Qanımın səsini Əbildən sonra eşitməyə başladım. Canımın içində ağrıyan, ağlaya-ağlaya başını daşdan-daşa çırpan nədir? Ruhumun içində göynəyən kimdir? Bunu Əbildən soruşmaq istəyirəm. Ancaq onu əbədi yuxusundan ayırmaq, bu dünyanın ahəngində olan səsimlə onu səksəndirmək istəmirəm. Qoy Əbil öz əbıdi yuxusunda rahat yatsın.O bir də İsrafilin suru səslənəndə oyanacaq. Onda mən də onun torpaqdaşı olacağam. Allah bilir,nə zamandan sonra İsmillidəki məzarlarımızdan qalxıb bir yerdə kəpənəklər kimi Tanrının dərgahına uçacağıq… Bilmirəm, böyük məşhərdə adamlar bir-birini tanıyacaqmı? Milyon yaşlı aləmlər, adəmlər… adamlar… Rəbbin hüzuruna tələsəcək… Göy üzü ağ qanadlı kəpənəklərlə-ruhlarla, yaxud cisimlərlə dolu dərgaha gedən yola çevriləcək… Böyük bir yola..Tək yola.Ağ yola. Dünyada bundan başqa bir yol qalmayacaq, olmayacaq… Balaca dünya o zaman tamamlanacaq. Sözünü tamam edib sonsuzluğa yuvarlanacaq.
Amma mən Əbili tanıyırdım. Bilirdim ki, balaca canına hopdurduğu misilsiz düşüncə dalğası, böyük türklük sevdası, şahzadə ədaları, irfan işığı- narın vücuduna sirdaş qıldığı Mövlana, Nəsimi, Bəyazid Bistami ona inandırıb ki,aşiqlər ölməz. O da aşiq idi… Bakı Dövlət Universitetinin sufiməşrəb məzunu,Azərbaycan ordusunun müharibəyə lənət, türkün savaş ruhuna -Amin! söyləyən əsgəri, Şərqşünaslıq İnstitunun Əbil boyda bir mövlanəsi idi. Və təpədən-dırnağa kimi bir intellekt burulğanı idi… Hardasan Əbil? Səndən soruşduğuma Tanpınar cavab verir: Yıldızların altın bahçesindeyiz, Ebediyyetinlə geldik dizdizə.
Ulduzlarla dopdolu göyüzü… Ulduzların qızıl baxçası… Əbilin çox sevdiyi Tanpınar “Göylər yaxınlaşdı bizə”- deyir. Əbil də Göy Adamı olandan sonra göyləri mənə yaxınlaşdırdı … Göylərə baxıram.Göylərə gedən oradan qayıdarmı? …Yazıq yerüzü… Hamıdan balaca ola-ola özünü hamıdan böyük bilən yer… Bizə dağ çəkən yer… Əbili istəyirəm. Göylər onu mənə verərmi? Göstərərmi? Yox. Bir dəfə vermişdi. Alıb apardı. İkinci dəfə verməz.Əbil göylərin aşiqi idi. Göylər də onun bu sevgi dolu sirrindən agah olub onu özünə çəkdi. Sən əvvəllər hardaydln, Əbil? Ola bilməzdi ki,sən qəfil bu dünyaya gəlib, sonra Əbil olub,bir az böyüyüb Göy Tanrıdan, “Şahnamə”dən, Böyük Dəmirçidən,Tolstoydan yazıb, sonra bizi belə amansca tərk edib gedəydin. Sənin üzündə iki min illik tarixin iztirabı vardı…Təbəssümündə də o iztirab gizlənmişdi. Nə idi sənə əzab verən, Əbil? …Sən onda balacaydın, körpəydin. Mənim bu dünyada sevdiyim ən gözəl ətir sənin ətrin idi.İndi o ətirdən ötrü garıxıram, Əbil.Qeybindən qızılgül ətri gəlir .Qeybinin rayihəsində behişt havası var… Yazdıqların indi qeybin sədası kimi gəlir mənə. Ya da qeybdən əsən meh kimi: “Damardakı qan kimi burula-burula bir çay axır sehr dolu bir ölkədən. Zamanın özü qədər qədim olan bu çayın sahilində hələ də bir əfsanə anılmaqdadır- Züleyxanın Yusifə olan sevgi əfsanəsi…”
Sən də əfsanəsən artıq.. Nə yapdınsa, necə etdinsə,məni yeriyən, danışan, düşünən bir daşa çevirdin. Mənə tilsim vurub dünyanı dəyişdin. Səndən sonra mənim də dünyam dıyişdi, Əbil. Əlimdən nə gəlir, Əbil. Bəlkə dünyaya dünyanın tərs vaxtında gəlmişdin, ona görə iztirab nişanəsi qonmuşdu cöhrənə. Amma əmin ol, nə vaxt doğulsaydın,elə belə olacaqdın.İztirablı uşaq. Heç İsa Məsihin yaşına çatmadın. Əbil, sənin heç otuz yaşın olmadı… Amma mən otuz il bundan əvvılki günlərimi xatırlayıram. Elə bil dünən olmuşdu.Dünya necə də balacadır … Ömür necə də qısadır? İstər 80 il olsun, istər 25 il… Bütün hallarda dünyanın vaxt qismətindın bizim payımıza düşən illər azdlr, cox azdır. Burada bir göz qırpımıdır. Orada, Sənin indi olduğun aləmdı bəlkə bu bir göz qırpımı da yoxdur… Bəlkə sən orada, oranın öz gecələrində yatıb iyirmi beş illik, səksən illik bir ömür görürsən yuxularında. Səhərlər yenə ayılırsan. Yuxuda sənə tanış olmayan adamlar gördüyünü, kim bilir, bəlkə də bərxəzdəki Azərbaycan türklərinin içərisində hamıdan çox sevdiyin Nəsimiyə danışırsan. Gördüyün, amma sənə tanış olmayan o adamlardan biri də mənəm, Əbil. Məni unutma, Əbil.
Əbilin gündəliyindən: 27 iyul 2007: İndi Az.tv-də Azər qağa (Əbilin əmisi Azər Turan) danışırdı.Qərbləşmək mövzusuna toxundu və dedi ki,alman Hegel Şərqdən yazır.Avropanın -Qərbin Şərqdən çox şey götürməli olduğunu qeyd edir.Biz özümüz şərqi cəhalət dünyası adlandıranda,qərbin ən böyük alimi Şərqdən yazırdı.Demək Şərq heç də tam mövhumata bürünməmişdi.Verməyə yaxşı dəyərləri həmişə olub,indi də var.Sadəcə biz üzümüzü Avropaya tutmuşuq və gözümüz qarşısında canlanan hədsiz gözəlliyi tək varlıq kimi qəbul edirik.Ancaq gəlin unutmayaq,İsgəndər uca Himalay dağın aşıb vadidəki Hindistana can atırdı. Bizim bu günki halımız, arxasında işıq yanan adamın üzünü çevirdiyi tərəfə bənzəyir.Adamın arxasında işıq yanır və önündəki uzaqlığı aydınladır.Bu uzaqdakı işıqlı dünya qərbdi.Bir az yaxına gəldikdə isə öz kölgəmizi görürük.Əslində biz üzümüzü- səmtimizi dəyişsək bu dəfə başqa cür olacaq.Bizim arxamızı çevirdiyimiz tərəf Şərqdi.Bizim xəbərimiz yoxdur ki,əsl nur qaynağı Şərqdədir.Məhəmməd İkbalın bir sözü var: Qərb zahirə baxıb mənaya baxmamış,Şərq isə mənaya baxıb zahirə baxmayıb. Hər halda günəş Şərqdən doğur.Ən azından indilik.Çünki böyük gündə- qiyamət günü günəş Şərqdən doğmayacaq,qərbdən doğacaq.Təsəvvüf inanışında da itirilmiş cənnət məhz Şərqdədir.Qaf dağının Simurğu hər səhər qərbdən göyə qalxır ki, bu cənnəti tapsın.Ona da inanılır ki,bu cənnəti yalnız Simurq tapacaq.Ona görə də lazımdır ki,bu cənnəti tapmaq üçün Simurqla sən də göylərə qalxasan.Buna görə də ilk öncə Simurğun yaşadığı Qaf dağının yerləşdiyi qərbə getməlisən.Qaf dağının yerini tapdıqdan sonra,yalnız bu zaman Herman Hesse’nin dediyi kimi “Şərq Səfəri”nə başlaya bilərsən. Rəvayıtə görə Simurğu tapmaq üçün 30 quş göndərirlər.Bütün dünyanı gəzən bu quşlar sonda öyrənirlər ki, 30 quş- si murğ olduğu üçün,yənu 30-si, murg -quş (farsca) Simirğ elə bu quşların özləridir. Simurğu axtaran Kamillik zirvəsinə qalxanda anlayacaqlar ki,Simurğ onların özləridir.İtirilmiş cənnəti axtardıqları üçün Simurğ özləri olduğu üçün demək itirilmiş cənnəti də özlərində axtarıblar.Və sonda Arif olan cənnəti öz içində tapır. Azər qağa bir də Mövlanədən sitat gətirdi.Mövlanə deyir: İnsanın sevdiyi hər şey gözəldir,lakin hər gözəli sevmək olmaz.Sevgidə də dərəcə olmalıdır.Hz.Əlinin bir sözü var,deyir,bir adamın gözünü sevdiyi şey örtər…Eyni zamanda Ərzurumlu İbrahim Hakkı da deyib ki,”Eşq insanın ona zərər olanı sevməsidir”. Həqiqətən,Pərvanənin mumun alovunu sevməsi gözəldir.O sevgisi uğrunda canından keçib özünü oda atır.Bu,sevgi də irəliyə (məhvə) gedən yoldur.Alova atıldığı zaman pərvanənin həyatı bitir,əvəzində əfsanəsi doğulur.
Təmənnasız adamdır, imkanı, gücü daxilində başqalarına kömək etməyə hazırdır. Çalışqan, işgüzar və əzmkardır. Səiqə-səhmanı xoşlayır, çoxuna nisbətən daha sağlam həyat tərzi keçirir, çox səbirlidir. Necə deyərlər, iti gözləri var- ən xırda təfərrüatları görür. Dərin zəka və ağlı sayəsində gözəl müşahidəçidir. Ətrafa nüfuz etmək qabiliyyəti fitrətindən gəlir. Əşyaların quruluşuna, insanların rəftarına çox diqqətlidir. Öz üzərində işləməyi bacarır- bir işi ən yaxşı tərzdə görmək üçün zəruri olan vərdişlərə yiyələnməyə can atır. Bunun üçün kifayət qədər səbri və dözümü var…
Deyir ki,- “Vəzifə yüksəlişinə can atmaq heç vaxt ağlımdan keçməyib. Çünki hər bir tərəqqinin nə vaxtsa tənəzzülə uğrayacağına əminəm. “Ədəbiyyat qəzeti”ndəki baş redaktorluq görəvim məndən heç nə almadı. Əksinə, ədəbi ideallarımı gerçəkləşdirmək baxımından geniş imkanlar açdı. Müasir Avropa ədəbiyyatına doğru yola çıxdıq. Ədəbiyyatımızı dünya ədəbiyyatı ilə paralel təqdim etdik. Burda həm Apoliner var, həm də Çingiz Əlioğlu, həm Musa Yaqub, həm də Bodler var. Həm Rembo var, həm də Məmməd İsmayıl. Həm Sabir Rüstəmxanlı, həm də Adonis. Həm Nəriman Həsənzadə, həm də Andre Morua. Həm Anar, Elçin, Kamal Abdulla, həm də Rolan Bart var. Həm Nizami Cəfərov, həm də İvan Qoll. Həm Vaqif Səmədoğlu var, həm də Van Qoq. Həm Mircavad var, həm də Pirosmani. Həm Vaqif Mustafazadə var, həm də Bayron. Həm klassika, həm sürrealizm, həm də postmodernizm. Ən əsası, bütün yersiz qarşıdurmaları, mənasız qovğaları görməzdən gəlib ədəbiyyatı önə çəkirik…”
Bir işi öyrənməmişdən əvvəl onu yaxşı başa düşməyə çalışır. Səmimiyyətinə söhbət ola bilməz. Məntiqi hər zaman hisslərindən yüksək tutur. Bəzən dostları arasında və şəxsi həyatında ciddi çətinlikləri olur. Hərdəmxəyal adamlardan uzaq olmağa çalışır…
1963-cü ildə Neftçalada anadan olub. Orta təhsilini doğma yurdda alıb. Sonra Azərbaycan Dövlət İncəsənət Universitetini bitirib. Neftçala İcra Hakimiyyətində müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. “Yeni Azərbaycan” qəzetində humanitar şöbənin müdiri, “Ədəbiyyat” əlavəsinin məsul redaktoru olub. “Ədəbiyyat qəzeti”ndə baş redaktorun müavini, baş redaktor əvəzi vəzifələrində çalışıb. Hazırda “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktorudur. “Hüseyn Cavid yaradıcılığının ədəbi-fəlsəfi qaynaqları” mövzusunda dissertasiya müdafiə edib. Filologiya üzrə fəlsəfə doktorudur…
Əlbəttə ki, söhbət Azər Turandan gedir. Bir sıra mükafatların laureatıdır. Prezident Təqaüdünə layiq görülüb. “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalı və TÜRKSOY tərəfindən “Vamberi” medalı ilə təltif olunub..
O, həm də yüksək təşkilatçılıq bacarığı ilə tanınır. Nizam-intizamı sevir və hər şeyi müəyyən bir qayda ilə etməyi xoşlayır. Onu əhatə edən kiçik detalların belə fərqinə varır və onları diqqətlə nəzərdən keçirir, bu da ona həm işdə, həm də şəxsi həyatda çox vaxt uğur gətirir…
Bəli, mən Azər Turanı belə tanıyıram. Sentyabrın 16-sı onun həyatında əlamətdar günlərdən biridir. Çünki 61 il bundan öncə həmin gün dünyaya gəlib. Gəlin, Azərbaycanın bu dəyərli oğlunun sevincinə sevinc qatıb, onu ad günü münasibətilə ürəkdən təbrik edək. Çox yaşasın!
Bu gün (21.09.2023) Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin “Natəvan” Poeziya klubunda Ədəbiyyatşünas-alim, yazıçı-publisist Hacı Azər Turanın 60 illik yubileyi ilə bağlı olaraq, tədbir keçirilib. İştirakçılar yubilyarın həyat yoluna bir daha nəzər salaraq, təbrik və xoş arzularını izhar ediblər.
“YAZARLAR” JURNALI olaraq, biz də Azər müəllimi təbrik edir, bütün həyat və fəaliyyətində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayırıq!
Azər Turanın 60 yaşı tamam olur; rəsmən Azər İmamverdi oğlu Əbilov. Və yada salanda ki, ədəbiyyatda(n) keçən şüurlu ömrünün əksər hissəsi (məhz Azər Turan dövrü!) müstəqilliyimizə yaşıddır, elə belə də deyə bilərik: Azər Turan müstəqilliyimizin yetirdiyi parlaq ədəbi simalardan biri, ədib-publisist, ədəbiyyatşünas-tarixçi, tənqidçi və esseist, ümdəsi əqidə və fikir adamıdır.
Şöhrətinin bu çağında (60-ında!), ölkənin yeganə ədəbiyyat qəzeti olan “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş yazarı, üstəlik, mənimcə, bugün ölkədə başlıca fikir hərəkatlarından olan “azərturançılığ”ın təmsilçilərindən birisi üçün bütün bu ad-ünvanları yada gətirib sadalamaq bəlkə də ziyadə bir şey. Neçə ay öncə Azər Turan “Atam, anam, qardaşım, mən və Stalin. Cavidlərin ailə dramı” tamaşasına, görünməmiş bir iş, az qala ölkənin bütün ədəbiyyat ictimaiyyətini yığa bilmişdi, – bu incəlik barədə o an düşündüm; həm yenə də simvolik olaraq – Cavid (azərturançılıq!) işığına.
O ədəbiyyat işini, ideya-fikir xəttini ki, Azər Turan müstəqilliyimiz boyu çalışmalarında durmadan yeridir, sovet dönəmində şəksiz ki mümkünsüz bir şeydi. Və hətta bəzən heyrət edirsən, bu qədər aşırı türkçülük həvəsi-ehtirası-enerjisini, turançılıq (öz sözləri ilə: “panturanizm”) bazası-potensialı və başlıcası manifestasiyasını cavanlığından, hələ ilk debüt yazılarından başlayaraq az bir zamanda Azər necə qazana bilmişdir?! Axı ol zamanlar türkçülüyə tam qapalı bir Azərbaycanda yaşayırdıq. Doğrudur, bilirik ki, Azər Əbilov məşhur ədəbiyyat adamı, ədəbiyyatşünas İmamverdi Əbilovun oğludur; necə deyərlər, ortada məşhur İmamverdi Əbilov evi/kitabxanası faktoru var. O da doğru ki, Azərin ədəbi şəxsiyyət kimi yetişməsində məşhur 60-cılar ədəbiyyatının da öz rolu; bizim nəsil ədəbiyyat sevdalılarının cəmisinin bir kumiri olmuş – Anar!, bir az o yana, bir az bu yana. (Bioqrafisi barədə daha təfsilatlı tədqiqatçıları söz deyə bilər; məsələn, bax: Elnarə Akimova, “Uzun, incə bir yolda”. Bakı, “Elm və təhsil”, 2021. 496 səh.) Amma yenə də, yenə də… Azər Turan olmaq axı başqa bir sevda!
O ad-ünvanları ki, bugün Azər Turanın şöhrətinə yaraşdırırıq, sadəcə yubiley qutlaması olmasın gərək; hər birisində Azərin öz payı-xidməti, halalca zəhmətləri vardır. Mənimcə, Azər Turan başlıcası missiya-əqidə daşıyıcısı, fikir adamıdır; türkçü və Turançıdır, bütünlükdə fəaliyyəti və yaradıcılığının nüvəsi, generatoru da bu. Seçdiyi təxəllüsə və bu səmtdə əməliyyəyə görə hər yerdə mən bunu Azər-turançılıq adlandırıram. Türklüyün tarixi minillərlə ölçülür, azərbaycançılığın yaşı yüzillərlə. Azər Turanın öz tədqiqatlarına görə, bir fikir cərəyanı olaraq Turan ideyası (panturanizm) cəmisi yüz əlli- yüz il öncə panslavizmə qarşılıq irəli gəlmiş və “türkçülüyün babası” da, bildiyimiz kimi, Əli bəy Hüseynzadə. Sovetin qürubunda Əli bəy Hüseynzadə ismi və irsi birdən-birə həyatımıza, ədəbiyyatımıza və əməl meydanına girəndə, etiraf olunmalıdır ki, yetmiş il ayrı (yad) qaldığımız bu fikir nəhənginə əvvəlcə şaşırmış, vaqeən həm valeh olmuşduq; Əli bəy Hüseynzadə bizə nəinki yaşadığımız günü (1990-lar və s.-ini) ifadə və izah edirdi, hakəza gedəcəyimiz, gələcək yönü-səmti-konteksti də nişan verir, diktə edirdi. Olsun ki (tədqiqatçılarına borc), Azərin qəlbinə bu sevda (Azər-turançılıq) ruhca da, torpağı-sanı qədər də ona daha yaxın Əli bəy Hüseynzadə sevgisindən düşmüş, sonrakı hadisələrdə, yaşadıqca və yaşandıqca böyümüş, böyümüş, nəhayətdə bugün olmuşdur…
Şəksiz olanı budur ki, Azər Turan bugün bizdə Əli bəy Hüseynzadə irsinin ən sanballı, dərin, şəriksiz araşdırıcısıdır və bunu ardıcıl, təkrar-təkrar təsbit etməkdən yorulmur da. Ol zamanlarda (1990-larda) Əli bəy Hüseynzadə adı çox populyarlaşdı; günün əzbəri oldu, bayrağımızı daşıyan üçlü simvolun müəllifi kimi sitatlardan sitatlara çox qanadlandı. Yaradıcılığı tədqiqata cəlb olundu, dissertasiyalar yazıldı; tədqiqatçı Ofelya Bayramlının zəhmətləri sayəsində əsərləri kitab şəklində çap olundu, “Füyuzat”ın bütün sayları toplu halında işıq üzü gördü. Hələ “Füyuzat” adına imitasion bir dərgi də çıxmağa başladı (unutmayaq ki, 1920-ci illərdə sovetlər də yeni əyyamlara alternativ-imitasion “Yeni füyuzat”dan başlamışdı)… Vəssalam. Sanki bəs elədi, sanki həzm olundu getdi. Yenidən tarixə çəkildi; Əli bəy Hüseynzadə adı getdikcə az yada düşdü, zamandan zamana, lüzum olanda. Amma “Sanki” deyirəm. Çün Azər Turan dəfələrlə yazılarında üzə çıxarır, göstərir, əyan edir: o böyük türkçüdən özləyəsi-öyrənəsi-öyrəşəsi hələ çox nəsnəmiz var.
O da heç təsadüf deyil ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin latın qrafikalı nəşrlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı sərəncamına əsasən Əli bəy Hüseynzadənin “Seçilmiş əsərləri” (2007) məhz Azər Turanın ön sözü və elmi redaktorluğu ilə nəşr olunmuş; Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Əli bəy Hüseynzadənin 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 21 yanvar 2014-cü il tarixli sərəncamının işığına Azər Turanın “Əli bəy Hüseynzadə. Həyatı, mübarizəsi, yaradıcılığı, şəcərəsi” (2014) monoqrafiyası işıq üzü görmüşdür.
Bu ki, Azər Turan Əlibəy Hüseynzadə barəsində sanballı monoqrafiya müəllifidir (Azər Turan, “Əli bəy Hüseynzadə. Həyatı, mübarizəsi, yaradıcılığı, şəcərəsi”. Bakı, “Letterpress”, 2014.- 544 s.), həyat və yaradıçılığını hərtərəfli araşdırdığı doktorluq dissertasiyası yazmışdır. “Sistemli bir Turan, siyasi türk birliyi” düşüncəsi (s. 39), “İttihad və Tərəqqi” Cəmiyyətinin qurucularından biri (s. 44), “Yunanıstan müharibəsi” və “Məcidiyyə” ordenləri ilə təltif (s. 56), “Azərbaycanda ilk siyasi proqramın müəllifi” (s. 62), “Bütün Rusiya islamlarının ilk yövmi qəzetəsi olmaq üzrə “Həyat” namilə bir qəzetin imtiyazı” (s. 76), “Azərbaycan türkoloji elminin qurucusu” (s. 80), “Həyatın mənayi-həqiqisi meyli-füyuzatdır” (s. 102), “Türk qanlı, müsəlman etiqadlı, firəng fikirli – Avropa qiyafətli fədai!” – Türkləşmək, islamlaşmaq, çağdaşlaşmaq (s. 107), “Əli bəyin təlqinləriylə, irşadları ilə az zamanda gənclik pək bir istiqamət aldı” (s. 122), “Şeyxülturan” (s. 126), “Panislamist” Vətən Məcnunu (s. 134), “Erməni terror təşkilatının başçısı Şaan Natali Əli bəy Hüseynzadə barədə, yaxud Əli bəyə görə erməni məsələsi” (s. 141), 1908-1910-cu illər. “Səadət” məktəbinin müdiri Əli bəy Hüseynzadə (s. 144), “Siyasəti-fürusət” (s. 147)… – Əli bəy Hüseynzadənin doğuşundan (həm də bir hadisə olaraq) ölümünə və əbədiyyətinəcən əhatəli bir kontekstdə, maraqlı bir roman tərzində, zəngin arxiv materialları, bioqrafik faktlar, tarixi personajlar, müasirlərinin şahidliyi, bədxahların böhtanları, opponentləri ilə, o cümlədən 70 illik saxta ittihamlarla açıq polemikada tarixi həqiqətləri bircə-bircə dənələyib üzə çıxaran irihəcmli, çəkinmirəm deməkdən, təkrarsız monoqrafiyanı, əlbəttə, axıracan da vərəqləmək olar; doymadan. Amma xatırlatmaq üçün bu da kifayətdir məncə.
Azər Turanın bu və bu kontekstdə daha neçə kitabları: “Ölüm süvarisi” (1999), “Hüsni-Xuda şairi. Hüseyn Cavid” (1999), “Əbədi Turan” (2001), “İrfan çobanı” (2003), “Cavid əfəndi” (2004), “Tahir Rasizadə” (2005), “Turan Cavidin son söhbəti… Son yaşantıları… Son günü…” (2005), “Əzəl-axır dünya türkün dünyası” (Bakı, 2007, Ankara, 2009), “Yorğun şəhərin işığı” (türk, ingilis, rus dillərində. İstanbul, 2007), “Hüseyn Cavid” (2007), “Əli bəy Hüseynzadə” (Moskva, 2008), “1918-ci ilin 31 günü” (2008), “Şəhid türkoloq Xalid Səid Xocayev” (2009), “Əli bəy Hüseynzadə Turan” (Q.Paşayeva ilə birgə, 2009), “Cavidnamə” (2010), “Darülmöminin” (2012) və b.-ları – bir sözdə deyildiyi kimi, “müəllifin yaradıcılığında müstəsna rol oynamaqla bərabər milli ədəbiyyatşünaslığın dəyərli tədqiqatlarından hesab olunur” (Azər Turan, “XX əsr – Fəryadın metafizikası”, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, Nəşriyyat sözü).
Amma bütün bu mononoqrafik işlərin tarixi və tarixən dəyərini qəti azaltmadan, öz payıma, Azər Turanın ədəbiyyatşünaslıq sahəsində və ümumən humanitaridə daha böyük xidmətini başqa bir ali niyyətində görürəm: Azər Turanın təsbitinə görə, Əli bəy Hüseynzadə türkolojidə və Vətən tarixində yalnız başlanğıc, mənbə, məxəz, “dünən” deyildir, bütün yaradıcı ideyaları və proyektləri ilə bugündür; ideya və fikirləri potensialını tam tükətməmiş, kinetikasını içində saxlamış, bugün də gerçəkdır. Məqsəd onu gəlişdirməkdən, günün istifadəsinə verməkdən ibarətdir. Həm də yalnız ideolojidə (Turan dünyası!) deyil, fəlsəfədə, sənətdə, ədəbiyyatda, estetikada, milli varlığın hər bir sahəsində…
Azər Turanın tənqidçi və bir ədib olaraq günün ədəbiyyat hərəkatında yeri və rolu barəsində dəfələrlə, yazılarımda söz açmışam; hələ 22 il öncə “Yeni Azərbaycan” qəzetində, qəzetin “Ədəbiyyat” əlavəsinin redaktoru olaraq başlatdığı Ədəbi Turançılıq forpostundan… Məsələn, bu: “…yaxşıdır ki, Hacı Azər Ədəbiyyatın məqsədini onun qarşısında duran fəlsəfi məsələlərdən hesablayır və bu məqamda, sanki qırıldığımız tarixi sınırlara – turançılıq-türkçülük zamanlarına (həmən Cavid dövrünə) üz tutur; Qarabağda qalib olası Ədəbiyyatdan Turan hərbinin romantiki Ənvər Paşa hünəri istəyir… Hacı Azər bu fikirdədir ki, milli ədəbiyyatımız məhz həmin dönəmdən – “Şərqdən, öz ruhumuzdan uzaqlaşıb Qərbə üz tut”duğundan və “Qərbə doğru səfərində rastına çıxan bütün təriqətləri-izmləri qanına hopdur”duğundandır ki, biz hərbi uduzuruq…” (Sadiq Vəli, Manifest, “Bizim əsr” qəzeti, 14 noyabr 2001);
Son illərdə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə gerçəkləşdirdiyi geniş tənqid platformalarına: “Azər Turan günün ədəbiyyatında missiya daşıyıcılığını öhdəsinə götürmüş şəxsdir… Azər Turan tənqidinin “məxrəc”i hələ 110 il öncədən, Əlibəy Hüseynzadənin mədəni turançılıq hərəkatından gəlir… Eyni zamanda, təqribən iyirmi il əvvəl “Yeni Azərbaycan” qəzetində başlatdığı həmin istiqaməti baş mühərriri olduğu “Ədəbiyyat qəzeti”ndə hərəkata çevirməyə cəhd edir… Bütünlükdə Qərb parametrləri ilə, Azərbaycan miqyasında, bu bir modernizm hərəkatıdır… (T.Əlişanoğlu, 2018-ci il: ədəbi tənqid refleksləri. “Ədəbiyyat qəzeti”, 29 iyun 2019);
Ta ki, Vətən müharibəsi, Qarabağ savaşında qalibiyyətimizəcən: “Turan qapısı” anısını Əlibəy Hüseynzadənin 1915-ci ildə Çanakkala döyüşünə ithafən yazdığı şeirdən günümüzə Azər Turan iqtibas edir və ardıcıl Qarabağ esselərində (“Burası Turan qapısı” – ƏQ, 3 oktyabr 2020; “Salam Türkün Bayrağına və yaxud dağılan erməni mifi” – ƏQ, 24 oktyabr 2020; “Tanrının evi – Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər”. – ƏQ, 14 noyabr 2020…) Ali Baş Komandanın Zəfər dastanı səhifələrinə Türkün ulu tarixindən dürüst, hər dəfə hədəfi vuran sərrast analogiyalar gətirir (T.Əlişanoğlu, Ədəbiyyatda Ali Baş Komandan. “Ədəbiyyat qəzeti”, 6 noyabr 2021)
Azər Turanın yeni və əsaslı “milli modernizm” konsepsiyası vardır; maraqlıdır ki, Qərbin inkarından başlanıb, Qərb “izm”lərini də həzm etmiş alternativinəcən (modern Şərq, özümlü Şərq!) yol gəlir. İndiyəcən bizim ədəbiyyatşünaslar lokal Azərbaycandan (“Rusiya Azərbaycanı”ndan) çıxış edərək, Əli bəy Hüseynzadədə “Həyat” və “Füyuzat” ilə başlanan böyük romantizm hərəkatının banisini görmüş və tədqiq etmişlər. Azər Turan bir az da irəli gedir; bütünlükdə türk dünyası və Şərqdən baxaraq, konteksti böyüdür, üstəgəl “Siyasəti-fürusət”də həm başqa bir güc, özgə bir başlanğıc da görür – modernizm!; və sistemli tədqiqinə girişir.
Əli bəy Hüseynzadənin “Siyasəti-fürusət”inin (1908) Ceyms Coysun “Uliss”i ilə (1914-1920) birgə təhlil-təfsirə cəlb edilməsi (“Ceyms Coys və Əli bəy Hüseynzadə” // Azər Turan, “XX əsr – Fəryadın metafizikası”, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, s. 17-24) az qala Azərbaycan modernizmini daha qabağa salır (Deyək, professor Qorxmaz Quliyevin “C.Məmmədquluzadə və çağdaş teatr” məqaləsində C.Məmmədquluzadənin “Dəli yığıncağı”nı Öjen İoneskonun “Kərgədanlar” pyesi ilə müqayisəsində olduğu kimi // bax: Qorxmaz Quliyev, Cəlil Məmmədquluzadə və dünya dramaturgiyası. Bakı, 2012); bu ki, Azərin təsbitinə görə: heç də “XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatı Avropa ədəbiyyatından geri qalmırdı…” (Azər Turan, “XX əsr – Fəryadın metafizikası”, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, s. 24).
Əslində, modernizm konsepsiyasını Azər əvvəlcə elmi hipotez olaraq (Əli bəyin fikir dünyasında Şopenhauer, İppolit Ten, Nitsşe kimi filosofların yeri və rolundan təkanlanaraq) irəli sürür. Həməncə Şopenhaueri, Gyöteni, Nitsşeni, Hartmanı, Bodleri, Merimeni, Verleni, Emil Zolyanı…, dekadansı, simvolizmi, Qərbin qürubunu eyni qədər Əli bəy Hüseynzadə də görür, qeydə alır (Azər Turanın tədqiqlərində faktlar konkret, sitatlı-sübutludur), amma təkcə çağdaş, bugünlü Avropanı bizə xəbər verməsi ilə bitmir ki; bu öz yerində. Əli bəy çağdaş Şərqin özündə dekadans və “yeni tarix”i “görür”, ifadəsi və realizəsinə rəvac verir. Araşdırmalarında perspektivlərini “görüb”, Azər Turan konsepsiyasını bütün əsr boyu gəlişdirir: bir Əli bəydə yox, Məhəmməd Hadidə, Hüseyn Caviddə… və bugündə; modern türk (Türkiyə) şeiri və bütünlükdə türk dünyası paralellərində…
Etiraf olunmalıdır: bu cəsarətli baxış tərzi bütünlükdə XX yüzil ədəbiyyatını (və ümumən milli varlığımızı) yenidən görməyə və çözələməyə təklif və şanslar verir. Tədqiqatçısı Elnarə Akimovanın təqdir etdiyi kimi: “Məncə, uzun müddət özü ilə arasına sədd çəkilmiş universal baxış sistemlərinin düşüncə strukturumuza gətirilməsi və bunun sağlam müstəvidən realizəsini tapması XX əsr tarixinin və mədəniyyətinin özünüdərk proseslərini anlamağa, onu bütün məzmun-mahiyyəti ilə meydana qoymağa imkan verir. Azər Turan haqlı olaraq, XX əsri fəryadın metafizikası kimi simvolizə edir, ümumi əhval və üslub konkretliyi ilə şərh etsək, bu, bütün parametrləri ilə əsrin məzmununa, onun psixoloji hal və vəziyyətinə tam adekvat anlayışdır” (Elnarə Akimova, Azər Turanın modern dünya savaşı. // Azər Turan, “XX əsr – Fəryadın metafizikası”, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, s.3-11; s.4)
Deyim ki, Azər Turanın XX əsr gəzişmələrində tətbiq etdiyi effektiv tədqiq üsulu, geniş tipoloji müqayisələr və paralellər metodolojisi mənə də çox doğmadır. Əyani olsun deyə, daha bir sitatdan çəkinməyəcəm: “Belə ki, XX yüzilin astanasında milli-ictimai fikrin simasında Şərq Qərblə bir sırada əsr həqiqətlərini çözələməyə, problemlər qoyub-həll etməyə hazırdır. Əli bəy Hüseynzadənin, Əhməd bəy Ağayevin yaradıcılığı bütünlükdə bu ehtirasın təcəssümü kimi təzahür edir… Bu zaman Əlibəy Hüseynzadənin ümum-Şərq, ümum-Türk, ümumbəşər dəyərləri sorağında fikir yönəmləri Mirzə Cəlilin realiya axtarışları ilə yanaşıdır… Qərb və Şərq, Qərblə yanaşı, bir sırada duran Şərq – indi məsələ bu şəkildə qoyulur. Qərb ölçüləri, Qərb dəyərlərinə müqabil müstəqil Şərq! – ictimai fikirdə, ədəbiyyatda, sənətdə istər romantik, istərsə də satirik-ironik planda problem indi bu tərzdə aktuallanır…” (T.Əlişanoğlu, Əsrdən doğan nəsr. Bakı, “Elm”, 1999, s. 32-33) Amma bir var, T.Mustafayi sayaq, analoji və tipolojini “quru nəzəriyyə” olaraq yürüdəsən (bax: “Daha bir morfologiya”, “Analoji və tipoloji”, “Tipolojiyə qeydlər”, “…və başqaları, həm T.Mustafayi” və s. // T.Mustafayi, Ədəbiyyat söhbəti. “press-Fakt” qəzeti, 1995-1997); bir də var zəhmətinə qatlaşıb, Azər Turan sayağı, çiynini nəhəng filoloji yükün altına verməkdən qətiyyən çəkinməyəsən, “XX əsr – Fəryadın metafizikası”nda olduğu kimi.
Azər Turanın 2017-ci ildə işıq üzü görmüş “XX əsr – Fəryadın metafizikası” kitabı (Azər Turan, “XX əsr – Fəryadın metafizikası”, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 424 səh.) konsepsiyasını hərtərəfli açıqlayan və ümumən ədəbiyyatda modernizm estetikası üzərinə bizdə ilk sistemli işdir. O da maraqlıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatında və ümumən türk dünyasında modernizm epoxasını Əli bəy Hüseynzadə ilə başladan və dəfələrlə bu məqamın üzərinə qayıdan Azər Turan, amma kitabda “Modernizm dalğa”sını başlıca olaraq modern türk (Türkiyə) şeiri və şairlərinin nümunəsində izləməyi lazım bilir (bax: Azər Turan, “XX əsr – Fəryadın metafizikası”, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, s. 13-90). Güman ona görə ki: türk şeiri hadisəni (“modernizm dalğası”nı) müdaxilələrdən (ideolojidən) kənar, sırf poeziya, “sənət sənət üçündür” gəlişməsi üzərinə, bütöv bir axarda görməyə daha çox şans verir; və bəlkə bir də: Azərbaycan poeziyası üçün də mühüm olan həmin (modern) konteksti daha da görükdürmək, aktuallandırmaq üçün. Axı Azər Turanın fikrincə: “Əfsus ki, Azərbaycan poeziyası özünün əlahiddə bir “Sərvəti-Fünun” dövrünü yaşamadı. Yeniləşən ədəbiyyat dünyasında Azərbaycan poeziyası Avropadan 40-50 il geri qaldı. Sonra da modernizmə qarşı acıq və qıcıq dolu savaşını fasiləsiz və amansızcasına sürdürən yetmiş illik sovet dönəmi…” (Azər Turan, “XX əsr – Fəryadın metafizikası”, Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, s. 68)
Modern türk şeirini bizə yaxından, sistemli, XX yüzil boyu bütün estetik təmayülləri, poetik axtarışları və kəşfləri, şeirdə inqilabları ilə, başlıcası şair fərdləri, bioqrafiləri, portretlərində tanıdan “Modernizm dalğası” silsiləsini bu sahədə Azərbaycan oxucusu üçün mükəmməl bir bələdçi, müfəssəl yol xəritəsi kimi qiymətləndirmək olar (bu baxımdan bizdə bu, bəlkə bir Anarın “Türkün sözü” silsiləsi ilə müqayisəyə gəlir – bax: Anar, Söz dünyası, I cild, Bakı, “Şərq-Qərb”, 2018). Silsilədə Azər Turan XX yüzil klassiklərinin hər birinin (Cənab Şəhabəddin, Əhməd Haşim, Yahya Kamal Bayatlı, Nazim Hikmət, Nəcib Fazil Qısakürək, Orxan Vəli, Cahit Sıtkı Tarançı, Edip Cansever, Cemal Süreya, Sürəyya Berfe…) çağdaş türk şeirinə, Vətən düşüncəsinə, dünya poeziya tarixinə nələr verdiyini ayrıca, əsl poeziya bilicisi kimi üzə çıxarır, incələyir, təqdim edir.
Və bir də, silsiləni izlədikcə, arzu edirsən: kaş Azərbaycan poeziyasını da bir növ vərdiş olunmuş, qəlibləşmiş formatda, yalnız adlar-siyahılar, onilliklər, ədəbi nəsillər, “döyülüb-döyülməmiş qapılar” şəklində deyil, beləcə ardıcıl: lirik rübab sahiblərinin, “əsrin yükü”nü çiyinlərinə götürmüş poeziya nəhənglərinin simasında, sırf sənət-şeir-həzziyyat müstəvisində “oxumaq”, tarixi poetikasına varmaq olaydı. Yalnız hardasa 1930-larda qıırılmış, 1980-lərdə yenidən dirçəlməyə başlamış hadisə kimi yox, eləcə də sovet əyyamlarının içində(n) və fövqündə, özünə çəkilmiş, küncdə-hücrədə, şeirlər sırası və misralar arasında, incəlmiş-süzülmüş-üzülmüş, “həqiqət incələr, lakin qırılmaz” tərzində. Son bir sıra yazıları, əslində, Azər Turanın bu məqama da hazır olduğunu xəbər verir…
Azər Turanın yazı üslubu – esseist tərzdədir. Esseizm yalnız onun tənqid yazılarına xas deyil, monoqrafiyalarına da sirayət edibdir. Bir qayda: dominantı fikir-düşüncə çırpınışı üzərinə emosional-milliyyətçi mövqe diktə edir; amma heç də boşca bəlağət olmayıb, bu, konseptual yüklənmiş, tədqiqatla, arqument və fakt həqiqəti ilə möhkəmləndirilmiş, təhlil və analitikaya bələnmiş bir üslubdur. Azər Turanın monoqrafiyaları essevari gəlişdiyi kimi, esseləri də əksərən monoqrafik oriyentirlidir. Bu ki, Azər tənqid esselərini çox vaxt silsilələr şəklində qələmə alır; tematik, aktual və bir qayda, Turan dünyasına ünvanlayır. Azər Turanın esseləri problemlər üzərə kitablaşmağa meyllidir.
Məxsusi qabartmasa da, Azər Turan hər yerdə həm də geniş məlumatlı türkoloq kimi əvəzsiz; fərqli və təkrarsızdır. Canlı, ayaqda olan, qədimləri bugünlə, tarixi keçmişi aktual gündəmlə bir nəfəsdə birikdirən türkologiya onu daha çox cəzb və məşğul edir. Azər Turan müasir Azərbaycan varlığının, mədəniyyətinin, ədəbiyyat və sənətinin gəlişməsini çağdaş dünya və Turan kontekstində görür, tərcih edir. Turan tarixini min illər qədimə və yüz sənə öncəyə müfəssəl bilən Azər tarixin və ideologiyanın cızdığı mənəvi coğrafiyanı təkrar-təkrar gündəmə gətirməklə əməli olaraq addımlar atır. Zəngin türkoloji bilgiləri Azəri hər gün, hər həftə, hər dəm dindirməyə, yeni sıralar-silsilələr çizməyə, vaxt var ikən tarixi dəyərləri günə çevirməyə ilhamlandırır, vadar edir. Belə:
Mifoloji qədimlərdən (“Turanın Troyaya dəxli varmı”, “Alp Ər Tonqa”, “Alp Ər Tonqa – Turanın qurucusu”, “Oğul atanın sirridir”…), Ortaçağlara (“Hz. Yusifə bənzədilən kitab”, “Sultanın süd qardaşı şair. Nəvai və Sultan Hüseyn Bayqara”, “İstanbulun fəthi, Amerikanın kəşfi, qızıldərililərin soyqırımı…”, “Tarix yazanlar: Professor Fuad Körpülü barədə düçüncələr”, “Ruh dəyişmə, birin ikiləşməsi. İskəndər Palanın “Şah və Sultan” romanı barədə”…);
Türk dünyasında dekadans, modernizm çabaları (“Görmədim”dən başlayan estetik qürub”, “Panislamizmin qurucusu, türk milliyyətçi şeirinin mürşidi, Renanın İbn-Rüşdlə qiyaslandırdığı Azərbaycan kökənli Şeyx Cəmaləddin Əfqani”, “Qaspıralı dalğası”, “İsmayıl bəy Qaspıralı – “məfkurələr fabriki”, “Ulusu sevmək fənni. Əhməd Ağaoğlu”, “Qafqazın birinci adamı. Yaxud bir ailədə iki Şeyxülislam”, “Hüseyn Cavid və modernizm dalğası”, “Türkçülüyün qurucularından Yusuf Akçura”, “Zəki Vəlidinin təlqinləri”, “Birinci Türkoloji Qurultay”…); və repressiya dalğası (“Bəkir Çobanzadə – milli kədərdən doğulan, 44 yaşında güllələnən böyük alim”, “Müşfiq – Azərbaycan ədəbiyyatının cavabsız sualı”, “Sirli” seyfin tilsimini kim qıracaq, yaxud “Divanü Lüğat-it-Türk”ün Azərbaycanda ilk tərcüməçisi niyə üzə çıxarılmır? Xalid Səid Xocayev”…);
Və bu ki, əzəl-axır dünya türkün dünyası: “Turan Heyəti”, “Azərbaycanın gücü”, “Çingiz Aytmatovun ağ buludu”, “Abidə insan. Anar”, “Ədəbiyyatdan Vətən yaradanlar. Özbəkistan qeydləri”, “Sən dəniz qoxuyursan, Çingiz Dağçı”, “Burası Turan qapısı”, “Salam Türkün Bayrağına və yaxud dağılan erməni mifi”, “Erməni məkrinə qarşı yüz il diri qalan düşüncə – Əli bəy Hüseynzadə örnəyi”, “Fatehin Avnidəki gizli ruhu və Selcuk Bayraktarın Kızılelma PUA-ları”, “Gelib sana çarpan gücü, yavaştan Anlamazsa, haritadan sil gitsin!”, “Zəfər paradı və Nihal Atsız”…
Müasir Turan ideyasının həm türk xalqlarının mədəni birliyi və vahid müstəvidə çağdaş dünyaya inteqrasiyası, həm də ictimai-siyasi gerçəklər, geopolitika baxımından zirvədə olduğu günümüzdə Azər Turanın bu yöndə durmadan, usanmadan publisist fəaliyyəti necə də vacib və önəmli görünür!
Ulu Öndər Heydər Əliyevin Çağdaş Azərbaycançılıq ideologiyası və çağdaş Azərbaycanın lideri, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan və Türk dünyası konseptləri daxilində gəlişən, ilhamlanan azərturançılıq bugün bütünlükdə dövlətçilik, milliyyətçilik, azərbaycançılıq məqsədlərinə səfərbər olunmuş. Məxsusən, II Qarabağ savaşı, 44 günlük Vətən müharibəsi günlərində və sonrası Azər Turanın bir an belə susmayan publisist qələmi, habelə redaktoru olduğu “Ədəbiyyat qəzeti”ndə gedən yazılar həm bunu təsdiq edir.
Qəzetin materialları əsasında qələmə aldığım “Ədəbiyyatda Ali Baş Komandan” adlı yazıda (“Ədəbiyyat qəzeti”, 6 noyabr 2021) həmin faktları təsbit etməyə çalışmış, qeydə almışam: “Üçrəngli bayrağımız nə 1918-ci ildə, nə də 1992-ci ilə qədər Qarabağda dalğalanmayıb. Buna tarixi fürsətimiz olmayıb. İndi o ilk dəfədir ki, Qarabağ səmasında dalğalanır. Bəlkə də yüz ildən çoxdur ki, Şuşa məscidinin minarəsində azan verilmirdi. İlk dəfədir ki, Gövhər Ağa məscidinin minarəsindən azan səsi eşidilir…” (Azər Turan, “Tanrının evi – Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər”. – ƏQ, 14 noyabr 2020) “Bu mənada İlham Əliyevi yalnız Alparslan, Fateh, Ənvər paşa və Atatürklə müqayisə etmək olar. Hətta savaş üslubları, savaş ritorikaları da bəzən üst-üstə düşür. Sakarya müharibəsi zamanı “Səddi-müdafiə yoxdur, səddi-vətən vardır” deyən Atatürk kimi, İlham Əliyev də “status-kvo yoxdur, təmas xətti yoxdur, onu biz ləğv etdik” deyir” (Azər Turan, “Salam Türkün Bayrağına və yaxud dağılan erməni mifi” – ƏQ, 24 oktyabr 2020)
Vətən müharibəsi və Zəfər dönəmində Azər Turanı bir ədib olaraq daha bir fikir dərindən məşğul etməyə başlayır. Azərbaycan Ordusu və Siyasi liderimizin möhtəşəm qələbələri fonunda ədəbiyyatımızın uğurları necə görünür: “…Ədəbiyyatımız millətimizi dünyada tanıda bilməsə də, qırx dörd gündə ordumuz onu dünyaya təqdim etdi. Kaş ki, müzəffər Ali Baş Komandanımızın yanında da Atatürkün çevrəsində olduğu kimi, azərbaycanlı bir Mehmet Akif Ərsoy olaydı…” (Azər Turan, “Tanrının evi – Türk Qarabağ və Bir hilal uğruna batan günəşlər”. – ƏQ, 14 noyabr 2020)
Son illərdə bizim yubilyarı Azərbaycan ədəbiyyatının son durumu, çağdaşlıq problemləri, ali ideallar naminə estetik qayğıları daha da çox düşündürür. AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin ədəbi tənqid kürsülərindən etdiyi yüksək tələbkarlıqlı məruzələri (“Çağdaş Azərbaycan şeirində modernist estetikalar”, “Publisistika. Janrın sərhədlərinə sığan və sığmayan mətnlər”, “Berqsonun zamanı, yaxud çağdaş poeziyamız”), milli modernizm məcrasında “təzə imza” ehtirasları (“Sonuncu Yeni – Şəhriyar del Gerani”, “Ayrılıqların sürreal mənzərəsi. Ümid Nəccari”…), bu yöndə “Ədəbiyyat qəzeti”nin səhifələrini gənc yazarların qələminə geninə-boluna açması və s. bu kimi işləri zatən belə deməyə əsas verir. Bu yazılarda, həm geniş fəaliyyət platformasında mən bəzən aşkar bir nostalji, az qala yanımızdan ötüb-keçmiş bir əsrin, “modern epoxa”nın kədər və həsrətini də duyuram. Və doğrusu, Azər Turanın ədəbi-tənqidi fədakarlığına böyük önəm verməklə, həmin nisgil və qayğıları çox da bölüşmürəm. Qlobal çulğaşmaların eninə-geninə üstümüzə yeridiyi yeni dünya düzənində bəlkə bir az da təbəssüm, qəzavü-qədərin üzünə gülümsünmək (necə deyərlər, “postmodern ironiya”) pis olmazdı… – demək istəyirəm, qardaşım!
Hərçənd hələ yeniSi ilə “Yeni Azərbaycan” zamanından Azərlə aramızda “açıq-gizli” bir polemika da var; yaradıcı-qurucu polemika isə həmişə gərəkdir, ələlxüsus ortada Ədəbiyyat söhbəti varsa. Cürət edib, Mirzə Cəlil demiş, “dağarcığımızı çuvalların yanına çəksək”, özlüyümdə bunu belə yozuram ki: Ədəbiyyat düşüncələrimdə mən başlıcası M.F.Axundzadə-C.Məmmədquluzadə xəttinə amadəyəm, Azər Turan – C.Əfqani-Ə.Hüseynzadə paradiqmasına… Ədəbiyyat-əbədiyyət kontekstində ayrılıqları çox da prinsipial olmasa belə. Olsa-olsa, mən daim “analitik Azərbaycan” modelinin yanlısı olmuşam, Azər Turan – “ideal Azərbaycan” xəyalının. Bütün xəyallar zor-xoş, ən nəhayət gerçəkləşir, gerçək olur…
Bu yubiley dəmində, son dərəcə dəyər verdiyim “opponentim”in nəfinə, qeydlərimi son yazılarımdan birindən sitatla tamamlayıram: “Belə. Əli bəydən yüz on, “Yeni Azərbaycan”dan on il sonra axar suya ayağı təkrar salmaq Sevdası. Azər-turançılıq… “Sevdalar” yaxşı, artıq vaxtıdır ki, söhbət “yeni konsepsiya”nın ədəbi-tənqidi prosesə nə qədər yansıması, yeriməsi ətrafında getsin. Məsələ burasındadır ki, XX yüzil boyu “axar sular”dan biz ayağımızı heç cəkmədik ki. Nə qədər (ideoloji) yanıltmağa çalışsaq da (ax bu Sos-realizm!), məgər bütün əsr uzunu ədəbiyyatımız (estetik) “mollanəsrəddinçiliy”in üstünlüyü, dominantlığı üzərində gəlib-gəlişməmişmi?! Elə hey Günün qarşımıza çıxardığı (ağır) gerçəklərə aludə-pərçim olub, İdeallar peşində olmağı az qala yadırğamışıq da… Məgər aşkar görünmürmü ki, bütünlükdə XX yüzili vahid tipoloji hadisə (və Realiya!) kimi, parçalara bölmədən götürüb, Azərbaycan həyatında əsri bütöv əhatə edən böyük Dekadansdan danışmağın zamanı çatmışdır?!; o ictimai-siyasi, tarixi-mədəni, milli-mənəvi, qlobal-fəlsəfi – dərin Azərbaycandan ki, müstəqil (modern) Azərbaycanı içindən doğmuşdur…” (T.Əlişanoğlu, “Şuşa ili”ndə ədəbi tənqid. “Ədəbiyyat qəzeti”, 22 iyul 2023)
Bu işıqlı yolun uğuruna ömür xərcləmək, uzun-uzun yaşamağa dəyər. Müdrik yaşın mübarək, Azər Turan!
Azərbaycan Yazıçılar Birliyində birliyin sədri, Xalq yazıçısı Anarın Cəfər Cabbarlı adına Respublika Gənclər kitabxanasının direktoru Aslan Cəfərov, Elmi işlər üzrə direktor müavini Günay Həsənova və İnformasiya və media ilə iş şöbəsinin müdiri Səadət Şəfiyeva ilə görüşü təşkil olunub. Görüşdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədrinin baş müşaviri Rauf Aslanov, sədr müavini, Mətbuat Şurasının sədri Rəşad Məcid, “Ədəbiyyat” qəzetinin baş redaktoru Azər Turan və “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəs iştirak ediblər.
Görüşdə müasir dövrdə kitabxanaların qarşısında duran vəzifələr, kitab və mütaliə mövzusuna innovativ yanaşma, kitabxanalarda elektron xidmətlərin göstərilməsi, elektron kataloq və kitabxana sistemlərinin təkmilləşdirilməsi, elektron dövrü mətbuat nəşrlərinin bazalarının yaradılmasının əhəmiyyəti müzakirə edilib.
Görüşdə Respublika Gənclər Kitabxanasının əsas fəaliyyət istiqamətləri, həyata keçirdiyi layihələr, hazırladığı elektron məlumat bazaları haqqında məlumat verilib. Kitabxana əməkdaşlarının Xalq yazıçısı Anarın 85 illik yubileyi münasibətilə elektron məlumat bazası yaratdıqları diqqətə çatdırılıb.
Görüşdə “Kitabxana elektron resursların saxlayıcısı və qoruyucusu kimi” layihəsi çərçivəsində Respublika Gənclər Kitabxanasının “Ədəbiyyat” qəzeti və “Ulduz” jurnalı ilə 2022-2023-cü illəri əhatə edən nömrələrinin rəqəmsal nüsxələrinin kitabxananın fonduna verilməsinə dair müqavilə imzalanıb. Dövrü mətbuat nəşrlərinin rəqəmsal nüsxələrinin heç bir ixtisara və dəyişikliyə yol verilmədən kitabxananın rəsmi saytında mühafizə olunmasının çox əhəmiyyətli olduğu və bu vasitə ilə internet istifadəçilərinin istənilən an istədikləri məqaləni və ya qəzetin hansısa nüsxəsini rahatlıqla əldə edə biləcəkləri vurğulanıb.
Vaqif Yusifli-filologiya elmləri doktoru, AMEA-nın N.Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbi tənqid şöbəsinin müdiri.
ÜZÜ DAN YERİNƏ, SEVİNDİK!
Deyirlər ki, Aleksandr Sergeyeviç Puşkin yeddi-səkkiz yaşlarında şeir yazmağa başlayıb. Liseydə oxuyanda müəllimləri qarşısında şeir söyləyib.
Deyirlər ki, Mirzə Ələkbər Sabir də Seyid Əzimin şagirdi olanda şeir oxuyub ona: “Tutdum orucu irəmazanda”…
Deyirlər ki, Cəfər Cabbarlı yaradıcılığa 11-12 yaşlarından həvəs göstərib və çox keçmədən mətbuatda şeirləri dərc olunub.
Ancaq biz Sevindik Nəsiboğlunu nə Puşkinlə, nə Cabbarlı ilə, nə də Sabirlə müqayisə edirik. Və qətiyyən bu fikirdə deyilik, 15 yaşı hələ tamam olmamış, amma 7-8 yaşlarından mətbuatda şeirləri ilə çıxış edən və 15 yaşında artıq 5 kitabın müəllifi olan Sevindik Nəsiboğlu Azərbaycanın böyük şairi olacaq. Yox! Qarşıda aylar, illər var və Sevindiyin özünü əsl şair kimi təsdiq edəcəyi tarix hələ qabaqdadır. Ancaq bu 5 kitab və o kitablarda toplanan şeirlər, publisistik məqalələr mənə haqq verir deyəm ki, Sevindik Nəsiboğlu istedaddır.
15 yaşı hələ tamam olmayana bizdə uşaq deyirlər, ya da ilk gənclik dövrünü yaşayan… Amma ona nə uşaq deyirəm, nə də yeniyetmə.
Sevindik Nəsiboğlu tanrının ona bəxş elədiyi bu mənəvi qüvvənin hələ başlanğıc mərhələsini yaşayır. Amma şəxsən məndə böyük bir inam hissi var ki, onun istedadı daha da parlayacaq.
Onun ilk şeirlər kitabının adı “Dünyamsan Azərbaycan” adlanır (2018). 10 yaşı vardı o zaman. Bu kitabda toplanan şeirlər vətənpərvərlik ruhunda qələmə alınıb. 10 yaşlı uşağın – məktəblinin Vətən sevdalısı olması sizə heç də qəribə görünməsin. Vətənpərvərlik – Vətən sevdası təkcə ailədən, məktəbdən gəlmir, həm də süddən, qandan gəlir. Bu şeirləri yazanda Azərbaycanın cənnət guşələri – Qarabağ hələ işğal altında idi. Bir çox şairlərimizin şeirlərində bədbinlik, ümidsizlik motivləri ilə qarşılaşırdıq. Və bunun da səbəbi vardı. Bizə elə gəlirdi ki, daha Qarabağı – Şuşanı itirmişik. Amma 2020-ci ilin 44 günlük Vətən müharibəsi bütün bu bədbinliyə son qoydu. Sevindik Nəsiboğlu heç də bədbinliyə qapılmırdı. Heç bir şeirində mənə rast gəlmədi ki, o, tam kədərli olsun, ağlasın-sıtqasın, qəm-qüssəyə batsın.
Bura Natəvanın yurdu,
O, sinəndə yuva qurdu.
Yaşasın qəhrəman ordu,
Narahat olma, Qarabağ.
“Könüllərə yol gəzirəm” (2020) və “Möhtəşəm zəfərin nişanəsi” şeirlər kitablarında isə Sevindik Nəsiboğlunun addımları daha inamlıdır. Hiss edirsən ki, o, şeiriyyət aləmi deyilən bu böyük mənəvi Vətəndə özünü təsdiq etməyə can atır, bir gənc şair kimi axtarışlar aparır. Çalışır ki, hər hansı bir şeirində öz ürəyindən keçən hisslərini, duyğularını poeziya dili ilə oxucularına çatdırsın.
O şeirləri oxuyuruq və görürük ki, Sevindik başdan ayağa, misradan misraya Azərbaycançıdır.
2020-ci ilə qədər yazdığı şeirlərdə mövzu müxtəlifliyi diqqəti cəlb edir. Vətənpərvərlik mövzu deyil, içdən qandan gələn şahanə duyğudur və Sevindik ordumuza, Şəhidlər xiyabanına, Azərbaycan əsgərlərinə, ayrı-ayrı qəhrəman oğullarımıza həsr etdiyi şeirlərində Vətənləşir. Təfsilata varıb şeirlərdən parçalar nümunə gətirə bilərik, yalnız “Vətən bayatıları”na üz tutaq:
Arar Şuşanı gözüm,
Qalmayıb canda dözüm.
Şuşasız üzüm gülməz,
Ağlayır kəlməm, sözüm.
Könüllərə yol gəzən Sevindik Şuşadan – Qarabağdan, Kəlbəcərdən, Xocalıdan keçir, yolu Naxçıvana, ana torpağımızın bir çox guşələrinə bağlanır.
Mən bilmirəm o, Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin, Sabirin əsərlərinə necə bələddir, amma onlara sevgisini əsirgəmir: “Dünya var olduqca yaşayacaqlar Nizami, Nəsimi, Füzuli, Sabir”. Ümumən, Sevindiyin öz doğma Azərbaycanının böyük sənətkarlarını vəsf etməsini alqışlayıram. Bakıxanov, Sabir, Müşfiq, Cabbarlı, Cabir Novruz, Vaqif Səmədoğlu… Hiss edirəm ki, onun mütaliə dairəsi də genişdir – amma bu mütaliə həm də sevgiylə yoğrulur. Vaqif Səmədoğlunun əziz xatirəsinə həsr etdiyi bir şeiri daha çox xoşladıq:
Gözlərdə bir sükut var,
Hər gün təzələnir.
Qaranlıqlar arasında,
Hər gün pislik gəlir, gedir.
Sanki mən baltalanmışam,
Yerdə qıvrılır yazıq bədənim.
Gecə keçir, gecə keçir,
Pərdələr açır səhəri.
Sanki mən bahalanmışam
Yaşamağa qoymurlar məni
Səhərə bir inamla,
Açıram pərdələri.
Pislik məni gözləyir
Yola verirəm sevincləri.
Poemalarına gəldikdə bu janrda qələm çalma çox məsuliyyətli işdir. Cavid haqqında poema yazmaq o deməkdir ki, sənin içində, ruhunda və duyğularında bir Cavid var.
Mən Sevindik Nəsiboğluya şeirlə bağlı bir-iki tövsiyəmi bildirmək istəyirəm.
1. Onun əsl, mükəmməl şair olacağına inanıram. Amma o mükəmməlliyə yetişmək üçün şeirlərində obrazlı fikir söyləmək səviyyəsi də lazımdır. Bir az məzmunçuluqdan, nəqilçilikdən uzaqlaşmaq gərək.
2. Bizim şairlərdən Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Arazı, Musa Yaqub, Əli Kərimi, Sərdar Əsədi, Ramiz Rövşəni, Vaqif Bayatlını diqqətlə oxu. Onları təqlid etmə, amma şairlərdən öyrən – sözə necə obrazlı yanaşıblar.
3. Səməd Vurğunu da, Rəsul Rzanı da, Hüseyn Arif, Nəbi Xəzrini də Süleyman Rüstəmi də oxu. Ümumiyyətlə, əvvəlki sənətkarları tanı, quruluşa – onların hansı dövrdə yaşadıqlarına əhəmiyyət vermə. Şeir şeirdir. Onları ona görə dönə-dönə oxu ki, şeiriyyətləri gözəldir.
4. “Azərbaycan” və “Ulduz” jurnallarını – onların hər sayını al, oxu. Ədəbi mənzərə ilə tanış ol.
5. Təkcə “Kredo”da yox, başqa qəzet və jurnallarda da dərc olun, qoy səni yaxşı tanısınlar. Sağ olsun Əli Rza Xələfli, səni tanıtdı, amma dairəni genişləndirmək lazımdır. Ədəbiyyat əyləncə deyil, sən bunu yaxşı başa düşürsən.
Sevindik Nəsiboğlu “Ulu Naxçıvanım” və “Möhtəşəm zəfərin nişanəsi” publisistik kitablarının da müəllifidir. “Ulu Naxçıvanım” məqalələr toplusunu, elə “Naxçıvannamə” də adlandırmaq olardı. Əgər mən onun şairliyinə mükəmməllik arzulayıramsa, publisistikası haqqında daha yaxşı fikirdəyəm. O, artıq əsl publisistdir! Özü də onun publisistik yazılarını bədii publisistika adlandırıram. Bu publisistikanın qəhrəmanları da bizə tanışdır – 44 günlük zəfər müharibəmizin qəhrəmanlarıdır…
Mən Sevindik Nəsiboğluya – bu 15 yaşlı gənc istedada inanıram. Yoluna davam et, Sevindik! Gələcək səni gözləyir! Üzü dan yerinə!
Kürçaylının doğum və ölüm tarixləri fevral ayına təsadüf edir.
52 il yaşasa da, yaradıcılıq bioqrafiyası zəngin olan nadir şairlərdəndir.
Dantenin “İlahi komediya”sını dilimizə çevirib. Yesenindən tərcümələrini “Yesenin səltənətinin Azərbaycandakı açarı” adlandırıblar. “Fillər də ağlayır” şeirinə cavab olaraq, Təbrizdə Bulud Qaraçorlu Səhənd “Əliağa Kürçaylıya məktub” poemasını yazıb. Əliağanın “Durnalar cənuba uçur” poeması Cənub mövzusunda yazılmış ən yaxşı əsərlərdəndir. Sevgi şeirlərində səsi, nəfəsi, ifadə tərzi, üslubu, obrazlar aləmi qeyri-adidir. “Gedək üzü küləyə”, “Təki sən səslə məni”… kimi sevgi şeirləri nəğməyə çevrilib, yaxud “Bir sən, bir mən olum, bir uçuq kaha – / Heç nə istəmirəm taledən daha” misraları heç nəğməyə çevrilmədən belə Azərbaycanda dillər əzbəri olub. “Dənizdə ay çimirdi” şeiri Yahya Kamalın “Nəzər” şeiri ilə müqayisəli təhlilə imkan verən şeirdir. Kürçaylı Muğanı tərənnüm edib. Onun Muğandan ilham alan təbiət lirikasında əhval başqadır: “Torağay torpağı ayaqlarıyla / Çörək üzü kimi naxışlayıbdır”. O, Muğan torpağına qədim Muğ kahinləri kimi ilahi dəyər verib. Ağır və ləngərli təhkiyəsi olan “İnsan həsrəti” poemasında Muğanlı insanların mifoloji geneologiyasını yaratmağa cəhd edib. Onun şair ilhamı Muğan torpağının üstündə gəzmir, əksinə, Muğanı başı üzərinə qaldırıb, bayraq kimi dalğalandırır. Nə sirdirsə, eyni torpağın övladları – XX yüzilin ilk illərində Əli bəy Hüseynzadə Ər Manas haqqında ilk elmi fikri dövriyyəyə buraxıb, Manas barədə Azərbaycanda ilk şeiri (həm də ən gözəl şeiri) XX yüzilin 70-ci illərində Ə.Hüseynzadənin eloğlusu Kürçaylı yazıb. Azərbaycan siyasi lirikasının bənzərsiz örnəklərindən olan “Yedək gəmisi” şeiri də onundur. Dramlar, komediyalar qələmə alıb. O, “Daşlar Qobustanda şöhrətə dönüb, / Daşlar yetim qalıb Xudafərində…” deyəcək qədər Azərbaycanı bütöv görə bilən iti fəhmli şairlərdən idi. Mikayıl Abdullayevin çəkdiyi və Azərbaycanlıların təsəvvüründə Nəsiminin obrazı olaraq sabitləşmiş portretdəki gözlər, qaşlar, üz cizgiləri Əliağaya məxsusdur.
Neftçalada, İmamverdi Əbilovun arxivində Kürçaylının məktubları, şairin evimizdə olarkən xatirə dəftərinə yazdığı unikal qeydlər, birgə çəkdirdikləri şəkillər var. Amma səmimiyyətinin aşırılığı ilə məni hər zaman iki sənəd daha çox heyrətləndirib. Biri Əliağa Kürçaylının 1961-dən 62-yə keçən gecə, yəni yeni il gecəsi axşamı xatirə dəftərinə yazdığı qeyd, digəri də elə həmin il, yəni 1962-ci il oktyabrın 9-da yazdığı məktubdur.
Nə gözəl günlər var imiş. Dekabrın 31-də ailə üzvləri ilə bir yerdə yeni il gecəsini keçirmək üçün bir-birinə qonaq gedirmişlər. Göy üzlü xatirə dəftərini vərəqləyirəm. Əliağa Kürçaylının yazdığı ürək sözləri: “Adam unudulmaz dəqiqələri həmişə yaşamır. Ona görə də belə dəqiqələrin qiyməti ölçülməz olur. 1962-ci ilə keçən bu gecədə mən belə unudulmaz gecələrdən birini yaşadım. Ürək arzulayan dostun məclisindən daha gözəl nə ola bilər, İmamverdi müəllim? Belə bir dəqiqəni mən sizdə yaşadım. (Daha doğrusu, öz evimizdə. Elə deyilmi, qardaş?) Əliağa Kürçaylı. 31.XII.1961 – 01.01.1962“.
Və bir də 1962-ci ildə yazdığı məktub:
“9 / X – 62
Əziz qardaşım İmamverdi!
Vəfasız qardaşından salamlar! Ümumiyyətcə, öz günahına səbəb axtaran, üzr üçün bəhanə gətirən adamlardan mənim əsla xoşum gəlmir. Desəm ki, sənə zəng etməməyimə və ya məktub yazmamağıma səbəb, tutaq ki, işimin çoxluğu, başımın qarışıqlığı olubdur – sən bu üzrü qəbul etmə.
Necə yəni işim olub? Qardaşı, ürək dostunu yada salmaqdan da böyük iş ola bilərmi? Beləliklə, mən öz hərəkətimi səmimi olaraq məsuliyyətsizlik və ya başısoyuqluq adlandırıram ki, bunu da adama bağışlamazlar.
Ancaq bir məsələni yəqin ki, sən mətbuatdan oxumusan – Mən Tacikistana getmişdim. (Öz aramızdır, qeyri-iradi olsa da, deyəsən, günahım üçün səbəb tapdım). Oktyabrın 3-də Bakıya qayıtdıq. Bəxtiyar da getmişdi. O, gələn günün səhəri Moskvaya getdi. Görürsən, ömür təkərlər üzərində keçir. Sənin xəstələnməyin məni daha çox dilxor elədi. Axı sən niyə hər şeyi ürəyinə salırsan? Qardaş, müasir zamanda əksikləri düzəltmək üçün bir insan ürəyi heç nəyə yaramır. Ona görə də bəzən, rus demişkən “maxni rukoy!” Yusif Səmədoğlu iki aya yaxındır ki, bu lənətə gəlmiş ürəyin vəfasızlığı üzündən xəstəxanada yatır. 25-26 yaşlı bir gəncin ürəyindən şikayəti, mənə elə gəlir ki, bir ibrət ola bilər. Qaldı məktubundakı bədbin əhval-ruhiyyə, məni heç açmadı, xüsusən, sənə yaraşmır. Hələ qabaqda görüləsi o qədər iş, böyüdüləsi uşaq, yazılası əsərlər var ki! Müdafiəni qurtar, sonra bir 5-6 il elmi işlə (akademizm mənasında) məşğul olma. Yalnız dövri mətbuat üçün məqalələr yazarsan. Yay aylarında isə çıxarıq səyahətə.
Bu belə.
Rəsul haqqında məqaləni qurtar gətir. İslam məsələsinə gəlincə, onu sabah soruşaram. Amma açığını deyim ki, heç inanmıram. O öz redaksiya işini elə bir qarınağrısı ilə görür ki… Belədir də, qabiliyyətsiz adam oxlov kimi düm-düz olur. Qabiliyyətli adam isə tənək kolu kimi!
İndi isə özümdən:
Poemanı qurtarmışam. Bir parçası keçən ay “Azərbaycan gəncləri”ndə çıxdı (reklam xatirinə). Bütövlükdə (qlavlitdən keçsə) jurnalın 10-cu nömrəsində çıxır. Kitab məsələsinə gəlincə Azərnəşr gələn ilin planına mənim şeirlər kitabımı salıb, əgər fövqaladə bir hadisə olmasa çıxar.
Bu da belə.
Qardaş, mən də yaman darıxıram. Tacikistanda da o qədər o yan-bu yana qovdular ki… Görüş və yemək!
Rayona özüm də çox gəlmək istəyirəm. Hələlik gözləyirəm. Görək bu pambıq cəlladımızla haqq-hesab necə olacaq!.. Çünki gəlib vəziyyəti elə görəndə adam dünyadan əlini üzmək istəyir. Bakıya gəlməyin məni sevindirdi. Gəl, oturaq, dərdləşək.
Bu qədər.
Bacıma, balalara çoxlu-çoxlu salam de. Özün də gələndə ağıllı-başlı ürək gətir. Xəstəlik söhbətini təmiz unut!
Sizin Əliağa”.
Kürçaylı bizə çox gəlmişdi.
1963-cü il oktyabr ayında Süleyman Rüstəm, Vladimir Qafarov, Qılman İlkin, SSRİ dövlət himninin müəllifi, şair Qarold Registanla birgə. 1964-cü ildə bəstəkar Rauf Hacıyevlə bir yerdə…
Sonuncu gəlişinin tarixini dəqiqləşdirmək üçün atamın gündəliklərinə baxıram. 31 may 1978-ci il imiş. Kürçaylının ölümünə 19 ay qalıbmış. Neftçalada Sabir günləri çərçivəsində tədbir keçiriblər. İkisi də çıxış edib. Şəkilləri də var. İclasda yanaşı oturublar. Kürçaylının elə şəkli başqa yerdə yoxdu. Kim bilir, bəlkə də son şəklidir. Və Kürçaylı artıq “Dözmür dalğalara ömür gəmisi, / Sonuncu sahilə çatıram demək” misraları ilə başlayan “Mən olmayanda” şeirini yazıb. Həmin görüş barədə İmamverdi Əbilovun gündəliyindən: “Yanaqları qürub şəfəqini xatırladırdı. “On dörd il əvvəl, məhz bu ayda sizə gəlmişdim. Onda elə bilərdim ki, məni təbiət deyilən bu ulu ananın qoynundan qorxunc fil xortumları da qopara bilməz. Amma indi…” Biganə təbəssümlə susdu”.
Son görüşləri isə bu söhbətdən bir il yeddi ay sonra, Kürçaylının son günlərində – Kürçaylının evində olub… “Qupquru dodaqları zorla bir-birinə yaxınlaşdı, elə bil qeybdən gələn qırıq-qırıq kəlmələr eşidildi: “El-oğ-lu… Mən-dən sə-nə əma-nət…” Sözünün ardını deyə bilmədi, buna taqəti çatmadı, zorla açılan gözlər yavaş-yavaş qapandı…”
Ötən əsrin xeyriyyəçiləri haqda çox deyilib,çox yazılıb.Onlardan biri haqqında maraqlı bir kitab diqqətimi çəkdi və həmin tanınmış şəxsiyyət haqqında yazı hazırlayıb redaktorla məsləhətləşmək üçün yuxarı mərtəbəyə qalxdım. Üzündə mərhəmət qarışıq nur saçılan bu ziyalımız,özünün də tez-tez işlətdiyi sadə bir müəllimin oglu,lakin elə bir müəllimin ogludur ki ,o müəllim respublikamızda və ondan da kənarda böyük nüfuz və hörməti ilə seçilən,öz ziyası ilə ətrafa nur paylamış və bu nurun işıgına yüzlərlə tanınmış məşhurlar toplaşardılar. Bu ,hamımızın hörmətlə andıgımız Neftçalanın adlı-sanlı əsil ziyalısı,əməkdar müəllim İmamverdi Əbilov idi…
Onunla respublika elmi-praktik konfranslarında,müxtəlif tədbirlərdə görüşərdik.Fasilədə harda çox toplaşanlar vardısa bilirdik ki,orda İmamverdi müəllim var.Hamı onun maraqlı iş metodları ilə tanış olmaq istəyir,onunla şəxsən görüşmək istərdi .O,ciddi görünsə də çox sadə,alicənab, zarafatcıl,yüksək mənəvi keyfiyyətləri özündə cəmləşdirən bir insan,gözəl ailə başçısı,geniş dünya görüşünə malik bir şəxsiyyət idi.Onun ətrafında görkəmli alimlər,şairlər, yazııçılar,müxtəlif sahələrdə çalışan dövlət adamları,bəstəkarlar və digər tanınmışların olması onun nə qədər səmimi,dostcanlı,qonaqpərvər olmasının barız nümünəsidir. İmamverdi müəllim gənc nəslin təhsilə,elmə olan maragını müxtəlif vasitələrlə artırmagın yollarını özü bilməklə yanaşı gənc müəllimlərə də öyrədirdi.
Respublika mətbuatında bir- birindən oxunaqlı yazılarla çıxışları daim maraqla qarşılanırdı.Məqalələri,xatirələri əldən-ələ gəzirdi… Ata ocagının layiqli davamçısı və bu gün “Ədəbiyyat”qəzetinun baş redaktoru Azər Turanın atası haqqında xatirələrini dinlədikcə kövrək hisslərin təsirindən yaşaran gözlərinin şahidi olduq….Onunla həmsöhbət olmaq, dinləmək nə qədər xoş oldugunu həmkarları da təsdiq edərlər…Azər müəllim nələrdən,kimlərdən söhbət açmadı..? Səməd Vurgunun,Bəxtiyar Vahabzadənin,,Xudu Məmmədovun,Cabir Novruzun,Qabilin və bir çox tanıınmış .şair. və yazarların evlərində atası ilə olan maraqlı xatirələrini elə həvəslə yada salıb danışırdı ki,…Söhbət əsnasında onu da qeyd etdi ki,evlərindəki pianonu bacısı istəyibmiş ki,aparsın.Lakin atasının vəsiyyətinə görə heç kəsə verilməyib.Bilirsiz niyə?
Çünki,o pianoda evlərində qonaq olan Qara Qarayev, Emin Sabitoglu və digər bəstəkarlar həmin pianoda çalıblarmış… Müsahibim elə maraqla,elə maraqlı insanlardan söhnət açırdi ki,vaxtın necə keçdiyini hiss etmədik.. Xstitələr məni o illərə apardı….Görün, nə qədər tanınmış simaların əhatəsində olub bu ailə və bu ailənin ləyaqətli oglu, yazıçı Azər Turan!!! Birinci dəfə kiçik esse ilə ədəbi mühitə ilk addımlarını atan bir gənc- bu günün tanınmış ziyalısı,yazıçı-publisist ,tədqiqatçı,redaktor və ən əsası gözəl ailə başçısı,sədaqətli dost,səmimi gözəl İnsan!!
Bu yazını hazırlayarkən çox məsələləri açıqlamadım,çünki yazdıqca yazmaq olardı….(ardı var…)
Azər müəllim ,sizə möhkəm can saglıgı,ədəbi – bədii yaradıcılıgınızda.yeni-yeni ugurlar arzulayıram. Burda atalar sözü yadıma düşdü:”Ot kökü üstə bitər”!
AJB-nin üzvü, DAMM-nın Ekspertlər Şurasının sədri,“Qürur” Bədii Yaradıcılıq Mərkəzi Nəzdindəki” Xaribülbül” Ədəbi Məclisinin sədri, ”Yazarlar”jurnalının əməkdaşı, SİM İB -in Fəxri üzvü.
Bu gün Tanınmış yazıçı-publisist, araşdırmaçı alim Azər Turanın ölməz Hüseyn Cavidin ağrılı həyat hekayəsinə həsr etdiyi “Atam, anam, qardaşım, mən və Stalin”adlı əsəri üzrə səhnələşdirilmiş tamaşanın Aktyor Evində düzənlənən premyerası baş tutub. Fotolar:
