ERMƏNİLƏRİN  AZƏRBAYCAN ƏRAZİLƏRİNDƏ “BÖYÜK  ERMƏNİSTAN ARZUSU“

(1918-1920-Cİ  İLLƏR)

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi – azərbaycanlıların ilk milli dövlətinin – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) yaradılmasıdır.  Sonrakı  mühüm  tarixi  hadisələr – 1920-ci il 28 apreldə  Azərbaycanın  bolşevik  Rusiyası və XI  Qızıl  Ordu tərəfindən işğalı, AXC-nin süqutu və Azərbaycan  Sovet  Sosialist  Respublikasının  yaranması  Azərbaycanın  müstəqilliyinə  son  qoysa da  70 il  müddətində  Azərbaycan  dövlətçiliyinin  əsas  atributları  qorunub  saxlanılmış, 1991-ci ildə yeni tarixi şəraitdə isə Azərbaycan  xalqı bir daha öz  dövlət  müstəqilliyini  bərpa etmiş, Azərbaycan Respublikası yaradılmışdır.  Lakin  bütün bu əlamətdar  hadisələr  Azərbaycan  xalqı  üçün  heç  də asan  başa gəlməmiş, onun varlığını belə şübhə  altında  qoyan  qanlı  faciələr, saysız  qurbanlar, ərazi   itkiləri,  soyqırımları, deportasiyalar ilə müşayiət  olunmuşdur.  Müxtəlif   dövrlərdə və siyasi-ictimai şərtlər  daxilində yaşanan bütün bu  faciələrə  təkan  verən  əsas  amillərdən biri  və  bəlkə də ən  başlıcası, ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və bu  iddiaların  həmin  dövrün  hakim dairələrinin dəstəyi sayəsində hər vasitə ilə həyata keçirilməsi olmuşdur. Əslində  bütün bu  hadisələrin  hələ  XIX əsrin əvvəllərindən başlanan dərin tarixi kökləri və səbəbləri var idi. Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən  sonra  Rusiyaya   birləşdirilən   Azərbaycan  torpaqlarının zəbt edilməsinə və azərbaycanlıların bu  torpaqlardan deportasiyasına hesablanmış  ümumerməni  proqramının  həyata keçirilməsi prosesi məhz  bu tarixi  müqavilələrdən  sonra başlamışdır. I Nikolayın   maneəsiz  olaraq  İrandan və Türkiyədən  köçmələrinə  imkan  verən  sərəncamlarından  istifadə edən ermənilər kütləvi şəkildə Qafqazda,  xüsusilə  Qarabağ,  Naxçıvan, İrəvan ərazilərində məskunlaşırlar.

           I Dünya müharibəsinin başlanması ilə, 1917-ci il Fevral inqilabından və Rusiya İmperiyasının süqutundan sonra, müharibədə iştirak edən dünya dövlətlərinin  Qafqazda  maraqları  kəskinləşir və toqquşur. Çoxillik məqsədyönlü  işin  yekununda  erməni  ideoloqları Cənubi Qafqazın gələcəyinə dair Qərb dövlətləri və Rusiyanın planlarına “erməni dövlətçiliyi məsələsi”nin daxil edilməsinə nail olurlar. Bununla  yanaşı, Cənubi Qafqazın ən çoxsaylı xalqı olan azərbaycanlılar  nəinki  Qərb  dövlətlərinin,  neftlə  zəngin  Bakını qeyri-azərbaycan şəhəri hesab edən rus siyasi qüvvələrinin diqqətindən kənarda qalır.

 Azərbaycanlılar  üçün  son  dərəcə  əlverişsiz  olan bu vəziyyətdə “Müsavat” partiyasının Qafqazın siyasi meydanına cıxması  sinfi mübarizə ideyasını təbliğ edən və keçmiş Rusiya İmperiyasının bütün ərazilərində, o cümlədən  Qafqazda, hakimiyyəti  ələ  keçirmək niyyətini gizlətməyən bolşevikləri, eyni zamanda azərbaycanlı əhalinin üstünlük təşkil etdiyi tarixi Azərbaycan  torpaqlarında  erməni  dövləti  yaratmaq arzusu ilə alışıb-yanan erməni millətçilərini narahat etməyə bilməzdi.

            I Dünya müharibəsi hələ davam etdiyi  1917-ci ildə erməni millətçiləri Türkiyənin 6 vilayəti ərazisində “Böyük Ermənistan”ı  yaratmaq  xülyasından əl çəkməsələr də, mövcud vəziyyətdə bu planların həyata keçirilməsinin xeyli çətinləşdiyini anlayırlar. Bu səbəbdən ermənilər öz əsas fəaliyyətlərini daha əlverişli şəraitin  olduğu  Zaqafqaziya  ərazisinə  istiqamətləndirirlər. 1918-ci ilin mart ayına  qədər  onlar  artıq  Zaqafqaziyanın  cənub-qərbində – Qarsda, İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarının  bir  neçə qəzalarında və Qarabağda dinc sakinlərin-azərbaycanlıların sıxışdırılması, zorla qovulması və kütləvi şəkildə öldürülməsi yolu ilə hələ mövcud  olmayan  erməni dövləti  üçün  əraziləri təmizləməyə müvəffəq olurlar. Rusiyada 1917-ci il bolşevik çevrilişindən  sonra qorxuya düşən erməni və gürcü hissələri Qafqaz cəbhəsindən qaçmağa başlayır. Müharibənin  gedişində Rus ordusu tərəfindən müvəqqəti zəbt edilmiş Türkiyə vilayətlərinə köçmüş, bundan əvvəl isə daima türk torpaqlarında yaşamış yüz minlərlə Türkiyə erməniləri də Zaqafqaziyaya üz tutur. Burada onlar hələ 1915-ci ildə Türkiyə  hökuməti  tərəfindən ermənilərin cəbhəyanı zonadan köçürülməsi haqqında qanunun qəbul edilməsindən sonra göstərilən ərazilərdə məskunlaşmış erməni qaçqınları ilə birləşirlər.  Çoxsaylı  erməni  əhalisi  “Daşnaksutyun”un  silahlı  dəstələrinin və cəbhədən qaçmış minlərlə erməni  əsgərinin  köməyi  ilə  yerli,  silahsız,  dinc  müsəlman  əhalisinə torpaqlarından basqınlar edərək, qısa müddət ərzində onların  bir  hissəsini qətlə yetirir, qalanını   isə  doğma  torpaqlardan  didərgin  salır. Beləliklə, 1917-ci ilin əvvəlindən 1918-ci il mart ayınadək ermənilər təkcə İrəvan   quberniyasında  199 Azərbaycan kəndini yer üzündən silirilər.

                Bu  cəza  əməliyyatı “Daşnaksutyun”un  həmin  torpaqların  azərbaycanlılardan  təmizlənməsi və sonradan  Zaqafqaziya  ərazisində  Erməni  dövlətçiliyinin mərkəzinə çevrilməsi üzrə planının  tərkib  hissəsi idi.  Məhz həmin  dövrdə  gələcək  Erməni dövlətinin  ərazi  bünövrəsi  qoyulur.  Lakin “dənizdən dənizə” qədər  uzanan  “Böyük Ermənistan”ın   taleyi  şəhərlərdə, o  cümlədən  Bakıda  həll  olunurdu.

