Yazıçı-publisist Yunus Oğuz Mustafa Kamal Atatürkün vəfatı ildönümü ilə bağlı aylaşım edib- “O çox yaşaya bilərdi,əgər sıradan biri olsaydı,əgər qazi və şəhid olmasaydı.Şəhid,təkcə torpaq uğrunda vuruşan deyil ki.Şəhid həm də işğalçıları torpağından qovub,yeni Dövlətin əsasını qoyanlardır.O,Dövlət yolunda,Millət yolunda canını,ruhunu qoydu.Bu gün Qazi və Şəhid Mustafa Kamal Atatürkün ruhunun canından ayrılan gündür.”
Təklifinizi, şikayətinizi bizə yazın. Sizi dinlərik. 055 634 88 31
Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranmasından 100 il keçdi
(“Samsundan başlanan yol” romanından)
TÜRKİYƏ DƏ
I DÜNYA MÜHARİBƏSİNƏ QOŞULDU
Uşaqların “dava-dava” oyunu bir əyləncədir, oyundur. Oyun olmasa da, bir-birlərinə bir-iki yumruq vurub, bir-iki söyüş söyüb çəkilib gedir, olsa-olsa bir-birilə küsür, sonra da barışırlar.
Böyüklərin dava-dalaşı bir-birinin gözünün altını fanarlamaqla, bir-birini xurd-xəşil etməklə qurtarır. Bəd ayaqda biri o birini vurub öldürür. Biri canını tapşırır, o birini tutub basırlar dama.
Dövlətlərin bir-birilə düşmənçiliyi və müharibə etməsi böyük fəsadlar verir, fəlakətlər, kütləvi qırğınlar törədir, ailələr başsız qalır, şəhərlər, kəndlər, yaşayış məskənləri yerlə yeksən olur.
İyirminci yüzilliyin ikinci onilliyində bəzi ölkələr qana qan deyir, heç cür sakitləşmək bilmirdilər. Hakim dairələr öz vətən-daşlarının dərdi-səri, problemləri, yaşayış tərzi, ölkələrinin abadlaşdırılması üçün iş görmək əvəzinə dünyanın yenidən bölüşdürülməsi uğrunda planlar qururdular..
Bir yanda Rusiya, İngiltərə və Fransa bir araya gəlib xosunlaşır, digər tərəfdə Almaniya Avstriya-Macarıstanla məşvərət edir-di.
Ehtirasların coşduğu, bu Avropa dövlətlərinin bir-birinə diş qıcadığı günlərdə Bosniyada manevrlərdə iştirak edən Avstriya-Macarıstan ordusunun baş komandanı, taxt-tacın vəliəhdi Arşidük Frans Ferdinand qətlə yetirildi. O, “Mlada Bosna” təşkilatının üzvü Q. Prinsipin zavalına gəldi. Sui-qəsd Sarayevoda baş tutdu. Qatil Serbiyalı olduğu üçün Serbiya təqsirləndirildi və Almaniya ona ultimatum göndərdi.
Beləliklə, birinci dünya müharibəsi Almaniya və Avstriya-Macarıstan tərəfindən başlandı. Bu dövlətlər başqa ölkələrlə müqayisədə müharibəyə daha yaxşı hazırlaşmışdılar və özlərinə çox arxayın idilər.
Birinci dünya müharibəsinin baş verməsinin səbəbkarı olan dövlətlərin hərəsinin bu savaşda öz marağı vardı. Rusiya Bosfor və Dardanel boğazlarına, Balkanlara yiyələnmək, Almaniyanı iqtisadi baxımdan sarsıtmaq, Balkanlarda Avstriya-Macarıstan hökmranlığının baş tutmasına mane olmaq məqsədi güdürdü.
I Dünya müharibəsi ərəfəsində yaranmış ziddiyyətlərin səbəbkarı əslində Almaniya və İngiltərə idi. Bu ziddiyyətlər soyğunçuluq və işğalçılıq müharibəsinin baş verməsində və inkişafında həlledici rola malik oldu. İngiltərə də Rusiya kimi, Almaniyanı zəiflətmək xəyalına düşmüşdü. Bununla onun müstəmləkələrinin hamısına da olmasa, bir çoxuna sahib durmaq, Osmanlı imperiyasını bölüşdürmək niyyətində idi. Hələ bunlar azmış kimi, Elzası və Şərqi Lotaringiyanı da qaytarmaq, Almaniyanın Reyn vilayətinin müəyyən hissəsinə yiyələnmək istəyirdi.
Almaniyanın məqsədi nə idi? Fransa və Rusiyanı zəiflətmək, onların müstəmləkələrinin bir qismini ələ keçirmək, İngiltərə və Fransanın hesabına yeni müstəmləkələr qazanmaq. Avstriya-Macarıstan da Balkanlarda öz nüfuzunu saxlamaq və artırmaq, Rusiyanı Balkanlardan birdəfəlik kənarlaşdırmaq, rus Polşasının bir hissəsini qoparmaq, Serbiyanı öz əsarəti altına almaq istəyirdi.
1914-cü ilin iyul ayının sonlarında Avstriya-Macarıstan ordusu Serbiya torpaqlarına ayaq basdı. Belqrad bomba yağışına tuş oldu. Almaniya hökuməti həmin ilin avqust ayının 1-də – Rusiyaya, 3-də – Fransaya; avqustun 4- də isə İngiltərə Almaniyaya müharibə elan etdi.
Digər ölkələr də bir-birinin ardınca müharibəyə qoşuldular. Türkiyə bu savaşa 1914-ci il noyabrın 11-də cəlb olundu. Müxtəlif qitələrdən olan 36 dövlətin iştirak etdiyi müharibədə 70 milyondan artıq əsgəri qüvvə döyüşlərə qatıldı.
Birinci dünya müharibəsinin cəbhələrində döyüşlər səngimək bilmir, get-gedə coşub-çağlayırdı. Almaniya imperatoru II Vilhelm Osmanlı hökuməti ilə danışıqlar aparıb Türkiyəni də öz tərəfinə çəkdi. Nəticədə 1914-jü ilin oktyabr ayının 29-da Osmanlı dövləti Antanta dövlətlərinin əleyhinə müharibəyə qoşuldu.
Mustafa Kamal hərbi təhsilini Salonikdə və Monastırda (Bitolda), ali təhsilini İstanbulda – Baş qərargah Akademiyasında (1905) almışdı. Gərc türkçülər hərəkatına qoşulmuş, “İttihad və tərəqqi” təşkilatının üzvü olmuşdur. 1908-ci il gənc türkçülər inqilabından sonra “İttihad və tərəqqi” təşkilatından uzaqlaşmış, yalnız hərbi işlə məşğul olmuşdur. İtaliya-türk (1911-1912) və II Balkan (1913) cəbhələrində vuruşmuşdur.
Mustafa Kamal Türkiyənin addımını tələsik və düşünülməmiş bir hərəkət kimi qiymətləndirdi və bərk narahat oldu. 33 yaşlı bu gənc siyasət aləmində naşı deyildi, hadisələrin gedişini təhlil süzgəcindən keçirməyi, düzgün qərar qəbul etməyi yaxşı bacarır və Türkiyənin nahaq yerə bu müharibəyə qoşulduğunu söyləməkdən çəkinmirdi. Bu barədə sadəcə fikirləşmir, öz-özünə hesabat verməklə kifayətlənmirdi.
Türkiyə taxt-tacının sahibi Sultan və Xəlifə V Mehməd Rəşad xana bu haqda məlumat vermək, öz qənaətlərini bölüşmək, fikir mübadiləsi aparmaq imkanı xaricində idi. Hərbi Nazirliyin səlahiyyətli işçiləri də onun dediklərini qulaq ardına vururdular. Sultan və Xəlifə V Mehməd Rəşad xan da, ölkənin müdafiəsinə cavabdeh şəxslər də inandırırdılar ki, Almaniya və Avstriya-Macarıstan bu müharibədən qalib çıxacaq, Antanta dövlətlərini – Rusiya, İngiltərə və Fransanı məğlub edəcəklər. Dünya bölüşdürülərkən Türkiyəyə də yaxşı pay düşəcək.
Almaniya ordusu Fransanın üzərinə iri addımlarla yeriyirdi. Qoşunlar Belçika silahlı qüvvələrini əzişdirib, Fransaya daxil olmuşdu. Fransızlar və Fransanın şimal sahillərinə çıxarılan ingilis korpusu almanların güclü təzyiqinə tablaşa bilməyib geri çəkilmişdilər.
Almaniya silahlı qüvvələrinin uğurlar qazandığı bu günlərdə Mustafa Kamalın müharibənin taleyi, Almaniyanın və onun müttəfiqi Osmanlı Türkiyəsinin aqibəti barədə bədbin fikir söyləməsi, təbii ki, qəbul olunmur, yaxşı qarşılanmırdı. Vəzifəli şəxslər, yüksək rütbəli hərbçilər başlarını bulayıb gedirdilər. Mustafa Kamal baxa-baxa qalır, lakin heç cür sakitləşə bilmirdi. Nəhayət, o, imkan tapıb Baş komandanlıqda məsul vəzifədə çalışan bir zabitlə öz qənaətlərini bölüşdürdü:
– Mən ölkəmizin taleyi üçün çox narahatam.
Həmin şəxs də onun fikrini təsdiq etdi:
– Buna görə hamımız narahatıq. Bu müharibədən biz zəfərlə çıxmalıyıq.
Onun nə demək istədiyini başa düşməyən müsahibi tələsik, özü də yanlış nəticə çıxarmışdı. Bunu görən Mustafa Kamal aydınlaşdırmalı oldu:
– Halva-halva deməklə ağız şirin olmaz. Mən ölkəmizin bu müharibəyə qoşulmasını pisləyirəm. Almaniya tərəfindən döyüşlərə qatılmasından bərk narazıyam.
Müsahibi onun sözlərindən təşvişə düşüb yan-yörəsinə baxdı ki, görsün onların söhbətinə qulaq asan varmı. Sonra öz-özünə: “Bunun ağzından qan iyi gəlir. Eşidən-bilən olar. Məni də zibilə salar. Bu nə danışır?!” – deyə düşünüb dilləndi:
– Əfəndim, sən yanılırsan. Müttəfiq kimi müharibəyə qatılmağımız çox düzgün addımdır, bu bizim üçün şərəfdir. Tezliklə Al-maniya və Avstriya-Macarıstan orduları, təbii ki, bizim köməyimiz sayəsində düşmən qüvvələrini diz üstə çökdürəcək..
Yüksək vəzifəli zabit aralanmaq istəyəndə Mustafa Kamal qolundan tutub onu saxladı və xahiş etdi ki, onu axıra qədər dinləsin:
– Mənim narazılığım Türkiyənin müharibəyə qoşulmasından ibarət deyil. Ən dəhşətlisi budur ki, bu savaşda Almaniya uduzacaq və aqibəti pis gələcək. Özü ilə birgə bizi də fəlakətə sürükləyəcək. Necə deyərlər, qurunun oduna yaş da yanacaq.
Müsahibinin ona acığı tutdu:
– Nə danışdığını heç bilirsən?! Müttəfiqimiz qüvvətlidir, yenilməzdir. Müharibəyə yaxşı hazırlaşıb. Həm hərbi sursat, həm də canlı qüvvə sarıdan güclüdür, qarşısına çıxanı dəyirman kimi üyüdür, yolunun üstündən süpürüb atır…
Mustafa Kamalı inamından döndərmək çətin idi. Odur ki dedi:
– Söylədiklərim gəlişi gözəl sözlər deyil. Şəxsi qənaətlərim olsa da, həqiqətdir. Zaman göstərəcək ki, mən yanılmıram.
Zabit bir daha ətrafına göz gəzdirə-gəzdirə:
– Hər halda düzgün qənaətlər deyil, – dedi. – Hissə qapılırsan, vəziyyəti qiymətləndirə bilmirsən. Sənin təcrübən azdır. Səni başa düşürəm: səni belə danışmağa vadar edən şey ölkənə və millətinə olan eşqindir.
Mustafa Kamal davam etdi:
– Çox istərdim ki, buna bənzər eşq başqalarında da olaydı…
Onun müsahibi qaş-qabağını tökdü. Acıqla:
– Kamal, bizi rahat burax, – dedi. – Sonra vicdanın qarşısında məsuliyyət daşımalı olarsan. Biz elə hərəkət edəcəyik ki, sən də razı qalacaqsan, dünya da heyrət içərisində olacaq.
Mustafa Kamal təslim olmaq fikrində deyildi:
– Doğru buyurursan, fəqət görəcəyiniz işlər, qorxuram ki, məmləkəti qaçılmaz bir girdaba sürükləyə.
Mustafa Kamalın müsahibi get-gedə sinirlənirdi:
– Sənə tövsiyə edirəm: bu təbliğatını yığışdır. Mən səni istəyən adamam və deyirəm: bu sözlərinlə ordumuzun döyüş ruhunu qıra bilərsən. Müharibənin öz qanunları var. Müharibə dövründə əks təbliğat aparanların aqibəti pis olur. Bu sənə baha başa gələ bilər. Səni həbs edə, güllələyə, sürgün edə bilərlər.
Mustafa Kamal qorxaq adam deyildi. Odur ki, onun sözlərindən qətiyyən sıxılmayaraq cəsarətlə dedi:
– Əfəndim, bil və agah ol, səninlə söhbətdən də kar aşmayacağını qabaqcadan bilirdim. Çoxları ilə danışıqlarım olub. Mənim narazılığım onlar tərəfindən çox etinasız və mənasız qarşılanıb. Mən öz fikrimdə qalıram, eyni zamanda, sənin tövsiyənlə, artıq bu mövzuda danışığı yığışdırıram. Çünki özüm də cəbhəyə yollanmaq istəyirəm. Qəlbində inam olmadan, inamı itirərək vuruşmaq mümkün deyil. Səndən bir ricam var. Ölkəmiz açıq bir fəlakətə sürüklənir. Mən bunu görürəm. Heç olmasa, bu fəlakətin qarşısını almaq üçün mənim qüvvəmdən də istifadə edin. Mən Vətənimin bu ağır günündə Sofiyada – hərbi attaşedə rahat salon həyatı yaşaya bilmərəm. Deyin mənə də bir vəzifə versinlər ki, cəbhəyə yollanım.
Müsahibi onunla razılaşdı və onu əmin etdi:
– Yaxşı, hərbi nazirlə bu barədə danışaram.
Mustafa Kamal Sofiya hərbi attaşesindəki iş yerində əyləşib ürək döyüntüsü ilə onun cavabını gözləməyə başladı. O buraya Balkan müharibəsindən bir müddət keçmiş, 1913-cü ilin oktyabr ayında təyinat almışdı. 1914-cü ilin yanvarında Belqrad və Çətinə hərbi attaşelərini idarə etmək də ona tapşırılmışdı.
Axşam idi. Atatürk qərargahda əyləşib dərin fikirlərə qərq olmuşdu. Çöldə səs-küy eşidib diqqət kəsildi. Kimsə içəri girmək istəyirdi. Mühafizəçilər onun qarşısını kəsib qoymurdular. Baş komandan qapıya yaxınlaşdı. Büründüyü çarşabından yalnız gözləri görünən bir qadın dayanıb əsgərlərlə mübahisə edirdi:
– Sizə dedim ki, Baş komandanın, Mustafa Kamal paşanın özünü görmək istəyirəm.
Atatürk dilləndi:
– İşiniz olmasın, qoyun gəlsin.
Əsgər əmrə müntəzir halda mil dayandı və qadına işarə etdi ki, yol açıqdır. Qadın qərargaha daxil olub göstərilən yeri tutdu və çarşabını sərbəst buraxıb üzündən götürdü. Baş komandan lampanın solğun işığında diqqət yetirib gördü ki, bu, 15-16 yaşlarında gözəl və məsum bir qız uşağıdır. Onun yaraşıqlı üzü saralmış, gözləri çuxura düşmüşdü. Atatürkün ürəyi ağrıdı: “Xalq əziyyət çəkir, millətin dincliyi, günü-güzəranı yoxdur”. Sonra qıza müraciətlə dedi:
– Eşidirəm səni, qızım. Gecənin bu vədəsi, müharibənin belə qızğın çağı buraya gəlməyə səni nə vadar edib? Qorxmadın düşmən əlinə keçərsən?
Qız qorxmadığını bildirmək üçün cəsarətlə danışmağa başladı:
– Paşam, harada yazılıb ki, müharibədə yalnız kişilər iştirak etməlidirlər?! Məgər vətən təkcə onlarındır?
Bunun cavabında Atatürk dedi:
– Qızım, vətən bizim hamımızındır! Onun uğrunda hər kəs vuruşmalı, Vətənin qeyrətini, şərəf və namusunu hər bir oğul və qız çəkməlidir. Hələlik bu işi kişilər gördükləri üçün qadınlarımızı, qız və gəlinlərimizi narahat etmirik. Ailədə onların iş-gücü onsuz da çoxdur.
– Paşa həzrətləri, ona görə də bizi çarşaba büküb lazımsız əşya kimi evin küncünə atmısınız?
Atatürk qızın məntiqinə heyran qaldı. Doğrudan da, çarşab Şərq qadınının əl-qolunu bağlayıb onu itaətsiz, kölə və hüquqsuz vəziyyətə salmışdı.
– Sən haqlısınız, yavrum. Türk qadını çarşabdan azad olmalı, həyatın fərəhli yollarına çıxmalı, kişilərlə çiyin-çiyinə çalışmalıdır.
Mustafa Kamal sonralar ölkə prezidenti olarkən dəfələrlə türk qadını və qadın hüquqları məsələlərinə diqqət yetirirdi. Çıxışlarının birində deyirdi: “Görürəm ki, bəzi yerlərdə qadınlar başına bir bez, yaxud önlük və ya buna oxşar başqa şeylər ataraq üzünü-gözünü gizlədir, yanından keçən kişilərə qarşı ya arxasını çevirir və ya yerə oturaraq yumulur. Mədəni bir millətin anası, millət qızı bu qəribə şəklə, bu vəhşi vəziyyətə düşərmi?”
Sonralar Atatürk türk qadınlarına millət vəkili seçmə və seçilmə hüququ verən Konstitusiya dəyişikliyi aparılmasına nail oldu.
Baş komandan üzünü qıza tutaraq:
– Qızım, gecə vaxtı buraya bunları söyləməyə gəldin?
Qızı qəhər boğdu, ağlamsınaraq dedi:
– Xeyr, paşam. Mən Poladlıdanam. Bir qardaşım vardı. Müharibə başlamamış yunanların gülləsinə tuş gəldi. Dünən dəfn etmişik. Atam da Kütahya-Əskişəhr döyüşlərində canını tapşırıb. İki bacı xəstə anamızın ümidində qalmışıq. Bacım hələ balacadır. Yeddi yaşı var, yoxsa onu da özümlə gətirəcəkdim. Qardaşımı ana torpağa tapşıranda and içdim ki, bu gündən milli orduya yazılacaq, atamın, qardaşımın, millətimin döyüşlərdə ölən oğullarının qanını alacağam. Gəlmişəm ki, mənə silah verəsiniz.
Atatürk qızın fədakarlığından, vətənpərvərliyindən, düşmənə sonsuz nifrət bəsləməsindən riqqətə gəlmişdi. Lakin bu bənizi solğun, gözəl türk qızının, gələcək türk anasının döyüş meydanında həlak olmasına yol verə bilməzdi. Qızın xətrinə də dəymək istəmirdi, onu yola gətirib bir bəhanə ilə evə qaytarmaq lazım idi.
– Qızım, adın nə oldu?
– Aydandır adım.
– Aydan, heç əlinə silah almısan?
Qız bu sualı gözləmədiyindən duruxdu, sonra özünü ələ alaraq çarşabını göstərdi:
– Bu imkan verib ki?.. Fəqət bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Ayıya rəqs etməyi, cürbəcür oyunlar göstərməyi öyrədirlər. Biz insanıq. İnsan isə şüurlu məxluqdur. Paşa həzrətləri, yəni deyirsiniz bir-iki saata nişan alıb güllə atmağı da öyrənə bilmərəm?!
Atatürkü gülmək tutdu. Bunu görən qız yalvarmağa başladı:
– Paşam, siz Allah məni naümid etməyin, qoyun vuruşum. Onsuz da buradan getmək fikrim yoxdur. Siz qovsanız da, əlimə bir tüfəng keçirib, lap düşmən tüfəngi olsa belə, vuruşacağam. Təpənin, ağacın, daşın arxasında gizlənib düşməni nişan alıb atacağam. Təkbaşına partizan müharibəsi aparacağam.
Baş komandan qızın iradəsinə, inad və cəsarətinə get-gedə heyran qalırdı. Onun öz inadından dönməyəcəyini görüb dilə tutmağa çalışdı:
– Aydan, mənim balam, deyirsən atan həlak olub. Mən sənin atan. Övlad ata sözünə qulaq asar. Anan oğlunu, sənin qardaşını təzəcə itirib. O, qəm-qüssə, dərd-ələm içərisindədir. Qəlbinə vurulan yaranın sağalması üçün gör nə qədər vaxt lazımdır. Bir yandan da sən evdən qaçmısan. Özünü onun yerində qoy. Gör indi o nələr çəkir, nələr yaşayır?! Bu gecə elə bilirsən gözlərinə yuxu gedib? Özün dedin ki, bacın balacadır. Sən arxayın ol. Biz sənin qardaşının da, atanın da qanını alacağıq. Sənə söz verirəm. Biz qalib gələcəyik. Haqq işi uğrunda mübarizə aparanlar həmişə zəfər çalır. Mənim sözlərimə qulaq as. Evə get. Əsgərlər səni ötürərlər.
Qız Baş komandanın razılıq vermədiyini görüb ağladı. Mustafa Kamal paşa irəli yeriyib onu sakitləşdirməyə çalışdı:
– Aydan, qızım, burada sənsiz ötüşə bilərik. Başa düş, anan isə sənsiz keçinə bilməyəcək. Allah eləməsin, cəbhədə başına bir iş gəlsə, onun dərdinin üstünə dərd gələcək. Buna o, tablaşa bilməyəcək. Evdə balaca bacın var. Səndən, anandan sonra o nə edəcək?!
Qız göz yaşlarını saxlayıb məsum baxışlarla Mustafa Kamala baxdı. Baş komandan sözlərində səmimi idi, bu çətin anlarda Aydanın, onun ailəsinin taleyini fikirləşir, buna görə narahat olur, qızın qayğısına qalırdı. Aydan fikrə getdi. Doğrudan da, xəstə və dərdli anasını, qardaşsız və atadan yetim qalmış köməksiz bacısını düşünməmişdi.
Aydan sakitcə ayağa qalxdı və qapıya sarı addımladı. Mustafa Kamal əsgərlərdən iki nəfərini çağırıb tapşırıq verdi ki, qızı aparıb evlərinə ötürsünlər.
Sakara Meydan Müharibəsi Mustafa Kamal cəbhəyə gələndən on bir gün sonra başlandı və qələbə ilə başa çatdı.
* * *
…Döyüş meydanını gəzən Atatürk itkiləri hesablayır, cəsədlərin dəfn edilməsi, yaralılara yardım göstərilməsi və xəstəxanalarda yerləşdirilməsi barədə əmr və sərəncamlar verirdi. Qələbə onda xoş duyğular, böyük sevinc yaratsa da, həlak olmuş əsgərlərin halına acıyır, onların ailələri, övladları, valideynləri barədə ürək ağrısı ilə düşünürdü. Acı təəssüf hissi İlə addımlayan Baş komandan birdən ayaq saxladı. Yanı üstə düşmüş cəsədin sifəti ona tanış gəlirdi. Elə cavan və məsum görünüşü vardı ki… Onun əlində tələsik xətlə yazılmış bir kağız vardı. Mustafa Kamal paşanın işarəsi ilə qana bulaşmış kağızı açıb oxudular: «Əgər döyüş meydanında ölsəm, bu məktub əlinizə keçəcək. Baş komandana söz verib evə qayıtmışdım. Anam, bacım və mən döyüşləri izləyir, ordumuzun qalib gələcəyi günü gözləyirdik. Atamı, qardaşımı yada salıb ağlayır, əsgərlərimiz üçün dua oxuyur, onlara zəfər, cansağlığı arzulayırdıq. Rəfiqəmgilə getmişdim. Qayıdanda evimizin top mərmisindən dağıldığını gördüm. Anamı, bacımı axtardım. Gördüm deyən olmadı. Sonra onların cəsədlərini dağıntılar altından çıxardılar. Evsiz-eşiksiz idim. Xalam mənə təklif etdi ki, onlarda qalım. Xalamgildə gecələyib, səhər ertə yuxudan qalxdım. Saçlarımı qayçı ilə oğlan saçı kimi kəsdim ki, məni tanımayıb oğlan bilsinlər. Xalam oğlunun paltarlarından birini geyib cəbhəyə yollandım. Partizanlara qoşuldum. Düşməni öldürdükcə onların sayını göstərirəm: 1+1+1+1+2…Yeni qeyd tapmasanız, demək, artıq ölmüşəm, Hələlik döyüşürəm, qələbə gününü gözləyirəm. Baş komandana, ordumuza böyük ümidim var…»
Mustafa Kamal paşa cəsədə bir daha diqqətlə baxdı. Onun sifəti toz-torpağa bulaşsa da, saçları oğlansayağı kəsilsə də, qızı tanıdı. Bu, Aydan idi. Köynəyinin üst düyməsi açıq olduğundan sinəsi bir balaca açıq qalmışdı. Atatürkün işarəsilə şəfqət bacısı tez aşağı əyilib onun köynəyinin yaxasını düzəltdi…
Aydanın ölümü Baş komandanın qanını qaraltmış, ona ağır təsir bağışlamışdı. Qıza, onun taleyinə acıdı: «Yazıq qızcığaz. Onun həyatı hələ öndə idi. Fəqət bu dünyadan erkən və nakam getdi. Yaşasaydı, bir gəlin, ana olacaqdı. Təəssüf, çox təəssüf… Gələcəyin bir qadını, türk anası az sonra torpağa gömüləcək…» Atatürkün gözləri yaşarmışdı. O, qızı dəfn etməyi tapşırıb qərargaha qayıtdı …
* * *
… Atatürk Karacahisara yola düşdü. O, Sakarya Meydan müharibəsindən fərqli olaraq sərkərdə libasında idi. Yaxalığında marşal fərqlənmə nişanı parıldayırdı. O, Baş qərargahın qarşısında avtomobildən düşən kimi zabitlər və əsgərlər Baş komandanın cəbhəyə gəlişini bir bayram kimi qarşıladılar. Marşal hərbi rütbəsi və qazi titulu alması münasibətilə ona təbriklərini çatdırdılar. Atatürk onlara təşəkkürünü bildirdi. Baş qərargahın yerləşdiyi otağa yenicə keçmişdi ki, qapının ağzından gələn bir səs eşitdi:
– Paşam, əfv edin, olarmı?
Atatürk geri dönüb baxdı. Döyüşçü geyimində bir qız idi. Qızın sifəti Baş komandana tanış gəlirdi, lakin xatırlaya bilmirdi. Qız gülümsəyərək:
– Cənab Baş komandan, deyəsən, tanımadınız?
Qızın səsi də tanış idi. Qız Atatürkü çox da intizarda saxlamadı. Adını dedi:
– Aydanam. Poladlıdan.
Mustafa Kamal heyrətdən yerində dondu. O, Aydanı ölmüş bilir və buna görə çox təəssüflənirdi. Aydan tez:
– Paşam, ölmədim, kəfəni yırtıb çıxdım. Ölmədim ki, düşmənlə axıra qədər vuruşum. Onları ölkəmizdən qovana kimi…
Atatürk irəli yeriyib qızı bağrına basdı. O, sevindiyindən az qalırdı qanad açıb uçsun:
– Bu gün nə gözəl gündür, qızım. Nə yaxşı sənə xətər toxunmayıb.
Bu zaman Lətifə içəri girdi. O, Mustafa Kamalı Aydanı qucaqlamış vəziyyətdə görüb bir anlığa yerində dondu.
Mustafa Kamal son dərəcə böyük sevinclə deyirdi:
– Bir Allah şahiddir ki, səni necə böyük məhəbbətlə sevirəm.
Aydan da şad-xürrəm dedi:
– Heç məni demirsiniz, böyük insan!
Aydan bir az da böyümüş, ətə-cana dolmuş, gözəlləşmişdi. Əsgər paltarı ona çox yaraşırdı. Həm də Aydanın qəddi-qaməti elə idi ki, indiki görkəmində nə geysəydi, ona yaraşacaqdı. Mustafa Kamal bu gözəl yaranışa heyran qalaraq, həm də ona bir ata məhəbbəti bəsləyərək dedi:
– Bir danış görüm…
Nə Atatürk, nə də Aydan Lətifəni görürdü. Qarşılaşdığı səhnə Lətifəni çıxılmaz vəziyyətdə qoydu. Əvvəlcə istədi özünün içəridə olduğunu onlara bildirsin, lakin bu fikrindən vaz keçdi, təhqir olunmuş və pərt halda otaqdan çıxdı. Bir Allah bilir bu gün buraya necə sevinc və fərəhlə, böyük ümidlə gəlmişdi.
Lətifə göz yaşlarını saxlaya bilmədi. O, açıqfikirli, gözü açıq, müstəqil, çətinliklərdən qorxmayan, qürurlu bir qız idi. Hər adamla oturub-durmazdı. Çoxları ona həsəd aparardı. Ona öz ürəyini açan da çox olmuşdu. Fəqət heç kimə könül verməmişdi. Məhəbbətini illərlə qəlbində yaşatdığı və böyütdüyü birisi – Mustafa Kamal üçün qoruyub saxlamışdı. Ötən dəfə onunla görüşmüş, ürəyini açmışdı. Həmin görüş onda ümidlər yaratmış, eşqinə cavab aldığını düşünmüşdü. Böyük sərkərdə niyə belə hərəkət edirdi?! Gərək o zaman fikrini açıq bildirərdi. Sevgilisi olduğunu səmimi şəkildə etiraf edərdi. Nə qədər acı olsa da, Lətifə taleyin hökmü ilə barışardı. Lətifə xanım onların söhbətini yadına saldı:
“– Bir Allah şahiddir ki, səni necə böyük məhəbbətlə sevirəm.
– Heç məni demirsiniz, böyük insan!”
Mustafa Kamal qızı sinəsinə sıxmışdı. Böyük sevgi və məhəbbətlə qızın gözlərinə baxırdı. Lətifə hönkürdü və ötüb keçənlərin diqqətini cəlb etdi. Bir zabit yaxın gəlib soruşdu:
– Xanım, bəlkə köməyə ehtiyacınız var.
Lətifə tez özünü ələ alıb:
– Narahat olmayın, əfəndi, hər şey qaydasındadır. Bir balaca sıxıldım… – dedi və qaçaraq uzaqlaşdı.
* * *
Aydan başına gələnləri danışmağa başladı. Hadisə belə olmuşdu. Aydanı ölmüş bilən Atatürk göstəriş verdi ki, onu aparıb fədakar və qəhrəman döyüşçülərə xas olan bir təntənə ilə dəfn etsinlər. Baş komandan gedəndən sonra əsgərlər cəsədi xərəyə qoymaq istəyəndə sanitar qız nə isə hiss edib ona sarı əyildi və qəflətən geri çəkildi. Çantasından bir güzgü çıxarıb Aydanın ağzına tutdu. Güzgünün tərlədiyini görüb qəddini düzəltdi:
– Təəccüblüdür, qızın nəfəsi gəlir.
Bunu eşidən döyüşçülər tez qızı hərbi xəstəxanaya çatdırdılar. Aydanın vəziyyəti ağır idi, ölümlə həyat arasında xeyli müddət çarpışdı. Nəhayət, ölümə qalib gəlib ayaq üstə durdu. Bu əhvalatı eşidən Mustafa Kamalın sifəti işıqlandı. O, qayğı ilə və bir ata məhəbbətilə dolu baxışlarını ona zilləyərək:
– Aydan, görürsən, bizi yenə müharibəyə sürükləyirlər. Ehtiyatlı ol, özünü qoru, – dedi.
-Oldu, paşa həzrətləri!..
* * *
Qurtuluş savaşı 1922-ci il iyulun 22-də İzmirin azad olunması və oktyabrın 11-də Mudanya müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. İstanbul hələ oktyabrın 6-da Türkiyə milli ordusu tərəfindən Antanta dövlətlərinin caynağından qoparılmışdı. Bu əməliyyatı Rafət paşanın (Bele) komandası altında olan qoşun hissələri uğurla həyata keçirmişdi.
Atatürk qərargahda idi. Lətifə xanım daxil oldu. Mustafa Kamalonu görüb ayağa qalxdı. Lətifəni son dərəcə mehriban qarşıladı. İrəli yeriyib əl uzatdı:
– Bir görün kim gəlib?! Sizdən nə əcəb, Lətifə xanım. Ürəyimizi yerindən oynadıb, yoxa çıxırsınız!
Lətifə təqsirini boynuna aldı:
– Gərək məni bağışlayasınız, paşam. Qısqandım və sinirləndim.
Atatürk maraq içərisində:
– Kimi kimə qısqandınız, Lətifə xanım? – deyə xəbər aldı.
Lətifə bir qədər sıxılaraq:
– Sizi Aydana, – dedi və Atatürkün gözlərinin içərisinə baxdı. Eyni zamanda öz-özünə düşündü: “Marşal forması Mustafa Kamala gör necə də yaraşır. Sifətinin rəngini açır. Mavi gözlü, qızılı telli bu kişi başqasının deyil, yalnız mənim olmalıdır! Həyatımdır!”
Atatürk sanki onun fikrini oxuyaraq hiyləgərliklə:
– Aydanı harada görmüsünüz? – deyə soruşdu.
Lətifə həddən artıq bəzəyərək:
– Burada, sizin qucağınızda, – dedi və güldü.
Atatürk də qəh-qəhə çəkdi:
– Bir görürsünüz?! Aydan mənim qızım. Heç olurmu?!
O zamankı hadisənin təsirindən hələ də ayrılmayan Lətifə aydınlıq gətirməyə çalışdı:
– Qərargaha girəndə sizi qucaqlaşan gördüm, dərhal halım dəyişdi.
Atatürk aydınlaşdırmağa başladı:
– Başqa cür olardımı? Aydan ikinci dəfə dünyaya gəlmişdi. Onu sevincimdən qucaqlamışdım.
Lətifə xanım səsində üzrxahlıq əlaməti olaraq:
– Hər şeydən xəbərim var, əfəndim, -dedi. -Məni əfv edin. Xalidə Edib hər şeyi anlatdı. Başımı götürüb buralardan uzaqlaşdığıma peşman oldum.
Atatürk Xalidə Edib Adıvara minnətdarlıq olaraq:
– Ah, Xalidə! Mənim dostum, silahdaşım, xeyirxahım! Yenə öz köməyini göstərdi. Lətifə xanım, bir görün nə deyirəm. Düşmənləri ölkəmizdən qovduq. Dinc günlərimiz başlayacaq. Dünənə qədər bu barədə fikirləşmirdim. İndi qərara gəlmişəm. İstəyirəm ailə qurum.
Lətifə diksindi: “Görəsən fikri nədir?” deyə öz-özünə sual verdi. Cavab tapmadığından üzünü Mustafa Kamala tutdu:
– Əlbəttə, yaxşı fikirdir. Ömrünüz boyu subay qalmayacaqsınız ki… – Ehtiyatla: – Heç olmasa namizədiniz var?
– Təbii… Namizədim də var.
Bunu eşidən Lətifənin rəngi ağardı, bədəninə soyuq tər gəldi. Birtəhər özünü ələ alaraq soruşdu:
– O bəxtəvər kimdir?
Atatürk:
– Bu sizsiniz, Lətifə xanım! – dedi. – Həyatımı sizinlə bağlamağa qərar verdim. İstəyirəm sizinlə evlənim. Nə deyirsiniz?
Atatürk Lətifənin əllərindən yapışaraq, onun gözlərinin dərinliklərinə nüfuz etdi.
Lətifəgizli bir sevinc içərisində:
– Belə mühüm işlərdə biz türklər böyüklərin xeyir-duasını alarlar, əfəndim, – dedi. – Gərək evdəkilərlə məsləhətləşim. Amma onları yaxşı tanıyıram, mənim iradəmin ziddinə getməzlər. Mən sizin təklifinizi qəbul edir və «hə» deyirəm.
Atatürk onu qucaqladı. Lətifə sözünə davam etdi:
– Bir arzum var. Bu həm mənim, həm də atamın arzusudur. Əhd etmişik, İzmir alınanda Mustafa Kamala başının dəstəsi ilə qonaqlıq verək. İndi evimizdə səni və dostlarını gözləyirlər.
Atatürk:
– Mən də sənin təklifini qəbul edir və “hə” deyirəm.
Lətifə getməyə hazırlaşaraq:
– Elə isə gedib atamı sevindirim, həm də süfrəni hazırlatdırım.
10 NOYABR – MUSTAFA KAMAL ATATÜRKÜN ANIM GÜNÜ VƏ ATATÜRK HƏFTƏSİDİR!
Atatürk 10 noyabr – 1938-ci ildə saat 09.05- də dünyadan
köçmüşdür. Həmin gün müasir Türkiyənin yaradıcısı və ilk
Prezidenti Mustafa Kamal Atatürkün xatirəsini
əbədiləşdirən milli matəm günü kimi hər il qeyd olunur.
Atatürk həftəsi isə, böyük öndərin yurd daxilində
anıldığı, qanun və inqilablarına aydınlıq gətirildiyi,
danışıqlarının dövrü mətbuatda işıqlandırıldığı, nitqlərinin
radio və televiziyada öz səsi ilə səsləndirildiyi, onun
haqqında filmlərin nümayiş etdirildiyi, noyabrın 10-dan 16-
dək davam etdiyi həftədir.
10 noyabrda saat 09.05-də Türkiyə ərazisində Atatürkün
xatirəsi fit səsləri ilə 2 dəqiqə sükutla anılır.
MUSTAFA KAMAL VƏ AYDAN
(“ATATÜRK” PYESİNDƏN)
Atatürk xəritənin önünə
keçir. Çöldə səs-küy eşidib diqqət kəsilir.
MÜHAFİZƏÇİ. Ay bacım, ay anam, olmaz. Baş komandan məşğuldur. Həm də axşam düşüb. Bu vaxtı paşa həzrətlərini niyə narahat edirsən? Get, sabah gələrsən.
AYDAN. Sizdən artıq dərəcədə xahiş edirəm. İcazə verin, paşa ilə görüşüb söhbət edim. O, mərhəmətli insandır, sizə acıqlanmaz.
MÜHAFİZƏÇİ. Sözünü komandirlərdən birinə de.
AYDAN (yalvarıcı tərzdə). Axı mən Baş komandanın, Mustafa Kamal paşanın özünü görmək istəyirəm.
Atatürk qapıya yaxınlaşır. Büründüyüçarşabından
Aydanın yalnız gözləri görünür. Mühafizəçi onun
qarşısını kəsib içəri keçməyə qoymur.
ATATÜRK. Qoy gəlsin.
Əsgər əmrə müntəzir halda mil dayanır və
Aydana işarə edir ki, gedə bilər. Atatürk yer
göstərir. Aydan əyləşir vəçarşabını sərbəst
buraxıb üzündən götürür.
(qızın solğun üzünə baxaraq acıyır vəöz-özünə). Xalq əziyyət çəkir, millətin dinjliyi, günü-güzaranı yoxdur (qıza). Eşidirəm səni, qızım. Gecənin bu vədəsi, müharibənin belə qızğın çağı buraya gəlməyə səni nə vadar edib? Qorxmadın ki, düşmən əlinə keçəsən?
AYDAN (cəsarətlə). Paşam, harada yazılıb ki, müharibədə yalnız kişilər iştirak etməlidirlər?! Məgər vətən təkcə onlarındır?
ATATÜRK.Qızım, vətən bizim hamımızındır! Onun uğrunda hər kəs vuruşmalı, Vətənin qeyrətini, şərəf və namusunu hər bir oğul və qız çəkməlidir. Hələlik bu işi kişilər gördükləri üçün qadınlarımızı, qız və gəlinlərimizi narahat etmirik. Ailədə onların iş-gücü onsuz da çoxdur.
AYDAN. Paşa həzrətləri, ona görə də bizi çarşaba büküb lazımsız əşya kimi evin küncünə atmısınız?
ATATÜRK. Sən haqlısan, xanım əfəndi. Doğrudan da, çarşab Şərq qadınının əl-qolunu bağlayıb onu itaətsiz, kölə və hüquqsuz vəziyyətə salıb. Türk qadını çarşabdan azad olmalı, həyatın fərəhli yollarına çıxmalı, kişilərlə çiyin-çiyinə çalışmalıdır. Qızım, gecə vaxtı buraya bunları söyləməyəmi gəldin?
AYDAN (ağlamsınaraq). Xeyr, paşam. Mən Poladlıdanam. Bir qardaşım vardı. Müharibə başlamamış yunanların gülləsinə tuş gəldi. Dünən dəfn etmişik. Atam da Küthya-Əskişəhr döyüşlərində canını tapşırıb. İki bacı xəstə anamızın ümidində qalmışıq. Bacım hələ balacadır. Yeddi yaşı var, yoxsa onu da özümlə gətirəcəkdim. Qardaşımı ana torpağa tapşıranda and içdim ki, bu gündən milli orduya yazılacaq, atamın, qardaşımın, millətimin, döyüşlərdə ölən oğulların qanını alacağam. Gəlmişəm ki, mənə silah verəsiniz.
ATATÜRK.Qızım, adın nə oldu?
AYDAN.Aydandır adım.
ATATÜRK.Neçə yaşın var?
AYDAN.On altı.
ATATÜRK.Aydan, heç əlinə silah almısan?
AYDAN (bu sualı gözləmədiyindən duruxur, sonra özünüələ alaraq çarşabını göstərir). Bu imkan verib ki?.. Fəqət bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Ayıya rəqs etməyi, cürbəcür oyunlar göstərməyi öyrədirlər. Biz insanıq. İnsan isə şüurlu məxluqdur. Paşa həzrətləri, yəni deyirsiniz bir-iki saata nişan alıb güllə atmağı da öyrənə bilmərəm.
Atatürk gülür.
(yalvararaq). Paşam, siz allah məni naümid etməyin, qoyun vuruşum. Onsuz da buradan getmək fikrim yoxdur. Siz qovsanız da, əlimə bir tüfəng keçirib, lap düşmən tüfəngi olsa belə, vuruşacağam. Təpənin, ağacın, daşın arxasında gizlənib düşməni nişan alıb atacağam. Təkbaşına partizan müharibəsi aparacağam.
ATATÜRK (qızı dilə tutur). Aydan, mənim balam, deyirsən atan həlak olub. Mən sənin atan. Övlad ata sözünə qulaq asar. Anan oğlunu, sənin qardaşını təzəcə itirib. O, qəm-qüssə, dərd-ələm içərisindədir. Qəlbinə vurulan yaranın sağalması üçün gör nə qədər vaxt lazımdır. Bir yandan da sən evdən qaçmısan. Özünü onun yerində qoy. Gör indi o nələr çəkir, nələr yaşayır?! Elə bilirsən bu gecə gözlərinə yuxu gedib? Özün dedin ki, bacın balacadır. Sən arxayın ol. Biz sənin qardaşının da, atanın da qanını alacağıq. Sənə söz verirəm. Biz qalib gələcəyik. Haqq işi uğrunda mübarizə aparanlar həmişə zəfər çalır. Mənim sözlərimə qulaq as. Evə get. Ananı şad edərsən. Əsgərlər səni ötürərlər.
Aydan ağlamağa başlayır.
ATATÜRK (irəli yeriyib onu sakitləşdirməyəçalışır). Aydan, qızım, burada sənsiz ötüşə bilərik. Başa düş, anan isə sənsiz keçinə bilməyəcək. Allah eləməsin, cəbhədə başına bir iş gəlsə, onun dərdinin üstünə dərd gələcək. Buna o tablaşa bilməyəcək. Evdə balaca bacın var. Səndən, anandan sonra o nə edəcək?!
Mustafa Kamal sabah Samsuna gedəcəkdi. Zübeydə xanım xəstə idi. Ürəyi ona rahatlıq, dinclik vermirdi. Həkim dava-dərman yazmaqdan başqa, məsləhət görmüşdü ki, yataq rejimini gözləsin, yoxsa vəziyyəti ağırlaşar. Məkbuləyə də tapşırmışdı ki, anasına göz qoysun, birdən peşmançılıq olar. Zübeydə xanım nə vaxtdan idi ki, həyət-bacaya çıxmırdı. Qızı qulluğunda durmuşdu, vaxtlı-vaxtında dərmanlarını, yeməyini-içməyini verir, otağı yığışdırır, onun əyin-başını, otağın havasını dəyişirdi.
Mustafa Kamal indi anasının Sişlidə yaşadığı evində idi. Qonaqlarını yola salıb qayıtdı. Onlara da demişdi ki, sabahdan İstanbulda olmayacaq. Vacib bir işdən ötrü şəhəri tərk etməlidir. O, bacısını çağırıb dedi:
– Məkbulə, bacıcan, acmışam, burada yox, anamın otağında bir süfrə sal. Sabah Anadoluya yola düşürəm. Sizə deyiləsi sözlərim var.
Süfrə salındı. Mustafa anasının üst mərtəbədə yerləşən otağına keçdi. Zübeydə xanımın əllərindən, üzündən öpdü:
– Anacan, gözümün işığı, narahat olma, qorxulu bir şey yoxdur. Özüm həkimlə danışdım. Sənə dinclik, sakitlik lazımdır. Əlinə-ayağına dolaşan yoxdur, istirahət elə.
Sonra Mustafa bardaş qurub yerdə əyləşdi. Xörəyini yedikdən sonra söhbətə başladı:
– Anacan, ölkəmizin durumu yaxşı deyil. Bu gün yunan dəniz piyadaları ingilis və amerikan zirehli gəmilərinin müşayiəti ilə İzmir sahillərinə çıxıblar. İzmirdə yaşayan türklərə divan tutulub. 300 türk qətlə yetirilib, 200 yaralı var. Aralarında şəhər valisi də olmaqla xeyli türkü əsir alıb Yunanıstana aparıblar.
İngilislərin iştahasından İstanbulu tutmaq keçir. İstanbul da Salonikin gününə düşə bilər.
Mustafa Kamal sinirli idi. Zübeydə xanım də həyəcanlanırdı. Bunu görən Mustafa özünü ələ aldı:
– Anacan, bunları ona görə sənə demirəm ki, təlaşa düşəsən. Mən hələ mətləb üstünə gəlib çıxmamışam.
Məkbulə fincanda qəhvə gətirdi. Mustafa Kamal qəhvəni qarışdırdı və dadına baxdı. İsti idi.
– Anacan, həyəcanlanırsansa, sözümü yarımçıq kəsim. Fəqət istəyirəm ki, mənim sözlərimi sən də, bacım Məkbulə də eşitsin.
Zübeydə xanım əli ilə işarə verdi ki, davam etsin. Mustafa Kamal qəhvədən bir qurtum içib dilləndi:
– Sabah Samsuna gedirəm. Bu millətə, bu xalqa, bu ölkəyə gün ağlamağa gedirəm. Düşmənlər üstümüzə yeriyir. Onlara qarşı duran yox, cavabını verən yox. Bu, nə qədər sürəcək?! Bundan sonrakı taleyimin necə olacağını heç özüm də bilmirəm. Bu yolda ölüm də var, itim də. Anacan, mən geri dönməyə bilərəm. Başıma bir iş gəlsə, özünüzü itirməyin, daralmayın, sarsılmayın. Allahın verdiyi candır, onsuz da bir gün alacaq. Özünüzə korluq verməyin. Pullarınızı xərcləyin, qurtarsa, xalıdan-xalçadan satın, ev əşyalarından satın…fəqət buralarda nə baş versə, yola çıxmayın, İstanbulu tərk etməyin. Yenə deyirəm: nəbadə buradan başqa yerə gedəsiniz.
Zübeydə xanım artıq özünü pis hiss edirdi. Mustafanın, yeganə oğlunun təhlükə qarşısında olduğunu görür və başa düşürdü ki, onu bu yoldan heç bir qüvvə döndərə bilməyəcək. Oğlunun xasiyyətini bilirdi. Planlaşdırdığı bir iş olurdusa, onu yerinə yetirməmiş rahatlıq, dinclik tapmazdı. Amma indi üzərinə götürdüyü işdən qan qoxusu gəlirdi, bu iş ölüm saçırdı. Məkbulənin də rəngi saralmışdı. Birdən Zübeydə xanımın halı qarışdı. O, ürəyini tutdu və özündən getdi. Məkbulə tez otağın pəncərələrini açdı ki, içəri təmiz hava dolsun. Mustafa anasının yanına qaçdı. Həkim Rasim Fərid bəyin dalınca adam göndərdilər. Rasim Fərid bəy vaxtında özünü çatdırmasayıdı, Zübeydə xanım ölə bilərdi.
Az sonra Zübeydə xanım özü xahiş etdi ki, oğlu söhbətini davam etdirsin. Mustafa Kamal boyun qaçırsa da, anası əl çəkmədi. Məcburiyyət qarşısında qalan Mustafa davam etdi:
– Ay ana, niyə üzülürsən. Nə ölən var, nə itən. Bax, mən sənin yanındayam, ayaq üstəyəm. Mən müqəddəs bir işə qatılıram. Siz gərək özünüzü elə aparasınız ki, mənim fikrim-zikrim burada – sizin yanınızda qalmasın, arxayın işimi, mübarizəmi başa çatdırım. Anacan, mən ölüm-itimdən danışdım, unudursan ki, bu yolda zəfər də var, ölkənin azadlığı, müstəqilliyi var. Düşmənin ana Vətənimizdən qovulması da var. Bəs nə üçün bunları düşünüb toxtaqlıq tapmırsan?! Anacan sabah, dediyim kimi, Anadoluya yola düşürəm. Haqqını mənə halal elə!
Zübeydə xanımın gözləri yaşarmışdı:
– Mustafa, oğlum, sən hərbi məktəbə gedən gündən haqqımı sənə halal etmişəm. Sənin həyatın asan keçməyib. Erkən yaşlardan atanı itirmisən. Həmişə çətinliklərin qoynunda, savaşlarda, mübarizələrdə olmusan. İndi də özünü oda atırsan. Amma xeyirxah iş üçün, vətən üçün, millət üçündür bütün bunlar! Yaxşıca başa düşürəm. Gəl səni öpüm, xeyir-duanı verim!
Mustafa Kamal anasına yaxınlaşdı. Zübeydə xanım sağ əlini onun başını qoydu, alnından öpdü:
– Mübarizən xeyirli olsun, oğlum! Allaha dualar edəcəyəm ki, sənin köməyində dursun!
Məkbulə də qardaşının boynuna sarılıb onu öpüşlərə qərq etdi. Həmin gecəni Mustafa Kamal anasının yatdığı otaqda keçirdi. Fəqət nə Zübeydə xanımın, nə Məkbulənin, nə də Mustafa Kamalın o gecə gözlərinə yuxu gəldi…
Mustafa Kamal Samsuna getmək üçün 1919-cı il mayın 16-da İstanbulda gəmiyə oturub yola düşdü. O, tək deyildi. Silahdaşlarından Müzəffər Qılınc, Rəfiq Saydan və başqaları onunla idi. Onlar mayın 19-da səhər saat 6-da Samsuna çatdılar. Sahildə xeyli adam toplaşmışdı. Haradansa onlara xəbər çatmışdı ki, Mustafa Kamal Samsuna gəlir. Sahildəkildər gələnləriin pişvazına çıxmışdılar. Aralarında əsgər və zabitlər, mülki və vəzifəli şəxslər də vardı. Qonaqlara Mıntıka Palas hotelində yer düzəltdilər. Hotelin restoranında nahar etdilər. Günortadan sonra Mustafa Kamal hökumət idarələrinə və bələdiyyəyə getdi, görüşlər keçirdi. Samsuna gəlməmişdən on beş gün əvvəl o, IX Ordu hissəsi müfəttişi təyin olunmuşdu. Bir hərbi müfəttiş kimi XV Ordunun Samsundakı bölməsindən istifadə edərək, jandarm və polisləri təftiş etdi.
Mustafa Kamal Samsundan Osmanlı dövlətinin Baş vəzirinə müraciət etdi: “Millət vəhdət təşkil edərək, hakimiyyətin əsaslarını, türklük duyğusunu hədəf kimi qəbul etmişdir”.
Sonra Amasiyadan bəyan etdi: “Daha İstanbul Anadoluya hakim deyil, tabe olmaq məcburiyyətindədir….Millətin qarşıya qoyduğu məqsədə çatana qədər sadiq nökəriniz kimi millətin sinəsi olan Anadoludan getməyəcəyəm və bu məsələdə millətin bir fərdi kimi axıra qədər vuruşacağım haqqında müqəddəs hesab etdiyim millətə söz vermişəm. Heç bir qüvvə bu milli qərara mane ola bilməz”.
Mustafa Kamal sonradan mülki və hərbi qurumlara son dərəcə mühüm mesaj göndərdi: “Vətənin və millətin istiqlaliyyətini yalnız millətin əzm və qərarı qurtaracaqdır. Bundan sonra müqəddəs milli məqsədimiz uğrunda fədakarlıqla çalışmaq üçün sevimli millətə bir fərdi mübariz rolunda olduğumu ərz və elan edirəm”.
1920-ci il mayın 11-də Damad Fərid paşa kabinetinin təşəbbüsü ilə hərbi məhkəmə Mustafa Kamalı və silahdaşlarını edama məhkum etdi. Həmin edam hökmü padşah VI Məhmət Vəhdəddin xan tərəfindən təsdiqləndi.
Bu xəbər Zübeydə xanıma da çatmışdı. O, bərk narahat idi. Oğlunu edam edə bilərdilər. Məkbulə anasını sakitləşdirdi: “Mustafaya heç nə olmayıb”.
Zübeydə səksəkədə idi. Bu ara Zübeydə xanım Mustafa Kamalla Samsuna gedən yoldaşlarından birinə rast gəldi. Mustafanı onun yanında görməyəndə qadın haldan-hala düşdü: “Yəqin Mustafanı edam ediblər, ona görə bu kişi İstanbula yalqız dönüb”. Həmin şəxs güc-bəla ilə Zübeydə xanımı inandıra bildi ki, Mustafa sağ-salamatdır, başladığı müqəddəs işlə məşğuldur və onu edam etmək heç də asan deyil. Ətrafında çoxlu hərbi qüvvə, silah var. Padşahın özündən çox-çox güclüdür.
Türkiyədə milli-azadlıq hərəkatı gedirdi. Qurtuluş mübarizəsinin başında Mustafa Kamal dayanırdı.
Mustafa hərb sənətinin vurğunu idi. Sağlam görkəmli, çevik, düz qamətli, səliqə ilə geyinən hərbiçiləri görəndə onlara həsəd aparırdı. Türk sərkərdələrinin həyatından bəhs edən əsərləri oxumaqdan doymazdı. Türk hökmdarları Alp Ər Tunqa, Ərtoğrul, Osman qazi, Mətə, Atilla, Bilgə xaqan, Uzun Həsən, İldırım Bəyazid, Fateh Sultan Məhmət, Sültan Süleyman onun sevimli qəhrəmanları idi. Bəzən özünü onların yerində görürdü.
Qonşu Əhməd hərbi rüştiyyədə oxuyurdu. O, əsgər forması geyinir və özünü dartırdı.
7 yaşında olarkən Mustafanın atası Əli Rza əfəndi dünyasını dəyişmiş, ailə Zübeydə xanımın ümidinə qalmışdı. Mustafa çoxdan qəlbində gəzdirdiyi arzusunu anasına bildirmək qərarına gəldi. Oğlunun dini təhsil almasını istəyən Zübeydə xanımın nə cavab verəcəyi bəlli deyildi.
O, oğlunu dinləyib dedi:
– Oğlum, mən isə deyirəm, Peyğəmbərimizin yolunu tut. Bir uca olan Allah da səndən razı qalar.
Mustafa cavabında dedi:
– Ana, Peyğəmbərimizin yolu haqq yoludur. Böyük Allaha da, Həzrəti Məhəmməd Əleyhissəlama da dərin hörmətim və sayqılarım var. Amma arzum din xadimi olmaq deyil. Mən hərbi rüştiyyədə oxumaq istəyirəm.
Zübeydə xanım oğlunu öz fikrindən daşındırmaq istəyirdi. O, Mustafanın gələcəyini düşünür, onun sakit, dinc bir peşə seçməsini arzulayırdı. Hərb sənətinin çətinliklərindən, əsgərlərin narahat həyat sürmələrindən xəbəri vardı. Zübeydə xanım Mustafadan başqa daha beş övlad dünyaya gətirmişdi: Əhməd, Ömər, Naciyə, Fatma və Məqbulə. Mustafa ilə Məqbulədən başqa qalan uşaqlar kiçik yaşlarında ikən ölmüşdülər. Hərb meydanı ölümlü-itimli idi. Osmanlı əsgəri çox vaxt sürgünlərə məruz qalırdı. Odur ki, oğlunu dilə tutmağa çalışırdı:
– Heç olmasa, atanın yolu ilə get. Atan ticarətə başladı – bacarmadı, yarımçıq qoydu. Yox, a bala, üz vurma. Sənin hərbi rüştiyyədə oxumağına razılıq verə bilmərəm. Mənə, körpə bacına rəhmin gəlsin…
Mustafa anası ilə söhbətdən bir kar aşmadığını görüb küçəyə çıxdı. Fikirli-fikirli məhəllədə gəzişirdi ki, qonşu Əhmədə rast gəldi. Dayanıb söhbət etdilər. Əhməd hal-əhval tutdu, sonra isə Mustafadan xəbər aldı ki, nə üçün əhvalı pozğundur. Mustafa əvvəlcə demək istəmədi, sonra fikirləşdi ki, necə olsa Əhmədin atası hərbiçidir, bəlkə ona köməyi dəydi. O, anası ilə aralarında olan söhbəti Əhmədə danışdı, xahiş etdi ki, bu barədə atası ilə məsləhətləşsin.
Əhvalatı öyrənəndən sonra Əhmədin minbaşı (mayor) vəzifəsində çalışan atası həqiqətən ona öz köməyini göstərdi. Mustafa anasından xəlvəti hərbi rüştiyyədə keçirilən məşğələlərə davam etməyə başladı. Lakin az keçmiş ona bildirdilər ki, məktəbdə oxumaq üçün anasının yazılı razılığı lazımdır.
Mustafa bir daha Zübeydə xanımla söhbət etməli oldu. Anası dedi:
– Ay oğul, başa düş. Sənə etiraz etməyimin səbəbi o deyil ki, hərb sənətindən acığım gəlir. Bizə yaxşı əsgərlər lazımdır. Vətən darda olanda bu bəladan bizi onlar qurtarır. Kimsə ilə işimiz olmasa da, ölkəmizə göz dikənin sayı çoxdur. Səni gözümdən uzağa qoymaq istəmirəm. Əsgərin həyatı ağırdır. Bu gün burada, sabah Allah bilir harada. Çamadanını yığıb hazır qoyur, əmr verilən kimi götürüb düzəlir yola.
Mustafa sonuncu dəfə cəhd etdi:
– Anacan, yadındadır, mən doğulanda beşiyimin başından qılınc asmışdınız. Onu mənə kim hədiyyə etmişdi? Atam. O məni bir əsgər, bir komandan görmək istəyirdi. Demək, hərbiçi olmaq tək mənim yox, onun da arzusu olub. Xahiş edirəm, bunu da nəzərə al.
Zübeydə xanım fikrə getdi. Oğlu ilə belə danışsa da əslində tərəddüd içərisində idi. Onun arzusunu gözündə qoymaq istəmirdi. Ötən söhbətdən sonra bütün günü hey bu barədə fikirləşirdi. Bu söhbət yuxuda da onu rahat buraxmırdı. Mustafanın xatırlatdığı qılınc əhvalatı Zübeydə xanımın yadına srağagünkü yuxusunu saldı. Yuxuda görmüşdü ki, Türkiyənin başı üzərini qara buludlar alıb. Əsgərlər düşməni yerində oturtmaq üçün toplaşıblar. Hamı gözləyir ki, bir komandir gəlib onları döyüşə aparsın. Bunu görən balaca Mustafa cəld evə qaçıb uşaq vaxtı atasının onunçun aldığı qılıncı götürür. Geri qayıdıb qoşunun qabağına keçir. Komandiri gözləyən yəhərli kəhər atın belinə qalxır.
Zübeydə xanım baxıb görür ki, Mustafa tamam dəyişib. Birdən-birə böyüyüb, geyimi də başqadır. Hərbi forma ona özgə əzəmət verib. Mustafa birdən qılıncını çəkib irəli doğru uzadır. Zübeydə xanım görür ki, bu qılınc da atasının Mustafaya bağışladığı balaca, oyuncaq qılınc deyil. Günəşin altında par-par yanan Koroğlu qılıncıdır. Mustafa qılıncı havada oynadaraq döyüşçülərə: “Ya istiqlal, ya ölüm!” deyib atını çapır. Əsgərlər də öz növbələrində: “Türkiyənin azadlığı uğrunda irəli!” deyə qışqırıb atlarını Mustafanın ardınca çapırlar.
Bunları xatırlayan Zübeydə xanım ayağa qalxıb Mustafaya sarı getdi və onun alnından öpərək:
– Oğlum, əgər qərarında belə israrlısansa, sənə xeyir-dua verirəm.
Ertəsi gün Mustafa artıq hərbi rüştiyyədə oxuyurdu. Sarışın saçlı, mavi gözlü Mustafa hərbi formada daha əzəmətli, daha yaraşıqlı görünürdü. Dərslərinə səylə hazırlaşırdı. İti zəkaya və təfəkkürə, aydın nitqə, dərin məntiqə malik idi. İntizamı gözləyir, müəllimləri və yoldaşları ilə nəzakət və hörmətlə davranırdı. O, hərb sənətinin sirlərinə həvəslə yiyələnirdi. Rüştiyyədə hərbi fənlərdən başqa fəlsəfə, riyaziyyat, tarix, iqtisadiyyat da keçilirdi. Mustafa başa düşürdü ki, yaxşı mütəxəssis olmaq üçün gecəsini-gündüzünə qatmalı, çox oxumalı, oxuduqlarından faydalanmağı bacarmalıdır.
Riyaziyyat Mustafanın sevdiyi və uğur qazandığı dərslərdən idi. Riyaziyyat dərslərini yüzbaşı Mustafa əfəndi aparırdı. O, yaxşı insan və savadlı müəllim idi. Şagirdləri onu çox sevirdilər. Yüzbaşı şagirdi Mustafanın qabiliyyətinə heyran qalmışdı. Oğlan təfəkkürünün çevikliyi və itiliyi ilə başqa uşaqlardan çox fərqlənirdi.
Riyaziyyat müəlliminin adı da Mustafa idi. Bundan başqa, sinifdə Mustafa adında bir neçə şagird vardı. Bir dəfə Mustafa yoldaşlarının yerinə yetirə bilmədiyi bir məsələni həll etdikdən sonra yüzbaşı Mustafa Əfəndi əllərini bir-birinə vurub heyrət içərisində ayağa qalxdı:
– Əhsən, mənim balam! Əhsən! Ağlıma bir fikir gəlib. Sinifdəki başqa Mustafalardan səni fərqləndirmək üçün adına bir “Kamal” sözünü də artırıram. Bundan sonra səni Mustafa Kamal çağıracağam. “Kamal” sözünün mənasını, yəqin ki, bilirsən – kamillik, bitkinlik, ağıl, idrak, mükəmməllik deməkdir. Sən bu ada layiqsən!
İllər keçdi. Mustafa bu adı ömrünün axırına kimi şərəflə daşıdı.
Levonla Sərkis əllərini iplə sarıdıqları türk zabitini gətirirlər.
Onun saçları qarışıq, sir-sifəti qan içindədir.
Hərbi geyimi bəzi yerlərdən cırılıb.
Levon. Sən Baş komandanın mühafizəçisən. Yaxşı bilirsən ki, indi sənin taleyin bizim əlimizdədir, bizim mərhəmətimizdən asılıdır. İstəsək, buraxarıq, çıxıb gedərsən evinə-eşiyinə. Sən ağılsız deyilsən. Bilirsən, dediklərim ayrı-ayrı şeylərdir. Birinci halda gorbagor olacaqsan. Torpağın altında sümüklərin də çürüyəcək. İkinci halda sağ qalacaq, arvad-uşağının yanına gedəcəksən. Yunan ordusu sizdən güclüdür. Bu orduya başqa dövlətlər də dəstək verirlər. Mustafa Kamal başınızı piyləyib, siz də düşmüsünüz əli yalın ortaya ki, biz də vuruşuruq. Heç nəyə nail ola bilməyəcəksiniz. Yunanlar sizi qırıb axırınıza çıxacaqlar. İnanmırsan mənə?
Türk zabiti. Siz türk əsgərlərini yaxşı tanımırsınız. Son damla qanlarına qədər vuruşacaqlar.
Sərkis.Bəs sonra? Hamınız qırılandan sonra ağlınız başınıza gələcək? Ankaranın yolu açılacaq. Buna əmin ola bilərsən. Belə məlum olacaq ki, siz nahaq yerə döyüşmüsünüz. Onda yerdə qalanlar sizin orduya da, Baş komandanınıza da lənət yağdıracaqlar.
Türk zabiti. Bu sizin xam xəyallarınızdır. Qələbə həmişə bizimlə olub! Türk ordusuna da, Baş komandanımıza da həmişə alqış deyiblər!
Sərkis.Çal Dağı əldə saxlamaq üçün dəridən-qabıqdan çıxdınız. Nə oldu axırı? Haymanaya doğru çəkildiniz.
Türk zabiti. Bizdə belə bir atalar sözü var: «Bir işin önünə baxma, sonuna bax». Geri çəkilmək hələ məğlubiyyət deyil.
Sərkis. Sözümü kəsmə, qulaq as. Yunan ordusu fürsəti əldən verməyib Haymana üzərinə hücuma keçdi. Hərbi sursatınız çatmır. Ərzaq sarıdan da qıtlıqdır. Az qalırsınız bir-birinizin ətini yeyəsiniz. İndi yunanlar Haymana dağını da tutublar. Döyüşlərdə, bilirsən, nə qədər canlı qüvvə itirmisiniz?
Levon (qəh-qəhə çəkərək).Sayı yox, hesabı yox. Min nəfərə yaxın əsgər, səksəndən artıq zabit. Elə bilirsiniz itkilərinizdən xəbərimiz yoxdur?
Türk zabiti. Təklifiniz nədir?
Sərkis. Bizə sizin baş komandanın ölüsü, ya da dirisi lazımdır (bir kisə çıxararaq göstərir). Bu, qızıl kisəsidir. Sənə çatır. Biz deyənlə durub-otursan əlavə mükafatın da olacaq.
Türk zabiti. Sizin millətin qanında var bu satqınlıq, yaramazlıq, şər toxumu səpmək, ara qarışdırmaq, ara düzəltmək. Sizin xəmiriniz pis-pis işlərlə, hiylə və məkirlə, xəyanətlə yoğrulub. Həmişə yediyiniz qaba tüpürmüsünüz.
Levon(əlini qaldırıb onu vurmaq istəyir, Sərkis qoymur. Mühafizəçiyə). Ömründə bir dəfə sən də yediyin qaba tüpür. Qorxma, dünya dağılmaz. Əvəzində azadlığa, var-dövlətə çatarsan.
Türk zabiti. Onda mən türk yox, erməni olardım. Məni öldürə bilərsiniz. Fəqət qulağınızda sırğa edin. Biz Çanaqqala müharibəsi, İnönü döyüşləri kimi Sakarya meydan müharibəsini də udacağıq. Vətənimizi düşmənlərə verən deyilik! Ölkəmizə sahib çıxmaq arzunuz da gözünüzdə qalacaq! Torpağımıza soxulan, soxulmaq istəyən soxulcanların, ilanların biri də cəzasız qalmayacaq! Yadınızda saxlayın: yırtıcı quşun ömrü az olar!
Sərkis (sinirli). Gəl daşı tök ətəyindən, tərslik eləmə. (Levona) Ara, bu musurman həmişə belədir. Xeyrini bilmir, sonra peşman olur.
Türkzabiti. Yanılırsan.
Sərkis. Gecə qara, cücə qara. Axşam düşəndə fürsət tap, bıçağı sapla Mustafa Kamalın ürəyinin başına, ol dünyanın xoşbəxti.
Türkzabiti. Xəyanətkar millətin verdiyi vəd də yalan olur.
Sərkis. Levon, eşitdin, o bizə inanmır. Elə isə mükafatını qabaqcadan veririk (ikincikisənidəçıxarıb, hərikikisənionunayaqlarıaltınaatır).
Türkzabiti (ayağıiləkisələrivurubkənaraatır). Hər dəfə ermənilərə rast gələndə onların nə qədər rəzil və murdar olduqlarına bir daha əmin oluram. Yunanlar, Çal Dağı və Haymananı ələ keçirsələr də, onların durumu heç də ürəkaçan deyil. Bizim də bunlardan xəbərimiz var. Bizim bir həmləmiz yetər ki, yunanlar geri çəkilsinlər. Siz erməniləri insan yox, şeytan doğub. Doğan yerdə onun qarnına şiş bataydı. Mən sizə nifrət edirəm (türkzabitiLevonunüstünəatılır, ayağıilədəSərkisivurur). LevonlaSərkistürkzabitiniyerəyıxıbəzişdirirlər. Onunmüqavimətgöstərdiyinigörübbıçağısinəsinəvururlar.
Türkzabiti (yerindəqıvrılaraq). Məhv olsun düşmən! Yaşasın Baş komandan! Mustafa Kamal paşaya, türk ordusuna eşq olsun! Yaşasın azad və müstəqil Türkiyə! (ölür).
Sərkis. Mən bu türkləri yaxşı tanıyıram. Bunlar öz rəhbərlərinə xəyanət etməzlər. Ölənə kimi vuruşacaqlar. Zabitin dediklərində həqiqət var. Əlac özümüzə qalıb. Qızılları götür, əkilək. Gəlib çıxan olar, atamızı yandırarlar (gedirlər).
Uğur. Bu yunanlar yaman baş aparır ha! Qovuruq, fırlanıb yenə üstümüzə gəlirlər.
Özgün. Baş aparmaq üçün baş lazımdır. Başları olsaydı, gəlib buralara çıxmazdılar.
Fərhad. Sənin sözlərin yadıma bizim Molla Nəsrəddini saldı. Yaman baməzə kişi olub. Sizlərdə ona Xoca Nəsrəddin deyirlər. Bir dəfə Molla evinə gələndə görür ki, qonşular onun həyətinə yığışıblar. Birisi Mollaya deyir: «Arvadın yıxılıb ağlı başından çıxıb». Molla halını pozmur. Deyir: «Mən öz arvadımı hamıdan yaxşı tanıyıram. Onun ağlı heç əvvəldən yox idi. Görəsən başından çıxan nədir?!» İndi, ay uşaqlar, bu düşmənin başındakı ağıldır, yoxsa bizim Molla demişkən, nədir? Bilmirəm.
Əsgərlərgülürlər. Özgünsiqaretçıxarıbyandırır.
Uğur. O gün Fevzi Çakmak paşa deyirdi ki, bu müharibə yunanlarla son müharibə olacaq. Onları Ağdənizə tökəcəyik!
Fərhad. Uğur, deyirsən yunanları yuyub sonra asacağıq ki, qurusunlar?! Necə fikirləşirsən, onları dənizə töksək, günahları yuyular?
Özgün. Fərhad, onların günahını heç nə yumaz. Nə su, nə güllə, nə də od!
Samətçiynindətüfənggəlir.
Uğur. Gəl, Çərkəz Ədhəmin gül balası.
Samət. Uğur, yenə başladın? Allah Çərkəzin başına daş salsın. Başımızı piyləyib ağlımızı almışdı.
Özgün. Türk ozanları bilirsən sənin kimilər barəsində nə deyiblər? Qulaq as (tüfəngigötürübsazkimiçalır):
Qaracaoğlan, gəz mərd ilə,
Ülfət qılma namərd ilə.
Fələk bizi bu dərd ilə
Qoyar qaçar, demədimmi?
Üğur.Ay Samət, bəs bilmirdin ki, Çərkəz Ədhəm bərkə düşəndə, öz canının hayına qalacaq, sizi qoyub qaçacaq? Ay canım, adam qoşulanda da bir fərlisinə qoşular.
Samət. Xəcalətimdən az qalır yerə girim. Arvad-uşaq da üz döndərmişdi. Nə yaxşı ki, Mustafa Kamal paşa ilə İsmət paşa məni bağışladılar. Günahımı yumaq üçün fürsət verdilər. Daha ağlım başıma gəlib, narahat olmayın. Ancaq sizdən bir xahişim var: keçmişimi xatırladıb mənə əzab verməyin.
Özgün (Uğura). Eşitdin? Doğru deyir. Daha düşükləmə. Samət, əslində biz səni dolamaq üçün yox, döyüşqabağı kefimizi açmaq üçün zarafat edirik. Fərhad, başla. Molla nə deyir?
Fərhad. Mollanın evinə oğru gəlir.
Fevzi Çakmak paşa sakitcə gəlib qulaq asır.
Oğru otağın birindəki şeyləri yığışdırıb çölə çıxır. Molla da əyləşdiyi otaqdakı şeylərdən əlinə keçəni bir çamadana yığıb onun dalınca düşür. Gəlib çıxırlar oğrunun evinə. Oğru baxır ki, Molla onun yanında dayanıb. Ondan soruşur: «Sən mənim evimdə nə edirsən?» Molla cavabında deyir: «Bəs bura köçmürük?»
Əsgərlər gülürlür. Fevzi Çakmak paşanı da gülmək tutur. Fərhadonugörübpərtolur.
FevziÇakmakpaşa. Fərhad, oğlum, narahat olma. Hər şey qaydasındadır. Mən çox sevinirəm ki, döyüşqabağı deyib-gülürsünüz. Savaşa belə nikbin ruhla, üzügülər gedərlər. Onda qələbə də asan qazanılır. Molla Nəsrəddinin lətifəsi idi?
Fərhad. Bəli, paşam.
FevziÇakmakpaşa. Ağız ədəbiyyatında türk xalqlarının ortaq nümunələri çoxdur. Atalar sözlərimiz, bayatılarımız, «Koroğlu», «Dədə Qorqud» dastanlarımız…
Fərhad(atəşaçır). Al gəldi… Düz sinəsindən vurdum. Aşdı.
Samət. Birini də mən vurdum.
Şəkildəyişir. FevziÇakmakpaşaqərargahdaəyləşib. Yunanordusundanəsiralınmışikiəsgərdayanıbgözləyir. Əlisilahlıüçəsgəronlaranəzarətedir. Yorğunluqdan və bir də vaxtlı-vaxtında yemədiklərindən əsirlərin sifətlərinin əti çəkilib. Qorxudan gözlərinə qaranlıq və vahimə çöküb.
Fevzi Çakmakt paşa(hündürboylu əsirə üzünü tutaraq). Buyur, görüm.
Əsir(çəkinə-çəkinə). Desəm, inanmayacaqsınız. Əslində biz əsgərlər bu müharibəyə öz xoşuna qoşulmamışıq. Mən kəndli babayam. Başımızı əkin-biçinlə zorla dolandırırıq. Bir çətən külfətik… Yalvarıram, məni öldürüb anamı gözü yaşlı qoymayın.
Fevzi Çakmak paşa (sinirlənib ayağa qalxır, siqarını yandıraraq). Bəs bu yayın istisində öldürdüyünüz cavanların anası yoxmu?
Əsir (başını aşağı salaraqgözlərinin yaşını axıdır). Mən əvvəldən Allahıma yalvarırdım ki, müharibə tez qurtarsın. Müharibəyə gələnə qədər heç toyuq başı da kəsməmişəm. Adam öldürmək mənlik deyil. Gülləni də qorxa-qorxa atıram. İlk günlər atəş səsindən diksinirdim, elə bilirdim güllə mənə dəyib. Əlimlə bədəni yoxlayıb salamat qaldığımı görəndə bir təhər sakitləşirdim… Üstümüzə pulemyotları tuşlayaraq bizi məcbur edirdilər ki, vuruşaq. Hansı təpəyə hücum əmri verilirdisə deyirdilər: bu təpənin arxasında Ankaradır. On altı gün ötdü. Ankara görünmədi… «Türklərin əlinə keçsəniz, hər tikənizi qulağınız boyda edəcəklər» deyib bizi qorxudurdular …
Fevzi Çakmak paşa (o biri əsirə müraciətlə). Buyur, görüm, yəqin səni də zorla müharibəyə göndəriblər?! (əsirin dinmədiyini görüb). Sən könüllüyə oxşayırsan Yəqin öz xoşunla müharibəyə qatılmısan?!.
Əsir dillənmir. Bayırda canlanma. Mühafizəçinin səsi eşidilir: «Farağat!» Fevzi Çakmak paşa qalxıb çölə çıxır. Atatürk görünür.
Atatürk (komanda verir). «Azad!» (görüşürlər).
Fevzi Çakmakpaşa. Paşa həzrətləri, xoş gördük!
Atatürk. Gün aydın! Nə var, nə yox?
FevziÇakmakpaşa. Əsirləri dindirirdim.
Atatürk. Gedək, sorğu-sualı davam etdir.
AtatürkvəFevziÇakmakpaşaqərargahadaxil olurlar.
FevziÇakmakpaşa (sualınıtəkraredərək). Sən də məcburən müharibəyə gətirilibsən?
Atatürk (əsirinsusduğunugörərək). Hara vətəndaşısan?
Atatürk. Demək, sənin vətənin Türkiyədir. Millətindən asılı olmayaraq hamı vətəni qoruyur. Sən isə vətənə qarşı vuruşursan. Bilirsən səni necə bir aqibət gözləyir?! (xəyanətkaranifrətləbaxaraq). Türkiyənin, türk xalqının siz rumlulara nə pisliyi keçib ki, onu sevmirsiniz, bu ölkəyə, bu millətə qarşı belə namərdlik, nankorluq edir, xəyanətkar mövqe tutursunuz? (əsirinsusduğunugörərək). 1919-cu ildə yunanlar İzmirə girəndə sənin doğulduğun, boya-başa çatdığın, çörəyini yediyin, suyunu içdiyin, havasını udduğun bu şəhərdə daşı-daş üstə qoymur, dinc sakinləri öldürür, uşaqların başlarını kəsirdilər. Siz rumlular da sevinc içərisində onların qabağına qaçır, düşmənlərimizi duz-çörəklə qarşılayırdınız…
FevziÇakmakpaşa. Yadına düşmür? Yəqin İzmirin işğalı zamanı rumluların yunan ordusunu sevinclə, coşqun hərarətlə qarşıladığının, döyüşçüləri qucaqlayıb öpdüklərinin sən də şahidi olmusan. Yəqin sən özün də o birilərə qoşulub işğalçılara gül-çiçək dəstəsi gətiribsən.
Atatürk. İzmir mitropoliti Xristostomas çağırılmamış qonaqlara, işğalçılara xeyir-dua verirdi.
FevziÇakmakpaşa. Rumlular yunan taburunun qarşısına çıxaraq: ZitoVenizelos! Zitayunanəsgərləri! – deyə qışqırırdılar.
Atatürk. Yunanlar türklərə divan tutmağa başlayanda yerli rumlular da onlara qoşulmuşdu. Onlar da türkləri öldürür, evlərini yandırır, talançılıq edirdilər. Bunların heç biri yadına düşmür? İnanmaq olmur.
Əsir. Doğru deyirsiniz, komandir, bu əslində biz gənclərin deyil, bizim böyüklərimizin, ağsaqqallarımızın, ağbirçəklərimizin günahıdır.
Atatürk. Öz səhvini başa düşdüyün üçün, yoxsa canını qurtarmaq üçün belə deyisən? Bunu bilmədik. Amma həqiqəti söylədin.
FevziÇakmakpaşa. Əsirləri aparın.
AtatürkFevziÇakmakpaşanınqulağınanə isəpıçıldayır. Fevzi Çakmak paşa əli ilə işarə verir. Türk əsgərləri dayanırlar.
(əsgərlərə). Rumlu əsiri aparın, o biri isə qalsın.
Atatürk (əsirə).Mən belə başa düşdüm ki, sən siyasi oyunların qurbanısan, istəmədiyin halda müharibəyə qatılmısan.
Əsir (sevincək). Doğru buyurursunuz, qurbanın olum.
Atatürk. De, görüm, yunan ordusunun durumu necədir?
Əsir. Onların gücü tükənməkdədir. Ciddi ərzaq qıtlığı ilə üzləşiblər. Bir tərəfdən bu, digər tərəfdən fasiləsiz döyüşlər əsgərləri yorub əldən salıb. Daha pisi, mərmi ehtiyatı azalıb. İtkiləri elə çoxdur ki, yüz əlli nəfər əsgərdən təşkil olunmuş bölüyün hər birində indi vur-tut 25-30 döyüşçü qalıb. Müharibə döyüşçüləri təngə gətirib. Bir himə bənddirlər ki, aradan çıxsınlar. Geri çəkilmək barədə söz-söhbət gəzir.
Atatürk(ayağaqalxaraq). Bunu buraxın, çıxıb evinə-eşiyinə getsin.
(Fevzi Çakmak paşaya). İndi müharibə bir dönüş nöqtəsinə gəlib çıxıb. Tərəflər geri çəkilmək üzrədirlər. Türklər daha qətiyyətli və dözümlü çıxdılar. Biz müdafiə xətlərində açılan gədikləri qapamaq üçün əlavə qüvvələrdən istifadə etdik. İndi əks-hücuma keçə bilərik. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, qarşıdakı savaş heç də asan olmayacaq. Sol cinahda yunan qüvvələrinin qarşısı alınıb. Ankaranı gözləyən təhlükə sovuşub. Lakin hələlik bu azdır. Düşmən Orta Anadoludan da qovulmalıdır. Fevzi Çakmak paşa, bütün komandirlərə çatdırın: əks həmlə zamanı əsas diqqət sağ və orta cinahlara yönələcək!
Fevzi Çakmak paşa. Yunanlar geriləmək fikrində deyillər. Əksinə, Sakarya çayının qərbində səngər qazırlar.
Atatürk. Ona görə əmr edirəm: Solumuzdakı ən yüksək təpəyə – Dua Təpəyə hücum! (gedirlər).
Levon və Sərkis gəlirlər.
Levon. Ara, bu Türkiyənin padşahı lap keyquludur. Bütün torpağı əcnəbilərə pay-bölüş edib… İndi dəbdə Mustafa Kamaldır. İşlərimiz yalnız onda düzələcək ki, o, ortadan götürülsün. Türk zabitini dilə tuta bilmədik. Zalım oğlu ölümünə razı oldu, ancaq dediyindən dönmədi. Belə yerdə türklər özləri deyiblər: «Ağıl olmayınca başda, nə quruda bitər, nə yaşda». Hə, aşna, əlac özümüzə qaldı. Mustafa Kamalı öldürsək, tarixə düşərik.
Sərkis. Nə danışdığını bilirsən. Mən də istərəm ki, o öldürülsün. Onun axırına öz əllərimlə çıxardım. Amma Mustafa Kamalı öldürmək mümkün olan şey deyil. Əvvəla, türk milləti, türk xalqı onu çox sevir, ona inanır, onun ardınca ölümə belə desən gedir. Həm də bu adam tilsimlidir. Padşah onun ölümünə fərman vermişdi, bacarmadı. Neçə dəfə sui-qəsd təşkil olundu, alınmadı. Vəziyyətdən çıxmağı bacarır. Zalım oğluna güllə də batmır. Lap möcüzədir. Yəqin xəbərin var.
Levon. Var.
Sərkis. 1915-ci il Conkbayır döyüşlərində ingilis snayperi onun ürəyinin başını nişan alıbmış. Əlləri titrəmədən tətiyi də çəkib. Atəş açılıb, ancaq Mustafa Kamal sağ qalıb. Musurmanlar belə qəribə hadisələr baş verəndə deyirlər: “Anası namaz üstündə imiş!” Eşitmisən yəqin niyə ölməyib. Cib saatını döş cibinə qoyubmuş. Vallah möcüzədir. Elə bil əvvəldən ürəyinə damıbmış. Həmin saat onu ölümün pəncəsindən qurtarıb. Güllə saata dəyib yerə düşüb.
Levon. Bu müharibədə türklər məğlub olsa, bizim işlərimiz düzələcək, qalib gəlsələr – bütün ümidlərimiz puça çıxacaq. Bu Mustafa Kamal olmasaydı, Türkiyə çoxdan batmışdı.
Sərkiz. Bilməmiş olmazsan. Çoxdandır Türkiyə torpaqlarında ingilislərin də gözü var. Fəqət nə qədər müharibə aparsalar da, istəklərinə çata bilməyiblər. Çanaqqala, Arıburnu, Anfartalar, Conkbayır döyüşlərində Mustafa Kamal ingilislərə aman verməyib. Onlar İstanbulu tutmuşdular. Oradan da çıxarıldılar. Londonda parlament üzvləri bir yerə toplaşıb tələb ediblər ki, Böyük Britaniyanın baş naziri Herbart Henri Askvit gəlib bizə anlatsın ki, bu nə məsələdir? Bu qədər xərc niyə havaya sovrulub, heç bir qələbə qazanılmayıb? Baş nazir, bilirsən, nə deyib?
Levon. Sən də özünü çox bilən göstərmə. Mən bilirəm nə deyib. Deyib: Cənablar, burada mənim təqsirim yoxdur. Dünyada tarixi şəxsiyyətlər yüz ildə bir dəfə doğulur. İndi mən nə edim ki, bu xoşbəxtlik Türkiyəyə nəsib olub. Mustafa Kamal paşa meydana çıxıb. Günah məndə yox, onda, onun qabiliyyətində, gücündədir.
Sərkiz. Mustafa Kamalı məhv etmək üçün onun ətrafındakı adamları, ona sadiq şəxsləri bir-bir dənləmək lazımdır.
Levon. Birincisi Fevzi Çakmak paşadan, sonra İsmət paşadan başlamaq lazımdır. Yunanları İnönüdə darmadağın etdilər. Mustafa Kamal bu döyüşü uğurla başa çatdırdığına görə İsmət paşaya İnönü ləqəbi verib.
Sərkiz. Mustafa Kamal at belində döyüşün ən təhlükəli yerlərini gəzir. İmkan olsa onu, olmasa ya Fevzi paşanı, ya da İsmət paşanı aradan götürməli, bu xalqa dağ çəkməliyik. Gəlsənə paltarımızı dəyişib türklərin içərilərinə girək. Müharibədir, it yiyəsini tanımır.
Levon. Paltarlarımızı dəyişdik, bəs burnumuzla nə edək? Əyri badımcan kimi adamın gözünə girir. O saat biləcəklər ki, erməniyik.
Sərkiz. Düz deyirsən. Onların arasında olsaq, sui-qəsd həyata keçən kimi bizi parça-parça edərlər. Yaxşısı budur, daşın, ağacın arxasında gizlənib məqam gözləyək.
İsmətpaşa. Neçə gündür Mustafa Kamal paşa dinclik nədir bilmir. Yenə döyüş meydanındadır. Atla təhlükəli yerləri gəzir. Rəsmi fəaliyyətimdə olduğu kimi, şəxsi həyatımda da Mustafa Kamal paşa mənimvəlinemətimdir. Bütün hadisələrdə uğurlara yiyələnməyimdə onun çox böyük zəhməti olub. O özündən daha çox mənim uğur qazanmağıma çalışıb… Biz hamılıqla onu qorumalı, sağlamlığı qayğısına qalmalıyıq.
LevonvəSərkisxəlvətigəlibgizlənirlər.
XalidəEdibAdıvar. Paşa həzrətləri mənim xətrimi istəyir. Odur ki, sözlərimdən incimir. Hərdən onunla ərklə danışıram. Hər dəfə ona deyirəm ki, özünə fikir versin. Qulaq asmır. Yorğunluqdan və yuxusuzluqdan gözlərinin ətrafını tünd mavi dairələr bürüyüb. Gözünün acısını çox vaxt əyləşdiyi kresloda alır. Bu da olur onun yuxusu, istirahəti. Müharibələr də bitib-tükənmək bilmir. Deyəsən paşa həzrətləri gəldi. Mən gedim (çıxır).
Türkzabitiİsmətpaşayayaxınlaşır.
Zabit. Baş komandan sizi soruşurdu.
İsmətpaşa. Qərargahdan bəzi sənədləri götürüm, gedək.
İsmətpaşaqərargahadaxilolur, zabitgözləyir.
(çıxır). Gedək.
Levon(astacaSərkisə). Hərəmiz birinə atəş açaq. Hədəfə təkcə İsmət paşa alınsa, yanındakı zabit bizi vura bilər.
Atatürk(gəlir, yerdəsərələqalmışSərkisəbaxaraq).Burada nə hadisə baş verib?
Əsgər. Dığalar İsmət paşaya güllə atıblar..
Atatürk(İsmətpaşaya). Yaralandın?
İsmətpaşa. Xeyr, əfəndim. Xoşbəxtlikdən güllə açılmadı. Amma bir zabitimiz yaralanıb.
Atatürk(ətrafınabaxaraq). Yarası ağır idi?
İsmətpaşa. Məncə, yüngül yaralanıb.
Atatürk(yaxınlaşaraqSərkisəbaxır). Atəş açan budur? Ermənidir…
İsmətpaşa. Elədir, paşam.
Atatürk. Ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bu ermənilər bizimkilərə xətər toxundurmaq üçün həmişə fürsət axtarırlar. Tələt paşanı da, Ənvər paşanı da, Camal paşanı da öz qanlarına qəltan edən də bunlar oldu.
İsmətpaşa. Doğru buyurursunuz, paşam. İki nəfər idi. O biri qaça bildi (əsgərlərə). Bu yaramazı buradan rədd edin.
XalidəEdib. Şükür allaha, pis deyil. Hamı qələbə gününü gözləyir. O isə uzaqda deyil.
Atatürk(uzaqlarabaxaraq, XalidəEdibə). O təpələri görürsünüz?! Ora Qaradağdır Bir baxın, yunanlar geri çəkilirlər.
Atışma. Yaralılar, çiyni tüfəngli əsgərlər gəlib səhnədən keçirlər. Atatürk və Xalidə Edib söhbəti kəsib onlara baxırlar.
Xalidə Edib. Paşa həzrətləri, əməliyyat uğurlu gedir. Bu məni çox sevindirir.
Atatürk. Planımız baş tutdu, xanım əfəndi. Qaradağ az sonra geri qaytarılacaq. Amma itkilərimiz çox oldu. Bax, bu məni ağrıdır. Tümənlərimizin birində əsgərlərin tən yarısı həlak olub.
XalidəEdib. Döyüş itkisiz ötüşmür, əfəndim. Əsas məsələ odur ki, düşmənə yaxşı dərs verdik.
(tanıyaraq). Nəm-nişanından İsmət paşaya atəş açıb qaçan dığaya oxşayır.
Atatürk. Azər, oğlum,onu necə ələ keçirdiniz?
Azər. Döyüş ara vermişdi. Səngərə yatıb dincimizi alırdıq. Xəbər gəldi ki, bir nəfər yerə yata-yata ağaclığa sarı gedir. Ehtiyatla başımı qaldırıb baxdım. Gördüm həmin bu yaramazdır. Yoldaşlarıma dedim ki, istəyirəm onun ardınca gedim. Baycan tək yola çıxmağıma razı olmadı. Birlikdə bu dığanın ardınca düşdük. Öldürə bilərdik, fikirləşdik ki, əsir götürək. Demə, döyüş meydanından aralanmaqda məqsədi varmış (gülməktutur). Cənab Baş komandan, gərək bağışlayasınız. Özünü ağaclığa təzəcə vermişdi ki, başının üstünü aldıq. Ələ keçdiyini görüb sarısını uddu. Qorxusundan ağaclığa nə üçün çəkildiyi də yadından çıxdı. Dərhal tərk-silah etdik.
Baycan. Yolda bizə yalvarıb-yaxarırdı ki, onu buraxaq. Hərəmizə bir kisə qızıl boyun oldu. Qızılları aldıq, özünü isə bura gətirdik. İsmət paşaya atəş açan ermənidir. Bu da qızıllar… (kisələriuzadır).
XalidəEdib (qızıllarıalaraq). Ordunun ehtiyaclarına sərf olunar.
Azər. Bu ermənilər harada olsalar, ziyankarlıqla, qan tökməklə, xəyanətlə məşğul olurlar. Dəsxətt hər yerdə eynidir.
Baycan. Ötən əsrin əvvəllərində Cavad xan Gəncədə rus qoşunu ilə döyüşəndə şəhərin erməni sakinləri rus generalı Sisyanova bələdçilik edirdilər.
Azər. Bunlar 1905-ci ildə, 1915-ci ildə, 1918-ci ilin martında Bakıda, başqa bölgələrimizdə saysız-hesabsız qırğınlar törədib, azəri türklərini qətlə yetiriblər. Türklərə qarşı nanklorluq və xəyanət etdiyinə görə qulağı kəsilən Andronik, bir Allah bilir, Qarabağda saysız-hesabsız dinc əhalini qılıncdan keçirdi.
Baycan. Yaxşı ki, türk ordusu köməyimizə gəldi. Qafqaz İslam ordusu, Nuru paşa ilə Kazım Qarabəkr paşa imdadımıza çatmasaydı, ermənilər Azərbaycanda daşı daş üstə qoymazdılar.
Atatürk. Biz – türklər və azərilər qardaş millətik. Bir-birimizə arxa, dayaq durmalıyıq. O zamanlar Azərbaycana kömək əlimizi uzatdıq, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti də dar günümüzdə bizə dəstək durdu. İndi budur, siz azərbaycanlılar burada – Anadoluda bizim yanımızdasınız, bizimlə çiyin-çiyinə düşmənlərimizə qarşı vuruşursunuz. İgidlər, bu köməyə görə sağ olun! Mən sizdən çox razıyam. Neçə-neçə Anadolu türkü Azərbaycanda, azəri türkləri Anadoluda şəhid olub. Onların ruhu şad olsun!
XalidəEdib. Azərbaycan rusların, ermənilərin caynağından xilas olub öz dövlətini qurdu. Fəqət qoymadılar ki, bu dövlət yaşasın. Ruslar gəlib yenidən işğal etdilər.
Atatürk. Xalidə xanım, sabah nə olacağını heç kim qabaqcadan söyləyə bilməz. Sovetlər birliyi də Osmanlı dövləti kimi, Avstriya-Macarıstan kimi parçalana bilər. Bu gün əlində möhkəm tutduğu müttəfiqlər ovuclarından qaça bilər, o zaman Türkiyə nə edəcəyini bilməlidir!
FevziÇakmakpaşavəİsmətpaşagəlirlər.
FevziÇakmakpaşa. Güclü top atəşindən, təyyarəçilərimizin bombardmanından düşmən özünü itirib, pərən-pərən düşüb. Türklər irəliləyirlər. Qaradağ geri alınıb.
Atatürk. Baş qərargahı azad olunmuş yerə köçürün!
İsmətpaşa. Oldu, cənab Baş komandan! (gedir).
Azər. Paşa həzrətləri, əfv edin. Biz gedək (gedirlər).
FevziÇakmakpaşa. Düşmən hələ Türkiyə ərazisini tərk etməyib. Yunanlar geriləyir. Görəsən, bu, ümumi geriləmədir, yoxsa düşmən haradasa mövqe tutub yenə döyüşə girəcək?
Atatürk(əliiləgöstərərək).Türk süvari kolordusu Sakarya çayının o biri sahilinə adlayıb yunanların nicat yollarını kəssin!
İsmətpaşa. Aldığım məlumata görə, türk partizanları dağlardan enib düşmənin arxasına keçiblər. Onlar qəfil həmlələr edir, nəqliyyat yollarını, dəmir yol stansiyalarını tutur, relsləri sökürlər. Bununla yunan qüvvələrinin rahatca geri çəkilməsini çətinləşdirir, onlara itkiləri verirlər.
Atatürk. Düşmənin müqaviməti qırılıb. İndi onlar öz başlarının hayındadırlar. Afinadan ümumi geriçəkilmə əmri verilib. Yunanlar məğlubiyyətə uğrayıb qaçırlar.
FevziÇakmakpaşa. Lakin ağıla gəlmək, tutduqları əməllərdən peşman olmaq, xəcalət çəkmək əvəzinə ötüb keçdikləri yerləri viran qoyurlar. Bununla həm bizimkilərdən qisas alır, həm də qəzəblərini söndürməyə çalışırlar. Necə edək? Yorulub əldən düşmüş türk ordusu indi onları təqib edəcək halda deyil.
Atatürk. Sivrihisap üzərinə bir süvari həmləsi yapsanız kifayətdir.
Əsgərvəzabitlərgəlirlər. Səhnəyətürkbayrağıgətirilir (onlara mürajiətlə). Türk xalqının mərd oğul və qızları! Ananızın südü, doğma vətənin çörəyi Sizə halal olsun! Zəfər münasibətilə Sizi təbrik edirəm!
Atatürk. Milli ordumuz düşmənə layiqli dərs verdi. Mən qələbəyə inanırdım. Zabitlərimiz də, əsgərlərimiz də özlərinə arxayın idilər, bilirdilər ki zəfər onlarındır. Yaralıları xəstəxanalarda yerləşdirin. Onların müalicəsi üçün əllərindən gələni əsirgəməsinlər. Xəstəxanalar dava-dərmanla və ərzaqla təmin edilsin. Həlak olanlar qəhrəmanlara layiq şan-şöhrətlə dəfn edilsinlər. Qələbə məndə xoş duyğular, böyük sevinc yaratsa da, həlak olmuş əsgərlərin halına acıyır, onların ailələri, övladları, valideynləri barədə ürək ağrısı ilə düşünürəm (birdənayaqsaxlayaraqfikrəgedir). Bu qəhrəman sağdırmı?
Şəfqətbacısı. Xeyr, əfəndim, həlak olub.
Atatürk. Onun sifəti mənə tanış gəlir. Fəqət, yadıma sala bilmirəm. Əlində kağız var. Yəqin məktubdur. Xahiş edirəm, açıb oxuyun. Bəlkə məktubdan bir şey öyrənə bildik.
Zabit(məktubugötürüboxuyur). «Əgər döyüş meydanında ölsəm, bu məktub əlinizə keçəcək. Baş komandana söz verib evə qayıtmışdım. Anam, bacım, bir də mən döyüşləri izləyir, ordumuzun qalib gələcəyi günü gözləyirdik. Atamı, qardaşımı yada salıb ağlayır, əsgərlərimiz üçün dua oxuyur, onlara zəfər, cansağlığı arzulayırdıq. Rəfiqəmgilə getmişdim. Qayıdanda evimizin top mərmisindən dağıldığını gördüm. Anamı, bacımı axtardım. Gördüm deyən olmadı. Sonra onların cəsədlərini dağıntılar altından çıxardılar. Evsiz-eşiksiz idim.
Atatürk (acıtəəssüflə). Zavallı…
Zabit (məktubuoxumaqdadavamedir). Xalamın xahişi ilə onlarda gecələməli oldum. Səhər ertə yuxudan qalxdım. Saçlarımı qayçı ilə kəsdim ki, məni oğlan bilsinlər. Xalam oğlunun paltarlarından birini geyib cəbhəyə yollandım. Partizanlara qoşuldum. Düşməni öldürdükcə onların sayını göstərirəm: 1+1+1+1+2…Yeni qeyd tapmasanız, demək, artıq ölmüşəm, Hələlik döyüşürəm, qələbə gününü gözləyirəm. Baş komandana, ordumuza böyük ümidim var…»
Atatürk (aşağıəyilibbirdahadiqqətləcəsədəbaxır). Bu ki Aydandır (kövrələrək). Təəssüf, çox təəssüf. Çox qeyrətli, vətənpərvər və igid qız idi. Qanlı müharibə bu məsum, bənizi solğun, gözəl türk qızının, gələcək türk anasının həyatını aldı. Onu qoruya bilmədik. Aparın, Aydan qızımızı dəfn edin.
Aydanıxərəyəqoyubaparırlar. Fevzi Çakmak paşa, İsmət paşa və Salih Bozok gəlirlər.
Salih Bozok. Sakarya meydan müharibəsi başa çatdı. Yunan kralı Konstantinin gecəsi-gündüzü yox idi. Müharibənin başlanğıcında kefi kök idi. Türklərə tutulacaq divandan, ölkəsinin qüdrətindən, ordusunun gücündən və yenilməzliyindən dəm vurur, cəbhədən gələn xoş xəbərlərin eşqi ilə badə qaldırırdı. Tezliklə krallığının ərazisini genişləndirəcəyini düşünən Konstantin taxtına dirsəklənərək saatlarla incə belli yunan qızlarının şəhvət oyadan rəqslərinə tamaşa edirdi.
FevziÇakmakpaşa. Salih bəy, siz bilən, rəqqasə qızlar onda bir maraq və ehtiras yaradırdımı? Əsla. O, sadəcə onların rəqslərinə baxmaqla vaxtını öldürür, başını qatırdı. Onun bütün vücudunu cavan və gözəl, yarıçılpaq qızlara ehtirasdan daha güclü bir ehtiras və hərislik bürümüşdü: türk torpaqlarına yiyələnmək, ələ keçirdiyi yerlərdə türkləri qul, kölə vəziyyətinə salmaq!
SalihBozok. Xəyalındakılar yuxuda da ona dinclik vermirdi. Bir gün yuxusunun çin olacağını düşünür, zəfər gününü səbirsizliklə gözləyirdi.
İsmətpaşa. Konstantin orduya «Ankaraya!» əmrini verib cəbhəyə yola salanda ingilis rabitə zabitlərini qələbə münasibətilə Ankarada açılacaq böyük zəfər süfrəsinə dəvət etmişdi. Kral Konstantin asan bir işə qol qoyduğunu düşünürdü. Fəqət zənni onu aldatdı.
FevziÇakmakpaşa. İndi o öz taxtında qanıqara və yorğun əyləşərək böyük itkilər verib, beli qırılmış ordusunun biabırcasına geri qayıtmasını gözləyir.
Atatürk. Ankarada zəfər münasibətilə böyük ziyafət təşkil edin. Fəqət süfrənin başında yunanlar deyil, bu torpağın sahibləri – türklər özləri əyləşəcəklər!!!
Müəllif: Akif ABBASOV Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar müəllim.
Atatürk atın tərkində Akşəhərə gəzintiyə çıxmışdı. Dr. Helmi Oytac onu görcək təəccübünü gizlətmədi:
-Qazi əfəndi, nə əcəb səhər erkən gəzintidəsiniz. Bu təmiz havadan sinə dolusu nəfəs almağın yerini heç nə verməz.
Atatürk gülümsəyərək:
-Bilirəm, Helmi əfəndi. Amma məqsədim bu deyil. Mədrəsələrə baş çəkmək istəyirəm. Deyirəm, görüm uşaqlarımızın dərsi nə vəziyyətdədir, nə oxuyurlar, nə keçirlər, hansı şəraitdə məşğul olurlar.
Dr. Helmi Oytac onun fikrini təqdir etdi. O öz evinin qarşısındakı küçədə dayanmışdı.
Qazinin yavəri də onunla gəlmişdi. Dr. Helmi onları evə dəvət etdi. Nəzakətlə boyun qaçırdılar. Görüləsi işlər vardı. Atatürk dr. Helmidən soruşdu:
-Yaxınlıqda mədrəsə varmı?
Dr. Helmi cavabında dedi:
-Vardır, qazi əfəndi.
Mustafa Kamal soruşdu:
-Onlardan neçəsi fəaliyyət göstərir?
Atatürk respublika elan olunduğu ilk vaxtlardan Qərb modelinə uyğun vahid, dünyəvi Türkiyə yaratmaq istəyirdi. Ölkədə dini məktəblər, mollaxanalar, mədrəsələr baş alıb gedirdi. Atatürk dünyəvi təhsilə, dünyəvi mədəniyyətə geniş yer verməyi əhəmiyyətli sayırdı. Odur ki, dini məktəblərin və mədrəsələrin əksəriyyəti bağlanmışdı.
Dr. Helmi dedi:
-Məndə olan məlumata görə, Akşəhərdə haradasa qırx mədrəsə vardı. İndi onlardan bir neçəsi işləyir. Birisi lap yaxınlıqdadır.
Atatürk atdan endi. Mədrəsəyə baş səkmək istədiyini bildirdi. Onlar gəzə-gəzə mədrəsəyə gəldilər. Atatürk əvvəlcə bir-bir otaqları gəzdi. Onların çoxu mədrəsənin zirzəmisində yerləşmişdi. Kiçik, qaranlıq otaqlar idi. Hərəsində bir soba vardı. Bu sobalar güc-bəla ilə otaqları qızdırırdı. Buna qızdırmaq demək mümkün idisə.
Otaqların bir çoxu bom-boş idi, kimsə gözə dəymirdi. Bu otaqlardan yataqxana kimi istifadə olunurdu. Burada kəndlərdən oxumağa gələn şagirdlər qalırdılar. Onlar sobaları yandırıb həm qızınır, həm də sobanın üstündə yemək hazırlayırdılar. Otaqlar pis vəziyyətdə idi, yemək qoxusu ətrafı başına götürmüşdü. Adamın ürəyini bulandırırdı. Helmi hətta əli ilə burnunu tutmuşdu.
Dərs otaqları zirzəminin üstündəki mərtəbədə yerləşirdi. Atatürk, dr. Helmi və qazinin yavəri üst mərtəbəyə qalxdılar. Buradakı mənzərə də ürəkaçan deyildi. Şagirdlərin ayaqqabıları sinif otağının qarşısında düzülmüşdü. Gələnlər otağa keçdilər. Dərsi qafqazlı Nüman əfəndi aparırdı. O, qəsəbənin müftisi idi. Şagirdlər bir qara taxtanın ətrafında dizi üstə əyləşmişdilər. Gələnləri görüb ayağa qalxdılar. Atatürk içəridəkilərlə salamlaşdıqdan sonra üzünü müəllimə tutaraq xəbər aldı:
-Xoca əfəndi, dərsiniz nədir?
Müfti cavab verdi:
-Lisan-ül- ərəbi.
Atatürk təəccüblə müftiyə baxaraq:
-Deməli, şagirdlərə ərəb dili öyrədirsiniz.
Müsbət cavab alıb uşaqlardan birinə müraciətlə dedi:
-Tabaşiri götür, yazı lövhəsinin qarşısına keç.
Şagird deyilənlərə əməl etdi. Atatürk sözünə davam etdi:
-Mən deyənləri yazıb ərəb dilinə çevir.
Şagird əlində tabaşir yazı taxtasının önündə dayandı və Atatürkün nə buyuracağını gözlədi. Atatürk aramla aşağıdakı cümlələri dedi:
-Keçmiş Osmanlı imperatorluğu sərhədləri içində bir çox azınlığı ilə yanaşı ərəb azınlığı da vardı. Bu günkü milli sərhədlərimiz daxilində ərəb azınlığı yoxdur.
Oğlan böyük Atatürkün diktə etdiyi cümlələri yazı lövhəsində yazdı, sonra dayanıb gözlərini döydü. O deməsə də, hiss olunurdu ki, cümlələri ərəb dilinə tərcümə edə bilmir. Bunu görən Atatürk ikinci, üçüncü şagirdə müraciət etdi. Bir şey çıxmadı.
Şagirdlərdən birinin 19-20 yaşı olardı. Atatürk onu gözdən keçirib başını buladı. Şagirdlərlə xudahafizləşib çölə çıxdılar. Atatürk yavərini göndərib müəllimi çağırtdırdı. Şagirdlərin yanında deyə bilmədiklərini ona çatdırdı:
-Xoca əfəndi, düşündüm ki, sinif otağında desəm, bu pedaqoji mərifətdən kənar olar. Odur ki, burada, təklikdə görün sizə nə deyirəm. Ölkəmiz əlləşib-vuruşur, ayaq üstə qalxmaq istəyir. Belə ağır günlərdə məktəb yaşları keçmiş uşaqları hərbi xidmətə yola salmaq əvəzinə bu qaranlıq otaqlara doldurub ərəb dili öyrədirsiniz. Belə də dil öyrənərlər? Dil öyrənmək üçün mühit lazımdır, ünsiyyət lazımdır. Buradan deyirsiniz, oradan unudurlar. Bizdə ərəbcə danışan adamlar varmı ki bunlara ərəb dili dərsi keçirsiniz? İndi bu dili öyrətməyin mənası yoxdur. Hazırda ərəb dili bir elm və fənn dili deyil, xocam.
Müfti lal-dinməz dayanıb baxır, nə cavab verəcəyini bilmirdi. Atatürk ona həqiqəti anlatmışdı.
Atatürkün təklifi ilə milli təhsil məktəblərinə də baş çəkdilər. Ağır addımlarla, söhbət edə-edə gedirdilər. Atatürk ətrafı gözdən keçirirdi. Yollar qaydaya salınmalı idi. Yağış, qar yağanda çala-çuxura su yığılır, palçıq əmələ gəlir, gediş-gəlişi çətinləşdirirdi. Yay aylarında da küçələr toz-torpaqlı olurdu. Bir balaca külək qalxanda toz adamın gözünə dolur, saçlarına, üst-başına otururdu. Yan-yörə daş-kəsəkli idi, bəzi yerlərə zir-zibil atılmışdı.
Atatürk ayaq saxlayıb bu mənzərəni ürək ağrısı ilə seyr edib köksünü ötürdü:
-Bizim tərəfimizdən hələ görüləsi işlər də çoxdur. İnsanların özləri tərəfindən görüləsi işlər də. Yığılıb bu zir-zibili, daş-kəsəyi yığışdırsalar nə olar? Dünya dağılar? Bunlar bir yana. Heç olmasa, zibilləməyələr. Səliqə-sahman, hər şeydən əvvəl bu adamların özlərindən ötrü lazımdır.
Dr. Helmi Oytac:
-Doğru buyurursunuz, əfəndim. Səliqə-sahmanı özümüz gözləməliyik. Bunu da bizim əvəzimizdə dövlət görməyəcək ki…
Atatürk söhbətin mövzusunu dəyişdi:
-Mədrəsədəki vəziyyət qanımı qaraltdı. Bax bu yoldakı, küçədəki qarmaqarışığı, nizamsızlığı və səliqəsizliyi mən mədrəsədə gördüm. Məktəblərimiz o gündə olanda, yolumuz, küçəmiz, hələ evimiz də bu gündə olar. Mədəniyyət məktəbdən nəşət tapır. Mədəniyyət oxumaq, anlamaq, görə bilmək, gördüyündən nəticə çıxarmaq, ayıq yaşamaq, düşünmək, zəkanı maarifləndirməkdir.
Onlar milli təhsil məktəblərinin birinin qarşısında ayaq saxladılar. Bu, “İdadi” adlandırılan bir məktəb idi. Atatürk və onu müşayiət edənlər sinif otaqlarından birinə daxil oldular. Yazı masalarının üzərində dərs kitabları qoyulmuşdu. Kitablardan biri “Qiraət-gözəl yazı”, digəri “Məlumati-mədəniyyə mədəni bilgilər” adlanırdı. Atatürk sinfi salamladı.
Böyük Atatürkün qəfil gəlişindən müəllim həyəcanlandı. Cəld ayağa durdu, şagirdlər də yerlərindən qalxdılar. Atatürk əli ilə işarə etdi ki, narahat olmasınlar, məşğələni davam etdirsinlər. Lakin sinfə dərin sükut çökmüşdü. Müəllim dillənmir, şagirdlər də dayanıb baxırdılar. Atatürk partalardan birinə yaxınlaşıb kitabı vərəqlədi. İstədiyi səhifəni tapdı. İtidala aid bir mövzuya rast gəlmişdi. O, şagirdə müraciətlə soruşdu:
-Oğlum, itidal nə deməkdir?
Sual cavabsız qaldı. Məlum oldu ki, bu mövzu hələ keçilməyib.
Atatürk üzünü müəllimə tutdu:
-Əfəndim, bəlkə bu sözün izahını siz verəsiniz.
Müəllim dedi:
-İtidal ədalətdən gələn bir məsələ olur, qazi əfəndi.
Atatürk onun cavabından narazı qaldı:
-Xoca əfəndi, mən sizdən soruşmuram ki, itidal haradan gəlib, hara gedir. İstəyirəm itidalın mənasına aydınlıq gətirəsiniz.
Müəllim susdu. O, başı çalmalı bir kişi idi. Bu vəziyyətdə sinifdə dərs keçirdi. Həm onun geyimi, həm də savadı Atatürkü haldan çıxarırdı. O, müəllimə tərs-tərs baxıb əlini yellədi:
-Bu da bizim milli təhsil verən məktəbimiz!
Atatürk bunları deyib sinfi tərk etdi.
O biri sinif otağındakı vəziyyət heç də bundan yaxşı deyildi. Buradakı müəllim də çalmalı idi. Divardan bir neçə xəritə asılmışdı. Partaların üstündə Quran kitabları vardı. Atatürk şagirdlərdən birinə yaxınlaşıb soruşdu:
-Oğlum, dərsiniz nədir?
-Coğrafiya.
Müəllim Atatürkün məktəbə gəldiyindən xəbər tutmuş, baş aldatmaq üçün Quran kitablarını partaların üstünə düzdürmüşdü ki, ona irad tutulmasın.
Uşağın cavabından hər şey məlum oldu. Məlum oldu ki, Quranın qiraəti yox, əslində coğrafiya dərsidir.
Müəllimin bu hərəkətini görən Atatürk özünü saxlaya bilmədi:
-Xoca əfəndi, uşaqların gözləri qarşısında yalana, saxtakarlığa əl atırsınız. Bunlar sizdən hansı nümunəni götürsünlər?! Sizdən bir şey soruşmayım deyə Quranı ortaya gətirmisiniz. Ayıb deyilmi?
Müəllim deməyə söz tapmadı, gözlərini döyüb key-key Atatürkə baxa-baxa qaldı.
Məktəbi acı təəssüflə tərk etdilər. Atatürkün qanı qaralmışdı:
-Dr. Helmi, biz milli məktəblər yaradırıq. Bir görürsən, köhnə məktəblərlə – mədrəsələrlə bu yeni məktəblər arasında hələ ki bir fərq görünmür. Bilirsiniz niyə? Bu məktəblərə də mədrəsələrin ruhu hopub. Biz müəllim hazırlığını diqqət mərkəzində saxlamalıyıq. Yeni məktəblərə yeni müəllimlər, yaxşı təhsil görmüş, elmi dünyagörüşə malik müəllimlər ayaq açmalıdır. Dünyada hər şey üçün, maddi işlər üçün, mənəviyyat üçün, həyat üçün, müvəffəqiyyət üçün ən gerçək yol göstəricisi elmdir, texnikadır. Həm də milli məktəblər üçün binalar inşa etməliyik. Balalarımız, türk övladları təhsilə, elmə, mədəniyyətə qovuşmalıdır. Ən mühüm və ən məhsuldar işlərimiz milli maarif sahəsində olmalıdır. Millətin həqiqi qurtuluşu yalnız və yalnız bu yolla ola bilər.
Atatürk ayaq saxlayıb əlini dr. Helmi Oyataca uzatdı:
-Dr. Helmi, mənimlə birgə məktəbləri gəzdiyinizə görə təşəkkür edirəm. Məni vəziyyət maraqlandırırdı. Getdim, baxdım. Vəziyyəti öyrəndim. Tədbir görərik. Hələlik.
Onlar görüşüb ayrıldılar.
Atatürk atın tərkinə qalxdı.
Müəllif: Akif ABBASOV Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar müəllim.
