AĞRI YADDAŞI
“H.Əliyev dedi: “Anar, indi çox şeyləri açıqlamaq olar. Gəlib nə qədər şikayət edirdilər, elə sizin özünüzün içindən, biri gəlirdi, deyirdi, bu pantürküstdür, biri deyirdi, bu Türkiyənin casusudur, biri deyirdi bunun babası sovet hökumətinin əleyhinə olub…”
“Həmişə öz vicdanıma arxalanmışam. Düşünməmişəm ki, bu mənə xeyir gətirəcək…”
ANAR
Keçən il Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin yaranmasının 90 ili tamam oldu.
Doxsan ilin 53 ilini ziyalılarımız o vaxt İttifaq adlanan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin zaman-zaman sədri olublar. İxtissaca filosof olan Məmməd Kazım Ələkbərli, yazıçılar Seyfulla Şamilov, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, Mehdi Hüseyn, İmran Qasımov və İsmayıl Şıxlı.
Sonradan bu yazıçılardan ikisi -Məmmədkazım Ələkbərli və Seyfulla Şamilov 37-ci il qanlı repressiyanın qurbanı olacaqdılar.
Doxsan ilin 37-si Xalq yazıçısı Anarın qismətinə düşüb.
1987-cildə AYB-nin fövqəladə Qurultayı keçirildi və İsmayıl Şıxlı səhhətində yaranmış problemlərlə bağlı öz ərizəsiylə cəmi iki il işlədiyi AYB rəhbərliyindən istefa etdi.
ANS Şirkətlər qrupunun “El” jurnalında şef-redaktor olarkən İsmayıl Şıxlının oğlu Elçin Şıxlıdan götürdüyüm müsahibəni və o müsahibədə kiçik bir dialoqu xatırlayıram. Mən Elçin müəllimə sual verdim ki, nəyə görə İsmayıl müəllim cəmi iki il Yazıçılar Birliyinin sədri oldu? Elçin müəllim belə cavab verdi:
“Atam sədr seçiləndən sonra çox vaxt evə qanıqara gəlirdi. Və bir gün dedi ki, istefa verəcəm. Anam dərhal dedi ki, ay İsmayıl, niyə istefa verirsən, qal işlə də… Atam anama qayıtdı ki, istəyirsən ürəyim partlasın, ölüm?”
İsmayıl Şıxlı öz yerinə Anar müəllimin namizədliyini təklif etdi.Və səs çoxluğuyla Anar
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə sədr seçildi. 37 il. Bu da bir igidin ömrüdür. Təsadüfdirmi?
37 rəqəmi sanki Anar müəllimin bu illərdə yaşadığı, çəkdiyi ağrı-acılardır həm də. Bu illərdə haqsız “hücumlara” çox məruz qalsa da, ancaq öz təmkiniylə, iradəsiylə güclü olduğunu göstərib, Yazıçılar Birliyini qoruyub saxlayıb.
Yazıçı olmağın acısı şirinindən çoxdur. Yazıçılıq o vaxt daha əzablı olur ki, milli dəyərləri, Ağrı Yaddaşını daim ürəyinin başında gəzdirəsən. Anar müəllimin ürəyində, genində olan o Ağrı Yaddaşı yazdığı bütün əsərlərinə hopub.
Alman filosofu Nitşe deyirdi ki, “Qanını qanıma batır yaz, görəcəksən ki, qan ruhdur.”
Anar müəllimin hər bir əsəri onun öz ruhudur, canıdır.
Professor Nizaməddin Şəmsizadə isə deyir ki, “Anar müəllimin bütün əsərləri qədim və ulu türkün qan yaddaşından süzülüb gəlir…”
Ruhu şad olsun!
Mən Anar müəllimin yaradıcılığı haqqında danışmaq istəmirəm, çünki ən böyük söz adamları Anar müəllimin əsərləri haqqında yazıblar, təhlil ediblər, bu gün də yazırlar və heç şübhəsiz ki, yazıçının ruhu, canı əvəzi olan əsərləri gələcək nəsillər üçün də tədqiqat materialları olacaqdır. Anarın əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə olunub, filmlər çəkilib.
Mən kinoşünas Ayaz Salayevlə söhbətimi və Anarın “Mən, sən, o və telefon” əsərini xatırlayıram. Ayaz müəllim deyirdi ki, dünya şöhrətli rejissor Nora Efronun çəkdiyi və baş rolda məşhur Hollivud kino ulduzu Tom Henskin oynadığı “Sizə məktub var” (You ve Got mail) filminin ssenarisi Anarın “Mən, sən, o və telefon” əsəri əsasında qurulub. Ayaz Salayevin bu fikrə gəlməsinə bir səbəb də o vaxt hekayənin Amerikada çap olunmasıdır.
Əslində bu həqiqətdir, çünki Anar müəllimin o hekayəsinə qədər dünya dünya kinosunda bu mövzuda film çəkilməmişdi. Bizdə də, daha doğrusu, Türkiyədə Anarın bu hekayəsi əsasında film çəkildi, amma çox gec. Film 2009-cu ildə İctimai televiziyada verildi.
Anar hələ çox gənc ikən Moskvada Ali ssenari kursunda oxuyanda böyük Mirzə Cəlil yanğısıyla “Anlamaq dərdi”essesini yazdı. Bu esse o zaman çox məşhur olan və dünya arenasına çıxan “Drujba narodov” jurnalında dərc olundu. Esse çox böyük maraqla qarşılanmışdı. O zaman çoxları heyrətə gəldi: totalitar bir rejimdə bu cür milli ruhlu bir esse yazmaq hər yazıçının cəsarəti deyildi. Düşünürəm və heç şübhəsiz ki, əgər Anar müəllim də Çingiz Aytmatov kimi, fransız yazıçısı Lui Araqonun da dəyər verdiyi eşq haqqında bir hekayə yazsaydı və bu hekayə o vaxt çox dillərə tərcümə olunsaydı, Anar müəllim indi tanındığından daha çox tanınardı. Ancaq Anar müəllim milli dəyərləri daha üstün tutdu və məhz buna görə də sonradan başı “çox ağrıyacaqdı”. Qəribə də olsa, sovet rejimi tərəfindən yox, özümüzünkülər tərəfindən.
Esse jurnalda çıxandan sonra jurnalın redaksiya heyətinin üzvü olan Çingiz Aytmatov yazırdı: ”Anar ilk dəfə olaraq müasir səviyyədə rus və ümumittifaq oxucusunu Azərbaycan klassikinin yaradıcılığı və çətin taleyi ilə tanış edirdi…”
Həmin essedən bir abzas:
“Cəlil Məmmədquluzadə rus xalqını sevirdi, amma rus imperiyasının təbəəsi kimi yox…” (Anar “Anlamaq dərdi”)
“Anlamaq dərdi” Anar üçün bu dərdi milli dərd kimi yaşamaqdır həm də. Necə ki, keçən əsrdə bu dərdi Mirzə Cəlil yaşayırdı. Xalqı üçün yaşayırdı o dərdi. Anar müəllim
Anlamaq dərdi”ndə məhz bunu göstərmək istəyir: ey xalq, sənin yolunda nə qədər başı bəlalar çəkib Mirzə Cəlilin. Nadanlar üçün isə anlamaq dərdi çox çətin işdir…
Hərdən düşünürəm, indi söz deməyə nə var ki? Sovet senzurasının güclü olduğu bir vaxtda dünya miqyaslı sovet jurnalında cəsarətli söz yazmaq, söz deyə bilmək asan məsələ deyildi. Hər sətirdə, hər misrada millətçi axtarırdılar. Halbuki Anarın ilk hekayəsi çıxan kimi Mosvadan deyil, özümüzünkülər tərəfindən yuxarıya danoslar yazılmağa başladı. Təəccüblənmirəm. Çünki 37-ci ildə də beləydi. Yazıçı Manaf Süleymanovun dediyi kimi, “o vaxt ziyalılar özləri bir-birlərini tutdururdular”.
Anar müəllimə qarşı “hücumlar”ədəbiyyata gəldiyi vaxtdan, elə ilk qələm təcrübələrindən başladı.
Yazıçının dedikləri:
“İlk hekayəm çıxan kimi komsomol mətbuatında yazdılar. İlk gündən təzyiqlə qarşılaşdım. Həmişə öz vicdanıma arxalanmışam. Düşünməmişəm ki, bu, mənə xeyir gətirəcək. “Şəhərin yay günləri” əsərimin üstündə “qara buludlar” əsəndə Azad Şərifov köməyimə çatdı, Heydər Əliyevə məlumat verdi, o da gəlib baxdı, bəyəndi. Az sonra “Ağ liman”ı yazanda dedilər ki, Anar tənha qadınlar haqqında yazır. Yəni ictimai rəy yaradırdılar cəmiyyətdə. Amma sonra bu əsərə mükafat verildi.”
Və həmin mükafatı Anara Heydər Əliyev şəxsən özü təqdim etdi.
Sonradan 1997-ci il oktyabrın 30-da Azərbaycan Yazıçılarının X qurultayında H.Əliyev Anara müraciətlə dedi:
“Anar, indi çox şeyləri açıqlamaq olar. Gəlib nə qədər şikayət edirdilər, elə sizin özünüzün içindən, biri gəlirdi, deyirdi, bu pantürküstdür, biri deyirdi, Türkiyənin casusudur, biri deyirdi, İranın casusudur, biri deyirdi, bunun babası sovet hökumətinin əleyhinə olub, özü də sovet hökumətinin əleyhinə gedir. Mənə gəlib deyəndə ki, “Şəhərin yay günləri” bizim quruluşun əleyhinədir, gəldim baxdım, çox da təriflədim, mükafat da verdim…”
Anar müəllimin sonradan yazdığı “Otel otağı” əsərində bir epizod düşür yadıma: əvvəcə əsərin qəhrəmanına qarşı çıxanlar, onu “pantürküst”, “casus”, məmmədəminçi adlandıranlar sonradan Ankarada Məmməd Əmin Rəsulzadənin məzarı önündə “göz yaşı” axıdacaqdılar…
Və rəhmətlik Manaf Süleymanovun 25 il əvvəl dediyi “yazıçılar özləri bir-birlərini tutdururdular” sözlərini bu günə qədər unuda bilmirəm.
Allah Heydər Əliyevə də qəni-qəni rəhmət eləsin! Sənətə, sözə, yazıçıya dəyər verən Dövlət başçısı, böyük şəxsiyyət idi!
Bəli. Anar tarixdir və ədəbiyyata gəldiyi ilk gündən sözünü deyə bilib. Anar müəllim hələ sağlığında Sözlə özünə abidə ucalda bilib. Bu danılmazdır!
Mən Anar müəllimin film qəhrəmanları ilə söhbət etdikcə bunun bir daha şahidi oluram, Anarı yenidən tanıyıram, yenidən kəşf edirəm. Onları dinlədikcə söz tapa bilmirəm…
Rasim Balayev:
“Anar bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında, Azərbaycan incəsənətində bir imicdir, bir möhürdür.”
Fəxrəddin Manafov:
“Anar toxunulmazdır! Onun qədrini bilməliyik!”
Mehriban Zəki:
“Anar fenomendir. Anarı qorumaq bizim boynumuzun borcudur!”
“Təhminə və Zaur” əsərini tamaşaya qoyan rejissor Mərahim Fərzəlibəyov:
“Anar müəllim böyük şəxsiyyətdir, yazıçıdır, ictimai xadimdir, dramaturqdur, rejissordur, ssenaristdir, nəinki Azərbaycanın, bütün türk dünyasının fəxridir. Anar müəllim bu gün Yazıçılar Birliyi kimi təşkilata rəhbərlik edir. Yazıçılara ev verir, mükafatlar verir, onların yaradıcılığı üçün imkanlar yaradır. Anardan sonra kim gəlsə, sıfırdan başlayacaq. Ümumiyyətlə, bu yazıçılar çox mürəkkəb insanlardı. Onları başa düşməkdən ötrü bir on il də gedəcək. Bəzilərinə asan gəlir, amma oranı idarə eləmək asan deyil. Dövlət də bunu bilir. Allah Anar müəllimə cansağlığı versin. Nə qədər o orda oturubsa, deməli Yazıçılar Birliyi etibarlı əllərdədir! Yaxşı yazıçılara Anar müəllimin qapısı həmişə açıqdır. Onlara kömək edir.
Və Anar müəllim heç vaxt qələmi omayan yazıçıya yol açmır.”
Sonuncu cümləyə diqqət edi: Anar müəllim heç vaxt qələmi omayan yazıçıya yol açmır. Bu həqiqətən belədir və mən şəxsən bunun şahidiyəm. Anar müəllim istedadlı yazıçılara həmişə dəyər verir, onlara yol açır, dəvət edir, söhbət edir. Lap o yazıçı Anar müəllimin əleyhinə getsə də, palaz-palaz yazılar yazsa da, yenə ona kömək edir. Faktlar çoxdur. və mən bunları sadalamaq istəmirəm.
Yenə Rasim Balayevdən misal çəkəcəm
“Çalışırlar ki, öldürələr. Amma maşallah, səbrli adamdı. Mən oxuyuram, onun yerinə əsəbləşirəm. Şəxsən mən dözmərəm.”
Çünki Anar müəllimin Ağrı Yaddaşında qüdrətli bir gen dayanır.
Anar müəllimin babası, yəni Rəsul Rzanın atası Rza kişi təkcə Göyçayda deyil, bütün Şirvan bölgəsində dövrünün sayılıb-seçilən hörmətli şəxslərindən olub. Rəsul müəllimin baba tərəfi məşhur Məmmədxanlılar nəslindəndir. Soy adları ulu babası, o vaxt Göyçay qəzasında Çiyni və bir sıra kəndlərin mülkədarı olmuş Məmmədxan Məmmədyar oğlu ilə baglıdır. Bayat boyundan, Şahsevən tayfasından olan və XIX əsrin ortalarında yaşayan Məmmədxan kişi çox millətsevər, vətənpərvər bir kişi olub. Məmmədxanın nəticəsi, Rəsul Rzanın babası İbrahim də dövrünün tanınmış savadlı insanlarından olub. O vaxt Göyçayda həm mirzəlik edər, eyni zamanda ticarətlə məşğul olaraq ailəsini dolandırırmış.
Anar müəllimin ulu babası Məmmədxan kişinin haqsızlıqlara dözümü yoxuydu. Bir gün bölgədə olan rus əsgərlərinin özbaşınalığına etiraz edir, buna görə də onu həbs edərək zindana atırlar. Zindanda isə Məmmədxan kişini zəhərləyərək öldürürlər.
Anar müəllim “Əsrim, əslim, nəslim” adlı romanında “Məmmədxanlılar” bölümündə yazır:
“Bir gün Məmmədxanın yanına qonşu kənddən çapar gəlir. Xanın ayağına yıxılır.
-Başına dönüm, xan-deyir. Bizə kömək elə. Kəndimizə urus soldatı gəlib. Yerləşdirdik. Əppəklərini, çaylarını verdik. İndi də yapışıblar ki, bizə qadın verin, gəlinlərinizi, qızlarınızı gətirin. Umudumuz bir sənədir. Bizi bu rüsvayçılıqdan ancaq sən qurtara bilərsən.
Məmmədxan bir qədər fikrə gedir. Sonra çapara deyir ki, get de ki, bu saat gətirəcəyik.
Çapar kor-peşiman qayıdır. Məmmədxan oğlanlarına əmr edir ki, atlanın. Yeddi oğul (Məmmədxanın yeddi oğlu və bir qızı olub-A.) atalarıyla birlikdə silahlanıb həmin kəndə gəlirlər. Deyilənə görə, soldatlardan bir nəfər də varsa, qaçıb qurtara bilmir. Hamısını qəlıncdan keçirirlər.
Bu hadisədən sonra rus generalı Məmmədxanı tutub gətirən adama böyük ənam vəd edir.
Vaxt keçir, Məmmədxanı tutmaq ruslara nəsib olmur. Günlərin bir günü Məmmədxanı Şamaxıda Mahmud ağa qonaq çağırır. Bundan xəbər tutan ruslar evi əhatəyə alıb Məmmədxanı ələ keçirirlər. Bir neçə gündən sonra ölüm xəbəri gəlir. Onu qazamatda zəhərləyib öldürürlər.
Bu hadisədən sonra oğulları hərəsi bir tərəfə qaçır. Təkcə böyük oğlu Mahmud ağa vətəndə qalır. Məmmədxanın kəndlərini isə müsadirə edib Təbətəbaiyə verirlər…”
Çox acı faktlardır və zamanında rus imperiyasının əmr qulları bu xalqın ən dəyərli, qoçaq oğullarını məhv edib sıradan çıxarıblar. Qalanları isə müxtəlif ölkələrə dağılıblar.
Mən Anar müəllimin babaları haqqında əbəs yerə misal çəkmədim. Bunlar Anar müəllimin həmin babalarıdır ki, onlar haqqında yuxarıya-həm KQB-yə, həm də MK-ya danoslar gedirdi, deyirdilər ki, quruluşun əleyhinə olublar, özü də elədir və bunu dahi şəxsiyyət H.Əliyev 1997-ci ildə yazıçıların qurultayında söyləyəcəkdi.
Bu kişilər qoçaq, qeyrətli kişilər olublar. “Bizə qadın verin, qızlarınızı, gəlinlərinizi gətirin”-deyən urus soldatlarına və zabitlərinə qarşı bütün obanın namusuna görə vuruşublar. Və Heydər Əliyev də bunu yaxşı bilirdi.
Anar müəllim həm ata, həm də ana tərəfdən belə şərəfli bir nəslin ziyalı övladıdır . Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyliyə qarşı sovet dönəmində olan təzyiqləri, “hücumları” o insanların həyatlarını araşdıranlar yaxşı bilirlər.
Nigar xanım əsl mübarizə simvoludur!
Rəfbəylilər nəslində iki xanımdan biriydi ki, soyadını sonacan dəyişmədi. Baxmayaraq ki, o vaxt Nigar xanım və Rəfibəylilər çox təzyiqlərə məruz qaldılar, Nigar xanım əyilmədi, sınmadı. Sonacan öz kübarlığını qoruyub saxladı. Nəsilsə pərən-pərən düşdü.
Nigar xanımın Türkiyədə yaşayan dost-doğma qardaşı Kamil bəylə illər sonra görüşü də çox təsirlidir…
Nigar xanım da, Rəsul Rza da babaları kimi, hələ sovet dövründə haqsızlıqlara qarşı sözünü cəsarətlə deyirdilər.
Onların mübariz ruhuna Salam olsun!
Ata və anasından Anar müəllimə keçən çox genetik yaddaşlar var, biri də məhz mübariz, cəsarətli olması, öz sözünü deyə bilməsidir.
1989-cu ildə Moskvada mərkəzi tribunada cəsarətlə çıxış etdi, ermənilərin soydaşlarımızı yurd-yuvalarından zorla çıxartdığını deyərkən Qorbaçov yazıçının sözünü yarıda kəsmiş və imkan verməmişdi ki, sözünü tamamlasın.
Yadımdadır ki, milyonlarla tamaşaçı kimi mən də bunu televiziyadan həyəcanla izləyirdim.
Mən bunu təkrar yazıram ki, o illərdə və daha sonra doğulanlar bunu unutmasınlar! Asan deyildi ermənilərin və ermənixislətlilərin, “keqebeşniklərin” qaynaşdığı bir zalda tribunaya qalxıb o sözləri söyləmək…
Anar tarixdir!
Kafka deyirdi ki, “mənim yalnızlığım insanlarla doludur.”
Və heç şübhəsiz ki, yaşadığı bu 87 ildə Anar Rəsul oğlu da öz həyatında çox acılar yaşadı, ata-babaları kimi heç vaxt təmkini itirmədi. Yazıçılar Birliyini bu günəcən qoruyub saxladı.
Anar müəllim elə bir vaxtda Yazıçılar Birliyinə sədr seçildi ki, artıq nəhəng sovetlər ittifaqı dağılmaq üzrəydi və hər sahədə olduğu kimi ədəbiyyatımızın da başının üstünü qara buludlar almağa başlayırdı.
Söz azadlığından istifadə edən, senzuranın artıq tarixə çevrildiyi bir dövrdə bəzi söz qəhrəmanları meydanı boş görüb irəli atılırdılar. Və təəssüf ki, həmin dövrdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyini parçalamaq istəyən qüvvələr də vardı…
Üstəlik, öz doğma ocaqlarından günahsız yerə didərgin düşmüş minlərlə evsiz-eşiksiz insanların Bakıya axını. Onların bir çoxunun özlərinə ümid yeri, sandığı AYB-yə üz tutmaları və s. Belə bir zamanda Yazıçılar Birliyinin rəhbəri olmaq çox çətin və məsuliyyətli bir iş idi.
Aradan illər keçsə də, biz Anar müəllimin bu xalq üçün, ədəbiyyatımız üçün etdiklərini heç zaman unuda bilmərik!
Bu gün də, bəli, məhz bu gün Azərbaycan Yazıçılar Birliyi nə qədər mənəvi hücumlara məruz qalsa da, yaşayır, öz fəaliyyətini davam etdirir. Bu gün fəxrlə deyə bilərik ki, AYB-nin sükanı etibarlı əllərdədir!
Doxsan il. Kimlər gəldi, kimlər getdi?
Hər dəfə üçüncü mərtəbəyə qalxanda repressiya qurbanları haqqında “Gedənlər” adlı xatirə lövhəsinin qarşısında dayanıb 37 –ci il repressiya qurbanlarını ehtiramla anır və vaxtilə Yazıçılar İttifaqının ilk sədrləri olmuş Məmmədkazım Ələkbərli və Seyfulla Şamilova rəhmət oxuyuram.
Çox möhtəşəm monumental əsərdir! Və qeyd edim ki, bu əsəri repressiya qurbanı yazıçı Seyfulla Şamilovun oğlu rəssam heykəltəraş Elcan Şamilov işləyib. Çox təəssüf ki, onun da ömür yolu yarıda qırıldı, cavankən dünyasını dəyişdi.
Gedənlərə min rəhmət, qalanlara Salam olsun!
Bu yaxınlarda Natəvan klubunda bir tədbirdə Anar müəllimi seyr edir və düşünürdüm: Dünya bir də bu cür əzəmətli duruşun, bu cür nurlu simanın və məhz bu görüşün şahidi olacaqmı?
Min illərin sərhədini mən aşacam,
Yaşamışam, yaşayıram, yaşayacam!
(Anar. “Yaşamaq haqqı”)
Əziz Anar müəllim! Siz yaşamağa ən layiqli insanlardansınız!
Müəllif: Südabə SƏRVİ
MƏLUMATI HAZIRLADI: TUNCAY ŞƏHRİLİ
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
YAZARLAR.AZ
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru
