” Mənə elə gəlir ki, müəllifin bu müqayisələri, “Heydərbaba kitabxanası” və “Şəhriyar düsturu” onun bir tədqiqatçı kimi tapıntısıdır və ədəbiyyatşünaslıqda tamamilə yeni anlayışlardır.
Onun yeni yazı manerası da diqqətimi çəkdi. Əli Rza söz arası söz deyir! Poeziyada “lirik ricət” anlamı var. Elə bil ki, bu anlama uyğun olaraq Əli Rza publisistik ricətlər edir, sözə əriş-arğac qatır, təzə-tər ilmələr artırır… Ümumiyyətlə, Əli Rzanın bu əsəri publisist ricətlərlə, elmi monoloqlarla, fikri imrovizələrlə süslənmiş, yeni üslubda yazılan monoqrafik tədqiqat əsəridir…
Son olaraq qeyd edim ki, Əli Rza Xələflinin “Həyatın Dastanı” ədəbi-fəlsəfi düşüncələr əsəri Hamlet İsaxanlının “Ziyarət” poemasının motivləri əsasında yazılsa da, müasir poeziyamızın, ədəbi-estetik düşüncəmizin bir sıra problemlərini əhatə edən kompleks səciyyəli əsərdir.
Hamlet İsaxanlı da, Əli Rza Xələfli də ruh adamıdırlar. Hər ikisi şeirin və elmin övladlarıdır… Bu iki tanınmış ziyalının ruh qovuşuğu öz gözəl nəticəsini, bəhrəsini vermiş, Kürlə Arazın qovuşuğu təkin bollu-bəhərli olmuş, müasir fikir dünyamızı, ruh dünyamızı zənginləşdirmişlər…
Əli Rza Xələflinin “Həyatın Dastanı” əsəri ədəbi-elmi dəyərinə, sağlam-estetik əsaslarına, təfəkkür dərinliyinə, güclü təxəyyül zənginliyinə görə müasir poeziyaşünaslığımza və əlbəttə ki, müəllifinə, onun ədbi qəhrəmanı Hamlet İsaxanlıya şöhrət qazandıracaq əsərlərdəndir…
tənqidçi-ədəbiyyatşünas, doktor-professor,”Fədakar alim” və “Elm fədaisi” diplomantı,”Səməd Vurğun mükafatı” laureatı,1984-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.
