Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli (Kərimli) – Sirvani (onu avropada və rusiyada Şamaxılı Alis kimi də tanıyırlar) 21 aprel 1322 – ci ildə Şamaxıda anadan olubş Hal-hazırda Qobustan rayonu Ərəbşalbaş kəndində yaşayan tanınmış Kərimlilər nəslindəndir. (Bu nəslin nümayəndələri bütün dövürlərdə əl qabiliyyəti – rəngkarlıq, ustalıq, düşüncə, istedad tələb edən sahələrdə fərqlənmişlər.) Şamaxının elmin, təbabətin mərkəzi olduğu çağlarda elə orada – doğma Şamaxıdaca günümüzün universitetlərinin verə bilmədiyi mükkəmməl dini və dünyəvi təhsil almışdır. O, məşhur memar olduğu kimi, bilikli təbib, münəccim, riyaziyyatçı və ya din alimi də ola bilərdi. Ancaq, rəsm çəkməyə xüsusi marağı olan Əliş bəy üzünü o vaxt çiçəklənməkdə olan şərqə tərəf tutaraq memarlığı seçdi. Qısa müddət ərzində Dəməşqdə, Şirazda, Təbrizdə gördüyü işlərlə ad qazandı. Kırımda Bağçasarayda gördüyü işləri sorağını Rusiyaya ordan avropaya aparıb çatdırmışdı. Onun son işi dünyaca məşhur, gözəlliyin və möhkəmliyin vəhdət tapdığı, çərqlə qərbin qovuşduğu Moskva Kremlidir. (Kərəmli qalası -bürcü) 22 iyun 1371 ci ildə xəyanət – alçaqcasına sui-qəsd nəticəsində Moskva yaxınlığında öldürülmüşdür. Şamaxıda dəqiq bilinən günümüzədək qalıqları gəlib çatan işi şəhərin girişindəki köhnə körpüdür. (Bu məlumatı sonuncu dəfə 2017 -ci ilin yayında 83 yaşlı Şamaxı sakini tarixin demək olar ki, bütün çağları barədə zəngin məlumatlı Balayev Qulu baba böyük əminliklə təsdiq etmişdir.)
Poema görkəmli memar Şamaxılı Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli-Şirvaninin (21.04.1322, Şamaxı – 22.06.1371, Moskva) anadan olmasının 700 illiyi münasibəti ilə qələmə alınmışdır.
“BB” HEKAYƏSİ – BÖYÜK BİR SAHƏNİN SÖZ MƏNZƏRƏSİ “BB” – Zaur Ustacın ən çox səs salan hekayəsidir, bəlkə də ədəbiyyat aləmində böyük rezanans yaradan on hekayədən biridir. Kriminal aləmin qloballaşan dünyada adi həyat tərzini qat-qat üstələdiyindən bu başlıq ilk görünüşdə “Bas bayıra” kimi anlaşıla bilər. Yaxud, hələ də bir çox hallarda milli mental dəyərlərimizi qoruyub saxlamağa üstünlük verdiyimiz Azərbaycanımızda onu bizə daha yaxın başqa adlarla da əvəzləyə bilərik. Məsələn: “Böyük Bakı”, “Bizim Bakı”, “Babamın babası”, “Balamın balası” və bu stildə adları daha da uzada bilərik. Lakin bizdən fərqli olaraq Zaur Ustac bu adı yenə də qloballaşan dünyanın başqa – bəlkə də daha vacib bir sahəsinə – bazar iqtisadiyyatının şah damarı sayılan ticarət sahəsinə yönəldə bilmiş və son otuz ildə baş verənlərdən bir qisminin mənzərəsini təsvir etməklə maraqlı süjet xətti üzərində gözəl nəsr nümunəsi yaratmışdır. Hekayə nəsrin kiçik növlərindən biridir. Ya birinci şəxsin dili ilə söylənilir, ya da üçüncü şəxsin təsəvvüründə canlandırılır. Oxucu ilə arada daha tez səmimiyyət yaransın deyə bir çox qələm sahibləri avtobioqrafiq təsir bağışlayacaq tərzdə əhvalatı birinci şəxsin dili ilə nəql etməyə üstünlük verirlər. Zaur Ustac bəzi sələflərinin yolu ilə gedərək, hətta Qərb ədəbiyyat nümunələrindən bəhrələnərək adıçəkilən hekayədə məhz, bu üsulu seçmişdir. Nəsrin digər sahələrində olduğu kimi hekayədə də zaman və məkan anlayışı əsasən mücərrəd olur, lakin konkret göstəricilər də qadağan deyildir. “20.12.2021-ci il, Bakı vaxtı ilə səhər saat 9.00, mən artıq işdəyəm” – hekayə bu cümlə ilə başlayır. Texnikanın inkişafı nəticəsində müasir insan dünyanın istənilən məkanında baş verən hadisə barədə tez bir zamanda xəbər tuta bilir. İndi həyatda elə hadisələr baş verir ki, onlar bədii əsərlərdə təsvir olunanlardan daha maraqlı təsir bağışlayır. Oxucunun diqqətini ilk cümlədə cəlb etmək lazımdır ki, sonra nəql edəcəyin istənilən hadisəni ona maraqla dinlətdirə biləsən. Zaur Ustac ilk cümləsi ilə oxucunun diqqətini özünə cəmləşdirməyi bacarmışdır. “Günün mətbu nəşrlərini vərəqləyirdim ki, telefonlardan biri zəng çaldı”. Bununla da o, həm öz iş yerindəki vəziyyəti təsvir edir, həm də oxucunu ona danışacağı hansısa qəribə əhvalatı dinləməyə hazırlayır. Beləliklə, ofisin telefonlarından biri zəng çalır. Dəstəyi xadimə qaldıraraq cavablandırır və əsərin əsas personajına ötürür. “Karvansara” dərgisinin baş redaktorunun dördüncü müavininin baş köməkçisinin birinci köməkçisi Əli Mülayim özünü təqdim edir və zəng vuran xanımın məqsədini öyrənməyə çalışır. Təqdimatın qeyri-adi uzun şəkildə görünməsi heç də oxucunu dolaşığa salmaq məqsədi daşımır, sadəcə, hürriyyətçilik dövründə belə kolantay vəzifə bölgülərini nəzərə çarpdırmaqla Zaur Ustac planlı dövrdən müstəqillik zamanına keçidin bəzi əndazədən çıxma hallarını təsvir etmiş olur. Həm də oxucuya şərait yaradır ki, qırışığı açılsın, özünü cəmləşdirsin, fikrini hekayədə nəql olunacaq əhvalata yönəltsin, çünki indi onun üçün gözlənilməz bir hadisədən söhbət açılacaq. “BB” şirkətinin nümayəndəsi İlahə xanım telefonda Əli Mülayimin nəzərinə çatdırır ki, qarşıdan yubileylər gəlir, özü də ikisi birdən; həm şirkətin yaranmasının ildönümüdür, həm də şirkətin rəhbəri Bəy Bala müəllimin ad günü olacaq. Bu münasibətlə bos müsahibə vermək istəyir, ona görə ofisə dəvət olunur. Dəvəti məmnuniyyətlə qəbul edir, çünki onların işi elə müsahibələr hazırlamaq, maraqlı əhvalatları yazmaqdır. Beləliklə, “BB” şirkəti ofisinin yerləşdiyi ünvanını dəqiqləşdirən Əli Mülayim dərhal jurnalistin şans alətləri hesab olunan qələm, bloknot, diktafon və fotoaparatı çantasına qoyaraq, necə deyərlər, tədarükünü görüb üz tutur deyilən ünvana. Zaur Ustac müsahibə götürüləcək adamın ofisini – işgüzar şəraitini belə təsvir edir: “T şəkilli masanın üzərində barmaq basmağa boş yer yox idi. Disklər, kitablar, bir neçə işlək vəziyyətdə olan noutbuk və sonsuz sayda kağız-kuğuz… Bu mənzərəni insan öz gözü ilə görməsə, sözlə ifadə etmək çox çətindir”, – deyir. Bundan sonra o, salamlaşma və təqdimolunma səhnəsini təsvir edir: “-Əli Mülayim. -Çox gözəl, Əli müəllim. Vallah, indi elə zəmanədə yaşayırıq ki, mülayim olmayıb neyləyəcəksən ki? Lap yaxşısını elə siz eləmisiniz. Mülayim olun!” Bu, kiçikdən kiçik dialoq-tanışlıq vasitəsilə Zaur Ustac oxucuya, bəlkə də cəmiyyətə böyük mətləblərin sirrini açır. Sanki ölkəmizdə mövcud olan jurnalist-məmur faktoru bu iki-üç kəlmədə öz əksini tapıb. Harın, rüşvətxor, təpədən dırnağadək korrupsiyaya qurşanıb qudurmuş bəzi məmurların qarşısında heç bir sosial müdafiəsi olmayan, hüquqları yalnız kağız üzərində qorunan jurnalistin mövcudluğunu qorumaq, elementar yaşayış tələbatını ödəmək üçün mülayim olmaqdan başqa çıxış yolu qalırmı? Qalırsa da, bu yol mübarizlik yolu deyil, sonda onu həbsə aparacaq əzilmək, sındırılmaq, şərlənmək, ölkədən didərgin salınmaq yoludur. Bu yol itki yoludu, gedər-gəlməz yoldu, çox adam gedib, hələ geri qayıdan olmayıb. Bir nəfər yarı yoldan – Türkiyədən qayıtmışdı, o da dərhal həbsə atıldı. Burda elə görünə bilər ki, əsərin zirvəsinə yaxınlaşma prosesi gedir. Ya elə bir hadisə baş verəcək ki, kulminasiya hesab olunacaq, ya da Bəy Bala müəllimlə Əli Mülayim hansısa sözə görə anlaşmayacaq, bununla da müsahibə alınmayacaq. Əslində, əsəri maraqlı edən elə bu cür süjetlərdir, dirənişdir, personajlar arasında yaşanan dramatiklikdir. Zaur Ustac burda belə görüntü yaratsa da başqa yol seçib. Axı onun personajı hansısa Vulkan, İldırım, Şimşək ləqəbli birisi deyil, sadəcə Mülayimdir. Bəy Bala müəllim onu anlayacaq birisini tapdığına görə uşaq kimi sevinir və dərhal niyyətini açıqlayır. Özünün 55, şirkətin yaranmasının 20 illiyini müsahibinin diqqətinə çatdırır. Amma özünü elə göstərir ki, onun buna ehtiyacı yoxdur, elə-belə, sözgəlişi “mətbuatda, televiziyada bu barədə məlumat getsin”, deyir. Əsərin bu yerində Bəy Bala müəllim gözlənilmədən bir eyham vurur: “Bir də xahiş edirəm o maskanı çıxardasınız. Burada kim var ki? İnanın səmimiyyətimə, bunlar hamısı boş şeydir. Can verən də, alan da, bax, o kişidir!” Burda Zaur Ustac üstüörtülü olsa da diqqəti iki məqama yönəldib. Birincisi, dünyanı ağuşuna götürmüş Koronavirus pandemiyası nisbətən səngisə də, qapalı məkanlarda maskasız gəzmək qadağası tam olaraq aradan qaldırılmamışdı. Bəy Bala müəllim öz iş otağında maskasız əyləşsə də qonağının maskada oturmağı onu narahat edirdi, tıncıxdırırdı. İkinci məsələ isə bunun məcazi mənasından gedir. Bir də görürsən məmur hansısa jurnalistin səmimiyyətinə inanır, ağzın qoyur Allah yolunda, nə istəyir, danışır. Danışığı xəlvətcə lentə alan jurnalist cənabları bir müddət sonra bunu üzə çıxardaraq yayır və aləm bir-birinə qarışır. Ya da əksinə olur, məmur jurnalisti dilə tutub danışdırır, onun səsini yazır, rəhbərlərinə qarşı istifadə edir. Maskalanmış insanlardan cəmiyyətdə hər nə desən gözləmək olar. Zaur Ustac məharətlə bu eyhamı vurub tez də üstündən adlayıb keçir. Mirzə Ələkbər Sabir demişkən: “Səs salma, yatanlar ayılar, qoy hələ yatsın!” “Dedi (Söhbət Bəy Bala müəllimdən gedir – Ə.A) və əlini tavandan sallanan bahalı çilçırağa tərəf elə şəstlə qaldırdı ki, məndə də qeyri-iradi olaraq gözəgörünməz qüvvənin bu çilçırağın içində gizləndiyinə əminlik hissi yarandı”. Beləliklə, Əli Mülayim Bəy Bala müəllimdən müsahibə götürür. Bəy Bala müəllim uşaqlığından başlayaraq həyatında baş verən bütün hadisələri xırdalığınadək incələyib danışır. Böyük ölkənin necə kiçik dövlətlərə parçalandığından, oxuya-oxuya alverə qurşandığından, xırda ticarətini inkişaf etdirərək ailə biznesi yaratdığından tutmuş ailədaxili baş verən kiçik detallaradək hər nə baş veribsə, hamısını açıqlayır. Burda yazıçı məharəti dərhal özünü büruzə verir. Zaur Ustac Bəy Bala müəllimin dili ilə Sovetlər ölkəsinin dağılması ilə müstəqillik əldə etmiş dövlətimizin hansı daxili fəsadlarla üzləşdiyindən, o vaxtkı insan təfəkkürünün bir andaca əriyib getməsindən və yeni yaranmış münbit bazar-ticarət əlaqələrinin sürətlə inkişafından və başqa mətləblərdən söhbət açır. Ən nəhayət, hər şeyi yerli-yataqlı danışıb rahatlıq tapandan sonra Bəy Bala müəllim soruşur: “-İndi bu yazının adını nə qoyacaqsınız? Fikrimdən “Bit Biznesi” keçsə də “Böyük Biznes” dedim. -Bəlkə bu yazının adını elə “Böyük Bədbəxt” qoyasınız. Ya da heç nə lazım deyil. Yubiley-mubiley olmayacaq”. Dahilərdən hansısa deyib ki, “bütün xoşbəxtliklər eynidir, bədbəxtliklər isə müxtəlif cür olur”. Zaur Ustacın baş qəhrəmanı da özünü “Böyük Bədbəxt” hesab edir. Baxmayaraq ki, evli-eşikli, qohumlu-əqrəbalı birisidir. Biznesi də özünün dediyi kimi Bakıdan vurub Dubaydan çıxan, Dubaydan vurub İstanbuldan fırlanaraq yenidən Bakıya gələn böyük şəhərlərdə adam sıxlığından istifadə edərək sürətlə artıb çoxalan nadir biznes sahəsidir. Bununla belə o, özünü böyük bədbəxt hesab edir. Deməli, xoşbəxlik var-dövlətdə, ailə-uşaqda, qohumlar və dostlar arasında ayın-şayın yaşamaqda deyil, səni anlayacaq birinin yanında olmaqdır. Bəy Bala müəllim məhz o gün – müsahibə verdiyi gün onu anlayacaq birini tapdığına sevinir və özünü xoşbəxt sanır. “-Lap əla oldu. Xeyli yüngülləşdim. Başqa heç nə lazım deyil”, – deyir Bəy Bala müəllim. Bu qədər qohum-əqrəba, dost-tanış, biznesində istifadə etdiyi adamlar arasında onu anlayacaq bircə nəfər də olsun tapıb ürəyini boşalda bilməyən “Böyük Biznes” sahibi Bəy Bala müəllim… Zaur Ustacın “BB” hekayəsini uğurlu nəsr əsərlərindən hesab etmək olar. Ən azından otuz illik bir qərinənin gözəçarpmayacaq panoraması canlandırılır bu hekayədə… Bilmədiyimiz, bəlkə də varlığına fikir vermədən adi hal kimi baxıb, yanından ötüb keçdiyimiz ciddi sahələr işıqlandırılıb bu əsərdə… Yazıçının missiyası qələmə aldığı əhvalatı təkcə bədii mətnə çevirib cəmiyyətə təqdim etməkdən ibarət deyil, həm də sətiraltı olsa belə cəmiyyətə ideya verib hekayəsini hərtərəfli mənalandırmağı bacarmaqdır. Düşünürəm ki, Zaur Ustac burda qarşıya qoyulmuş tapşırıqların hər ikisinin öhdəsindən məharətlə gəlib. “BB” hekayəsində təkcə şirkət qurub bizneslə məşğul olmaq deyil, çalışqan insan üçün götürüb inkişaf etdirəsi müxtəlif istiqamət və yollar mövcuddur. Ən əsası isə dövrün bir çox böyük sahələri bu kiçik həcmli əsərdə öz mənzərəsini əks etdirib. 20 noyabr 2022, Xırdalan şəhəri.
Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli (Kərimli) – Sirvani (onu avropada və rusiyada Şamaxılı Alis kimi də tanıyırlar) 21 aprel 1322 – ci ildə Şamaxıda anadan olubş Hal-hazırda Qobustan rayonu Ərəbşalbaş kəndində yaşayan tanınmış Kərimlilər nəslindəndir. (Bu nəslin nümayəndələri bütün dövürlərdə əl qabiliyyəti – rəngkarlıq, ustalıq, düşüncə, istedad tələb edən sahələrdə fərqlənmişlər.) Şamaxının elmin, təbabətin mərkəzi olduğu çağlarda elə orada – doğma Şamaxıdaca günümüzün universitetlərinin verə bilmədiyi mükkəmməl dini və dünyəvi təhsil almışdır. O, məşhur memar olduğu kimi, bilikli təbib, münəccim, riyaziyyatçı və ya din alimi də ola bilərdi. Ancaq, rəsm çəkməyə xüsusi marağı olan Əliş bəy üzünü o vaxt çiçəklənməkdə olan şərqə tərəf tutaraq memarlığı seçdi. Qısa müddət ərzində Dəməşqdə, Şirazda, Təbrizdə gördüyü işlərlə ad qazandı. Kırımda Bağçasarayda gördüyü işləri sorağını Rusiyaya ordan avropaya aparıb çatdırmışdı. Onun son işi dünyaca məşhur, gözəlliyin və möhkəmliyin vəhdət tapdığı, çərqlə qərbin qovuşduğu Moskva Kremlidir. (Kərəmli qalası -bürcü) 22 iyun 1371 ci ildə xəyanət – alçaqcasına sui-qəsd nəticəsində Moskva yaxınlığında öldürülmüşdür. Şamaxıda dəqiq bilinən günümüzədək qalıqları gəlib çatan işi şəhərin girişindəki köhnə körpüdür. (Bu məlumatı sonuncu dəfə 2017 -ci ilin yayında 83 yaşlı Şamaxı sakini tarixin demək olar ki, bütün çağları barədə zəngin məlumatlı Balayev Qulu baba böyük əminliklə təsdiq etmişdir.)
Əliş bəy Kərəmli Moskvaya böyük Knyazın dəvəti ilə getmişdir. Belə ki, bu məqsədlə 1366-cı ilin sonlarında Moskvanın böyük Knyazının elçiləri – Rusiya sarayından boyar İ. A. Baratinski və Şirvanşahların Moskva Knyazlığındakı səfiri Qafur bəy, Knyazlığın 10 süvarisi ilə yola çıxmışlar. Onlar uzun yolu qət edərək 1367-ci il yanvarın 5-də – şaxtalı bir qış səhərində Şirvanşahların paytaxtı Şamaxıya çatmışlar. Onlar burada ehtiramla qarşılanaraq, sarayın baş darvazasından həyətə daxil olmuşlar. Yüksək səviyyədə qarşılanma mərasimindən sonra, boyar Baratinski Moskvanın böyük Knyazının məktubunun məzmunu ilə Şirvanşah Şeyx İbrahimi bilgiləndirmiş, təcrüməçilik işini isə şahlığın Moskva Knyazlığındakı səfiri Qafur bəy həyata keçirmişdir. Həmin məktubda dünyaca məşhur olan memar-inşaatçı Əliş Kərəmli Moskvanın böyük Knyazı tərəfindən möhtəşəm tikintinin inşasına dəvət olunur. Bu, Dimitri İvanoviçin Şeyx İbrahimə ilk xahiş məktubu olub. Şeyx əvvəlcə sevimli sənətkarını göndərmək istəməsə də, Əliş bəyin razılıq ovqatını və onun şəxsi təhlükəsizliyinə dair Knyazın zəmanətini nəzərə alaraq, bu işə razılıq verir. Şirvanşahdan səfər xeyir-duasını alan ustad sənətkar yol hazırlığına başlayır və 10 yanvar 1367-ci il tarixində rus elçiləri ilə birlikdə Moskvaya yola düşür. Moskvada 7 seçmə döyüşçü onun mühafizəsinə verilir. O, isə bunların arasından Yeqor Bulıç adlı cəmi bir əsgəri seçir. 14 mart 1367-ci il tarixində Əliş bəylə Moskvanın böyük knyazı Dmitri İvanoviç arasında müqavilə bağlanır. Müqaviləyə əsasən, Əliş bəyə öz işində tam sərbəstlik verilirdi. Heç bir kəs onun işlərinə qarışa və hər hansı formada ona təsir göstərə bilməzdi. Bir kimsə özünü ondan üstün tuta bilməsin deyə Dmitri İvanoviç hətta ona boyar titulu və səlahiyyətini də verir. Müqavilədə istənilən həcmdə maliyyə təminatına söz verilir, böyük knyaz tərəfindən gizli nəzarətlərə, qəfil təftişlərə, maliyyə hesabatlarına yol verilmir; yalnız özü məqsədəuyğun hesab etdiyi vaxt yazılı hesabat təqdim olunacağı bildirilir. Memarın layihəsinə və iş zamanı bu layihəyə hər hansı əlavə və dəyişiklərə də müdaxilə edilmirdi. Bu müqaviləyə əsasən, istifadə olunacaq işçilərin sayına da məhdudiyyət qoyulmurdu. İşin həcmi, sürəti və keyfiyyəti üçün lazım gəldikdə Əliş bəy istədiyi qədər fəhlə cəlb edə bilərdi. Müqavilədə knyazın yeganə ciddi tələbi inşaat işlərinin 4 il müddətində tam başa çatdırılması idi. Əliş bəy qarşılığında nəinki buna, həm də qalanın fərqli gözəlliyə və min illərcə Moskvanı qoruyacağına, hamının zövqünü oxşayacağına, şəhərin əsas qürür və gözəllik yerinə çevriləcəyinə öz vicdanı üzərinə söz verir. Buna əmin etmək üçün əlini cibindən çıxartdığı kiçik ölçülü “Quran” kitabının üzərinə qoyaraq and da içir. Əliş bəy Kərəmli təkcə memarlıq işlərini deyil, işlər 1 il tez başa çatsın deyə tikintiyə rəislik işini də öz üzərinə götürür. Onun üçün özünün təklifi ilə yalnız görülmüş işlər tam başa çatdıqdan və hamı tərəfindən gizli səsvermə yolu ilə ən gözəl iş kimi bəyənildikdən sonra zəhmət haqqı ödənilməsi nəzərdə tutuldu. Bu isə Şərq qaydasıyla, tikintiyə sərf olunacaq bütün materialların dəyərinin tən yarısı məbləğində olmalı idi. İş bəyənilməyəcəyi təqdirdə zəhmət haqqı qəbul edilməyəcəkdi. Amma iş başa çatana kimi firavan dolanmaq və ya ailəsinə göndərmək üçün hər ay ona 300 rubl qızıl pul əmək haqqı ayrılır. Onsuz da o, böyük knyazın bacısı evində yaşayacaq, onun hər cür qida və geyim təminatı orada ödəniləcəkdi. Knyazın bacısı əri, voyevoda Bobrokovun etirazına baxmayaraq, bütün məsrəfləri böyük knyaz öz üzərinə götürür. Moskva qalasının tikintisi əsasən Moskva çayı və onun qolu olan Yauza çayının dörd yandan əhatəyə aldığı adada aparılmalı, orada möhkəm qala divarları ilə əhatələnmiş içərişəhər yaradılmalı idi. Bu qala divarlarının müəyyən hərbi və nəzarət əhəmiyyətli hissələrində isə müxtəlif ölçü və quruluşda qüllələr, bürclər ucaldılacaq, darvazalar tikilicəkdi. Əliş bəy hələlik beş qüllənin və keşikçi bürclərinin, qala divarlarının layihəsini çəkib, böyük knyaza təsdiqlədir. Daha sonra kərpic sobalarının tikintisi üçün yer müəyyənləşdirir. Bu iş memarın vəzifəsi olmasa da, Əliş bəy özü kasıblar yaşayan məhəllələri gəzir, sağlam fəhlələr seçir, onların şərtlərini qəbul edir və öz şərtlərini qoyur. Tikintiyə 1500 nəfər işçi cəlb edilir. Əliş bəy yaxşı işləyənlərə tikinti başa çatdıqdan sonra onların yaşadıqları daxmaların, köşklərin içindəki ləvazimatlarla birgə bağışlanacağına söz vermişdi. Tikinti işlərinə mart ayının 25-də– rusların “Blaqoveşeniye” bayramı günündə başlanılır. Bu bayram Məryəm ananın Müqəddəs Ruhdan nütflənməsi münasibətilə keçirilirdi. Bayram münasibətlə keçirilən təntənədə müsəlman Əliş bəy də kilsəyə gəlir və şam yandırır. Bu vaxta kimi isə, çoxları, hətta yepiskopların da bəziləri müsəlmanların İsa Məsihi peyğəmbər kimi qəbul etdiklərini bilmirdilər. Tikintinin bünövrəsi qazılarkən Əliş bəy cibindəki “Quran”ı çıxarır və bir kənarda duraraq, “Məryəm surəsi”ni avazla oxumağa başlayır. Bir kimsə onun işlərinə qarışa bilməyəcəyi üçün hətta mitropolit Aleksiy də mane olmaq iddiasında olmur. Beləcə, bir tərəfdə yepiskop yoğun səslə “İncil”-dən cümlələr, digər bir tərəfdə isə Əliş bəy avazla “Quran” surəsini oxuyur. Həmin gün qala divarları üçün qazılmış bünövrəyə yonulmuş iri, qara daşlar yığılır. İlk iş günü bu işləri hamılıqla icra edirlər. Hətta böyük knyazın özü də iş görənlərin arasında olur.
1371-ci il iyun ayının 22-də içkili vaxtı bir kazak ataman xaincəsinə arxadan qılıncla güclü zərbə endirərək, Əliş bəyin başını bədənindən ayırmışdır. Bu hadisə Moskva-Smolensk yolunun 9-cu kilometrliyində, indiki Volokolamsk yolunun başlanğıcında, soldakı meşə talasında böyük sənətkarımızın qayıtma-vida məclisi zamanı baş vermişdir. Belə bir şərəfsiz qətlin icra olunmasında başlıca məqsəd böyük memarın adını yox etmək və Kremli ucaldan sənətkarı tarixdən silmək olmuşdur. Qəddarcasına qətlə yetirilən Əliş bəy Kərəmlini elə oradaca dəfn edirlər. Bu ağır itkiyə görə ən çox üzülən böyük knyazın bacısı qızı Anna olur. Onun memara məhəbbəti qarşılıqlı olmasa da, bu itkiyə dözməmiş, saçlarını qırxdıraraq Penza rahibəxanasına yollanmış və ömrünün sonunacan memarın məzarına qulluq etmişdir.
Sergey Borodinin 1941-ci ildə yazdığı “Dmitriy Donskoy” tarixi romanında Əliş bəy və onun vətəninə dair qısa məlumatlar yer almışdır.
Əliş Kərəmli mövzusu Azərbaycanda ilk dəfə Oqtay Eldəgəz tərəfindən gündəmə gətirilmişdir. Ülfət Cavad. “Kremli Azərbaycanlı tikib.” AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutun “Elmi əsərlər”i. Bakı, 2009-cu il, 28-ci cild, səh. 205.
Azərbaycan yazıçısı Hafiz Mirzə onun haqqında “Moskva Kremlinin memarı Kərəmli” adlı povest yazmışdır.Həmin povest qəzetlərdə və “Son və başlanğıc” adlı kitabında dərc olunmuşdur.
2012-ci ildə Bakıda “Zərdabi” nəşriyyatında Əli Əhmədoğlunun müəllifi olduğu 168 səhifə həcmində “Kreml memarının mükafatı” adlı kitab nəşr olunmuşdur.
Əliş bəyin anadan olandan son gününüə qədər bütün həyatını əks etdirən Zaur Ustacın “Əliş və Anna” poeması çox maraqlı alınmışdır.
Gənc musiqiçi-rəssam Gülü xanım tərəfindən üz cizgilərinin müəyyən olunduğu esgiz hazırlanmış.
Tarixi şəxsiyyətlərin simalarına ikinci həyat verən tanınmış şair-rəssam Sehran Allahverdi tərəfindən memarın yuxarıda gördüyünüz portreti yaradılmışdır.
Bu gün Əliş Kərimlinin doğum günüdür. Anadan olduğu gündə görkəmli memarı rəhmətlə anırıq. Allah rəhmət eləsin, ruhu şad olsun. Amin. (Rəssam: Sehran Allahverdi )
Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli (Kərimli) – Sirvani (onu avropada və rusiyada Şamaxılı Alis kimi də tanıyırlar) 21 aprel 1322 – ci ildə Şamaxıda anadan olubş Hal-hazırda Qobustan rayonu Ərəbşalbaş kəndində yaşayan tanınmış Kərimlilər nəslindəndir. (Bu nəslin nümayəndələri bütün dövürlərdə əl qabiliyyəti – rəngkarlıq, ustalıq, düşüncə, istedad tələb edən sahələrdə fərqlənmişlər.) Şamaxının elmin, təbabətin mərkəzi olduğu çağlarda elə orada – doğma Şamaxıdaca günümüzün universitetlərinin verə bilmədiyi mükkəmməl dini və dünyəvi təhsil almışdır. O, məşhur memar olduğu kimi, bilikli təbib, münəccim, riyaziyyatçı və ya din alimi də ola bilərdi. Ancaq, rəsm çəkməyə xüsusi marağı olan Əliş bəy üzünü o vaxt çiçəklənməkdə olan şərqə tərəf tutaraq memarlığı seçdi. Qısa müddət ərzində Dəməşqdə, Şirazda, Təbrizdə gördüyü işlərlə ad qazandı. Kırımda Bağçasarayda gördüyü işləri sorağını Rusiyaya ordan avropaya aparıb çatdırmışdı. Onun son işi dünyaca məşhur, gözəlliyin və möhkəmliyin vəhdət tapdığı, çərqlə qərbin qovuşduğu Moskva Kremlidir. (Kərəmli qalası -bürcü) 22 iyun 1371 ci ildə xəyanət – alçaqcasına sui-qəsd nəticəsində Moskva yaxınlığında öldürülmüşdür. Şamaxıda dəqiq bilinən günümüzədək qalıqları gəlib çatan işi şəhərin girişindəki köhnə körpüdür. (Bu məlumatı sonuncu dəfə 2017 -ci ilin yayında 83 yaşlı Şamaxı sakini tarixin demək olar ki, bütün çağları barədə zəngin məlumatlı Balayev Qulu baba böyük əminliklə təsdiq etmişdir.)
Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli (Kərimli) – Sirvani (onu avropada və rusiyada Şamaxılı Alis kimi də tanıyırlar) 21 aprel 1322 – ci ildə Şamaxıda anadan olubş Hal-hazırda Qobustan rayonu Ərəbşalbaş kəndində yaşayan tanınmış Kərimlilər nəslindəndir. (Bu nəslin nümayəndələri bütün dövürlərdə əl qabiliyyəti – rəngkarlıq, ustalıq, düşüncə, istedad tələb edən sahələrdə fərqlənmişlər.) Şamaxının elmin, təbabətin mərkəzi olduğu çağlarda elə orada – doğma Şamaxıdaca günümüzün universitetlərinin verə bilmədiyi mükkəmməl dini və dünyəvi təhsil almışdır. O, məşhur memar olduğu kimi, bilikli təbib, münəccim, riyaziyyatçı və ya din alimi də ola bilərdi. Ancaq, rəsm çəkməyə xüsusi marağı olan Əliş bəy üzünü o vaxt çiçəklənməkdə olan şərqə tərəf tutaraq memarlığı seçdi. Qısa müddət ərzində Dəməşqdə, Şirazda, Təbrizdə gördüyü işlərlə ad qazandı. Kırımda Bağçasarayda gördüyü işləri sorağını Rusiyaya ordan avropaya aparıb çatdırmışdı. Onun son işi dünyaca məşhur, gözəlliyin və möhkəmliyin vəhdət tapdığı, çərqlə qərbin qovuşduğu Moskva Kremlidir. (Kərəmli qalası -bürcü) 22 iyun 1371 ci ildə xəyanət – alçaqcasına sui-qəsd nəticəsində Moskva yaxınlığında öldürülmüşdür. Şamaxıda dəqiq bilinən günümüzədək qalıqları gəlib çatan işi şəhərin girişindəki köhnə körpüdür. (Bu məlumatı sonuncu dəfə 2017 -ci ilin yayında 83 yaşlı Şamaxı sakini tarixin demək olar ki, bütün çağları barədə zəngin məlumatlı Balayev Qulu baba böyük əminliklə təsdiq etmişdir.)
Əliş bəy Kərəmli Moskvaya böyük Knyazın dəvəti ilə getmişdir. Belə ki, bu məqsədlə 1366-cı ilin sonlarında Moskvanın böyük Knyazının elçiləri – Rusiya sarayından boyar İ. A. Baratinski və Şirvanşahların Moskva Knyazlığındakı səfiri Qafur bəy, Knyazlığın 10 süvarisi ilə yola çıxmışlar. Onlar uzun yolu qət edərək 1367-ci il yanvarın 5-də – şaxtalı bir qış səhərində Şirvanşahların paytaxtı Şamaxıya çatmışlar. Onlar burada ehtiramla qarşılanaraq, sarayın baş darvazasından həyətə daxil olmuşlar. Yüksək səviyyədə qarşılanma mərasimindən sonra, boyar Baratinski Moskvanın böyük Knyazının məktubunun məzmunu ilə Şirvanşah Şeyx İbrahimi bilgiləndirmiş, təcrüməçilik işini isə şahlığın Moskva Knyazlığındakı səfiri Qafur bəy həyata keçirmişdir. Həmin məktubda dünyaca məşhur olan memar-inşaatçı Əliş Kərəmli Moskvanın böyük Knyazı tərəfindən möhtəşəm tikintinin inşasına dəvət olunur. Bu, Dimitri İvanoviçin Şeyx İbrahimə ilk xahiş məktubu olub. Şeyx əvvəlcə sevimli sənətkarını göndərmək istəməsə də, Əliş bəyin razılıq ovqatını və onun şəxsi təhlükəsizliyinə dair Knyazın zəmanətini nəzərə alaraq, bu işə razılıq verir. Şirvanşahdan səfər xeyir-duasını alan ustad sənətkar yol hazırlığına başlayır və 10 yanvar 1367-ci il tarixində rus elçiləri ilə birlikdə Moskvaya yola düşür. Moskvada 7 seçmə döyüşçü onun mühafizəsinə verilir. O, isə bunların arasından Yeqor Bulıç adlı cəmi bir əsgəri seçir. 14 mart 1367-ci il tarixində Əliş bəylə Moskvanın böyük knyazı Dmitri İvanoviç arasında müqavilə bağlanır. Müqaviləyə əsasən, Əliş bəyə öz işində tam sərbəstlik verilirdi. Heç bir kəs onun işlərinə qarışa və hər hansı formada ona təsir göstərə bilməzdi. Bir kimsə özünü ondan üstün tuta bilməsin deyə Dmitri İvanoviç hətta ona boyar titulu və səlahiyyətini də verir. Müqavilədə istənilən həcmdə maliyyə təminatına söz verilir, böyük knyaz tərəfindən gizli nəzarətlərə, qəfil təftişlərə, maliyyə hesabatlarına yol verilmir; yalnız özü məqsədəuyğun hesab etdiyi vaxt yazılı hesabat təqdim olunacağı bildirilir. Memarın layihəsinə və iş zamanı bu layihəyə hər hansı əlavə və dəyişiklərə də müdaxilə edilmirdi. Bu müqaviləyə əsasən, istifadə olunacaq işçilərin sayına da məhdudiyyət qoyulmurdu. İşin həcmi, sürəti və keyfiyyəti üçün lazım gəldikdə Əliş bəy istədiyi qədər fəhlə cəlb edə bilərdi. Müqavilədə knyazın yeganə ciddi tələbi inşaat işlərinin 4 il müddətində tam başa çatdırılması idi. Əliş bəy qarşılığında nəinki buna, həm də qalanın fərqli gözəlliyə və min illərcə Moskvanı qoruyacağına, hamının zövqünü oxşayacağına, şəhərin əsas qürür və gözəllik yerinə çevriləcəyinə öz vicdanı üzərinə söz verir. Buna əmin etmək üçün əlini cibindən çıxartdığı kiçik ölçülü “Quran” kitabının üzərinə qoyaraq and da içir. Əliş bəy Kərəmli təkcə memarlıq işlərini deyil, işlər 1 il tez başa çatsın deyə tikintiyə rəislik işini də öz üzərinə götürür. Onun üçün özünün təklifi ilə yalnız görülmüş işlər tam başa çatdıqdan və hamı tərəfindən gizli səsvermə yolu ilə ən gözəl iş kimi bəyənildikdən sonra zəhmət haqqı ödənilməsi nəzərdə tutuldu. Bu isə Şərq qaydasıyla, tikintiyə sərf olunacaq bütün materialların dəyərinin tən yarısı məbləğində olmalı idi. İş bəyənilməyəcəyi təqdirdə zəhmət haqqı qəbul edilməyəcəkdi. Amma iş başa çatana kimi firavan dolanmaq və ya ailəsinə göndərmək üçün hər ay ona 300 rubl qızıl pul əmək haqqı ayrılır. Onsuz da o, böyük knyazın bacısı evində yaşayacaq, onun hər cür qida və geyim təminatı orada ödəniləcəkdi. Knyazın bacısı əri, voyevoda Bobrokovun etirazına baxmayaraq, bütün məsrəfləri böyük knyaz öz üzərinə götürür. Moskva qalasının tikintisi əsasən Moskva çayı və onun qolu olan Yauza çayının dörd yandan əhatəyə aldığı adada aparılmalı, orada möhkəm qala divarları ilə əhatələnmiş içərişəhər yaradılmalı idi. Bu qala divarlarının müəyyən hərbi və nəzarət əhəmiyyətli hissələrində isə müxtəlif ölçü və quruluşda qüllələr, bürclər ucaldılacaq, darvazalar tikilicəkdi. Əliş bəy hələlik beş qüllənin və keşikçi bürclərinin, qala divarlarının layihəsini çəkib, böyük knyaza təsdiqlədir. Daha sonra kərpic sobalarının tikintisi üçün yer müəyyənləşdirir. Bu iş memarın vəzifəsi olmasa da, Əliş bəy özü kasıblar yaşayan məhəllələri gəzir, sağlam fəhlələr seçir, onların şərtlərini qəbul edir və öz şərtlərini qoyur. Tikintiyə 1500 nəfər işçi cəlb edilir. Əliş bəy yaxşı işləyənlərə tikinti başa çatdıqdan sonra onların yaşadıqları daxmaların, köşklərin içindəki ləvazimatlarla birgə bağışlanacağına söz vermişdi. Tikinti işlərinə mart ayının 25-də– rusların “Blaqoveşeniye” bayramı günündə başlanılır. Bu bayram Məryəm ananın Müqəddəs Ruhdan nütflənməsi münasibətilə keçirilirdi. Bayram münasibətlə keçirilən təntənədə müsəlman Əliş bəy də kilsəyə gəlir və şam yandırır. Bu vaxta kimi isə, çoxları, hətta yepiskopların da bəziləri müsəlmanların İsa Məsihi peyğəmbər kimi qəbul etdiklərini bilmirdilər. Tikintinin bünövrəsi qazılarkən Əliş bəy cibindəki “Quran”ı çıxarır və bir kənarda duraraq, “Məryəm surəsi”ni avazla oxumağa başlayır. Bir kimsə onun işlərinə qarışa bilməyəcəyi üçün hətta mitropolit Aleksiy də mane olmaq iddiasında olmur. Beləcə, bir tərəfdə yepiskop yoğun səslə “İncil”-dən cümlələr, digər bir tərəfdə isə Əliş bəy avazla “Quran” surəsini oxuyur. Həmin gün qala divarları üçün qazılmış bünövrəyə yonulmuş iri, qara daşlar yığılır. İlk iş günü bu işləri hamılıqla icra edirlər. Hətta böyük knyazın özü də iş görənlərin arasında olur.
1371-ci il iyun ayının 22-də içkili vaxtı bir kazak ataman xaincəsinə arxadan qılıncla güclü zərbə endirərək, Əliş bəyin başını bədənindən ayırmışdır. Bu hadisə Moskva-Smolensk yolunun 9-cu kilometrliyində, indiki Volokolamsk yolunun başlanğıcında, soldakı meşə talasında böyük sənətkarımızın qayıtma-vida məclisi zamanı baş vermişdir. Belə bir şərəfsiz qətlin icra olunmasında başlıca məqsəd böyük memarın adını yox etmək və Kremli ucaldan sənətkarı tarixdən silmək olmuşdur. Qəddarcasına qətlə yetirilən Əliş bəy Kərəmlini elə oradaca dəfn edirlər. Bu ağır itkiyə görə ən çox üzülən böyük knyazın bacısı qızı Anna olur. Onun memara məhəbbəti qarşılıqlı olmasa da, bu itkiyə dözməmiş, saçlarını qırxdıraraq Penza rahibəxanasına yollanmış və ömrünün sonunacan memarın məzarına qulluq etmişdir.
Sergey Borodinin 1941-ci ildə yazdığı “Dmitriy Donskoy” tarixi romanında Əliş bəy və onun vətəninə dair qısa məlumatlar yer almışdır.
Əliş Kərəmli mövzusu Azərbaycanda ilk dəfə Oqtay Eldəgəz tərəfindən gündəmə gətirilmişdir. Ülfət Cavad. “Kremli Azərbaycanlı tikib.” AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutun “Elmi əsərlər”i. Bakı, 2009-cu il, 28-ci cild, səh. 205.
Azərbaycan yazıçısı Hafiz Mirzə onun haqqında “Moskva Kremlinin memarı Kərəmli” adlı povest yazmışdır.Həmin povest qəzetlərdə və “Son və başlanğıc” adlı kitabında dərc olunmuşdur.
2012-ci ildə Bakıda “Zərdabi” nəşriyyatında Əli Əhmədoğlunun müəllifi olduğu 168 səhifə həcmində “Kreml memarının mükafatı” adlı kitab nəşr olunmuşdur.
Əliş bəyin anadan olandan son gününüə qədər bütün həyatını əks etdirən Zaur Ustacın “Əliş və Anna” poeması çox maraqlı alınmışdır.
Gənc musiqiçi-rəssam Gülü xanım tərəfindən üz cizgilərinin müəyyən olunduğu esgiz hazırlanmış.
Tarixi şəxsiyyətlərin simalarına ikinci həyat verən tanınmış şair-rəssam Sehran Allahverdi tərəfindən memarın yuxarıda gördüyünüz portreti yaradılmışdır.
Алиш бек Субхан оглу Керемли( Керимли- Ширвани, в Европе и Сирии его знают, как Алиш Шамахылы) родился 21- ого апреля 1322- ого года в городе Шамахы. Он является представителем династии Керимли, проживающей ныне в селе Арабшалбаш Гобустанского района. Представители этой династии во все времена отличались умением рисовать, мастерить, творить – словом, заниматься делами, требующими талант и особое воображение. В родном Шамахы, когда он был центром науки и медицины, Алиш бек получил уникальное религиозное и общественное образование, которое не способны дать наши нынешние университеты. Наряду с тем , что он был известным архитектором, он также мог бы быть медиком, астрологом , математиком или же религиозным деятелем. Но Алиш бек, обладающий особым даром рисовть, устремился в расцветающий в то время Восток и избрал себе профессией архитектуру. За короткое время он завоевал известность своими работами в Дамаске, Ширазе, Тэбризе. Его работы в Бахчасарае в Крыму пронесли славу о нем в Россию, а затем и в Европу. Последняя его работа – знаменитый во всем мире Московский Кремль (крепость Керимли), в котором обьединены красота и мощь, Восток и Запад. 22-ого июня 1371-ого года он стал жертвой предательства и в результате покушения, был убит в пригороде Москвы. В Шамахы до наших дней сохранился старый мост-дело рук Керимли у входа в город. Этот факт был весьма уверенно подтвержден летом 2017-ого года 83 –х летним жителем Шамахы, Гулу Балаевым, который был прекрасно осведомлен разными периодами истории родного города.
Поездка в Москву и Кремль Алиш бек Керимли уехал в Москву по приглашению Великого Князя. В конце 1366-ого года, посланники Великого Князя Московского русского дворца, Боярин И. А. Барантинский, посол Ширваншахов в Московском княжестве Гафур бек и 10 подданых князя пустились в путь. Преодолев долгий путь, 5-ого января 1367- ого года, в одно морозное зимнее утро, они дошли до столицы Ширваншахов, город Шамахы. Они были встречены с почетом и уважением и вошли во двор через главные ворота дворца. После встречи на высшем уровне, боярин Варатинский ознакомил Шейха Ибрагима Ширваншаха с содержанием письма Великого Князя Московского. Роль переводчика выполнял посол Ширваншахов в Москве Гафур бек. На основании этого письма, всемирно известный строитель- архитектор Алиш Кэрэмли приглашается Московским Князем для выполнения мощного строительства. Это было первое письмо Дмитрия Ивановича с просьбой к Шейху Ибрагиму. Несмотря на то, что шейх не хотел отпускать своего любимого зодчего, учитывая желание самого Алиш бека и гарантию Князя о безопасности архитектора, он соглашается на это. Получив от Ширваншаха благословление на поездку, мастер начинает готовиться в путь и 10-ого января 1367-ого года вместе с русскими послами отправляется в Москву. В Москве, для его безопасности, выделяется 7 человек охраны. Но он выбирает среди этих людей только одного солдата по имени Егор Булич. 14-ого марта 1367-ого года между Алиш беком и Князем Москвы Дмитрием Ивановичем подписывается контракт, по которому Алиш беку в его работе предоставляется полная свобода. Никто не имеет права вмешиваться в его работу и оказывать какое-либо давление. Чтобы никто не посмел превзойти его, Дмитрий Иванович предоставляет ему титул и полномочия барина. В котракте так же обязывается высокая оплата, не разрешается вмешательство, тайное наблюдение или внезапная ревизия со стороны князя. Все необходимые сведения в виде письменного отчета, должен был предоставить князю сам архитектор, тогда, когда он посчитает нужным. Никаких вмешательств в проект зодчего во время его работы не должно было быть. На основании этого контракта, не было ограничения на количество используемых в строительстве, рабочих. Алиш бек имел право в любое время привлечь на работу, желаемое им, количество рабочих. Единственным серьезным требованием Князя было то, что строительство должно было завершиться в течение 4-х лет. Алиш бек обещает не только это, но и то, что эта крепость будет обладать необычной красотой, будет охранять Москву не одно тысячелетие, всем понравится и превратится в место, которым все будут любоваться и гордиться. Для подтверждения своих обещаний, Алиш бек достает из кармана маленький коран и, положив руку на священную книгу мусульман, клянется выполнить свое обещание. Для того, чтобы строительство закончилось на год раньше, Алиш бек Керимли берет на себя не только архитектуру, но и возглавляет строительную работу. Оплату предусматривалось произвести только после полного окончания работы и принятия его, как лучшего строительства, после тайного голосования. По восточным законам, оплата составляла ровно половину цены материала, используемого на строительство. В случае, если работа не понравится, оплата не производилась. Однако, на время работы, зодчий обеспечивался всем необходимым и зарплатой 300 рублей золотом в месяц. Проживание архитектора предполагалось у старшей сестры князя и должны были быть обеспечены все его необходимые потребности в еде и одежде. Несмотря на возражение воеводы Бобракова-мужа сестры, все расходы Великий Князь взял на себя Строительство Московской крепости должно было вестись в основном, на острове, омываемом с четырех сторон Москвой рекой и ее притоком Яузой и там должен был создаться внутренний город, окруженный прочными крепостными стенами. А в предназначенных для военной и наблюдательной цели частях, должны были быть построены различной формы и размеров башни и ворота. В начале Алиш бек чертит и утверждает у Великого Князя чертежи 5-и башен и нескольких проходных вышек. Затем он определяет места для строительства кирпичных печей. Хотя архитектор и не должен был заниматься этим,но Алиш бек сам прогуливался по улицам, где жили бедняки,выбирал здоровых рабочих, принимал их условия и предлагал свои. Таким образом, в строительство было привлечено 1500 рабочих. Алиш бек обещал старательным рабочим оставить за ними квартиры и все предметы быта. Строительство начинается 25 ого марта, в день русского праздника Благоденствия. Этот праздник празднуется в честь зачатия Марии от Святого духа. Во время празднования, мусульманин Алиш бек, так же присутствует там и зажигает свечи. До этого времени многие и даже некоторые епископы не знали о том, что мусульмане принимали Иисуса, как пророка. В день начала строительства, Алиш бек достает из кармана коран и начинает нараспев читать суру «Марьям». Так как в его дела никто не имел права вмешиваться, то даже сам Митрополит Алексий не решается ему помешать. Таким образом, с одной стороны грубым голосом епископ читает Библию, а на другой стороне Алиш бек нараспев читает суру из корана. В этот же день в основу стен крепости закладываются крупные черные камни. В первый рабочий день в строительстве принимают участие все. Даже сам Великий Князь участвует при этом. Подлое предательство- смерть. 22-го июня 1371-ого года, будучи пьяным, атаман казак, нанося сильный удар сзади мечом, обезглавил Алиш бека. Это произошло на 9-ом километре дороги Москва – Смоленск, у нынешней дороги Волоколамск, недалеко от лесного массива, где проходила церемония проводов и возвращения нашего великого мастера. Целью этого унизительного убийства было убрать великого зодчего и стереть его имя, как мастера, воздвигнувшего Кремль, из истории навсегда. Алиш бека Керимли, ставшего жертвой жестокого убийства, хоронят там же. Больше всех по этому поводу скорбит племянница Великого Князя, Анна. Несмотря на то, что ее любовь к зодчему была безответной, она совершает постриг волос и уходит в монастырь в Пензе. До конца своей жизни Анна ухаживает за могилой мастера. Строительства, оставшиеся после него Кремль в Москве Здание медресе в Тебризе Три четырехэтажных здания в квартале «Сады» Дамаска. Багдадский мост через реку Диджле Фонтаны и дворец в Бахчасарае в Крыму. Дворец князя Додиа в древней столице Грузии Мсхета (Недалеко от Тбилиси) Комплекс торца Керим ага в Тебризе Огромная Каравансара, состоящая из 80 комнат, в Ширазе. Мечеть Джума в городе Дябиле. Десятки зданий в Шамахы и, сохранившиеся до сегодняшнего дня, остатки моста –входа в старый город.
Память о нем сохранилась В романе Сергея Бородина «Дмитрий Донской», написанного в 1941-ом году, имеются сведения о самом Алиш беке и его родине. Впервые сведения об Алиш Керемли были упомянуты в Азербайджане Огтаем Элдэгэзом. (Ульфат Джавад «Кремль построил Азербайджанец» «Научные произведения» института истории имени А. Бакиханова НАНА. Баку, 2009год ,том 28, стр.205) Азербайджанский писатель Хафиз Мирза написал о нем повесть «Архитектор московского Кремля Керемли». Эта повесть была опубликована в газетах и в книге « Последнее начало». В 2012-ом году в издательстве «Зердаби» в Баку была опубликована книга Али Ахмедоглу, состоящая из 168 страниц, под названием «Награда архитектору Кремля» . Очень интересна поэма, охватившая всю жизнь Алиш бека Керимли от рождения до смерти, «Алиш и Анна» автора Заур Устаджа.
Молодой художник- музыкантом Гюлю ханум подготовлен эскиз с изображением черт лица зодчего. Известный поэт- художник Сехран Аллахверди, который возраждает облики известных личностей, создал портрет зодчего , который предоставлен вашему вниманию выше.
Алиш бек Субхан оглу Керемли( Керимли- Ширвани, в Европе и Сирии его знают, как Алиш Шамахылы) родился 21- ого апреля 1322- ого года в городе Шамахы. Он является представителем династии Керимли, проживающей ныне в селе Арабшалбаш Гобустанского района. Представители этой династии во все времена отличались умением рисовать, мастерить, творить – словом, заниматься делами, требующими талант и особое воображение. В родном Шамахы, когда он был центром науки и медицины, Алиш бек получил уникальное религиозное и общественное образование, которое не способны дать наши нынешние университеты. Наряду с тем , что он был известным архитектором, он также мог бы быть медиком, астрологом , математиком или же религиозным деятелем. Но Алиш бек, обладающий особым даром рисовть, устремился в расцветающий в то время Восток и избрал себе профессией архитектуру. За короткое время он завоевал известность своими работами в Дамаске, Ширазе, Тэбризе. Его работы в Бахчасарае в Крыму пронесли славу о нем в Россию, а затем и в Европу. Последняя его работа – знаменитый во всем мире Московский Кремль (крепость Керимли), в котором обьединены красота и мощь, Восток и Запад. 22-ого июня 1371-ого года он стал жертвой предательства и в результате покушения, был убит в пригороде Москвы. В Шамахы до наших дней сохранился старый мост-дело рук Керимли у входа в город. Этот факт был весьма уверенно подтвержден летом 2017-ого года 83 –х летним жителем Шамахы, Гулу Балаевым, который был прекрасно осведомлен разными периодами истории родного города.
Поездка в Москву и Кремль Алиш бек Керимли уехал в Москву по приглашению Великого Князя. В конце 1366-ого года, посланники Великого Князя Московского русского дворца, Боярин И. А. Барантинский, посол Ширваншахов в Московском княжестве Гафур бек и 10 подданых князя пустились в путь. Преодолев долгий путь, 5-ого января 1367- ого года, в одно морозное зимнее утро, они дошли до столицы Ширваншахов, город Шамахы. Они были встречены с почетом и уважением и вошли во двор через главные ворота дворца. После встречи на высшем уровне, боярин Варатинский ознакомил Шейха Ибрагима Ширваншаха с содержанием письма Великого Князя Московского. Роль переводчика выполнял посол Ширваншахов в Москве Гафур бек. На основании этого письма, всемирно известный строитель- архитектор Алиш Кэрэмли приглашается Московским Князем для выполнения мощного строительства. Это было первое письмо Дмитрия Ивановича с просьбой к Шейху Ибрагиму. Несмотря на то, что шейх не хотел отпускать своего любимого зодчего, учитывая желание самого Алиш бека и гарантию Князя о безопасности архитектора, он соглашается на это. Получив от Ширваншаха благословление на поездку, мастер начинает готовиться в путь и 10-ого января 1367-ого года вместе с русскими послами отправляется в Москву. В Москве, для его безопасности, выделяется 7 человек охраны. Но он выбирает среди этих людей только одного солдата по имени Егор Булич. 14-ого марта 1367-ого года между Алиш беком и Князем Москвы Дмитрием Ивановичем подписывается контракт, по которому Алиш беку в его работе предоставляется полная свобода. Никто не имеет права вмешиваться в его работу и оказывать какое-либо давление. Чтобы никто не посмел превзойти его, Дмитрий Иванович предоставляет ему титул и полномочия барина. В котракте так же обязывается высокая оплата, не разрешается вмешательство, тайное наблюдение или внезапная ревизия со стороны князя. Все необходимые сведения в виде письменного отчета, должен был предоставить князю сам архитектор, тогда, когда он посчитает нужным. Никаких вмешательств в проект зодчего во время его работы не должно было быть. На основании этого контракта, не было ограничения на количество используемых в строительстве, рабочих. Алиш бек имел право в любое время привлечь на работу, желаемое им, количество рабочих. Единственным серьезным требованием Князя было то, что строительство должно было завершиться в течение 4-х лет. Алиш бек обещает не только это, но и то, что эта крепость будет обладать необычной красотой, будет охранять Москву не одно тысячелетие, всем понравится и превратится в место, которым все будут любоваться и гордиться. Для подтверждения своих обещаний, Алиш бек достает из кармана маленький коран и, положив руку на священную книгу мусульман, клянется выполнить свое обещание. Для того, чтобы строительство закончилось на год раньше, Алиш бек Керимли берет на себя не только архитектуру, но и возглавляет строительную работу. Оплату предусматривалось произвести только после полного окончания работы и принятия его, как лучшего строительства, после тайного голосования. По восточным законам, оплата составляла ровно половину цены материала, используемого на строительство. В случае, если работа не понравится, оплата не производилась. Однако, на время работы, зодчий обеспечивался всем необходимым и зарплатой 300 рублей золотом в месяц. Проживание архитектора предполагалось у старшей сестры князя и должны были быть обеспечены все его необходимые потребности в еде и одежде. Несмотря на возражение воеводы Бобракова-мужа сестры, все расходы Великий Князь взял на себя Строительство Московской крепости должно было вестись в основном, на острове, омываемом с четырех сторон Москвой рекой и ее притоком Яузой и там должен был создаться внутренний город, окруженный прочными крепостными стенами. А в предназначенных для военной и наблюдательной цели частях, должны были быть построены различной формы и размеров башни и ворота. В начале Алиш бек чертит и утверждает у Великого Князя чертежи 5-и башен и нескольких проходных вышек. Затем он определяет места для строительства кирпичных печей. Хотя архитектор и не должен был заниматься этим,но Алиш бек сам прогуливался по улицам, где жили бедняки,выбирал здоровых рабочих, принимал их условия и предлагал свои. Таким образом, в строительство было привлечено 1500 рабочих. Алиш бек обещал старательным рабочим оставить за ними квартиры и все предметы быта. Строительство начинается 25 ого марта, в день русского праздника Благоденствия. Этот праздник празднуется в честь зачатия Марии от Святого духа. Во время празднования, мусульманин Алиш бек, так же присутствует там и зажигает свечи. До этого времени многие и даже некоторые епископы не знали о том, что мусульмане принимали Иисуса, как пророка. В день начала строительства, Алиш бек достает из кармана коран и начинает нараспев читать суру «Марьям». Так как в его дела никто не имел права вмешиваться, то даже сам Митрополит Алексий не решается ему помешать. Таким образом, с одной стороны грубым голосом епископ читает Библию, а на другой стороне Алиш бек нараспев читает суру из корана. В этот же день в основу стен крепости закладываются крупные черные камни. В первый рабочий день в строительстве принимают участие все. Даже сам Великий Князь участвует при этом. Подлое предательство- смерть. 22-го июня 1371-ого года, будучи пьяным, атаман казак, нанося сильный удар сзади мечом, обезглавил Алиш бека. Это произошло на 9-ом километре дороги Москва – Смоленск, у нынешней дороги Волоколамск, недалеко от лесного массива, где проходила церемония проводов и возвращения нашего великого мастера. Целью этого унизительного убийства было убрать великого зодчего и стереть его имя, как мастера, воздвигнувшего Кремль, из истории навсегда. Алиш бека Керимли, ставшего жертвой жестокого убийства, хоронят там же. Больше всех по этому поводу скорбит племянница Великого Князя, Анна. Несмотря на то, что ее любовь к зодчему была безответной, она совершает постриг волос и уходит в монастырь в Пензе. До конца своей жизни Анна ухаживает за могилой мастера. Строительства, оставшиеся после него Кремль в Москве Здание медресе в Тебризе Три четырехэтажных здания в квартале «Сады» Дамаска. Багдадский мост через реку Диджле Фонтаны и дворец в Бахчасарае в Крыму. Дворец князя Додиа в древней столице Грузии Мсхета (Недалеко от Тбилиси) Комплекс торца Керим ага в Тебризе Огромная Каравансара, состоящая из 80 комнат, в Ширазе. Мечеть Джума в городе Дябиле. Десятки зданий в Шамахы и, сохранившиеся до сегодняшнего дня, остатки моста –входа в старый город.
Память о нем сохранилась В романе Сергея Бородина «Дмитрий Донской», написанного в 1941-ом году, имеются сведения о самом Алиш беке и его родине. Впервые сведения об Алиш Керемли были упомянуты в Азербайджане Огтаем Элдэгэзом. (Ульфат Джавад «Кремль построил Азербайджанец» «Научные произведения» института истории имени А. Бакиханова НАНА. Баку, 2009год ,том 28, стр.205) Азербайджанский писатель Хафиз Мирза написал о нем повесть «Архитектор московского Кремля Керемли». Эта повесть была опубликована в газетах и в книге « Последнее начало». В 2012-ом году в издательстве «Зердаби» в Баку была опубликована книга Али Ахмедоглу, состоящая из 168 страниц, под названием «Награда архитектору Кремля» . Очень интересна поэма, охватившая всю жизнь Алиш бека Керимли от рождения до смерти, «Алиш и Анна» автора Заур Устаджа.
Молодой художник- музыкантом Гюлю ханум подготовлен эскиз с изображением черт лица зодчего. Известный поэт- художник Сехран Аллахверди, который возраждает облики известных личностей, создал портрет зодчего , который предоставлен вашему вниманию выше.
Salam olsun, çox dəyərli oxucum! Şükürlər olsun Böyük Allaha ki, bu görüşü də bizə qismət etdi. Bu dəfə söhbətimizin mövzusu görkəmli Azərbaycan memarı Əliş bəy Kərəmli haqqında olacaq. Öncə qeyd edim ki, oktyabr ayının ilk həftəsinin bazar ertəsi günü Beynəlxalq Memarlar Günü kimi qeyd olunur.
Cari ildə bu gün 5 oktyabra təsadüf edir. Deməli, 5 oktyabr 2020-ci il dünyada Memarlar Günü kimi qeyd olunacaq. Biz də “Yazarlar” jurnalı və “Ustac.az” olaraq bu günə öz töhfəmizi verməyə çalışdıq. Belə ki, hələ 2018-ci ildən davam edən (21 aprel 2022-ci ilə qədər davam edəcək) “Kərəmli-700” layihəsi çərçivəsində tərəfimizdən bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Görülən işlər barədə təfsilata keçməzdən əvvəl Əliş bəy Kərəmli haqqında qısa bir məlumat vermək istəyirəm.
QISA ARAYIŞ:
Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli (Kərimli) – Şirvani (onu Avropada və Rusiyada Şamaxılı Alis kimi də tanıyırlar) 21 aprel 1322-ci ildə Şamaxıda anadan olmuşdur. İlk təhsilini doğma yurdu Şamaxıda almış və memarlığı özünə məslək edərək, üzünü mədəniyyətin beşiyi sayılan Şərqə tutmuşdur. Onun bu səfəri uğurlu alınır. Dəməşqdə, Şirazda, Təbrizdə gördüyü işlərlə məşhurlaşır və artıq tanınmış memar kimi vətənə dönür. Az sonra Şimala üz tutur və bu dəfə Krımda Bağçasarayda gördüyü işlərlə diqqət mərkəzinə düşür. Bu işi tamamladıqdan doğma Şamaxıya qayıdan memar az bir müddətdən sonra yenidən Şimala getməli olur və özünün son əsərini – günümüzdə də dünyaca məşhur olan Moskva Kremlini tikib təhvil verir. Elə bu münasibətlə təşkil olunmuş ziyafət zamanı – 22 iyun 1371 – ci ildə Moskvada xaincəsinə öldürülmüşdür.
Qarşıdan gələn 2022-ci ildə böyük memarın anadan olmasının 700 illi tamam olacaq. Qeyd etdiyim kimi, biz bu tarixi nəzərə alaraq artıq 2018-ci ilin yay aylarından “Kərəmli-700” layihəsi başlatmışıq və bu gün də nəzərdə tutulmuş tədbirlər uğurla həyata keçirilir. Mütəmadi olaraq görülmüş işlər barədə mətbuat, elektron media vasitəsilə məlumatlar verilir. Əsas işlərdən biri kimi görkəmli memarın anadan olmasından həlak olana qədər bütün həyatını qısa və yığcam şəkildə özündə əks etdirən “Əliş və Anna” poemasının yazılmasını və ayrıca kitab şəklində bu günə qədər artıq dörd dəfə (iki dəfə paralel olaraq Az-lat və Az-ərəb qrafikalarında) nəşr olunmasını misal göstərə bilərik. Kitabın Cənubi Azərbaycan da daxil olmaqla bütün Azərbaycan ərazisində yayılması – Təbrizdə, Bakıda, Şamaxıda və ölkəmizin digər şəhər və rayonlarının, ayrı-ayrı təşkilatların kitabxanalarında yerləşməsi təmin olunmuşdur. Bundan əlavə, ilk gündən poemanın elektron variantı hər iki qrafikada əsas elektron kitabxanalara yerləşdirilmiş dünyanın internet olan istənilən nöqtəsindən oxumaq üçün əlçatanlığı təmin olunmuşdur. Eyni zamanda, tanınmış alim, AYB-nin üzvü, Əməkdar müəllim Kamal Camalovun poema haqqında yazdığı geniş təhlil “Əliş və Anna haqqında” adı ilə “Yazarlar” jurnalının xüsusi buraxılışı şəklində ayrıca kitab kimi nəşr olunaraq, yayımlanmışdır. Bu layihə tədbirləri çərçivəsində görülən ən önəmli və yadda qalan iş tanınmış şair-rəssam Şehran Allahverdi tərəfindən görkəmli memarın portretinin yaradılması və onun lazımi ünvanlara çatdırılması olmuşdur. Portret hələlik iki orijinal nüsxədə – birincisi (42,5 X 54), ikincisi isə (50 X 74) ölçülərdə olmaqla kətan üzərində yağlı boya ilə çəkilib. “Kərəmli-700” yubiley tədbirləri çərçivəsində qarşıdan gələn Beynəlxalq Memarlar Günü ilə əlaqədar görkəmli Azərbaycan memarı şamaxılı Əliş bəy Kərəmli bir daha anılmış və 42,5 X 54 ölçüdə olan (passport nömrəsi: K700PƏbK1N001) birinci portret Şamaxı rayon Tarix-Diyarçünaslıq Muzeyinə,
50 X 74 ölçülü (passport nömrəsi: K700PƏbK2N002) ikinci portret isə
Azərbaycan Memarlar İttifaqına hədiyyə olunmuşdur. Layihənin ilk günlərindən bu münasibətlə planlaşdırılmış və dəfələrlə təxirə salınmış Şamaxı Dövlət Regional Kollecinin tələbələri ilə görüş məlum məhdudiyyətlər aradan qaldırıldıqdan sonra baş tutacaq.
Bu günə qədər ağızdan-ağıza gəzən şifahi söhbətlərin, rus, Azərbaycan yazarlarının (mənə məlum olan – bəlkə başqa dillərdə, başqa xalqların da ədəbiyyatında və digər yazılı mənbələrində, arxivlərdə bu barədə məlumatlar vardır) yaratmış olduqları yazılı ədəbiyyat nümunələrinin, publisistik yazıların qəhrəmanı kimi bədii portretlərdən tanıdığımız Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli – Şirvaninin portretinin yaradılmasını xalqımızın görkəmli oğlunun akademik səviyyədə tanınması yolunda atılmış mühüm addım kimi qiymətləndirir və universitetlərimizin tarix fakültələrinin tələbələrini, aspirantları, doktorantları, onların rəhbərlərini referatlara, diplom işlərinə, eləcə də olduqca müxtəlif səviyyəli elmi işlərə mövzu seçərkən dərindən araşdırılmağa, tədqiq olunmağa ehtiacı olan bu vacib şəxsiyyəti, onun həyat-fəaliyyətini diqqət mərkəzində saxlamağa çağırırıq. Onu nəzərinizə çatdırıram ki, məzarının yeri dəqiq məlum olmasa da (bu amil günümüzdə aktual olan mədəniyyətlər fərqi məsələsini bir daha ortaya qoyur – demək olar ki, müasiri, eyni zamanda həmyerlisi olan İmadəddin Nəsiminin həyatı daha faciəli sonluqla Şərqdə – müsəlman torpaqlarında başa çatsa da günümüzədək məzarı Hələbdə qorunub saxlanmışdır), əlimizdə ölkəmizin hüdudları daxilində və xaricində tam şəkildə qorunmuş və ya qalıqları mövcud olan tikililər, xalq arasında geniş şəkildə yayğın olan şifahi məlumatlar, kifayət qədər zəngin yazılı bədii nümunələr, publisistik yazılar, ən əsası hal-hazırda Qobustan rayonunun Ərəbşalbaş kəndində yaşayan Kərimlilər nəslindən olması kimi araşdırılaraq, dəqiqləşdirilməyə ehtiyacı olan çoxsaylı mənbəələr var.
Sonda maraqlananlar üçün onu qeyd edə bilərəm ki, görkəmli memarın həyatından bəhs edən “Əliş və Anna” kitabını əldə etmək istəyənlər “Mücrü” Nəşriyyatına, eyni zamanda Bakıda və Sumqayıtda əsas kitab mağazalarına müraciət edə bilərlər. Ən dəyərli nemət olan vaxtınızı bu sətirləri oxumağa sərf edib, sona qədər həmsöhbət olduğunuz üçün minnətdarlığımı bildirirəm.
29.09.2020. Bakı.
QEYD:
Məqalə müxtəlif vaxtlarda fərqli saytlarda yayımlanmaqla yanaşı “TƏƏSSÜRATLAR” və “QƏLƏMDAR – 2” kitablarında İYİRMİ DOQQUZUNCU yazı kimi müstəqil məqalə şəklində yer almışdır. Eyni zamanda ənənəvi qaydada aşağıdakı mətbu orqanlarda dərc olunmuşdur:
