Vaqif Yusifli-filologiya elmləri doktoru, AMEA-nın N.Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbi tənqid şöbəsinin müdiri.
ÜZÜ DAN YERİNƏ, SEVİNDİK!
Deyirlər ki, Aleksandr Sergeyeviç Puşkin yeddi-səkkiz yaşlarında şeir yazmağa başlayıb. Liseydə oxuyanda müəllimləri qarşısında şeir söyləyib.
Deyirlər ki, Mirzə Ələkbər Sabir də Seyid Əzimin şagirdi olanda şeir oxuyub ona: “Tutdum orucu irəmazanda”…
Deyirlər ki, Cəfər Cabbarlı yaradıcılığa 11-12 yaşlarından həvəs göstərib və çox keçmədən mətbuatda şeirləri dərc olunub.
Ancaq biz Sevindik Nəsiboğlunu nə Puşkinlə, nə Cabbarlı ilə, nə də Sabirlə müqayisə edirik. Və qətiyyən bu fikirdə deyilik, 15 yaşı hələ tamam olmamış, amma 7-8 yaşlarından mətbuatda şeirləri ilə çıxış edən və 15 yaşında artıq 5 kitabın müəllifi olan Sevindik Nəsiboğlu Azərbaycanın böyük şairi olacaq. Yox! Qarşıda aylar, illər var və Sevindiyin özünü əsl şair kimi təsdiq edəcəyi tarix hələ qabaqdadır. Ancaq bu 5 kitab və o kitablarda toplanan şeirlər, publisistik məqalələr mənə haqq verir deyəm ki, Sevindik Nəsiboğlu istedaddır.
15 yaşı hələ tamam olmayana bizdə uşaq deyirlər, ya da ilk gənclik dövrünü yaşayan… Amma ona nə uşaq deyirəm, nə də yeniyetmə.
Sevindik Nəsiboğlu tanrının ona bəxş elədiyi bu mənəvi qüvvənin hələ başlanğıc mərhələsini yaşayır. Amma şəxsən məndə böyük bir inam hissi var ki, onun istedadı daha da parlayacaq.
Onun ilk şeirlər kitabının adı “Dünyamsan Azərbaycan” adlanır (2018). 10 yaşı vardı o zaman. Bu kitabda toplanan şeirlər vətənpərvərlik ruhunda qələmə alınıb. 10 yaşlı uşağın – məktəblinin Vətən sevdalısı olması sizə heç də qəribə görünməsin. Vətənpərvərlik – Vətən sevdası təkcə ailədən, məktəbdən gəlmir, həm də süddən, qandan gəlir. Bu şeirləri yazanda Azərbaycanın cənnət guşələri – Qarabağ hələ işğal altında idi. Bir çox şairlərimizin şeirlərində bədbinlik, ümidsizlik motivləri ilə qarşılaşırdıq. Və bunun da səbəbi vardı. Bizə elə gəlirdi ki, daha Qarabağı – Şuşanı itirmişik. Amma 2020-ci ilin 44 günlük Vətən müharibəsi bütün bu bədbinliyə son qoydu. Sevindik Nəsiboğlu heç də bədbinliyə qapılmırdı. Heç bir şeirində mənə rast gəlmədi ki, o, tam kədərli olsun, ağlasın-sıtqasın, qəm-qüssəyə batsın.
Bura Natəvanın yurdu,
O, sinəndə yuva qurdu.
Yaşasın qəhrəman ordu,
Narahat olma, Qarabağ.
“Könüllərə yol gəzirəm” (2020) və “Möhtəşəm zəfərin nişanəsi” şeirlər kitablarında isə Sevindik Nəsiboğlunun addımları daha inamlıdır. Hiss edirsən ki, o, şeiriyyət aləmi deyilən bu böyük mənəvi Vətəndə özünü təsdiq etməyə can atır, bir gənc şair kimi axtarışlar aparır. Çalışır ki, hər hansı bir şeirində öz ürəyindən keçən hisslərini, duyğularını poeziya dili ilə oxucularına çatdırsın.
O şeirləri oxuyuruq və görürük ki, Sevindik başdan ayağa, misradan misraya Azərbaycançıdır.
2020-ci ilə qədər yazdığı şeirlərdə mövzu müxtəlifliyi diqqəti cəlb edir. Vətənpərvərlik mövzu deyil, içdən qandan gələn şahanə duyğudur və Sevindik ordumuza, Şəhidlər xiyabanına, Azərbaycan əsgərlərinə, ayrı-ayrı qəhrəman oğullarımıza həsr etdiyi şeirlərində Vətənləşir. Təfsilata varıb şeirlərdən parçalar nümunə gətirə bilərik, yalnız “Vətən bayatıları”na üz tutaq:
Arar Şuşanı gözüm,
Qalmayıb canda dözüm.
Şuşasız üzüm gülməz,
Ağlayır kəlməm, sözüm.
Könüllərə yol gəzən Sevindik Şuşadan – Qarabağdan, Kəlbəcərdən, Xocalıdan keçir, yolu Naxçıvana, ana torpağımızın bir çox guşələrinə bağlanır.
Mən bilmirəm o, Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin, Sabirin əsərlərinə necə bələddir, amma onlara sevgisini əsirgəmir: “Dünya var olduqca yaşayacaqlar Nizami, Nəsimi, Füzuli, Sabir”. Ümumən, Sevindiyin öz doğma Azərbaycanının böyük sənətkarlarını vəsf etməsini alqışlayıram. Bakıxanov, Sabir, Müşfiq, Cabbarlı, Cabir Novruz, Vaqif Səmədoğlu… Hiss edirəm ki, onun mütaliə dairəsi də genişdir – amma bu mütaliə həm də sevgiylə yoğrulur. Vaqif Səmədoğlunun əziz xatirəsinə həsr etdiyi bir şeiri daha çox xoşladıq:
Gözlərdə bir sükut var,
Hər gün təzələnir.
Qaranlıqlar arasında,
Hər gün pislik gəlir, gedir.
Sanki mən baltalanmışam,
Yerdə qıvrılır yazıq bədənim.
Gecə keçir, gecə keçir,
Pərdələr açır səhəri.
Sanki mən bahalanmışam
Yaşamağa qoymurlar məni
Səhərə bir inamla,
Açıram pərdələri.
Pislik məni gözləyir
Yola verirəm sevincləri.
Poemalarına gəldikdə bu janrda qələm çalma çox məsuliyyətli işdir. Cavid haqqında poema yazmaq o deməkdir ki, sənin içində, ruhunda və duyğularında bir Cavid var.
Mən Sevindik Nəsiboğluya şeirlə bağlı bir-iki tövsiyəmi bildirmək istəyirəm.
1. Onun əsl, mükəmməl şair olacağına inanıram. Amma o mükəmməlliyə yetişmək üçün şeirlərində obrazlı fikir söyləmək səviyyəsi də lazımdır. Bir az məzmunçuluqdan, nəqilçilikdən uzaqlaşmaq gərək.
2. Bizim şairlərdən Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Arazı, Musa Yaqub, Əli Kərimi, Sərdar Əsədi, Ramiz Rövşəni, Vaqif Bayatlını diqqətlə oxu. Onları təqlid etmə, amma şairlərdən öyrən – sözə necə obrazlı yanaşıblar.
3. Səməd Vurğunu da, Rəsul Rzanı da, Hüseyn Arif, Nəbi Xəzrini də Süleyman Rüstəmi də oxu. Ümumiyyətlə, əvvəlki sənətkarları tanı, quruluşa – onların hansı dövrdə yaşadıqlarına əhəmiyyət vermə. Şeir şeirdir. Onları ona görə dönə-dönə oxu ki, şeiriyyətləri gözəldir.
4. “Azərbaycan” və “Ulduz” jurnallarını – onların hər sayını al, oxu. Ədəbi mənzərə ilə tanış ol.
5. Təkcə “Kredo”da yox, başqa qəzet və jurnallarda da dərc olun, qoy səni yaxşı tanısınlar. Sağ olsun Əli Rza Xələfli, səni tanıtdı, amma dairəni genişləndirmək lazımdır. Ədəbiyyat əyləncə deyil, sən bunu yaxşı başa düşürsən.
Sevindik Nəsiboğlu “Ulu Naxçıvanım” və “Möhtəşəm zəfərin nişanəsi” publisistik kitablarının da müəllifidir. “Ulu Naxçıvanım” məqalələr toplusunu, elə “Naxçıvannamə” də adlandırmaq olardı. Əgər mən onun şairliyinə mükəmməllik arzulayıramsa, publisistikası haqqında daha yaxşı fikirdəyəm. O, artıq əsl publisistdir! Özü də onun publisistik yazılarını bədii publisistika adlandırıram. Bu publisistikanın qəhrəmanları da bizə tanışdır – 44 günlük zəfər müharibəmizin qəhrəmanlarıdır…
Mən Sevindik Nəsiboğluya – bu 15 yaşlı gənc istedada inanıram. Yoluna davam et, Sevindik! Gələcək səni gözləyir! Üzü dan yerinə!
Kürçaylının doğum və ölüm tarixləri fevral ayına təsadüf edir.
52 il yaşasa da, yaradıcılıq bioqrafiyası zəngin olan nadir şairlərdəndir.
Dantenin “İlahi komediya”sını dilimizə çevirib. Yesenindən tərcümələrini “Yesenin səltənətinin Azərbaycandakı açarı” adlandırıblar. “Fillər də ağlayır” şeirinə cavab olaraq, Təbrizdə Bulud Qaraçorlu Səhənd “Əliağa Kürçaylıya məktub” poemasını yazıb. Əliağanın “Durnalar cənuba uçur” poeması Cənub mövzusunda yazılmış ən yaxşı əsərlərdəndir. Sevgi şeirlərində səsi, nəfəsi, ifadə tərzi, üslubu, obrazlar aləmi qeyri-adidir. “Gedək üzü küləyə”, “Təki sən səslə məni”… kimi sevgi şeirləri nəğməyə çevrilib, yaxud “Bir sən, bir mən olum, bir uçuq kaha – / Heç nə istəmirəm taledən daha” misraları heç nəğməyə çevrilmədən belə Azərbaycanda dillər əzbəri olub. “Dənizdə ay çimirdi” şeiri Yahya Kamalın “Nəzər” şeiri ilə müqayisəli təhlilə imkan verən şeirdir. Kürçaylı Muğanı tərənnüm edib. Onun Muğandan ilham alan təbiət lirikasında əhval başqadır: “Torağay torpağı ayaqlarıyla / Çörək üzü kimi naxışlayıbdır”. O, Muğan torpağına qədim Muğ kahinləri kimi ilahi dəyər verib. Ağır və ləngərli təhkiyəsi olan “İnsan həsrəti” poemasında Muğanlı insanların mifoloji geneologiyasını yaratmağa cəhd edib. Onun şair ilhamı Muğan torpağının üstündə gəzmir, əksinə, Muğanı başı üzərinə qaldırıb, bayraq kimi dalğalandırır. Nə sirdirsə, eyni torpağın övladları – XX yüzilin ilk illərində Əli bəy Hüseynzadə Ər Manas haqqında ilk elmi fikri dövriyyəyə buraxıb, Manas barədə Azərbaycanda ilk şeiri (həm də ən gözəl şeiri) XX yüzilin 70-ci illərində Ə.Hüseynzadənin eloğlusu Kürçaylı yazıb. Azərbaycan siyasi lirikasının bənzərsiz örnəklərindən olan “Yedək gəmisi” şeiri də onundur. Dramlar, komediyalar qələmə alıb. O, “Daşlar Qobustanda şöhrətə dönüb, / Daşlar yetim qalıb Xudafərində…” deyəcək qədər Azərbaycanı bütöv görə bilən iti fəhmli şairlərdən idi. Mikayıl Abdullayevin çəkdiyi və Azərbaycanlıların təsəvvüründə Nəsiminin obrazı olaraq sabitləşmiş portretdəki gözlər, qaşlar, üz cizgiləri Əliağaya məxsusdur.
Neftçalada, İmamverdi Əbilovun arxivində Kürçaylının məktubları, şairin evimizdə olarkən xatirə dəftərinə yazdığı unikal qeydlər, birgə çəkdirdikləri şəkillər var. Amma səmimiyyətinin aşırılığı ilə məni hər zaman iki sənəd daha çox heyrətləndirib. Biri Əliağa Kürçaylının 1961-dən 62-yə keçən gecə, yəni yeni il gecəsi axşamı xatirə dəftərinə yazdığı qeyd, digəri də elə həmin il, yəni 1962-ci il oktyabrın 9-da yazdığı məktubdur.
Nə gözəl günlər var imiş. Dekabrın 31-də ailə üzvləri ilə bir yerdə yeni il gecəsini keçirmək üçün bir-birinə qonaq gedirmişlər. Göy üzlü xatirə dəftərini vərəqləyirəm. Əliağa Kürçaylının yazdığı ürək sözləri: “Adam unudulmaz dəqiqələri həmişə yaşamır. Ona görə də belə dəqiqələrin qiyməti ölçülməz olur. 1962-ci ilə keçən bu gecədə mən belə unudulmaz gecələrdən birini yaşadım. Ürək arzulayan dostun məclisindən daha gözəl nə ola bilər, İmamverdi müəllim? Belə bir dəqiqəni mən sizdə yaşadım. (Daha doğrusu, öz evimizdə. Elə deyilmi, qardaş?) Əliağa Kürçaylı. 31.XII.1961 – 01.01.1962“.
Və bir də 1962-ci ildə yazdığı məktub:
“9 / X – 62
Əziz qardaşım İmamverdi!
Vəfasız qardaşından salamlar! Ümumiyyətcə, öz günahına səbəb axtaran, üzr üçün bəhanə gətirən adamlardan mənim əsla xoşum gəlmir. Desəm ki, sənə zəng etməməyimə və ya məktub yazmamağıma səbəb, tutaq ki, işimin çoxluğu, başımın qarışıqlığı olubdur – sən bu üzrü qəbul etmə.
Necə yəni işim olub? Qardaşı, ürək dostunu yada salmaqdan da böyük iş ola bilərmi? Beləliklə, mən öz hərəkətimi səmimi olaraq məsuliyyətsizlik və ya başısoyuqluq adlandırıram ki, bunu da adama bağışlamazlar.
Ancaq bir məsələni yəqin ki, sən mətbuatdan oxumusan – Mən Tacikistana getmişdim. (Öz aramızdır, qeyri-iradi olsa da, deyəsən, günahım üçün səbəb tapdım). Oktyabrın 3-də Bakıya qayıtdıq. Bəxtiyar da getmişdi. O, gələn günün səhəri Moskvaya getdi. Görürsən, ömür təkərlər üzərində keçir. Sənin xəstələnməyin məni daha çox dilxor elədi. Axı sən niyə hər şeyi ürəyinə salırsan? Qardaş, müasir zamanda əksikləri düzəltmək üçün bir insan ürəyi heç nəyə yaramır. Ona görə də bəzən, rus demişkən “maxni rukoy!” Yusif Səmədoğlu iki aya yaxındır ki, bu lənətə gəlmiş ürəyin vəfasızlığı üzündən xəstəxanada yatır. 25-26 yaşlı bir gəncin ürəyindən şikayəti, mənə elə gəlir ki, bir ibrət ola bilər. Qaldı məktubundakı bədbin əhval-ruhiyyə, məni heç açmadı, xüsusən, sənə yaraşmır. Hələ qabaqda görüləsi o qədər iş, böyüdüləsi uşaq, yazılası əsərlər var ki! Müdafiəni qurtar, sonra bir 5-6 il elmi işlə (akademizm mənasında) məşğul olma. Yalnız dövri mətbuat üçün məqalələr yazarsan. Yay aylarında isə çıxarıq səyahətə.
Bu belə.
Rəsul haqqında məqaləni qurtar gətir. İslam məsələsinə gəlincə, onu sabah soruşaram. Amma açığını deyim ki, heç inanmıram. O öz redaksiya işini elə bir qarınağrısı ilə görür ki… Belədir də, qabiliyyətsiz adam oxlov kimi düm-düz olur. Qabiliyyətli adam isə tənək kolu kimi!
İndi isə özümdən:
Poemanı qurtarmışam. Bir parçası keçən ay “Azərbaycan gəncləri”ndə çıxdı (reklam xatirinə). Bütövlükdə (qlavlitdən keçsə) jurnalın 10-cu nömrəsində çıxır. Kitab məsələsinə gəlincə Azərnəşr gələn ilin planına mənim şeirlər kitabımı salıb, əgər fövqaladə bir hadisə olmasa çıxar.
Bu da belə.
Qardaş, mən də yaman darıxıram. Tacikistanda da o qədər o yan-bu yana qovdular ki… Görüş və yemək!
Rayona özüm də çox gəlmək istəyirəm. Hələlik gözləyirəm. Görək bu pambıq cəlladımızla haqq-hesab necə olacaq!.. Çünki gəlib vəziyyəti elə görəndə adam dünyadan əlini üzmək istəyir. Bakıya gəlməyin məni sevindirdi. Gəl, oturaq, dərdləşək.
Bu qədər.
Bacıma, balalara çoxlu-çoxlu salam de. Özün də gələndə ağıllı-başlı ürək gətir. Xəstəlik söhbətini təmiz unut!
Sizin Əliağa”.
Kürçaylı bizə çox gəlmişdi.
1963-cü il oktyabr ayında Süleyman Rüstəm, Vladimir Qafarov, Qılman İlkin, SSRİ dövlət himninin müəllifi, şair Qarold Registanla birgə. 1964-cü ildə bəstəkar Rauf Hacıyevlə bir yerdə…
Sonuncu gəlişinin tarixini dəqiqləşdirmək üçün atamın gündəliklərinə baxıram. 31 may 1978-ci il imiş. Kürçaylının ölümünə 19 ay qalıbmış. Neftçalada Sabir günləri çərçivəsində tədbir keçiriblər. İkisi də çıxış edib. Şəkilləri də var. İclasda yanaşı oturublar. Kürçaylının elə şəkli başqa yerdə yoxdu. Kim bilir, bəlkə də son şəklidir. Və Kürçaylı artıq “Dözmür dalğalara ömür gəmisi, / Sonuncu sahilə çatıram demək” misraları ilə başlayan “Mən olmayanda” şeirini yazıb. Həmin görüş barədə İmamverdi Əbilovun gündəliyindən: “Yanaqları qürub şəfəqini xatırladırdı. “On dörd il əvvəl, məhz bu ayda sizə gəlmişdim. Onda elə bilərdim ki, məni təbiət deyilən bu ulu ananın qoynundan qorxunc fil xortumları da qopara bilməz. Amma indi…” Biganə təbəssümlə susdu”.
Son görüşləri isə bu söhbətdən bir il yeddi ay sonra, Kürçaylının son günlərində – Kürçaylının evində olub… “Qupquru dodaqları zorla bir-birinə yaxınlaşdı, elə bil qeybdən gələn qırıq-qırıq kəlmələr eşidildi: “El-oğ-lu… Mən-dən sə-nə əma-nət…” Sözünün ardını deyə bilmədi, buna taqəti çatmadı, zorla açılan gözlər yavaş-yavaş qapandı…”
Ötən əsrin xeyriyyəçiləri haqda çox deyilib,çox yazılıb.Onlardan biri haqqında maraqlı bir kitab diqqətimi çəkdi və həmin tanınmış şəxsiyyət haqqında yazı hazırlayıb redaktorla məsləhətləşmək üçün yuxarı mərtəbəyə qalxdım. Üzündə mərhəmət qarışıq nur saçılan bu ziyalımız,özünün də tez-tez işlətdiyi sadə bir müəllimin oglu,lakin elə bir müəllimin ogludur ki ,o müəllim respublikamızda və ondan da kənarda böyük nüfuz və hörməti ilə seçilən,öz ziyası ilə ətrafa nur paylamış və bu nurun işıgına yüzlərlə tanınmış məşhurlar toplaşardılar. Bu ,hamımızın hörmətlə andıgımız Neftçalanın adlı-sanlı əsil ziyalısı,əməkdar müəllim İmamverdi Əbilov idi…
Onunla respublika elmi-praktik konfranslarında,müxtəlif tədbirlərdə görüşərdik.Fasilədə harda çox toplaşanlar vardısa bilirdik ki,orda İmamverdi müəllim var.Hamı onun maraqlı iş metodları ilə tanış olmaq istəyir,onunla şəxsən görüşmək istərdi .O,ciddi görünsə də çox sadə,alicənab, zarafatcıl,yüksək mənəvi keyfiyyətləri özündə cəmləşdirən bir insan,gözəl ailə başçısı,geniş dünya görüşünə malik bir şəxsiyyət idi.Onun ətrafında görkəmli alimlər,şairlər, yazııçılar,müxtəlif sahələrdə çalışan dövlət adamları,bəstəkarlar və digər tanınmışların olması onun nə qədər səmimi,dostcanlı,qonaqpərvər olmasının barız nümünəsidir. İmamverdi müəllim gənc nəslin təhsilə,elmə olan maragını müxtəlif vasitələrlə artırmagın yollarını özü bilməklə yanaşı gənc müəllimlərə də öyrədirdi.
Respublika mətbuatında bir- birindən oxunaqlı yazılarla çıxışları daim maraqla qarşılanırdı.Məqalələri,xatirələri əldən-ələ gəzirdi… Ata ocagının layiqli davamçısı və bu gün “Ədəbiyyat”qəzetinun baş redaktoru Azər Turanın atası haqqında xatirələrini dinlədikcə kövrək hisslərin təsirindən yaşaran gözlərinin şahidi olduq….Onunla həmsöhbət olmaq, dinləmək nə qədər xoş oldugunu həmkarları da təsdiq edərlər…Azər müəllim nələrdən,kimlərdən söhbət açmadı..? Səməd Vurgunun,Bəxtiyar Vahabzadənin,,Xudu Məmmədovun,Cabir Novruzun,Qabilin və bir çox tanıınmış .şair. və yazarların evlərində atası ilə olan maraqlı xatirələrini elə həvəslə yada salıb danışırdı ki,…Söhbət əsnasında onu da qeyd etdi ki,evlərindəki pianonu bacısı istəyibmiş ki,aparsın.Lakin atasının vəsiyyətinə görə heç kəsə verilməyib.Bilirsiz niyə?
Çünki,o pianoda evlərində qonaq olan Qara Qarayev, Emin Sabitoglu və digər bəstəkarlar həmin pianoda çalıblarmış… Müsahibim elə maraqla,elə maraqlı insanlardan söhnət açırdi ki,vaxtın necə keçdiyini hiss etmədik.. Xstitələr məni o illərə apardı….Görün, nə qədər tanınmış simaların əhatəsində olub bu ailə və bu ailənin ləyaqətli oglu, yazıçı Azər Turan!!! Birinci dəfə kiçik esse ilə ədəbi mühitə ilk addımlarını atan bir gənc- bu günün tanınmış ziyalısı,yazıçı-publisist ,tədqiqatçı,redaktor və ən əsası gözəl ailə başçısı,sədaqətli dost,səmimi gözəl İnsan!!
Bu yazını hazırlayarkən çox məsələləri açıqlamadım,çünki yazdıqca yazmaq olardı….(ardı var…)
Azər müəllim ,sizə möhkəm can saglıgı,ədəbi – bədii yaradıcılıgınızda.yeni-yeni ugurlar arzulayıram. Burda atalar sözü yadıma düşdü:”Ot kökü üstə bitər”!
AJB-nin üzvü, DAMM-nın Ekspertlər Şurasının sədri,“Qürur” Bədii Yaradıcılıq Mərkəzi Nəzdindəki” Xaribülbül” Ədəbi Məclisinin sədri, ”Yazarlar”jurnalının əməkdaşı, SİM İB -in Fəxri üzvü.
Bu gün Tanınmış yazıçı-publisist, araşdırmaçı alim Azər Turanın ölməz Hüseyn Cavidin ağrılı həyat hekayəsinə həsr etdiyi “Atam, anam, qardaşım, mən və Stalin”adlı əsəri üzrə səhnələşdirilmiş tamaşanın Aktyor Evində düzənlənən premyerası baş tutub. Fotolar:
Şəkidə yaşayıb-yaradan tanınmış şair Zaur İlhamoğlu Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv qəbul olunub. Bu barədə o: – “Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü oldum. Mənə etimad göstərən, yaradıcılığıma dəyər verən, mütəmadi soruşan, maraqlanan, uğuruma sevinən hər kəsə sonsuz minnətdarlığımı bildirirəm!” – deyə öz sosial şəbəkə hesabında sevincini çoxsaylı oxucuları ilə bölüşüb. Mənbə: facebook.com
Salam olsun, dəyərli qələmdaşlar və çox dəyərli oxucular! Həmd olsun Uca Yaradana! Bugünkü söhbətimiz “Nə məsləhət verirsiniz?” sualına cavab olaraq qələmə alınmışdır. Söhbətə başlamazdan əvvəl onu qeyd etmək istəyirəm ki, bu suala əsasən gənc yazarlar və ya canında yazmaq həvəsi olub, bir türlü başlaya bilməyənlər, bir də hər şeyə maraqlı oxucular müxtəlif görüşlərdə, oxucu məktublarında cavab axtarırlar. Yazı, kitab aləmi haqqında bu cür şikayətlərlə dolu bir fonda ilk addımlarını atmağa tərəddüd edən gənc yazarlar kimi, eyni zamanda diqqətli oxucular da eyni suala cavab axtarışındadır. Qələm adamları “nədən yazım”, “necə yazım”, “necə başlayım”, “kimdən örnək alım” kimi suallara cavab axtararkən, oxucular da həmən-həmən ekvivalent “nə oxuyum”, “kimi oxuyum” kimi sualların cavabını arayırlar. İstənilən cavabı diqqətlə dinləyir və ya oxuyurlar. İnanıram ki, hamımız nə vaxtsa bu suallarla üzləşmişik. Şəxsən mənə gəlincə bu sual ətrafında şifahi olaraq dəfələrlə danışıb fikir bildirmişəm (bu mövzuda internetdə bir neçə variantda video material da var). Hətta o qədər təkrar-təkrar danışmışam ki, artıq danışdıqlarımı özüm də əzbərləmişəm. Sual aktual olduğuna görə və həm də bu günün, bu yaşımın fikirlərini qeyd etmək məqsədi ilə məlum sual ətrafında olan, dəfələrlə təkrarladığım fikirlərimi yazı şəklinə salmaq istədim. Keçək mətləbə.
Tarixə söykənməyən gələcək yoxdur və ya qol-budaqlı ağaca sağlam kök lazımdır düşüncəsi ilə adətən bu mövzuda olan söhbətlərimə ötən əsrdə qələmə alınmış Makulunun “Səttarxan” və müəllifinin kimliyinə belə ehtiyacı olmayan “Əli və Nino” kitablarını misal çəkməklə başlayıram. Müasir dövrümüzdən Aqil Abbasın “Dolu” sunu nümunə kimi təqdim edir və hələ elə də böyük auditoriyanın tanımadığı rəhmətlik Qələndər Xaçınçaylının “Güllə işığında” povesti, Əli bəy Azərinin “Hərbi Zəngilan”ı haqqında məlumat verirəm. Aydın məsələdir ki, danışanda müxtəlif sualları yazar üçün ayrı, oxucu üçün daha uyğun formada cavablandırmaq imkanı geniş olur. Çalışacağam ki, “Nə məsləhət verirsiniz?” sualına ümumi fikirlərimdə dəyişikliyə yol vermədən hər iki tərəf üçün yığcam və əhatəli şəkildə 22 mart 2022-ci il üçün olan qeydlərimi sizlərlə bölüşüm. Birinci onu bildirmək istəyirəm ki, fikirlər subyektivdir, əksini düşünənlərin fikrinə hörmətlə yanaşıram. İkinci yazıya “ondan xəbəri yoxdur”, “bundan xəbəri yoxdur” düşüncəsi ilə yanaşanlara xatırlatmaq istəyirəm ki, istər elektron, istərsə də ənənəvi qaydada ortalığa çıxmış nümunələrlə tanışam. Üçüncü hər hansı bir suala cavab verəndə istənilən şəxs elə örnəklərdən istifadə etməlidir ki, ən azından bu nümunə müsahibinə tanış olsun. Məsələn, Azərbaycan reallığında ağaclardan söhbət gedirsə, “palıd”, “qoz”, “nar” ağacları daha çox hamı tərəfindən tanınır, nəinki, “evkalipt” və ya “baobab”. Belə bir əhatəli girişdən sonra yazının əhatə edəcəyi dövrlər və meyar kimi götürülmüş kriteriyalar barədə də qısaca məlumat vermək istəyirəm. Çünki bu vacib məsələlərin mətləbə birbaşa dəxli var. Mənim sizlərə təqdim edəcəyim örnəkləri seçməmdə əsas meyarlarım faydalılıq, tanıtmaq və tanınmaq, özünə yer tutmaq bacarığı, müstəqil olmaq qabiliyyəti, ən əsası heç kimə, heç nəyə fikir vermədən yaxşıları öyrənib tətbiq etməklə öz işi ilə məşğul olmaq, daim axtarışda olmaq, təkmilləşmək, görünə bilmək, seçilməyi bacarmaq. Bu sadaladığım qabiliyyətlərlə seçilmək, fərqlənmək 1920-ci ilə qədər birinci, 1920-1990 ikinci və 1990-dan sonra üçüncü (bu dövrü də 1990-2000, 2000-2010, 2010-2020, 2020-dən sonra) dövr olmaqla olduqca müxtəlif tələblər və şəraitdə baş verdiyini unutmamalıyıq. Bütün bu bölgülərin fövqündə dayanaraq müxtəlif dövrlərin keşməkeşlərinə sinə gərərib indi də mətin addımlarla sıralarımızda addımlayn bir qrup müasirlərimiz olan qələm adamları var ki, onlar çağdaş ədəbiyyatımızın məhəng daşlarıdır.
DÖVRLƏR VƏ TƏLƏBLƏR HAQQINDA
1920-ci illərə qədər bizim qənaətimiz üçün əsas olan meyarlar keyfiyyət baxımından təxminən indiki (1990-cı illərdən sonra) kimi idi. Yəni yalnız öz şəxsi keyfiyyət və bacarıqlarınız (həm yaradıcılıq, həm də maddi baxımdan) əsasında uğur qazana bilərdiniz.
1920-1990-cı illərdə vəziyyət bir az fərqli idi. Beləki, yaradıcılıqda müəyyən korrektələr olmaqla demək olar ki, maddi problem yox idi. Yəni yaradıcılıq qənaətbəxş olduqdan sonra, maddi həllə yol tapmaq (təbii ki, bu məqamda da şəxsi keyfiyyətlər, bacarıqlar əsas amil olub) mümkün idi.
1990-lardan sonra baş verənlər çoxumuzun göz qabağındadır. Məncə ən qarışıq dövr 1990-2000-ci illər hesab olunmalıdır. Bu həm fürsətlər, həm də çətinliklər baxımından eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Ümumiyyətlə, istənilən sahədə uğur qazanmaq üçün şəxsi keyfiyyətlər önəmlidir. Bu mövzuda söhbətə məsələyə dolayısı ilə aidiyyəti olan “utananın oğlu olmur” atalar sözü ilə nöqtə qoymaq istəyirəm.
2000-2020 zəngin təcrübə və püxtələşmə dövrü kimi səciyələnməlidir.
Ən maraqlı və real vəziyyəti əks etdirən dövr indi başlayıb (2020-ci ildən). Necə deyərlər, “bu meydan, bu şeytan”.
Birinci dövrə baxdıqda kimləri xatırlayırıq, Abbasqulu Ağa Bakıxanovu, Mirzə Fətəli Axundovu, Nəriman Nərimanovu, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi, Üzeyir Hacıbəyovu, Həsən bəy Zərdabini və b. Şərhə ehtiyac duymuram.
İkinci dövrün süzgəcindən keçib (birinci dövrlə əlaqəli şəxslər də daxil olmaqla) gələnlər; Süleyman Sani Axundov, Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm, Mir Cəlal, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, İsmayıl Şıxlı, Bayram Bayramov, İlyas Əfəndiyev, Cabir Novruz, Fərman Kərimzadə, Fikrət Qoca, o taylı-bu taylı Şəhriyar və b. Bu dövrün ortalarından və sonlarından ədəbi fəaliyyətə başlamış və çoxu bu gün də yaradıcılığını uğurla davam etdirən dövrlərin fövqündə dayanmış, çağdaş ədəbiyyatımızın məhəng daşları adlandırdığımız Bəxtiyar Vahabzadə (2009-cu ildə vəfat edib), İsa Muğanna (2014-cü ildə vəfat edib), Anar, Elçin, Çingiz Abdullayev yaradıcılığı Azərbaycan ədəbi irsində xüsusi yer tutur.
Çingiz Abdullayevi Azərbaycan ədəbi mühitində bu dövrlərin kəsişməsində möhkəm dayanaraq ədəbiyyatı cəmiyyətə, kitabı oxucuya qırılmaz tellərlə bağlayan mühüm fiqur kimi dəyərləndirmək lazımdır. Bu yöndə onun xidmətləri danılmaz və əvəzolunmazdır.
Bəxtiyar Vahabzadə, İsa Muğanna, Anar, Elçin və Çingiz Abdullayev kimi çağdaş ədəbiyyatımızın məhəng daşları adlandırdığımız örnək şəxsiyyətlərin üzərindən onların da içində olduğu üçüncü dövrə nəzər salsaq, Aqil Abbas, Akif Əlini, Sabir Rüstəmxanlı, Kamal Abdullanı, Yunus Oğuzu, Rəşad Məcidi, Elxan Elatlını, Varisi, Musa Ələkbərli, Səlim Babullaoğlunu, Vüqar Əhmədi, Azər Turan, Firuz Mustafa, Elçin Hüseynbəylini, Əli bəy Azərini, İlqar Fəhmini, Kənan Hacını, Sayman Aruzu, Fərid Hüseyni, Rövşən Abdullaoğlunu, Nicat Həşimzadəni, İntiqam Yaşarı görürük. Və təfərrüata keçməzdən əvvəl bir məqamı vurğulamaq istəyirəm. Necə ki, bu gün (22 mart 2022 – ci ildə) böyük əminliklə Çingiz Abdullayevi bir vaxtlar dahi Üzeyir Hacıbəyovun gördüyü işi ləyaqətlə və böyük əzmlə davam etdirərək ədəbiyyatla cəmiyyət, ədəbi-bədii yaradıcılıq məhsulu ilə kütlə-oxucu arasında möhkəm əlaqə, bağ yaradan şəxs kimi təqdim edirik, Rövşən Abdullaoğlu da eyni ilə gələcək nəsillər üçün bu vəhdəti qoruyacaq real namizəddir. Onun bu missiyanın öhdəsindən ləyaqətlə gələcəyinə inanıram. Xahiş edirəm ara-sıra bu tərz qeydləri oxuyarkən fiklərimizi əsaslandırıb, söykəndiyimiz meyarları unutmayaq. Mümkün qədər konkret və əhatəli izahatdan sonra “Nə məsləhət verirsiniz?” sualına cavab olacaq və yuxarıdakı qaydada əsaslandırılmış müasirlərimiz olan örnək yazarlar barədə danışmazdan əvvəl bir qeyd də etmək istəyirəm. Mənim yazdıqlarım tam subyektivdir. Və mən sadəcə fikirlərimi sizlərlə bölüşürəm. Bu heç vaxt məsləhət kimi qəbul edilməməlidir. Mən sualı eyni ilə eşitdiyim, oxuduğum kimi, mənə ünvanlanmış qaydada yazmışam. Ümumiyyətlə, bir şəxsin yaxınlıq və qohumluq, subardinasiya dərəcəsindən asılı olmayaraq digər şəxsə məsləhət verməsi qəbuledilməzdir. Bu ən yaxşı halda tövsiyə formasında ola bilər. Bu yöndə ən təqdirəlayiq hal örnək göstərməkdir.
ÇAĞDAŞ ÖRNƏK YAZARLARIMIZ:
Aqil Abbas – şair, yazıçı, siyasətçi. “Ədalət” qəzeti idarəçiliyindədir. Xalqla bağlı istənilən məsələyə söz adamı olaraq anındaca mövqe bildirir.
Sabir Rüstəmxanlı – şair, siyasətçi. Mövqe sahibidir. Nəzarətində nəşriyyat var.
Çingiz Abdullayev – yazıçı. Dünyanın müxtəlif yazar klub və dərnəkləri, nəşriyyatları ilə əlaqəsi var.
Yunus Oğuz – yazar, həm də “Olaylar” informasiya agentliyi və eyni adlı qəzet idarəçiliyindədir.
Varis (Varis Yolçuyev) – yazar, həm də “168 saat” qəzeti və digər mətbu orqanlarla, TV-lərlə birgə fəaliyyət göstərir.
Rəşad Məcid – şair, həm də “525-ci qəzet” idarəçiliyindədir. Bundan əlavə saytlardan, sosial şəbəkələrdən, TV-lərdən, müxtəlif internet kanallarından, bir sözlə fayda verəcək yazılı və görüntülü bütün dəstək variantlarından böyük ustalıqla istifadə edir.
Elxan Elatlı – yazar. Heç kimə, heç nəyə fikir vermədən öz işinə konsentrasiya olaraq fasiləsiz və nümunəvi fəaliyyət göstərir. Əsl müasir yazıçıdır.
Azər Turan – tənqidçi, publisist. Təyinatla “Ədəbiyyat qəzeti”nə rəhbərlik edir. Gücü çatdığı qədər bölgələrdə yaşayıb-yaradan yazarlar da daxil olmaqla bütün qələm adamlarına dəstək olmağa çalışır.
Musa Ələkbərli – şair, naşir. Bacardığı qədər yazarlara kitab işində dəstək olur.
Firuz Mustafa – nasir, dramaturq. Yazır yaradır.
Əli bəy Azəri – yazar, səlnaməçi. “Xəzan” jurnalı idarəçiliyindədir. Mümkün qədər ədəbiyyatımız, tariximiz üçün faydalı olmağa çalışır.
Səlim Babullaoğlu – şair, tərcüməçi. Kitabçılıq, tərcümə və tanıtım baxımından fəaliyyəti misilsizdir. ATV kitab – “Parlaq imzalar” layihəsi kimi dəyərli bir iş ortaya qoymuş şəxsdir.
İlqar Fəhmi – şair, yazıçı, kinodramaturq. Bir sözlə xalq üçün faydalı ola biləcək bədii yaradıcılıqla bağlı istənilən sahədə onu görmək olar.
Kənan Hacı – şair-publisist, mücadilə edir. Bir zamanların Sabiri, Hadisi kimi mücadilə aparır. İlk anlaşılmazlıqda vaz keçən gənclər üçün nümunə olacaq müasirimiz, çağdaş yenilməz qələm adamı.
Rövşən Abdullaoğlu – yazar, psixoloq, araşdırmaçı, səyyah. “Qədim Qala” nəşriyyatının qurucusu. Yorulmadan öz üzərində işləyən, təkmilləşən və öyrəndiklərini həyatına tətbiq edib, oxucusuna təlqin edən ən müasir, ən prespektivli çağdaş örnək yazarımız.
İntiqam Yaşar – şair, təşkilatçıdır. Həyatdan nə istədiyini bilir. Uğurları bol olsun!
Dəyərli oxucum, bu çəkdiyim misallar, gətirdiyim örnəklər sadəcə bir ipucu kimi dəyərləndirilməlidir. Müxtəlif yaş qruplarından olan, olduqca keşməkeşli həyat yolu keçərək uğura, misilsiz nailiyyətlərə imza atmış bu örnək şəxslərin həyat və yaradıcılıqları ilə tanış olmağınızda “Google” dostumuzun xidmətindən və kitabxanalardakı kitablardan istifadə edə bilərsiniz. Atalar yaxşı deyib: – “Gör, götür dünyasıdır.” Və inanıram ki, təqdim etdiyim bu “açar söz”lərdən istifadə etməklə özünüz üçün böyük imkanlar vəd edən geniş bir dünyaya qapı açmış olacaqsınız. Uğur bələdçiniz olsun. Bu yazının ancaq və ancaq bir məqsədi var faydalı olmaq. Vəssalam!
Sona qədər həmsöhbət olduğunuz üçün təşəkkür edirəm. Çox sağ olun!
22.03.2022. Bakı.
Qeyd:
Məqalə müxtəlif saytlarda dərc olunmaqla yanaşı müəllifin “Qələmdar-2” (məqalələr), Bakı , 2022. səh. 160-165. və “Seçilmiş əsərləri” (ikinci cild), Bakı, 2022. səh. 395-403. kitablarında da yer almışdır.
Bu gün gözəl insan, əsl ziyalı, dəyərli alim, tənqidçi, publisist, Azərbaycanın Əməkdar mədəniyyət işçisi, “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turanın doğum günüdür! Şad günü münasibəti ilə onu təbrik edir, həyat və fəaliyyətində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayırıq!
Hadisələr dəyişdikcə rejissorun və rəssamın düşüncəsinə görə səhnəyə bəzi məişət detalları qoymaq olar. Yaxşı olar ki, epoxa nəzərə alınsın. İstifadə olunan detallar “Mən”in xəyalında yaranır, sonra da yoxa çıxır. Pyes epik janrda qurulub. Hətta dialoqlar belə nəqldən yaranır. Hər bir deyilən fakt “Mən”in söylədiklərindən “oyuna” çevrilir.
I səhnə
Boş məkan… ara qaranlıqdır… Zaman görünür. Xeyli dayanıb salonda əyləşən tamaşaçılara baxır. Sonra cibindən kağız çıxarıb oxuyur.
Zaman: – 3 iyun 1937. Hüseyn Cavid. Cinayət Məcəlləsinin 68, 72, 73-cü maddələrinə əsasən ittiham olunub. 1882-ci ildə Naxçıvan şəhərində anadan olub. Yaşadığı ünvan: Bakı şəhəri, Kommunist küçəsi, ev 8. İxtisası və peşəsi: şair. İşləmir, təqaüdçüdür. Kəndli ailəsindən çıxmışdır. Təhsili: ali. Bitərəf. Milliyyəti: azərbaycanlı. Orduda xidmət etməyib. Arvadı: Mişkinaz – 36 yaşında. Oğlu: Ərtoğrol – 16 yaşında. Qızı: Turan – 13 yaşında. (Kağızı büküb cibinə qoyur. Sonra əllərini bir-birinə sürtüb yuxarı qaldırır. İşarə edir. Simfonik musiqi səslənir. Zaman sanki musiqini çalan orkestrə dirijorluq edir).
II səhnə
Qardaş: – Gecənin soyuqluğu xəfif səhər küləyinə çevrilmədədir. Quşcığazların səsi işıqlamanı xəbər verirdi… Dan yıldızı yenicə çıxır, günəş gecənin soyuq nəfəsi ilə donmuş buludları ilıq şüası ilə isidərkən mənim səadətimin dan yıldızı yenicə sönür, qaynar qəlbim isə kədər buzları ilə donurdu… Yarpaqların şehi təvəxxir edirkən, mənim gözlərim yeni-yeni yaşla dolurdu. Uf!.. Nə uğursuz gecə, nə pərişan mənzərə. Odanı məzar soyuqluğu, ölüm sükutu bürümüş. Kitablar, dəftərlər yerdə, şkafların qapıları açıq, hər şey tərpədilmiş, döşəklər yarıya qədər qatlanmış. Ümumən bir qırıqlıq. Odanın sükutunu pozan iki şeydi: quşların səsi və mışıl-mışıl uyuyan bacımın mışıltısı. Arabir anamın ah çəkməsi, boğuq hıçqırıqları eşidilirdi. Mənim qəlbim daş kəsilmişmi?.. Yox. Mənim bütün həyəcanlarım içimdə alovlanmış, içimdə sönür! Neçin?! Nə olmuş? Bir neçə saatdan sonra bacım qalxacaq, acı duyacaq, o: – babam hardadır? – deyə sorunca anam ağlayacaq, bacım da ona uyacaq. Neçin? Babam harda? Kim bilir?.. Babam gedirkən belə həmişəki kimi gülümsəyirdi. Lakin ağlasaydı daha yaxşı olardı. Mənalarla dolu bu gülüş daş ürəkləri əridər, insanın isə düşüncəsində silinməz iz buraxır…
III səhnə
Ata: – Azər düşünür… Bəlkə otuz yıldır o, hər an
Düşkün bəşərin eşqini, fəryadını inlər.
Yaqdıqca yaqar beynini bir kölgəli böhran,
Əflaka sorar dərdini, yıldızları dinlər.
Göz qırparaq ancaq ona yıldızlar edər naz,
Dilsiz və sağır göylər onun halını duymaz.
Bəsləndi küçük duyğusu azadə çocuqkən,
Pək incə tərənnümlər öpən neylər icində.
Vurğundu o həp şer ilə ahəngə əzəldən,
Ağlar və gülümsərdi təğənnilər icində.
Hər gün yaralar qəlbini bir sıtmalı röya,
Hər gün uyutur dərdini bir nəşəli xülya.
Atəşkədələr, fırtınalar yavrusu Azər
Coşduqca alevlər və köpüklər kibi cılğın…
Bəzən bayılıb sərəli bir heykələ bənzər,
Yorğun gözü həsrətli üfüqlər kibi dalğın.
Bəzən o baqışlar yenə şimşək kibi parlar,
Qəsvət savuran hiçliyi bir anda yaqarlar.
Bir gün acı bir sis o gülümsər yüzü sardı,
Yalnızlığa imrəndi, uzaqlaşdı bəşərdən.
Bir qulbəyə saqlandı ki, issızca məzardı,
Məhrum idi dünyayı saran xeyr ilə şərdən,
Yıllarca dalıb getdi o böhranlı qəfəsdə,
İnsanları özlərdi hər atəşli nəfəsdə…
IV səhnə
Mən: – Babam çaya aludə deyildi. Daha çox qəhvə içərdi. Türkiyədə olduğu vaxtlar adət etmişdi. Gecələr bəzən ana, bəzənsə özü bişirərdi. 1937-ci il iyun ayının 3-də, gecə ana yatmağa hazırlaşanda qapını döyüb anadan yatıb-yatmadığını soruşub. Ana – yox – deyib, hələ yatmamışam. Bir şey lazımdı? Heç… qəhvə istəyirdim. Bir halda ki, uzanmısan, özüm bişirərəm – deyib qapını örtüb. Baba həmin gecə həbs olunub. Sonuncu dəfə bişirdiyi qəhvəni içə bilməyib… Bundan sonra ana bir daha qəhvə bişirmədi… və içmədi… (Ana görünür. Əlində bağlama var) Görüş verdilər?
Ana: – Yox. (Pauza) Dəhşətdir…
Mən: – Nə olub?
Ana: – Bir qadın ərinin paltarlarını aldı… qan içindəydi… Deyirdi ki, dəhşətli işgəncələr verirlər… Məhbusları böyük kisələrin içinə salıb rezinlə döyürlər, dırnaqlarını çıxarırlar, dırnaqlarının altına iynə batırırlar. Qorxa-qorxa açıb baxdım… heç bir işgəncə izi yox idi… Rahatlaşdım… Dedilər ara-sıra dəyişəcək gətirə bilərsiniz…
Mən: – Baba həmişə belə vəziyyətdə işarə bildirmək üçün deyərdi: Allahu əbha.
Ana: – Hə, hə… Allahu əbha…
Mən: – Yaxşını yaman qələmə verənlər yox olurlar.
Ata: – Təmiz adına ləkə vurulması, başı-qulağı üç qəpiyə dəyməyənin qarşısında dayanıb təhqirli sözlər dinləmək, anlamaz qarşısında susmaq, anlatmağa haqqın olmamaq cəza deyilmi? Elə təhqirli sözlər deyirlər ki, dözmək mümkün deyil. Gərək nə qədər ürəksiz, şərəfsiz adam ola ki, olmayan sözləri danışa. Nə isə… sözüm çoxdu. Əfsus ki, vaxt azdı. Əsl xain yaxşıları pis adlandırıb məhv edənlərdir. Vaxt gələcək bu günahsız zavallılar üçün nə qədər təəssüf ediləcək.
Mən: – Hə… umulmaz ümid…
Zaman: – Vaxt qurtardı!..
Ana: – Vaxt nə tez çatdı?!
Zaman: – Məndən asılı olsaydı bir az da gec gələrdim…
Mən: – İnsafsızlar içində insaflılar da varmış…
Zaman Mənə tərəf hərəkət edir.
Ata: – Toxunma… nənəsimə, toxunma!
VI səhnə
Ata: – Möhtərəm Mircəfər Bağırov yoldaş! Son zamanlarda mənə və yazılarıma qarşı istər mənəvi, istər maddi cəhətdən qaba və soyuq bir keçimsizlik var. Bu da tək-tək şəxslərin kaprizindən irəli gəlməkdədir. Düz iki il bir aydır ki, həbsdəyəm, cəsarət olsa da fikrinizi bu nöqtəyə cəlb etməklə 30 ildən artıq əmək sərf edən xəstə və yorğun bir yazıçının halını düşünməyinizi rica edirəm… Dərin hörmətlə, H.Cavid.
Mən: – Rəngi solğun, kədərli idi. Dəyişilmişdi. Çox həsrətlə baxırdı bizə. Elə bil bir daha görüşməyəcəyimizi bilirdi. Çox əsəbiydi. Qəribədir, görüş vaxtı hamı bizə baxırdı… Elə bil hamı bizi nəzarətdə saxlayırdı. Baba heç dinib-danışmırdı. Sadəcə qırıq-qırıq kəlmələr. Daha çox baxırdı. Düz iki il idi görüşmürdük. Mənə çox baxırdı… Özümü saxlaya bilməyib ağladım… İyulun 4-də gəmi ilə Krasnovodska apardılar. Sonra qatarla gedib, avqustun 22-də Vladivostoka çatıblar. Ordan da gəmiyə mindirib Maqadana aparıblar. Təsəvvür edin bütün iyul, avqust aylarını, iki aya yaxın, yük qatarında yol gedib. Yollarda nə qədər dözməyib ölənlər olurmuş. Ölənləri yollarda atırmışlar…
Qardaş: – Sən bu keçənlərə yaxşı bax, yadında saxla onların simasını. Babanı həbs etməyə gələn onlar idi. Rus və erməni…
VII səhnə
Ana: – (Həbsxanadan verilmiş növbəti bağlamanı açır. Diqqətlə hər geyimi nəzərdən keçirir). Bacın məni sənə tərifləyir. Sən də razılıq vermirsən. Sonra da şərt kəsirsən ki, özüm görməsəm “hə” deyə bilmərəm. Böyük qardaşının arvadı deyir ki, “Mişkinazı çağırım gəlsin bizə, deyim, gəlsin mənim tikiş maşınıma baxsın. Sən də onu orada görərsən”. Sizə get-gəlim olmadığı üçün gəlib anamdan icazə almışdılar. Mən də gəldim. Böyük bir ev idi. Yarı hissəsindən o yana iki böyük sandıq qoyub üstünə yük yığmışdılar. Sən də oturmusan yükün arxasında. Məni də üzü yükə tərəf oturdublar. Demə, işıq dal tərəfdən düşdüyü üçün məni yaxşı görə bilmədiyindən, razılıq vermirsən. Bir neçə gün götür-qoy edəndən sonra qərara gəlirlər ki, məni bu dəfə də bacısıgilə aparsınlar. (Paltarlara baxır) İçəri girəndə gördüm, samovar qoyub, dairəvi oturub çay içirlər. Məni təyin olunmuş yerdə oturdurlar. Sənsə o biri evdə qapının arasından baxırmışsan… Razılıq verirsən… 1918-ci ildə evləndik… Sonra Bakıya gəldik… Necə gəldik? Naxçıvandan Tiflisə dörd-beş günə çatdıq. O zaman yol oradan idi. İndiki təzə yol yox idi. İllərin ağır vaxtlarıydı. Qatar gündüzlər gedir, gecələr dayanırdıq. Üç günlük yolu bir həftəyə gəlib çıxdıq Bakıya… Kiçik bir ev kirayələdik. Evdə heç nə yox idi. O çətinliklə ki, biz gəlmişdik, evə dair heç bir şey götürə bilməmişdik… Sonra hər şey yoluna düşdü… Yoxdur…
Mən: – Ana, kiminlə danışırsan?
Ana: – Nə?
Mən: – Deyirəm, kiminlə danışırsan?
Ana: – Həbsxanadan dəyişikləri götürmüşdüm… Diqqətlə baxdım, Allaha şükür ki, qan izi yoxdu… yoxdu…
Zaman: – (peyda olur) Yığışın, köçürsünüz!
Qardaş: – Necə yəni?
Zaman: – Evin kişisi olmadığına görə, evin sahəsi artıq olduğu üçün, evi təhvil verib başqa evə köçməlisiniz.
Ana: – Mümkün qədər münasib ev olsun… gündüşən…
Zaman: – Xalq düşməninin arvadı kurort istəyir. Şeylərinizi yığın. Bu gün burdan köçməlisiniz. Sovet küçəsi, ev 92. (Gedir).
Ana: – Aman Allah, nə həyət, nə ev?! Az qaldım çığırıb qaçam… Həmin həyətdə on doqquz il nələr çəkdim?! Oğullu getdim, oğulsuz çıxdım… Amma hələ var… Görəcəkli günlərim hələ qabaqda imiş… Ev nə ev… Üç pillə aşağı enir. Bir göz otaq. Nazik taxta ilə aradan kəsilmiş. Hərəsi doqquz kvadratmetr. Birini mənə, birini də Qərənfil xanımgilə – Əsəd Verdiyevin ailəsinə – qonşuma verdilər. Onlara verilənin heç qapısı da yox idi. Bir pəncərəydi. Xeyli sonra o pəncərəni qapı açdılar. Onlar da bizim evdən keçirdilər. İndi gəl fəryada bax.
Bu an Mən və Qardaş bağlamaları bir yerə yığırlar. Sıxlaşıb epizodun sonunda otururlar bir yerə.
VIII səhnə
Həbsxana kamerası.
Zaman: – Sənin haqqında gör nə ifadələr verirlər: “O, həmişə narazıdır, şikayət edir ki, onu bir türk olaraq incidir, təqib edir, işləməyə və ailəsini dolandırmağa qoymurlar. Şəxsən mənə şikayət edirdi ki, erməni yazıçıları dəfələrlə xaricə getdikləri halda, ona xaricə getmək üçün ezamiyyə vermirlər. Artist Ponodyan həmişə xaricə gedir… türk artistlərindən heç kimi göndərmirlər.
“Türkiyənin şpionu, müsavatçı-pantürkist, əksinqilabi təşkilatın üzvü, ədəbiyyat və dramaturgiya sahəsində gənclərin millətçi əksinqilabi ruhda tərbiyə olunması istiqamətində iş görür, pantürkist ideyaların yayılmasına çalışır”.
“İran, Dağıstan, Ermənistan və Gürcüstan ərazilərindəki bütün Azərbaycan torpaqlarını birləşdirib, burjua təmayüllü müstəqil Azərbaycan dövləti yaratmaq uğrunda fəaliyyət göstərən pantürkist əks-inqilabçı təşkilatın üzvüdür”.
Zaman bir qəzet götürüb baxır. “Ədəbiyyat qəzeti” 16 iyun 1937. Məqalələrin başlıqlarını oxuyur: “Böyük dramaturq Qabriel Sundukyan”. “Xalq və səadət düşməni, şarlatan Hüseyn Cavid”.
Hətta səndən həyatın canlı məsələlərini yazmağı tələb edənlərə də “Bəncə, ədəbiyyat başqa, siyasət və təbliğat başqadır. Təbliğat bənim işim deyildir” – deyirmişsən.
Ata: – Nə deyəydim? Onların istədiyini yazaydım? “Ey quru şalban, // Mən sənə qurban!”.
Zaman: – Qardaşın Şeyx Məhəmməd yazırdı amma:
Ey sosializm ölkəsində ziya saçan qüvvəmiz!
Sən eylə bir mühəndissən yaparsan böyük bina.
…O binanın müəssisi böyük dahi Lenindir,
O binanın mühəndisi sevimli Stalindir.
Ata: – Mən qardaşımı bir Şeyx kimi tanımışam. Amma 1918-ci ildən sonra onu görməmişəm. İndi nə üçün belə yazdığını bilmirəm.
IX səhnə
Həbsxanada görüş yeri.
Ata: – Mişkinaz, sənə deyilməli o qədər sözüm var ki… Mişkinaz, mənim haqqımda deyilənlərin heç birinə inanma. İki dəfə məhkəmə etdilər. Axırda o qərara gəldilər ki, guya bir az vətən dəyişikliyi…
Ana: – Səni də “xalq düşməni” etdilər, hə?
Ata: – Cərəyandır, keçib gedər… Hamı məni satıb… Amma sən üzülmə, bu işləri gələcək həll edəcək. Həqiqət bir vaxt aşkara çıxacaq… Turan on illiyi bitirib bir il fasilə versin. Çox üzgündü yəqin. Sonra qoysalar, ali təhsil alsın.
Ana: – Oğlun oxuyur, heç bir söz deyən yoxdu. Bu da oxuyacaq. Onu özün gəlib oxudacaqsan.
Ata: – Sən deyən olsa.
Ana: – İnşallah…
Ata: – Ərtoğrolun oxumasına yaxşı ki, mane olmadılar. Şükür, xeyirxahlar, qədirbilənlər varmış. Haqlını haqsızdan xalq ayırıb qiymət verəcək. Əfsus ki, gördüyüm rəzalətləri, keçirdiyim günlərimi heç bir yerə qeyd edə bilmədim.
Ana: – Gələndən sonra hamısını yazarsan.
Ata: – Sözüm çoxdu, vaxt az… Bir də kim bilir, görüşmək qismət olacaqmı? Mən istərdim, biz həmişə bir yerdə, el içində şad, xoşbəxt olaydıq. Nə qədər işlərim, arzularım qaldı.
Ana: – Sənə ümidsizlik yaraşmır. Gələndən sonra bu acıları unudarsan.
Zaman gələcək, yazılmamış əsərlərimə, qaranlıq zindanıma xalqım da ağlayacaq. Azərbaycana vurulan yara çox dərindi. Əsrlər boyu bu yaralar sızlayacaq… Sən arzu etdiyin kimi olsa, gələsi olsam, onda hamısını danışaram… Üzləri “ağ” olsun ağ üzləri “qara” adlandıranların (Zaman görünür, Ata ayağa durur). Sağlıq olsa, yenə də görüşərik. Məktub yazmaq hüququm var. Harda olsam, məktub yazacağam. Məni bu yola yolçu edənlərdən yazsam, təbii ki, buraxmayacaqlar. Heç olmasa, barı bir-ikisinin adlarını deyim… biləsən…
Zaman: – Vaxt qurtardı…
Ata: – Uşaqları öpərsən… yaxşı dostlara, qonşulara salam de. Darıxmayın… Əlvida…
Ana: – Yox… yaxın vaxtda görüşənə qədər…
Ata görünməz olur.
Nə vaxt aparacaqlar?
Zaman: – Bilmək olmaz, yarım saat bundan əvvəl iki maşın apardılar. Bu qədər camaat da durub gözləyir. Gəlsən də görə bilməyəcəksən.
Ana başını yelləyib görünməz olur. Zaman əllərini qaldırır.
Təntənəli marş.
X səhnə
Mən və Qardaş evdədir. Qardaş sabahkı dərslərə hazırlaşır.
Mən: – Nə kitabı oxuyursan?
Qardaş: – “Hamlet”dir. Sabahkı dərsimizdir.
Mən:(Kitabı alıb vərəqləyir).
Qardaş: – Hamletin sarayın adətlərinə, insanlarına münasibəti başqadır. O, atasının ehsanından qalanların toyda paylanmasını izahla saraydakıların gəmik sümürən köpək olmasını demək istəyir. Onu qavrayanlar sərsəmdir. Hamlet istəmədiyi mühitə düşdüyündə pessimistdir…
Ana:(daxil olur) – Babadan sizə çoxlu-çoxlu salamlar. (Hər ikisini öpür) Babanın əvəzinə.
Qardaş: – Kaş biz də gedəydik.
Mən: – Necəydi, nə dedi?
Pauza.
Ana: – Çox yaxşıdı… Kiçik bir bağlama verdim… bir şələ dərd, kədər, nisgil gətirdim…
Pauza.
Qardaş: – Ana, sabah gedək, bəlkə görüş ala bildik.
Ana: – Artıq görüş yox, məktubunu gözləməliyik… Bu gün gecə, ya sabah səhər aparmalıdılar…
Pauza.
Qardaş: – Neçə il iş veriblər?
Ana: – Səkkiz…
Qardaş: – Səkkiz?!
Mən: – Səkkiz?!
Ana: – Nədi ki, beş ildən sonra gələcək…
Mən: – Mənə elə gəldi ki, ayağımın altında bir quyu açıldı, məni çəkdi aşağı. Başım gicəlləndi. Yerə baxdım. Quyu-filan, heç nə yox idi.
Qardaş: – Sanki yuxuda qaranlığa düşdüm. Həyat ağlamaq qədər çətindir… Nəşəli gənclik planlarım pozuldu. Zəhərli ilan belə bunlardan mərhəmətlidir. İnsanı su içirkən görsə sancmaz… Amma bunlar… qan və ölümlə oynayan ölülər, şər və nifrət yavruları… Bu sərsəm korlar bu böyük dünyaya tək gözlə baxırlar…
Mən: – Axı atam kimə pislik edib ki, hamı məndən məktəbdə də üz çevirib. Ən yaxın rəfiqələrim belə məndən yan qaçırlar.
Qatar səsi.
1937-ci il iyunun dördündə evindən çıxdı, 1939-cu il iyulun dördündə isə Vətənindən qapalı qatarda qarlı-şaxtalı səhralara əsir getdi. Ona “qardaşım, dostum” deyənlər də səfalı bağlara, sərin yaylaqlara…
Ana: – Ağlamaqdan bir şey çıxmaz… Çalışın yaxşı oxuyun, babanıza layiq olun. Heç kimə əyilməyin. Üzünüz ağ, alnınız açıq olsun. Şərəfli ad dünya qədər qiymətlidi. Ac qalmaq, solğun geyinmək, ağır işlərdə çalışmaq əskiklik deyil. Açıq alınla ac qalmaq alçaq yaşamaqdan qat-qat şərəflidir.
Mən: – Gözümüzü bağlı qapılardan çəkib uzaqlardan gələcək məktubların yoluna dikmişdik…
Zaman: – “Hara üz tutasan, hara gedəsən? Qapı da bağlıdır, dünya da bağlı…”.
Alaqaranlıq qatar.
Ata:– Nə əcayib sürü, yahu, bunlar,
Öndə rəhbərlik edər maymunlar.
Cühəla elm, fəzilət satıyor,
Xalqı əfsunlayaraq aldatıyor.
Kəndi əxlaqı sönükkən həpsi
Yeltənir verməyə əxlaq dərsi.
Sadə minbərdə deyil, coq yerdə
Göz boyar həp şu qaranlıq pərdə.
Hanki bir sərxoşu söylətdim, inan
Bəhs edər, gördüm, o huşyarlıqdan.
Nerdə beş kölgə görür ördəklər
Başlayıb nitqə həmən saz köklər.
Rəqsi təlim ediyor aqsaqlar,
Əzəmət düşkünüdür alcaqlar.
Zevqə biganə səfillər bol-bol
Şerü sənətdə arar bir yeni yol.
Sadədil, hissə uyan abdallar
Həp siyasi kəsilib at nallar.
Bir yığın kor qılavuzluq yaparaq
Göstərir zülməti aydın, parlaq.
Hər gülər yüzdə ölüm, qan görürəm,
Pək yaqın dostları düşman görürəm.
Yurdu sarmış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alcaqlıq…
XI səhnə
Ana: – Babadan məktub var…
Qardaş və mən onun üstünə atılırlar. Ana konverti cırıb açır. O yan, bu yana çevirir, qəhər boğduğundan oxuya bilmir.
Mən: – (məktubu ondan alıb oxumağa başlayır). Əzizim Mişkinaz. Köhnə yerimdəyəm. Sağlamam. Bağlama lazım deyil. Ancaq hər yarım aydan bir səhhətiniz haqda məktub yazın. Burda hərdən yüzlərlə dustaq azad edilir. Ya da müddətlərini qısaldırlar. Arxayın olun. Mənə də növbə çatacaq. Səni, ağıllı, bacarıqlı oğlumu və xüsusən, istəkli, mehriban Turancığımı öpürəm. İşlərinizdən yazın. Yenə öpürəm sizi. Hüseyn Cavid. 27 may 1941-ci il.
Ana: – Babaya mütləq bağlama göndərmək lazımdır. Yazmasa da bilirəm ki, ona çətindir…
Qardaş: – Anam, bacım və mən. Maddi vəsait təkcə mənim stipendiyamdır.
Ana: – Onu xilas etmək lazımdır. Yaz… mən deyim, sən də rəhbərə bir məktub yaz, bəlkə kömək oldu. Yaz:
“Hörmətli yoldaş Stalin! Necə ola bilər ki, xalqın son dərəcə böyük hörmətini qazanan bir adam “xalq düşməni” adı ilə həbs olunsun, ömrünün son günlərini xəstə vücudu ilə sürgünlərdə başa vursun… Hüseyn Cavid xalq düşməni olmamış və heç bir zaman da olmayacaq. Çünki qırx illik ədəbi yaradıcılığında xalqı duyaraq, ondan ilham alaraq yazmışdı… O, xalq düşməni deyil, ola da bilməz. Çünki xalqı sevməyən adamı xalq da sevə bilməz və o, xalqın ruhunu oxşayan böyük sənətkar ola bilməz. Bu günə kimi onun həbs olunmasını haqlı sayan bir fikir belə eşitməmişəm. Hamı bu işin səhv olub, tezliklə azad ediləcəyini söyləyir… Sizə dərin hörmətlə, Hüseyn Cavid ailəsi adından həyat yoldaşı Mişkinaz Cavid”.
Mən: – Ana…
Ana: – Bilirəm nə demək istəyirsən… amma indiki vaxtda belə yazmaq lazımdır.
Qardaş və Mən Cavidin məktubuna baxır… Sonra divara asdıqları SSRİ xəritəsinə yaxınlaşırlar. Qardaşın əlində qırmızı karandaş var. Məktubun göndərildiyi ünvanı qeyd edir.
Qardaş: – Babamın getdiyi yollar… Krasnovodsk, Daşkənd, Alma-Ata, Novosibirsk, Vladivostok, Maqadan. Dünyanın sonu… Babam Hüseyn Cavid bir günəş idi, yüksəldi, parladı, yarasaların gözünü kor etdi. Lakin dumanlar onun qarşısını aldılar. Buludlar onun atəşli işıqlarını udmaq istədilər… Patlatmaq! O mənhus karvanı patlatmaq lazımdır. Top mərmiləriylə təbiətin anası günəşi yavrusundan ayıran dumanlar səltənətini patlatmaq…
XII səhnə
Mən qaçaraq gəlir. Həyəcanlıdır. Arxaya baxır. Ana həyətdədir. Sərgilərdə paltar sərir. Daha çox ağ mələfələrdir.
Ana: – Nə olub?
Mən: – Məktubu yola salmağa Mərkəzi Komitənin poçtuna getmişdim. Qayıdanda yolda Stalinin şəklini gördüm. Tüpürdüm şəklinə. Bayaqdan elə bilirəm kimsə görüb, ardımca gəlir, məni təqib edir.
Ana: – Çaşasan, məni çaşdıran…
XIII səhnə
Mən: – Babamdan aldığımız məktub bizə nə qədər ümid verdi… Yarıarxayın günlər keçirdi… İndi ayları yox, illəri sayırdıq… Gəlişini, şad günləri gözlədiyimiz halda, qanlı-qadalı, anaları ağlar qoyan, evlər yıxan 1941-ci il müharibəsi başlandı. Yara üstündən yara. Birinci həftə dayım Abuzəri apardılar…
Ana: – (işini yarımçıq qoyur) Cavidin böyük qardaşının böyük oğlu Tahir mənə oğul əvəziydi, o da getdi. Ağır işlərimi, ac günlərimi, yuxusuz gecələrimi demirəm. Deyirdim, Cavidim gələr, dərdlərimi onunla bölüşərəm, keçirdiyim ağır dərdlərimi unudaram. Noyabr ayında da oğlum getdi…
Qardaş: – “Hörmətli Üzeyir bəy! Əsgərliyə getməzdən əvvəl Sizinlə görüşmək istədimsə də, qismət olmadı. Yeganə narahatlığım, anam və bacımın acınacaqlı halıdır. Rica edirəm, keçdiyimiz səmimi dərs illəri və ümidli gələcək xatirinə mümkün ola biləcək yardımınızı əsirgəməyin. Anam uşaq bağçalarında işləyə bilər. Bacım həm bağçada, həm maşinistkalıq, həm də ibtidai məktəbdə dərs (matematika, dil) deyə bilər. Lakin ən lazım məsələ çətin hallarda nəzarət etmək, ürək vermək, mənəvi yardımdır. Zənn edirəm rədd etməzsiniz. Hörmətlə, Ərtoğrol. 25.II.1942”.
Mən: – Məktubu Üzeyir bəyə verdim. Oxuyub mənə qaytardı. Kim idi onun bir sözünü iki edən. Məni Radiokomitetə işə götürdülər. Birtəhər anamla dolanırdıq… Amma çətin idi, xalq düşməninin qızına iş verən şəxslər və ya ona kömək edənlər risk edirdilər… Ərtoğrolu əsgərliyə çağırsalar da, xalq düşməninin oğlu olduğundan etibar edib cəbhəyə də göndərmədilər. Fəhlə batalyonuna göndərmişdilər, yol tikintisinə. Gürcüstanda idi. Heç vaxt ağır iş görməyən bir adamı birdən-birə ağır işdə işlətdilər. O da soyuqladı, ciyərləri…
Ana: – Bir evin ki, çırağı söndü, heç yandan işıq düşməz. Sən demə, oğlumu ağır vəziyyətdə Tiflis qospitalına gətiriblər. Özünə demədən baş həkimin adından mənə teleqramma gəldi… Aman Allah “gəl” demək nə deməkdir? Gör nə haldadır ki, mənə “gəl” deyirlər. Birinci, maddi ehtiyac. İkinci, getmək üçün icazə verəcəklərmi?
Mən: – Həmişə evdən satılmaq üçün bir şey verəndə qardaşım deyirdi ki, Ana, elə et ki, ac da qalsaq, o halqa üzüyü satma. O, babamın yadigarıdır.
Ana: – Bundan ağır gün olmaz. Cavidimin yadigarını yadigarına sərf edəcəyəm. (Üzüyü barmağından çıxarır. Ətrafı nəzərindən keçirir). Satmağa bu üzükdən, bir də babanın xoşuna gələn paltardan başqa heç nə qalmayıb… Saxlamışdım ki, gələndə geyinərəm… qismət deyilmiş… özündən muğayat ol. (Qucaqlaşırlar).
Qatar səsi.
XIV səhnə
Ana yorğun-yorğun ətrafa baxıb, bir tərəfə çəkilib gözləyir.
Zaman görünür. Çiyninə ağ xalat atıb.
Zaman: – O, gəzən deyil, ağırdı…
Ana: – Doktor… (ağlayır)
Zaman: – Elə bir oğulun anası ağlamaz… Əlimizdən gələni etdik. Görək nə olacaq? Sizin xalqda qədirbilməzlər çoxdu, belə bir ağıllı, mədəni adamı saxlamalıydılar. Bütün həkimlər onun sağalmasına çalışırlar. Baş həkim hamısına tapşırıb… (Çamadanı götürür). Çalışın ağlamayın, ona həyəcanlanmaq olmaz.
İşıqlar dəyişir.
Palata. Ana çarpayıya yaxınlaşır.
Qardaş: – Nə yaxşı gəldin… Öpmə!..
Ana əyilib onu oxşayır.
Ana: – Bu nə sözdü?! Adam xəstə də olar, sağalar da. Sənə nə olub?
Qardaş: – Nə yaxşı gəldin… Yollar çox çətindi, çox əziyyət çəkdin…
Ana: – Yox, rahat gəldim…
Qardaş: – (onun barmaqlarına toxunur) Nə yaxşı gəldin… Ana, birdən üzüyü…
Ana: – Yox, evdədi…
Pauza.
Qardaş: – Ana, mən əsgər gedəndə dedim ki, səni qəhrəman anası edəcəyəm, demədim ki, ağır dərdinin üstünə sağalmaz dərd qoyacağam. Adamın ki, taleyi döndü, hərtərəfli dönür…
Ana: – Canın sağ olsun, inşallah, yaxşı olarsan… hər şey düzələr…
Qardaş: – Sağalsam…
Ana: – Adam ümidsiz olmaz.
Qardaş: – Yazıq anam… (Öskürür).
Zaman işarə edir, Ana ona yaxınlaşır.
Zaman: – İkitərəfli sətəlcəm olub, müalicəsi düzgün aparılmayıb. Sonra döndərib vərəmə. Keçən həftə çox qan itirdi. Mənim azərbaycanlı dostlarım, tanışlarım çox olub. Sizin dildə danışmağı da onlardan öyrənmişəm. Əlimizdən gələni edirik. Bir az yaxşı olsun, bir il vaxt verərik… Əgər o vaxta qədər müharibə qurtarmasa onu bir də əsgər getməyə qoymaram.
Ana: – Qalmaq mümkün deyil, aparmaq imkanım yoxdu… Onun kəlmə-kəlmə öskürməsi, ümidsiz baxışları ömrüm uzunu unudulmaz.
Qardaş: – Ana…
Ana: – (yaxınlaşır). Can ana…
Qardaş: – Ana, baba Keşlədə görüşəndə sizi mənə tapşırdı. İndi mən kimə tapşırım?
Zaman: – Bir az yaxşı olsun, sonra adamınız gəlib aparar.
Ana: – Onu elə ağır halda yataqda qoyub gedən köməksiz ananın vəziyyətini izah etmək çox çətindi…
Qardaş: – Turanı öpərsən, salam söyləyərsən. Deyərsən ki, yaxşıyam. Qismət olsa, görüşərik.
Ana: – İnşallah! Əlbəttə, görüşəcəksiniz, o nə sözdü…
Bu mənim onunla son görüşüm idi…
Qatar səsi.
XV səhnə
Qardaş: – Əzizlərim! Salamlar! Nəhayət, Naxçıvana da gəldim. Ümid bağladığım bir adam (Əziz Şərif) məni çox rahat gətirib çıxardı… Saat 7-nin yarısında çatdıq, əvvəl Əzizgilə getdik. Böyük ana qonşu kənddə idi. Şamil Bakıda, Süleyman Culfada, Hacı Bazarçayında… Sanki mənim gəlişimi eşidib qaçmışdılar… Ərtoğrol. 6 sentyabr 1943
Musiqi.
Mən bir tərəfə çəkilib məktub oxuyur.
Qardaş: – Əziz bacım Turan. Bu məktubu anaya göstərmə… Məni ən çox düşündürən səni əhatə edən mühitdir – yoldaşların, sənin xarakter inkişafındır. Hər addımda çox ehtiyatlı ol, hamı yalançıdır. Qardaşın Ərtoğrol.
Mən: – Nədənsə, çox rahatsızdır. 10 gün sonra təkrar başqa məktub aldım…
Qardaş: – Çalış familəmizin saflığını, ucalığını qoru. Möhkəm ol. Qırıl, lakin əyilmə. Yaxşı olar ki, çalış kimsə yaxın durmasın. Mümkün qədər kənar, ciddi, soyuqqanlı. Hamı yalançıdır. Hamı həm də etibarsızdır. Ərtoğrol.
Mən: – Hamı yalançıdır… Hamı həm də etibarsızdır… sentyabrın 15-dən sonra yazdığı məktublarsa ağrıyla, nisgillə, xəyal qırıqlığıyla doludur. Hər məktub sanki ölümqabağı fəryaddır…
Qardaş: – Onu bir daha anlayın ki… Siz bura gəlməsəniz nə yeməyim normal olacaq, nə yaxşılaşacam, nə də istirahət edə biləcəm. Bu evdə mən hələ isti yemək görmədim… Daha bir çox səbəblər var ki, sizin gəlməyinizi zəruri sayır. Belə vaxtlarda ailənin bir yerdə olması lazımdır. Mümkündür ki, həmişəlik ayrı düşək…
Mən: – 15 sentyabr…
Qardaş: – Burda sanki hər şey boğur, didir, insanın az qala qəlbi sızlayır. Nə bir dost, nə də bir həmdəm. Ən yaxın zənn etdiyim Şamil belə daş kəsildi… Bütün ümidlər boşa çıxdı…
Mən: – 27 sentyabr…
Qardaş: – Son dərəcə ağır haldayam. Dünən bütün günü yediyim iki nəlbəki süzmə qatıq və yeddi stəkan çay olub. Böyük ana çox qaba, kəm imiş… Sancı məni həlak edirkən, o, evdə tapılmır, Təzə kəndə quzuları otarmağa gedir, lazım olan yeməklərin heç birini hazırlamır. Bir sözü gərək beş-altı dəfə təkrar edəsən. Bir neçə gün bundan əvvəl məni hamama göndərib, özü də məndən sonra hamama gedir, açarları da özü ilə götürür. Mən geri dönərkən, bir saata qədər gün altında gözləməli oldum, gecə qızdırmam 39-a çıxdı… Turan! Doğum gününü təbrik edirəm, təəssüf ki, bir yerdə pilov yeyə bilməyəcəyik… Buraların havası müntəzəm deyil. Bir neçə gün bərk soyuq oldu, ətraf dağlar qarla örtülmüşdür. Bəziləri qış paltarı geymiş. Bu evdə bir dənə də kişi paltarı yoxdu… Gəlişimə çox peşmanam. Daha nə yazım. Mümkün qədər burdan tez çıxmağa çalışacağam. Hələlik. Bərk-bərk öpürəm sizləri…
Mən: – Qardaşın Ərtoğrol. 28 sentyabr. Naxçıvan.
Ana: – Hələ altı ay əvvəl Tiflis qospitalında mənə demişdilər ki, o, gəzən deyil, yəni yataq xəstəsidir. İndi altı ay sonra dərmansızlıqdan, qidasızlıqdan getdikcə ağırlaşan halını necə təsəvvür edəsən…
Mən: – Və ölümündən yeddi gün əvvəl yazdığı son məktub…
Qardaş: – Lazımi yemək yeyə bilmirəm. Heç olmasa, dərmanla özümü saxlayım… Mənə dava-dərman lazımdır… Tez gəlməsəniz dəlixanaya düşəcəyəm…
Mən: – Sonra sükut…
Qardaş: – Sonra sükut… Sükutun əks sədası…
Mən: – Məktublar bitir… Sonra xatirələr…
Zaman: – Ərtoğrolda son günlər qəribə bir şakər əmələ gəlmişdi. Tez-tez dırnağına baxırdı. Soruşanda ki, niyə dırnağına baxırsan, deyirdi ki, burda bir xətt var, o göyərəndə öləcəyəm…
Mən: – Ərtoğrol necə can verib? Son anında yanında kim var idi? Son sözü nə olub? Bu barədə heç kəsin xatirəsi yoxdu…
Zaman: – Yenə xatirələr… yalan xatirələr… Ölümündən altmış il sonra kimsə Ərtoğrola lazım olan dərmanları “alıb gətirir”. Kimisi onuncün dadlı yeməklər “hazırlayır”…
Mən: – (məktubları göstərir). Son məktubları isə bu xatirələrin üstündən qara bir xətt cəkir.
Qardaş: – “Kimsəyə salam söyləməyin”.
Zaman: – Cavidin oğlu hec kəsdən minnət götürmür.
Mən: – Ərtoğrol 1943-cü il oktyabrın 14-də dünyasını dəyişib… Vida şəkli cəkdiriblər. Sonra tabutu arabaya qoyublar və araba aramla, cırıltı salaraq həyətdən cıxıb…
Ana: – Cavid oğlunu Tuquş deyib əzizləyirdi.
Mən: – Tuquş belə tamama yetdi… Ağrılar icində, insanlardan küskün, həyata tamarzı…
Qardaş: – (görünür).
Bu uzun zaman nədən
Qəlbimi dəlib keçdin?
Heç etina etmədən
Qarşımdan gəlib keçdin.
Nə oldu ki, gözəl qız,
İndi deyirsən: mənim
Arzum, diləyim yalnız
Sənin olmaqdır, sənin?!
Gəl, ilıq dodaqların
Mənliyimi isitsin,
Ətirli yanaqların
Cismimi sərxoş etsin…
Birdən gözlərimi açınca qandım,
Gördüyüm yuxudan özüm utandım…
Mən: – 24 yaşı tamam olmadı… Pedaqoji İnstitutu bitirdi, Konservatoriyada oxudu. Yazdı, rəsmlər çəkdi, musiqilər bəstələdi… Çırpındı, qanadlandı, uçmağa macal tapmadı…
Qardaş: – Adamın ki, taleyi döndü, hərtərəfli dönür…
Mən: – Qardaşımın vəfatından sonra anamın qeyri-adi insan olduğunu gördüm. Əlbəttə, təklikdə yəqin ki, ağlayırdı. Amma o gündən sonra nə o mənim gözümdə yaş gördü, nə də mən onun. Demək olar ki, son dəqiqəsinədək. 1943-dən sonra 1976-dək bizim aramızda Ərtoğrolun adı çəkilmədi…
Ana: – İraq qızımın canından, mən qaragün, onun sağalıb gəlməsini gözləyirdim. Amma qara xəbərini aldıq. Heç analar, bacılar görməsin. Özü də necə nisgiliydim. Əlim çatmır, ünüm yetmir. Yeganə təsəllim o oldu ki, o hadisə burda olmadı. Onu yerdən götürmək üçün bir dost, bir qohum gəlməyəcəkdi. Gərək çıxıb yoldan keçənlərdən xahiş edəydim ki, gəlib mənə kömək etsinlər. Amma Naxçıvanda onu əzizləyənlər, layiqincə yerdən götürənlərim vardı…
XVI səhnə
Mən: – 1944-cü ildə sənədlərimi Tibb İnstitutuna verdim. Yüksək qiymətlər aldım və Müalicə fakültəsinə daxili oldum…
Zaman: – Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun direktoru, professor Z.Məmmədovun və qəbul komissiyası katibinin abituriyent Turan Cavidə verdiyi arayışda qəbul imtahanlarında aldığı qiymətlər öz əksini belə tapıb: “Fizika – 5, Kimya – 5, Azərbaycan dili, yazılı – 5, Azərbaycan dili, şifahi – 5”.
Mən: – Sentyabrda dərsə getdim… bir gün, iki gün, beş gün… Beşinci gün qərara gəldim ki, həkim ola bilmərəm…
Zaman: – Sənin institutdan çıxmağını istəmirəm.
Mən: – Mən həkim ola bilmərəm…
Zaman: – Axı niyə?
Mən: – Ərtoğroldan sonra yaşadıqlarıma, çəkdiklərimə görə elə bil birdən-birə otuz-qırx il böyümüşəm. Heç bir dərd-sər görməyən gənclərlə bir yerdə olmaq məni çəkindirir. Odur ki, xahiş edirəm sənədlərimi qaytarın…
Zaman: – Dekan sənin institutdan çıxmağını istəmir axı.
Ana: – Nə yaxşı sən həkim olmadın, Tibb İnstitutundan getdin… Xalq düşməninin qızını həkim kimi kim işə götürəcəkdi ki?
XVII səhnə
Mən: – 1945-ci ildə Teatr İnstitutuna qəbul olundum. Mən artıq yerimdə idim. Mən burda “xalq düşməninin” qızı olduğumu hiss etmədim. Məlum məsələlərə görə aspiranturaya girə bilməsəm də, hər halda, ali təhsil ala bildim. Burada Cavidə münasibət aydın idi. Heç elə bil repressiya olunmamışdı… Babadan isə xəbər yoxdu. Hara müraciət edirdiksə cavabsız qalırdı. Mən isə ümidimi itirmir ona məktub yazırdım. Ona Teatr İnstitutuna daxil olduğumu, burda hamının onu sevdiyni yazırdım. Əlbəttə, bu məktublarda Ərtoğrolun ölümünü gizlədirdim… Düşünürdüm ki, onun dərdinin üstünə dərd qoymaq lazım deyil. Özü gələr, özü bilər…
Zaman: – Müqəddəs yalançı məktublar. Xoşbəxt yaşayan sevimli qızın məktubları. Cavid çoxdan canını tapşırıb. Məktubları o yox, (özünə işarə edir). Zaman oxuyur.
Mən: – 1948-ci ildə heç gözləmədiyimiz halda bir bildiriş aldıq…
Zaman: – 59 yaşlı Hüseyn Cavid sepsisdən, iki ayağın pəncəsinin donması və ürək iflicindən 1941-ci il dekabr ayının 5-də gecə saat 22.30-da vəfat etmişdir. 21 saylı əlillər zonasının rəisi Sinitsın, həkim Vartminski, palata növbətçisi Fisunenko.
Mən: – Bəs mənim bu müddətdə babama yazdığım məktublar? Bəs mənim babama çatmalı olan məktublarım haradadır? Kimə çatıb o məktublar?! Kim məndən icazəsiz oxuyub o məktubları?! Axı niyə? Nə haqla?! Davamlı məktublar yazırdım. Maqadandan məktub kəsiləndən sonra yazdım ki, məktub almırıq.
Zaman: – Onlar da başqa bir ünvan göndərmişdilər: İrkutsk vilayətinin Bratsk şəhəri.
Mən: – Ora da yazdım.
Zaman: – Ordan da cavab alınmadı.
Mən: – 1948-ci ildə Ananı çağırıb bizim yaşadığımız rayonun VVAQ idarəsindən ölüm şəhadətnaməsi vermişdilər. 1956-cı ilə qədər Ana həmin şəhadətnaməni məndən gizləmişdi.
Zaman: – Azərbaycanda Hüseyn Cavidin ölümü haqqında qeydiyyat vəfatından 7 il sonra – 1948-ci il martın 31-də aparılıb, ölüm şəhadətnaməsi isə 1948-ci il mayın 4-də ailəsinə verilib. Ölüm tarixi dəqiq göstərilsə də, vəfat etdiyi yer bildirilməyib. Şəhadətnamə Caparidze rayonunun VVAQ bürosu tərəfindən təqdim olunub.
XVIII səhnə
Zaman: – (Stalinin ölümü haqda xəbəri oxuyur). 1953-cü il martın 5-də Stalin…
Zaman: – Stalin öldü, üç il sonra 1956-cı ildə Cavid bəraət aldı. Bəraət müjdəsini alan Mişkinaz – Ana hər zamankı təmkinliyini, mətinliyini itirmişdi.
Ana: – Ərtoğrol, ay oğul, hardasan?
XIX səhnə
Zaman: – Ən çox kimə ehtiyac duyursan?
Mən: – Ərtoğrola.
Zaman: – Cavidin həyatında rəqəmlərin mistikası var.
Mən: – Hə. Atanın saxlandığı kameranın nömrəsi qırxdan bir əskik idi… Yəni 39. Ailəsi ilə son görüşü 39-cu ilin iyulunda oldu. Cavid 59 yaşında vəfat edib. Sibirdəki qəbrinin nömrəsi də 59 idi. Ölüm aktı da 59 nömrəliydi. Məqbərədə Cavidlər 59 ildən sonra (1937-96) görüşdülər. Məqbərənin inşaya başlandığı gün (3 iyun 1996) Cavidin düz 59 il əvvəl (3 iyun 1937) həbs olunduğu gündü. Cavid cib dəftərçəsinə başının ölçüsünü qeyd edib – 59. Mənim tələbə biletim də 59 nömrəlidir. 1982-ci ildə Cavid vətənə gətiriləndə mən də, bu işin təşəbbüskarı Heydər Əliyev də – hər ikimiz 59 yaşındaydıq.
XX səhnə
Mən: – Əgər Heydər Əliyev olmasaydı, Cavidin Azərbaycana gətirilməsi baş tutmazdı. 1937-ci il repressiyasının qurbanlarından heç birisinin nəşi vətənə gətirilməmişdi. Bu, SSRİ-də yeganə hadisəydi… Səksən ikinci ilin oktyabr ayı qədər dəhşətli ay təsəvvür etmirəm. Bir tərəfdən Cavidin 100 yaşı tamam olur, digər tərəfdən, Ana yoxdu.
Zaman: – Cənazəni gətirməyə gedənlərin məqsədləri oymuş ki, ordan birbaşa Moskva – İrəvan reysilə uçsunlar. İrəvanda – belə planlaşdırıblar Naxçıvandan Cavidin obrazlarında aktyorlar gəlsin və cənazəni onlar aparsın.
Mən: – Sonralar mən onlara dedim bunu, necə insafınız yol verirdi ki, Cavid Azərbaycana İrəvandan daxil olsun. Amma yaxşı ki, bu plan baş tutmur.
Zaman: – İrkutskdan Moskvaya uçanda radioqramma alırlar ki, birbaşa Bakıya gəlmək lazımdır.
Mən: – Ömrümdə mənim o qədər əzab çəkdiyim olmayıb. Heç nədən xəbərim yoxdu. Ayın 26-da Mədəniyyət Nazirliyindən zəng vurdular ki, Cavidin cənazəsi gətirilir, saat 3-də işçilərlə olarsız aeroportda. Bunu eşidəndə dəhşətə gəldim. Bu barədə heç kəs mənə heç nə deməmişdi. Hara zəng vurmaq lazım gəldiyini bilmirdim. Birbaşa gəldik hava limanına. Həbibə Məmmədxanlı da mənimlə idi. Biz ora çatanda cənazə artıq meydanda qoyulmuşdu. Yaxınlaşdıq tabut qoyulan hissəyə.
Zaman: – Hansı hissləri keçirdiniz?
Mən: – Belə hallarda ən asan hal ağlamaqdı. Ətrafda heç kəsi görmürdüm. Biz qarşılaşanda baba 18 gün məndən böyük idi.
Mən:(Yaxınlaşıb tabuta əlini ehmalca sürtür). – Biz sonuncu dəfə ayrılanda üç nəfər idik. İndi səni tək qarşılayıram.
Zaman: – Amma ağlamadın…
Mən: – Ağlamaq, kədərin ən aşağı qatıdı.
XXI səhnə
Mən: – Gecə yuxuda Ananı görmüşəm.
Zaman: – Necə gördün?
Mən: – Evimizin eyvanı Qoşa Qala Qapıya baxır. Görürəm ki, həmin istiqamətdən evimizə tərəf sel gəlir. Ana da selin içərisindəydi. Çox nigaran oldum. Amma evə girəndə gördüm ki, üstü-başı qupqurudu…
(Musiqi)
Mən: – Heç islanmamısan.
Ana: – Səni aparmağa gəlmişəm.
Mən: – Seldən qorxuram.
Ana: – Qorxma, səni quru yollarla aparacam.
(Musiqi)
Zaman: – Nə olub?..
Mən: – Gedirəm.
Zaman: – Hara?
Mən: – … (Sükut).
Zaman: – (ətrafa) Susmaq! O da başqa dürlü fəryad.
Mən: – Görürsən, necə tərləmişəm? Bu əcəl təridi…
Zaman: – Sən hələ çox yaşayacaqsan…
Mən: – Deyirsən qurdnan qiyamətə qalacam?
Zaman: – Əlbəttə…
Mən: – Zarafat vaxtı deyil…
Zaman: – Bəlkə sizi xəstəxanaya aparaq?
Mən: – Yox!
Zaman: – Ağrı isə onu qovururdu…Təcili yardıma zəng vurdum. On dəqiqədən sonra iki həkim qadın gəldi. O isə sakitcə uzandı. Gözlərini otağın divarlarında gəzdirdi və iri dolabın üstündəki üç şəklə – özünün qibləgahına – Cavid əfəndinin, Mişkinaz xanımın və Ərtoğrolun şəkillərinə tərəf boylandı. Baxdı, baxdı, baxdı və gözlərini yummadı. …Keçindi… Miokard infarktından sonrakı kardioskleroz. Ürək astması. Ağ ciyər odemi. Təkrar miokard infarktı.
Azər Turan “Səməd Behrəngi” adına mükafata layid görülüb. Mükafat bu gün AYB sədri, Xalq yazıcısı Anar tərəfindən tənqidçi, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Respublikası Əməkdar Mədəniyyət İşçisi. “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turana təqdim olunub.
YAZARLAR olaraq, AZƏR müəllimi təbrik edir, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq! Uğurlarınız bol olsun, Azər müəllim!
Azərbaycan ədəbi mühitində bir canlanma müşahidə olunmaqdadır. Bu canlanma heç də ədəbi proseslərin sürətləndiyindən təsirlənən qələm əhlinin fəallığının göstəricisi deyil. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin növbəti qurultayöncəsi bir növ hesabat xarakterli məruzələr ətrafında baş verən müzakirələr buna rəvac verir.
Mülahizələrim subyektiv görünsə belə, mənə görə, məruzələr arasında hələ ki ən diqqətçəkəni Azər Turanın “Janrın sərhədlərinə sığan və sığmayan mətnlər”idir. Göz önündə publisistikanın yaratdığı ədəbi həyatın al-əlvan çalarlarından ibarət gözəl mənzərə canlanır. Təkcə son yeddi ilin deyil, bəlkə də müstəqillik dövründən üzübəri publisistikanın həyatımıza necə daxil olmasını şərh etməyə ehtiyac yoxdur. Publisistika heç vaxt indiki kimi insan həyatında vacib rola malik olmamışdır. Müasir insanı bir an belə informasiyadan kənarda saxlamağın mümkünsüzlüyü həddinə gəlib çatmışıq.
Müəllifin böyük coşqu və həvəslə işləyib-hazırladığı məqalə-məruzədə diqqəti yönəltmək istədiyi heç də bu deyil. Azər Turan bu səpkidə ən başda duran Əli bəy Hüseynzadənin “Fürusəti-siyasət”indən danışır, qiymətli sənət əsərini Anarın “Yaşamaq haqqı” ilə müqayisələndirir. Qeyd edir ki, “Yaşamaq haqqı” nəinki haqqında danışmağa, eləcə də böyük bir dövrü və əsərləri onun ətrafında və işığında, onunla bağlantılı şəkildə təhlil etməyə imkan verən əsərdir. (Sitatın sonu).
Ədəbi mühitdə hamıya aydındır ki, Azər Turan “Ədəbiyyat qəzeti”nə baş redaktor təyin olunandan sonra qəzetin çapında nail olduğu inqilabi dəyişikliklə paralel, böyük bir işin də bünövrəsini qoydu. Rüstəm Kamal, Elnarə Akimova, Nizami Cəfərov, Tehran Əlişanoğlu, Cavanşir Yusifli, İradə Musayeva və başqa bu kimi ədəbi həyatımıza biganə qala bilməyən söz adamlarını ətrafına toplayaraq ciddi müzakirələrin aparılmasına start verdi, hansı ki, bu müzakirələr sayəsində bir çox mətləblərə aydınlıq gətirildi. Böyük auditoriyalar həmin müzakirələr nəticəsində üzə çıxmış materiallardan mənbə kimi bəhrələndi. Müzakirələr təkcə ədəbi sahəni deyil, bütövlükdə ölkə həyatını əhatə etməyə yönəldi. Müəllif özü bunu belə qeyd edir: “…”Ədəbiyyat qəzeti”ndə keçirilən müzakirə saatlarında təkcə ədəbiyyatımızın deyil, ümumən, fikir həyatımızın müxtəlif problemləri hər zaman diqqət mərkəzində olub. Ədəbiyyatın ən müxtəlif məsələlərini müzakirə etmişik. Amma biz bəzən bilərəkdən ədəbiyyat sferasından kənara adlamışıq, məsələn…”. Burada Azərbaycan Cümhuriyyəti tarixi, Repressiya dövrü, Kərkük və Azərbaycan ədəbiyyatı, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı barədə fikirlər söylənmiş, paralel və təhlillər aparılmış, həmin dövrlərin ədəbiyyatda öz əksini necə tapması barədə müzakirələr keçirilmişdir. Desələr də ki, ədəbiyyat siyasi həyata müdaxilə etmir, burda bir şirin yalan hiss etmək mümkündür. Çünki ədəbiyyatdan kənarda heç bir siyasət yoxdur, ədəbiyyat özü həyatdır, həyat isə həm də siyasətdən ibarətdir. Sözsüz ki, həyatımızın bütün dövrləri ədəbiyyatın vacib bölməsi olan publisistikada öz əksini çılpaqlığı ilə tapmalıdır.
Müəllif bugünkü baxımdan çox dəyərli hesab olunan məqaləsində bir çox mətləblərə toxunmuşdur. Publisistikanın genişliyindən və bu genişliyin imkan dairələrindən bəhs etmişdir. Bədii publisistika növündən söhbət açmış, esse ilə aradakı sərhədin mövcudluğundan, bəzən bu sərhədin elə asanlıqla “pozulduğu” məqamları incələmişdir. Əlbəttə ki, bu məsələ daha çox müəllifin əhatə etmək istədiyi mövzudan, onu necə qavramasından və ictimaiyyətə çatdıra biləcəyi peşəkarlıq səviyyəsindən asılıdır.
Azər Turan məruzə-məqaləsində hələ sovet dövründə baş tutmuş bəzi ədəbi hadisələrlə müstəqillik dövründə olanlar arasında paralellər qurmağa çalışır və ürək yanğısı ilə qeyd edir: “Müstəqillik dövrünün publisistikasında sovet dövründə yaranmış – Anarın “Dünya bir pəncərədir”, Qəzənfər Paşayevin “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində”, Sabir Rüstəmxanlının “Ömür kitabı” səviyyəsində əsərlər yazılmadı. İndi tarixə 30 illik bir uzaqlıqdan baxanda böyük bir nəslin, daha doğrusu, Azərbaycanın müstəqilliyinə doğru axın edən nəslin, əsasən, bu üç kitabın şinelindən çıxdığını kim etiraf etməz?”. Olduqca doğru və obyektiv yanaşmadır. Hər hansı bir nəsil aparıcı missiyanı öz üzərinə götürmüş müdrik kitablardan bəhrələnməlidir, o əsərlərdən ki, müəyyən inkişaf yolundan nəticələr çıxarmış və gələcəyə istiqaməti müəyyənləşdirmək yolunda mayak rolunu oynayır.
Azər Turan daha bir məsələyə toxunur. Bunu, ədəbi proseslərin inkişafına “planlı təkan” da adlandırmaq olar. Madam ki, sovet dövrü ilə müstəqillik dövrünün bəzi müqayisəli təhlili məqalədə yer alıb, bunu da analiz etmək mümkündür. Sovet dövründə qələm əhli qarşısında müəyyən mənzərələr canlandırılırdı; kolxozçunun firavan həyat tərzi, işıqlı sabahlara addımlayan zəhmətkeş sovet ailəsi, əmək cəbhəsində yarışan mexanizatorlar, ölkəni ağ günə aparacaq “ağ qızıl” ustaları və s. Qələm əhli həmin məhdud çərçivədə manevr etmək imkanına malikdi. Əks halda onun əsərləri işıq üzünə həsrət qalacaqdı. İndi, müstəqillik dövrünün prizmasından yanaşsaq, həmin “planlı inkişaf”ı əvəzləyəcək ədəbi layihələr həyata keçirilir. Publisistikanın missiyası layihələr çərçivəsində həyatı canlandırmağa məhkumdu. Azad yazıçı çox zaman həmin layihələrdən kənarda qalır. Çünki layihə irəli sürən təşkilat, yaxud adam əvvəlcədən çəkəcəyi məbləği müəyyənləşdirdiyi kimi “öz qəhrəmanını” da planlayır. Nəticədə, göz önündə canlandırılan mənzərə qənaətbəxş olmur. Real nümunələr kifayət qədərdir. Hətta QHT-lər hesabına indiyə kimi “zəfərnamələr” silsiləsindən neçə-neçə kitab çap olunsa da, 44 günlük Vətən müharibəsini üzdə tutacaq əsl Zəfərnamə hələ yazılmayıb. Deməli, belə layihələrin xeyrindən çox, ziyanını görürük. Elə Azər Turanın da diqqət çəkmək istədiyi məqam budur.