        Bakı qəzası-Mart 1918-ci il

1918-ci ilin  martında   Bakıda siyasi vəziyyət  son dərəcə  gərgin  idi. Bakı Sovetinə keçirilən seçkilərdə “Müsavat”ın böyük   səs  çoxluğu ilə qələbə qazanması bolşevikləri və  daşnakları ciddi narahat edirdi. Cənubi  Qafqazın  ən güclü siyasi partiyasına çevrilən “Müsavat” Azərbaycanın  ərazi  muxtariyyəti və siyasi  hakimiyyət  uğrunda inamla mübarizə aparırdı. Şaumyan   başda  olmaqla  bolşevik qüvvələri Erməni Milli Şurası və “Daşnaksutyun”  partiyasının rəhbərləri ilə birlikdə “Müsavat”a qarşı əsl müharibəyə başladılar. Bakıda Azərbaycan milli qüvvələrinin  sayca  az və pis silahlanmış olduğunu yaxşı bilən Şaumyan müsəlmanlara “dərs vermək” üçün milli qırğına hazırlaşırdı.

Martın 29-da şəxsi heyəti müsəlmanlardan  ibarət olan “Evelina” gəmisinin Bakıda bolşevik qüvvələri tərəfindən tərksilah edilməsi milli  qırğına  başlamaq  üçün  bəhanə oldu. Belə ki, 1918-ci il martın 17-də silahla ehtiyatsız davranışdan həlak olmuş H. Z. Tağıyevin  oğlu Məhəmməd Tağıyevin cənazəsini Bakıya gətirən müsəlman diviziyasının 48 nəfərdən  ibarət  kiçik bir dəstəsi bolşevikləri təşvişə saldı. Mərhumu  dəfn  edən  müsəlman  dəstəsi  “Evelina” gəmisi ilə Lənkərana geri qayıtmalı idi. Paroxodun körpüdən aralanmasına az qalmış silahlı bolşeviklər müsəlman dəstəsinin tərksilah olunmasını tələb etdi. Dəstənin rədd cavabına tüfənglərdən və pulemyotlardan atılan atəşlə cavab verildi. Gəmidəki silahlar bolşeviklər tərəfindən müsadirə olundu. Ertəsi gün şəhərin cənub hissəsində erməni əsgərləri göründülər. Onlar bütün küçə boyu səngərlər qazmağa, torpaq və daşlardan bəndlər ucaltmağa başladılar. Həmin gün  Müsəlman  Xeyriyyə Cəmiyyətinin  binasında  keçirilən yığıncağa  gələn Ter-Mikaelyans Erməni Milli Şurası və “Daşnaksutyun” partiyası  adından  bəyan etdi  ki, əgər müsəlmanlar bolşeviklərə qarşı çıxış etsələr, ermənilər də onlara qoşulacaq və  bolşeviklərin Bakıdan qovulmasına kömək edəcəklər. Martın 18-də  səhər  tezdən  şəhərin  müsəlmanlar yaşayan hissəsinə hücumlar başladı. Ermənilərin yalançı vədlərinə inanmış müsəlmanlar əvvəlcə şəhərdə nə baş verdiyini müəyyən edə bilmirdilər. Hücum ərəfəsində bütün ermənilər şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsindən ermənilər yaşayan hissəsinə keçdilər. Müsəlmanlar  yaşayan  hissədə xristian əhalidən ruslar və gürcülər qalmışdı. Bakı Soveti qüvvələrinə rəhbərlik  edən S. Şaumyanın  erməni hərbi hissələrindən istifadə etməsi bu qırğını daha da dərinləşdirmişdir. Bolşevikləri müdafiə etmək bəhanəsi ilə erməni hərbi hissələri türk-müsəlman  əhalisinə  qəddarcasına  divan tuturdular. Bakı Soveti də, onun yaratdığı ordu da əsas etibarı ilə ermənilərdən ibarət idi. Daşnaklar  azərbaycanlılara milli ordu yaratmaqda  mane olur, Sovetin  adından istifadə edərək millətçi-şovinist siyasətini canfəşanlıqla həyata keçirir, Bakı, Şamaxı və Azərbaycanın digər bölgələrində türk-müsəlman əhalisinə qarşı qırğınlar hazırlayırdılar.

Azğınlaşmış və vəhşiləşmiş erməni quldurlar dinc azərbaycanlı əhalini qırıb-çatmaq üçün ən amansız üsullara əl atırdılar. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü A. Y. Kluge bu komissiyanın sədrinə “Bakı şəhərinin müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıqlara dair iş haqqında” məruzəsində yazırdı: “Yaxşı silahlanmış, təlim keçmiş erməni əsgərlər çoxlu miqdarda pulemyotların müşayiəti ilə hücum edirdilər. Ermənilər müsəlmanların evlərinə soxulur, bu evlərin sakinlərini qırır, onları qılınc və xəncərlərlə doğram – doğram və süngülərlə deşik-deşik edir, uşaqları yanan evin alovları içərisinə atır, üç-dörd günlük çağaları süngünün ucunda oynadır, öldürülən valideynlərin südəmər körpələrinə rəhm etmir, hamısını öldürürdülər”.

Müsəlmanları qırıb-çatmaqla yanaşı, ermənilər onların əmlaklarını da məhv edir, az-çox qiymətli olan şeyləri isə özləri  ilə  aparırdılar. Sonralar təkcə bir yerdə torpağın altından 57 müsəlman qadın və qızın meyiti tapılmışdı. Onların qulaqlarını, burunlarını kəsmiş, qarınlarını yarmışdılar.

Fövqəladə  Təhqiqat  Komissiyası  tərəfindən toplanmış 36 cild 3500 vərəq istentaq materiallarından  6 cild  və 740  vərəqi   təkcə  Bakı  və onun   ətraf  kəndlərində baş verən faciələrlə bağlıdır. Bu sənədlərdən məlum olur ki, 1918-ci ilin mart  soyqırımı zamanı Bakı şəhərində 12 min nəfərədək   türk-müsəlman  öldürülmüş,  xalqın bir çox ziyarətgahları o cümlədən Təzə pir məscidi və tarixi abidələri dağıdılıb yerlə-yeksan edilmiş və  şəhər camaatından 400 milyon manatlıq daş-qaş və əmlak müsadirə edilmişdir. Daşnaklar Bakıda dünya memarlığının incilərindən sayılan “İsmailiyyə” binasına od vurub yandırmışdılar.

          Quba qəzası-Aprel-May 1918-ci il

Bakı  quberniyasının  digər ərazilərində olduğu   kimi, Qu­bada  da milli hərəkata divan tutmaq və öz hakimiyyətini qurmaq üçün Bakı Sovetinin bol­şevik-daşnak rəhbərliyi buraya  Gelovanidən sonra ikinci dəfə hərbi qüvvə, bu dəfə Hamazaspın rəhbərliyi ilə yalnız er­mənilərdən ibarət cəza qüvvəsi göndərmək qərarına gəlmişdi. Ha­ma­zaspın özü dəstəsinin cəza məqsədi ilə Qubaya göndərildiyini in­kar etmirdi: “Mən erməni xalqının qəhrəmanı və onun müda­fiəçisiyəm” deyirdi. Quba şə­hə­rinə çatmamış erməni quldur dəstələri yol boyunca dinc əhalinin yaşa­dı­ğı kənd­ləri yandırmış, kütləvi soyqırımlar törətmişlər. Ha­rın­lamış ermənilər qocalara, uşaqlara, qa­dın­lara belə aman verməyərək qa­baqlarına çıxan bütün müsəl­manları məhv etmişdilər.

Şahid ifadələrinə görə aprelin sonlarında Hamazaspın dəstəsi Xaçmaza yaxınlaşmış, lakin bu­rada yerli qüvvələr ona müqavimət göstərmişdilər. Lakin qüvvələrin qey­ri-bərabərliyi ucbatından iki günlük döyüşlərdən sonra cəza dəstəsi Qubaya yol aça bilmişdi. Bu dəstənin başında Hamazasp dururdu. Onun köməkçisi Nikolay, bələdçisi isə “Dəyirmançı” ləqəbli  yerli  erməni Harutyun Hayra­pe­tov idi. Hamazaspın dəstəsində 3 minə yaxın adam, 4 top və 8 pulemyot var idi.

Mayın 1-də bolşevik adı ilə üç tərəfdən şəhərə daxil olan erməni daşnaklar dərhal qətl və talanlara başlamışdılar.  Elə  birinci gün şəhərin aşağı hissəsində ək­səriyyəti qadın və uşaq­lardan ibarət 715 müsəlman öldürül­müş,  Böyük  Şosse və Bazar küçələ­ri dağıdılmışdı. İkinci gün 1012 nəfər dinc sakin qət­lə yetirilmişdi.  Şəhər əhalisinin nümayəndəsi kimi Hamazas­pın yanına gələn Ə. Əlibəyov ondan həlak olanları dəfn etmək  üçün imkan yaratmağı xahiş etsə də onun xahişi rədd edilmişdi. Hamazasp dəfələrlə edilmiş müraciətlərə baxmayaraq öl­dü­rülm­üş mü­səl­manların meyidlərinin  küçələrdən  toplanmasına  və  dəfn  edilməsinə  icazə  verməmişdi.  Məqsəd  də  aydın  idi    əha­lini  qor­xutmaq  və vahimə içində sax­lamaq.  Zorakılıqlar,   qətl və  qarət­lər  9 gün  davam  etmiş,  qəza  əhalisinin  əmlakları  ta­lan  edilmişdi.

Arxiv sənədləri araşdırılarkən məlum olmuşdur ki, Ha­mazasp gəldiyi vaxt Qubaya Petrovskidən də əlavə qüvvə gön­də­rilmişdir.  Ümumilikdə Quba qəzasında soyqırımı törədən erməni daşnak dəstə üzvlərinin sayı 5-6 mindən yuxarı olmuşdur.

Cəza dəstəsinin üzvləri müsəlmanlar üzərində insan təfək­kürünə  sığmayan  vəhşilikləri  tətbiq  edirdilər. Şahid  ifadə­lə­ri  erməni   vandallarının  yaralanmış və öldürülmüş insanlar üzə­rin­də tətbiq etdikləri insanlığa sığmayan “təcrübələrdən” zövq  al­dıqlarını  təsdiq edir. Qana  susamış  daşnak  cəlladları öldürülən  mü­səlmanların   meyitlərindən  əl  çəkmirdilər.  Quba  sakini 40 yaşlı Məşədi Həmdulla Əliyev bil­dirirdi  ki, şəhərdə    çox sayda  meyitlər  gördüm,  meyitlərdən  təxminən 2/3-si uşaq və qadınlara aid idi. Bir çox qadınların   döşləri  kəsilmiş,  meyitlər isə xəncərlər ilə eybəcər hala salın­mışdı. Ermənilər tərəfindən öldürülən 300 nəfərin 51 qəbirdə basdırıldığı ba­rə­də də arxiv materialları mövcuddur. Hamazaspın vəhşilikləri nəti­cə­sində Quba qəzasında ümumilikdə 16 min­dən çox dinc sakin məhv edilmişdi.

Fövqəladə Komissiyaya qəzanın ayrı-ayrı kənd icmalarına dəymiş zi­yan­la əlaqədar təqdim olunmuş sənədlərdə adətən  ailələrə  dəymiş  ziyan  ümum­i   şəkildə göstərilmiş,  bəzi hallarda yandırılmış evlər və digər tikililər  ba­rədə  məlumatlar  göstəril­məmişdir.

Din  ocaqlarını  yerlə-yeksan  edən  daşnaklar islam dininə,  şərq  tarixinə  və  ədəbiyyatına aid minlərlə qiymətli kitabları  da  məhv etmişdilər. Qubanın mərkəzində  Əbdürrəhim  əfəndinin  məd­rəsəsini  yandıran ermənilər  buradakı  1300-ə  yaxın kitabı tonqala atmışdılar.  Məlu­mat­lara əsasən Digah məs­ci­dində təxminən  600-700  il  əvvələ  aid,  al­ban  və ərəb  əlifbası ilə ya­zılmış kitablar var idi. Ermənilər hə­min kitabları məhv et­mək­lə ya­naşı, kənd məscidinin təxminən bir kilometrliyində  yerləşən  pirin daşını da partlatmışdılar. Bu, üstündə al­ban yazıları olan çox nəhəng daş idi

1918-ci  ilin  dekabr  ayında  Gəncə dairə məhkəməsinin üzvü Andrey No­vatski öz köməkçisi ilə birlikdə  Qubaya  gələrək  istin­taqa  başlamışdı.  1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasında törədilmiş soyqırımı  ilə bağlı istintaq qrupu bir neçə ay ərzində onlarla şahidi  dinləmiş,  hadisə  baş  verən yerlərə baxış ke­­çirilmiş və 3 cildlik  451  vərəqdən ibarət sənədlər top­lusu  hazır­lan­mış,  Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü No­vats­ki ko­missiyasının sədrinə Quba şəhəri, həmçinin  Qu­ba qəzasının kənd­lərində tö­rədilmiş dağıntılar, eləcə də dinc əha­liyə qarşı törədilmiş zorakılıqlar ba­rədə məruzə təqdim etmiş­dir.

Quba qırğınlarının birbaşa təşkilatçıları – Şaumyan, Kor­qa­nov, icra­çı­ları Hamazasp, Volunts və erməni millətindən olan başqa canilər idi­lər. Bol­şevik və daşnak S.Şaumyanın  rəhbəri  ol­duğu Bakı Sovetinin əsa­sən er­mə­ni­lərdən ibarət və daşnak Ha­mazaspın komandanlığı altında olan quldur dəs­tə­lərinin  Qubada törətdikləri vəhşiliklər vətəndaş müharibəsi və ya Sovet ha­ki­miy­yətinin qurulması hadisəsi deyil, bütöv bir xalqın kütləvi şəkildə məhv edilməsi – soy­qırımı hadisəsi idi.

            Şamaxı qəzası-1918-ci il

Azərbaycan torpaqlarında “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq istəyən erməni millətçilərinin 1918-ci ildə bütün ölkə hüdudlarında həyata keçirdikləri cinayətkar əməlləri arasında öz miqyasına, qurbanların sayına və vurduğu maddi-mənəvi ziyanın ölçüsünə görə Şamaxı soyqırımı ayrıca yer tutur. Şamaxı qəzasında bədnam S. Lalayanın və T. Əmirovun rəhbərlik etdikləri erməni daşnakları azğınlaşaraq müsəlman əhaliyə misli görünməmiş divan tutmuşlar. Erməni və molokan əsgərləri müsəlmanların evlərinə soxulur, qorxu içində olan insanlardan silah gücünə bütün qiymətli əşyalarını, pullarını alır, sonra ailələri bütünlüklə qətlə yetirmişlər. Eləcə də S.Lalayanın əmri ilə erməni əsgərləri şəhərin 12 məhəllə məscidlərinə, həmçinin VIII əsrə aid olan Cümə Məscidinə sığınan şəhər sakinlərini diri-diri yandırmışlar. Zorakılıq və talanlar 4 gün, Gəncədən Şamaxı müsəlmanlarının köməyinə gələn azərbaycanlı qoşunları şəhərə daxil olana qədər davam etmişdir.

Ümumilikdə isə, Şamaxıda iki dəfə törədilmiş azərbaycanlıların soyqırımı zamanı şəhərin 21.127 nəfər müsəlman əhalisindən 8-10 min arasında insan qətlə yetirilmiş, qalan əhali isə Azərbaycanın müxtəlif şəhər və qəzalarına qaçqın halında dağılmışdır. Yaşayış məhəllələri və məscidlərlə yanaşı, şəhərdə bütün ictimai bina¬lar, bazarlar, yüzlərlə dükan, anbar, dəyirman və digər mülki obyektlər yandırılaraq tamamilə məhv edilmişdir.

Şamaxıda baş verən soyqırımı 1918-ci ilin iyul ayının ortalarında Türk-Azərbaycan qoşunları tərəfindən azad olunana qədər davam etmişdir. Həmin dövr ərzində ümumilikdə Şamaxı qəzasının 106 kəndi yandırılaraq dağıdılmış, 110 kəndin sakinləri isə erməni-molokan quldur dəstələrinin hücumlarından zərər çəkmişlər. Hücumlar zamanı və əsirlikdə öldürülənlərin – ümumi sayı 4359 nəfəri qadın və uşaq olmaqla, 10.341 nəfər təşkil etmişdir. Bir neçə ay ərzində dağlarda, meşələrdə, düzənliklərdə dolaşan, həmçinin digər qəzaların şəhər və kəndlərinə dağılışmış qaçqınlar arasında soyuqdan, aclıqdan və xəstəliklərdən ölənlərin sayı isə on minlərlə ölçülmüşdür. Şamaxı qəzasının müsəlman kəndlərinin sakinlərinə vurulan maddi ziyanın ümumi həcmi 607.167.420 rubl təşkil etmişdir.

Şamaxı soyqırımını Azərbaycanın digər bölgələrindəki soyqırımlarından fərqləndirən cəhət qəzanın molokan-rus əhalisinin də bu hadisələrdə ermənilərlə birgə fəal iştirakı olmuşdur.
Şamaxı soyqırımına dair Komissiyanın sənədləri ümumilikdə, 22 cild istintaq materialı və 63 fotoşəkil təşkil etmişdir. Bu sənədlər 1918-ci il Şamaxı faciəsinin tam mənzərəsinin miqyasını bilməyə imkan verir.

         Göyçay qəzası-1918-ci il

1918-ci il iyun ayının 14-də Göyçay qəzası “bolşevik qoşunları” adı altında hərəkət edən erməni dəstələrinin güclü hücumuna məruz qalmışdır. Göyçay qəzasının Kürdəmir qəsəbə sakinlərinin müqavimətini qıran erməni dəstələri burada insanlığa sığmayan ağlagəlməz vəhşiliklər törətmişlər.  Nəticədə 56 ev və dükan, 127 mülk, 2 məscid binası tamamilə yandırılır, qalan bütün evlər  talan və qarət edilmişdir. İstər Kürdəmir stansiyasının, istərsə də kəndinin bütünlüklə dağıdılmasının, qalan əhalinin məhv edilməsinin qarşısını isə Qırmızı ordu hissələri tərkibində olan ruslar və qismən bolşeviklərlə əməkdaşlıq edən iranlı (cənubi azərbaycanlı) fəhlələr almışdır. FTK-nın sənədlərində  rus və azərbaycanlı bolşeviklərlə ermənilər arasında Kürdəmirdə milli qırğınlara son qoyulması zəminində baş verən münaqişələr, hətta bir neçə erməni əsgərinin güllələnməsinə dair şəhadətlər gətirilir. Kürdəmirdən başqa  Göyçay  qəzasının  Caylı, Qaravəlli, Qarabucaq, Mustafalı, Xəlil-Qasımbəy, Ərəb-Mehdibəyli, Dədəli və digər kəndləri də erməni hücumlarına məruz qalmış və insan tələfatı ilə üzləşmişlər. Məsələn, Ərəb-Mehdibəyli kəndində 84 ev dağıdılıb yandırılmış, kəndin 83 sakini, o cümlədən 78 kişi, 4 qadın və 1 oğlan uşağı qətlə yetirilmişdir. 1918-ci ilin yayında Bakı Soveti Ordusu ilə Qafqaz İslam qoşunları arasında gedən Göyçay qəzasının Qaraməryəm kəndi yaxınlığında gedən döyüşlər azərbaycanlıların xeyrinə dəyişərək həlledici əhəmiyyətə malik olmuş və Azərbaycan torpaqlarının düşməndən azad olunmasının əsasını qoymuşdur.

         Cavad qəzası-1918-ci il

Aprel  ayının  əvvəllərindən  başlayaraq  erməni vandalları bolşevik bayrağı altında Cavad qəzasının müsəlman kəndlərini sovet  hakimiyyəti qurmaq bəhanəsi ilə dağıdır və yandırır, dinc əhalini qırır, əmlakını isə qarət etmişlər. Erməni silahlı dəstələri Hacıqabul stansiyasından  başlayaraq  Kür  boyu  hərəkət etmiş və qəzanın  azərbaycanlılar yaşayan kəndləri olan Ərəb-Şahverdi  və Hilə-Mirzəlikəndə hücumlar etmişlər. Gözlənilmədən  kəndləri  mühasirəyə  alan erməni  daşnakları top və pulemyotlardan atəş açaraq çoxlu sayda insan qətlə  yetirilmiş,  44 yaşayış evini , kənd məscidini, müqəddəs kitabları yandırılmış, kəndlilərin bütün mal-qarasını və daşınan əmlakını qarət etmişlər.  Bu  kəndlərdən  başqa  Cavad qəzasının Bəydili, Yaxşıkənd, Xocalı, Seyidlər, Xarmandalı, Ərəb-Qardaşbəyli, Pirabba, Qara-İmamlı, Uzun-Babalı, Aşağı Sorra və digər kəndlər ayrı-ayrı vaxtlarda ermənilər tərəfindən dağıdılıb, yandırılmış, əhalisi isə misli görünməmiş vəhşiliklə qətlə yrtirilmişdir. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının  Cavad  qəzasına  dair  sənədləri arasında Xocalı  kəndinin 18 yaşlı sakini Sürəyya Məşədi Dadaş qızının verdiyi ifadə erməni qəddarlığına bariz nümunə sayıla bilər. Komissiyasının  müstəntiqləri qolu kəsilmiş, ayaqdan şikəst, xəstə və zəif, bütün yaxınlarını  itirmiş  və başqa bir  kənddə, yad  insanların  yanında sığınacaq tapmış Sürəyya Dadaş qızının zərərçəkən kimi ifadəsi və tibbi müayinə sənədləri ilə yanaşı, şəklini də erməni vəhşiliklərinin  şəhadəti  kimi  istintaq materiallarına daxil edilişdir. Bolşevik, molokan və erməni qüvvələri  tərəfindən bir müddət mühasirədə qalan Cavad qəzasının bir sıra yaşayış məntəqələri 1918-ci ilin payızında Azərbaycan Ordusunun xüsusi hərbi əməliyyatları nəticəsində düşməndən təmizlənmişdir. 1918-ci il iyulun 15-də yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının 36 cildlik  istintaq materialları sırasında Göyçay və Cavad qəzalarında da təhqiqatlar aparıldığı göstərilsə də, bu qəzalara dair  sənədlər respublikada qalmamış və uzun müddət  itirilmiş  hesab edilmişdir. Yalnız uzun axtarışlardan sonra FTK-nın çəkdiyi fotosənədlər Parisdə, Əlimərdan bəy Topçubaşovun  arxivindən aşkar edilmişdir. Beləliklə, Göyçay və Cavad qəzalarının yalnız Parisə göndərilən sənədləri – əsasən soyqırıma məruz qalmış insanların şahid ifadələri və bu qəzalarda təhqiqat aparmış müstəntiqlərinin məruzələri  əsasında  daha iki Azərbaycan qəzasında 1918-ci il soyqırımları haqqında məlumat əldə etmək mümkün olmuşdur.

Müəllif: LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZI

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond şöbəsinin müdiri              

Mob: 055 543 55 28, qubatovaltaft@gmail.com

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru