Bu şəkilçi hansı hallarda -çı⁴ və -lıq⁴ hissələrinə ayrılır, hansı hallarda bütöv şəkildə götürülməlidir?
Xoşbəxtçilik, tələbəçilik, müsəlmançılıq kimi sözlər Orfoqrafiya lüğətində düzgün olaraq xoşbəxtlik, tələbəlik, müsəlmanlıq şəklində verilib.
Bu sözlərin əsasən şifahi nitqdə, bəzən də yazıda yanlış olaraq xoşbəxtçilik, tələbəçilik, müsəlmançılıq şəklində işləndiyini müşahidə edirik.
-çılıq⁴ şəkilçili bütün sözləri -lıq⁴ şəkilçisi ilə əvəz etmək mümkün olmur, çünki bu zaman sözün mənasında fərq yaranır.
Məsələn, əkinçilik sözü sənət, məşğuliyyətlə bağlı olduğu halda, əkinlik (ərazi) sözü əlamət, xüsusiyyət bildirir. Lakin biabırçılıq sözü biabır+çı+lıq şəklində kök və şəkiçiyə ayrılsa da, onu “biabırlıq” şəklində işlədə bilmirik.
Düşmənçilik, kasıbçılıq, nigarançılıq kimi sözlərdə isə -çılıq⁴ şəkilçisini hissələrə ayırmaq olmur, çünki ədəbi dilimizdə düşmənçi, kasıbçı, nigarançı sözləri yoxdur.
-lıq⁴ şəkilçisi -çılıq⁴ şəkilçisini o zaman əvəz edə bilir ki, bu və ya digər bir leksik vahidin ifadə etdiyi əvvəlki və sonrakı məna eyniyyət təşkil etsin: kasıbçılıq – kasıblıq, nigarançılıq – nigaranlıq, avaraçılıq – avaralıq və s.
VƏTƏNPƏRVƏRLİK VƏ YA VƏTƏNDAŞLIQ TƏRBİYƏSİ İLƏ BAĞLI ZƏNGİN PEDAQOJİ FİKİRLƏR MEHDİ MİLAXLI YARADICILIĞINDA
Qarşımda bir şeir kitabı var. Kitabın adı “Bir kağızdı, bir qələmdi, bir də mən…” (Bakı: “Xan” nəşriyyatı, 2018, 346 səh.). Kitabın müəllifi pedaqoq-şair Mehdi Milaxlıdır. Mehdi müəllimlə şəxsən tanışlığım yoxdur. “Şərq qapısı”, “Arazın səsi”, “Haqqın səsi” qəzetlərində, eləcə də Facebook səhifəsində paylaşdığı şeirlərini oxumaqla tanımışam və qiyabi tanışlığımız da buradan başlayıb. Dediyim kimi, şairi qiyabi tanısam da şeirlərindəki vətənə, yurda sevgi, dosta, xalqa və ana dilinə məhəbbət, yurd həsrəti, təbiətə vurğunluq, saf sevgiyə bağlılıq, vicdanın səsi, prinsipiallıq, cəsarət, düşmənə nifrət, alov dolu qəzəb onun mənəvi, şəxsi keyfiyyətlərini açıq-aydın nişan verir.
Mehdi Milaxlının kitabı.
Şairin həyat fəlsəfəsi, amalı onun şeirlərindəki surətlərin hərəkətverici qüvvəsidir. Hər bir oxucu tanış olduğu misraların çoxunda vətənə sevgi və qayğıkeşlik, yoldaşa, dosta insani münasibət görür. Mehdi Milaxlı bəzən bu sevgini sezdirmədən, bəzən isə həssaslıqla bəyan edir.
Tanrım, özün qoru türk balaların,
Toxunulmaz eylə türk qalaların…
İgid Türkməneli, mərdanə dayan,
Səngərdi dağ-daşın, hər yalçın qayan.
Mehdi Milaxlı şeirlərində oxucusuna insanlara yaxşılıq etmək fikrini haqlı olaraq tez-tez təlqin edir. Şairin şeirlərindəki ümumi şüar belədir: “İnsan gərək hər dəqiqə insanlara lazım olduğunu hiss etsin”. Mehdi Milaxlının həyat yolu haqqında tanış-bilişlərdən, dostlardan hal-əhval tutmuşam. Ümumi fikir belə olub: Mehdi müəllim istər şeir yaradıcılığında, istərsə də şəxsi münasibətlərində həm şagirdlərinə, həm də insanlara qayğı ilə yanaşır, qayğıkeşlik göstərir. Təbii ki, bu belə də olmalıdır. Çünki şair ilk öncə müəllimdir. Müəllim uşaqları, məktəbliləri, gəncləri ata kimi sevməli, müəllim kimi fəaliyyət göstərməlidir. Deyilir ki, Mehdi Milaxlı tək öz çevrəsinə yox, çətinliyə düşən hər kəsə yardım etməyə çalışır. İnsanlara lazım olduğuna görə də fərəh hissi keçirir. Halal adamdır, öz əqlinin və əlinin zəhmətinə qane olan adamdır. Deməli, şair olduğu kimi görünən, göründüyü kimi olan ali varlıqdır. Bu isə öz növbəsində insanların da ona lazım olduğunu göstərir. Bu kimi keyfiyyətləri şair özü də “Tanı məni” şeirində belə ifadə edir:
Mən elə üzdəyəm, gör, tanı məni,
Dərindən axtarma, dibdən arama.
Tanıtmaz şairlik ad-sanı məni,
Gəlib özümü gör, cibdən arama.
…Əgər xoşlamasan, yavaşca çıx get,
Nə geriyə boylan, nə yana çevril.
Son dəfə sağollaş, əlimi sıx get,
Bil ki, asudəsən hər yana çevril.
“Deyiləm” adlı şeirində isə şair halal əməyin faydalarından danışır. Deyir ki, halal qazanc qəlbi nurlandırırsa, haram qazanc da qəlbi zülmətli edir. Halal adam xalq içində də öz məğrurluğu, alicənablığı ilə hörmət və nüfuz sahibi olur. Haramxor adam isə heç bir şeydən zövq ala bilmədiyi kimi şirin yuxuya da arzu-tamarzı qalır.
Hələ dadmamışam yad tikəsini,
Heç nədə gözüm yox, uman deyiləm,
Haram cana sığmaz, bir tikəsini
Əllərim götürsə, yuman deyiləm.
Halal göz doyurar, ürək isidər,
Haram yuxuda da incidər, didər.
Əllərim qabarar, axıdaram tər,
Ərlər də görər ki, yalan deyiləm.
Mehdi Milaxlı “Oğlum Orxana məktub”, “Oğluma nəsihət”, “Oğlum Pənaha öyüd” və s. şeirləri ilə öz timsalında xitabən gəncliyə əxlaqi məna kəsb edən doğruçuluq, səmimilik, qayğıkeşlik, təmənnasızlıq, xeyirxahlıq, yaxşılıq, düzlük, həqiqət aşiqliyi, dəyanət və ehtiram, vədəyə əməl etmək və s. kimi ali keyfiyyətlər aşılamışdır.
Böyük rus tənqidçisi V.Belinski “Ədəbi düşüncələr” adlı məqaləsində yazırdı: “Xəlqi şair sözün fəlsəfi mənasında həqiqi bir hadisədir. Onun şairlik istedadı çox böyük olmasa da, o, həmişə möhkəm bir özülə, öz xalqının təbiətinə istinad edir və xalqın ona diqqət yetirməsində, həmin xalqın özünü dərk etməsində ifadə olunur. İstedadlı, lakin milli zəmindən məhrum bir şair isə həmişə az və ya çox dərəcədə müvəqqəti və kiçik bir hadisədir. Bu elə bir ağacdır ki, əvvəlcə gur qol-budaq atıb göyərir, sonra isə kökü torpağın dərinliklərinə işləmədiyindən tezliklə quruyur. Buna görə də şairdə xəlqilik çox zaman dərinlik və çoxnövlülük mənasında olmasa da, lakin həmişə orijinallıq mənasında bir növ dahilikdir”.
Belinskinin bu ölməz fikirlərini şair-pedaqoq Mehdi Milaxlının yaradıcılığına şamil etmək tamamilə doğru olardı.
Şair öz xalqının keçmişi ilə maraqlanır, onun böyük ədəbi və tarixi simalarını öyrənir, təhlil süzgəcindən keçirir, təbliğ və tərənnüm edir. Mehdi Milaxlının zəngin pedaqoji irsi, təlim-tərbiyə, pedaqoji-psixoloji görüşləri, eləcə də vətəndaşlıq tərbiyəsi və s. ilə bağlı fikirlərini sistemləşdirməyə zəruri ehtiyac vardır. Çünki onun pedaqoji irsi böyüyən nəslin təlim-tərbiyəsində mühüm rol oynayır.
Çoxşaxəli və zəngin yaradıcılıq diapazonuna malik olan Mehdi Milaxlının gənclərin vətəndaşlıq tərbiyəsi ilə bağlı yaradıcılığı, həmçinin xidmətləri əvəz olunmazdır. Şeir yaradıcılığını bəzəyən vətənpərvərlik və ya vətəndaşlıq tərbiyəsi ilə bağlı zəngin pedaqoji fikirlərdir. Şair vətənlə bağlı şeirlərində oxucusuna Vətənə, torpağa bağlı olmağı, gərəkli olmağı, əsl vətəndaş olmağı təlqin edir. Şairin böyük ilhamından və istedadından doğulmuş “Naxçıvan”, “Şuşam”, “Xocalım”, “Vətən bizim anamız, biz onun əsgəriyik”, “Əlincə qalasına dair bayatılar”, “Əlincə qalası” və sair şeirlər Azərbaycan gerçəkliyini mənalı və münasib şəkildə əks etdirən şeirlərdir.
Odlar diyarının yanar parçası,
Elə ilk görüşdən qəlbimi aldı.
Gəzibmi hüsnündə rəssam fırçası?
Təbiət bu yerdə sirdi, sualdı.
…Baba yadigarı Əshabi-Kəhfdir,
Xaraba Gilandır, Gəmiqayadır.
İndi oğullar var, bu daş yaddaşda
Yatmış xatirəni bir-bir oyadır.
Vətəndaşlıq – ən zəruri vəzifə və mənəvi keyfiyyətdir. Vətəndaş dərin siyasi, fəlsəfi mənalar daşısa da, yeniyetmələrin, gənclərin dərk edə biləcəyi, həyat idealına çevirəcəyi bir anlayışdır. Bütün dinlərdə və səmavi kitablarda vətən kəlməsi tez-tez səslənir, onu əziz və müqəddəs tutmağın zəruri olması göstərilir. Dünyanı və insanlığı dərindən və hərtərəfli dərk edənlər və gələcəyi görənlər peyğəmbərlərdir. İlahiyyatşünaslıqda və ya islamşünaslıqda doğulub boya-başa çatılan yerə, yəni vətənə məhəbbət və onu qorumağın müqəddəsliyi qeyd olunur və göstərilir: uşağa doğma olan iki şey var: onun biri anadırsa, ikincisi vətəndir. Uşaq böyüdükcə dərk etməyə başlayır ki, vətən torpağı daha qədimdir, anaların da doğma torpağı olub. Şəriət kitablarında ananı, torpağı, haqqı, ədaləti qoruyanlara əsil vətəndaşlar deyilir. Bir sözlə, ailəsinə, xalqına, ölkəsinə namuslu vətəndaş olmaq tərbiyəsini yeniyetmələr ailədən almağa başlayırlar. Deməli, vətən ailədən başlanır. Şairin 2014-cü idə qələmə aldığı bir şeirində oxuyuruq:
Yaşam üçün ömrünü şum edən bu xalq,
Səngər qazıb, qala qurub, daş ucaldıb.
Qeyrət üçün yağı üstə gedən bu xalq,
Düşmənlərdən bac alaraq baş ucaldıb.
Göz üstündə qoruyuruq, saxlayırıq,
Hər qarışı bir tarixdir, kaşanədir.
Sevə-sevə əzizləyib yoxlayırıq
Çünki bizə ululardan nişanədir.
Mehdi Milaxlı vətən tarixinin nəsillərdən nəsillərə ötürülməsinə və ya öyrənilməsinə meyl və maraq yaratmaq, vətən sevgisini artırmaq cəhətdən əhəmiyyətli hesab edir. Həmçinin, gənclərin dünyagörüşünün təkmilləşdirilməsində elmi, siyasi, tarixi, ictimai, ideoloji və s. dünyagörüşlərin geniş və dərin olmasını da vacib faktor sayır. Eləcə də şeirlərinin hər bir misrasında vətəndaş tərbiyəsinin yetişməsində təmizliyi, halallığı, düzlüyü, səxavəti, sədaqəti, dəyanəti, iradəni, əzmkarlığı və s. aşılayır, nümayiş etdirir.
Şair Mehdi Milaxlı vətənəpərvər şeirlərində ustalıq göstərərək Azərbaycanın zəngin təbiətini də məhəbbətlə təsvir edir. Təbiəti təsvir Mehdi Milaxlı lirikasının ayrılmaz keyfiyyətidir.
Şəruru gəzərkən ürək sevindi.
Belə eşitdim mən elin ağzından,
Arpaçay şıltaqlıq etməyir indi,
Saralar qurtulub selin ağzından.
…Qocaman ağacın pöhrəsi kimi,
Yollar şaxələnib, yollar dəyişib.
Günəşin gülümsər çöhrəsi kimi
Bu günəşli diyar nə gözəlləşib.
Şair əsrarəngiz yerləri tükənməz bir sevgi hissi ilə, iftixarla tərənnüm edir, onun hər guşəsinə nəzər salıb fərəhlənir. Bu, sadəcə olaraq, gözəllikdən zövq alıb nəşələnən bir adamın fərəhi, şadlığı deyildir. Batabat, Əlincə qalası, Əshabi-Kəhf, Gəmiqaya və s. ona görə əzizdir ki, onların gözəlliyi insana, cəmiyyətə fayda verir. Odur ki, şair bu yerlərin hər müvəffəqiyyətini eşidəndə coşur, vətənin bərəkətli torpaqlarına alqışlar oxuyur.
Göründüyü kimi, yeni həyatı göstərmək, onun əzəmətini nümayiş etdirmək üçün Mehdi Milaxlı tez-tez tarixə qayıdır, keçmişi yada salır, yeni ilə köhnəni müqayisə edir. Bu şairin şeirlərində istifadə etdiyi üsullardan biridir. Bununla o, canlı real mənzərələr yaradır, yazdıqlarının inandırıcılıq qüvvəsini artırır. Şair oxucusuna demək istəyir ki, keçmişin qədrini bilməyən, sabahını çətin müdafiə edər.
Görkəmli tədqiqatçı alim, akademik Kamal Talabzadə yazırdı ki, ideya, fikir sə-nətin bütün növləri üçün əsasdır. Fikirsiz sənət olmayıb, indi də mövcud deyil. Lakin fikri, ideyanı necə, hansı şəkildə təqdim etmək sənətkar üçün mühüm amildir. Şeirlə deyilən fikir dərhal hissə, ürəyə keçmirsə, yalnız sənin beynini hərəkətə gətirirsə, o, şeir deyildir. Bu mənada, Mehdi müəllim təkcə öz beynini yox, ürəyini də, hisslərini də birlikdə, onları bir-birindən ayırmadan dinləməyi bacaran şairdir.
Ahəngi könlümə yatsa yaxşıdır,
Məntiqi ağlıma batsa, yaxşıdır,
Mənası ellərə çatsa yaxşıdır,
Yüz ölçüb, bir biçib, düz yaradıram,
Ürəyimə yatan söz yaradıram.
Mehdi Milaxlının şeirlərində fikirlə, mətləblə hiss, duyğu, təəssürat, həyəcan dalğalarını bir-birindən ayırmaq çətindir, onlar elə qarışıb ayrılmaz olurlar ki, birinin harada başladığını, digərinin harada qurtardığını təyin edə bilmirsən; başqa sözlə, bu şeirdə beyinlə ürək bir ahəng təşkil edir, buna görə də əsil sənət əsəri – həm beynə, həm ürəyə nüfuz edən sənət əsəri yaranır. Elə bu səbəbdən də Mehdi Milaxlının şeirlərində ritm, ahəng, vəzn, qafiyə, təkrirlər çox mühüm yer tutur, bunlar şairin fikir və hisslərinin birləşmiş vahid ahəngi kimi səslənir, təbii təsir bağışlayır, musiqi qədər ahəngdar poeziyaya çevrilir. Bu da onu göstərir ki, şair sənətin zirvələrinə doğru yürüşünü davam etdirir.
Mehdi Milaxlının şeirlərindəki fikirlərə, mətləblərə fikir və görüşlərimizi qısa da olsa çatdırdıq. Bunula yanaşı, şairdən bir təvəqqemiz də vardır. Təvəqqemiz də ondan ibarətdir ki, şair rəvan, axıcı rutm, ahəng, vəzn və qafiyəsindən yararlanaraq balaca növcavanlarımız, körpələrimiz üçün şeirlərinin sayını biraz da artırsın. Çünki bu gün uşaq ədəbiyyatının, uşaq antologiyasının buna zəruri ehtiyacı vardır.
Ülvi amallar uğrunda mücadilə aparan, gənclərdə milli-mənəvi dəyərlərin aşılanmasına biganə qalmayan, müqəddəs bir məqsədə, öz xalqına həm müəllimlik fəaliyyəti ilə və həm də şeir yaradıcılığı ilə layiqincə xidmət edən Mehdi Milaxlıya uğur dolu müvəffəqiyyətlər arzulayırıq.
TƏHSİL SAHƏSİNDƏ BAŞ VERƏN DƏYİŞİKLİKLƏR, İSLAHATLAR:
bioloji tənsilin inkişaf perspektivləri
Yeni dövr – yeni format, yeni metod və vasitələr tələb etməkdədir. Artıq qloballaşan dünyada hər bir inkişaf kimi, problemlər də tez bir zamanda bütün dünyanı əhatə etməklə səfərbərlik diktə edir. Tədris sahəsi də baş verən dəyişiklik fonunda artıq dünyada baş verən dəyişikliklərə səmərəli cavab vermək məcburiyyətində. Bunun üçün dünyada gedən yeniliklərə inteqrasiya etmək üçün istər təhsil, istər də texnologiyalar sahəsində kadr potensialı zənginləşdirilməlidir. Buraya həmçinin təhsil ocaqlarının maddi-texniki bazasının yenilənməsi də daxildir. Hazırda biologiyanın tədrisində istifadə etdiyimiz metod və üsullar tədrisin səmərəliliyinə təsir göstərməkdə davam edir. Lakin çalışıb fərqli, yeni imkanlar da tapılmalıdır. Dünyada istifadə olunan yeni vasitələr, İKT-dən istifadənin fərqli metodikasını tədrisə gətirməklə öyrənənlərdə marağı artırmaq tədrisin keyfiyyətini artıracaq amildir. Deyildiyi kimi: “Məsləki inkişaf mütləqdir”. Bir çox metodistlərin fikrincə təhsil sistemi memarlığa bənzəyir. Bu sistemə içəridən baxdıqda nələri dəyişəcəyimizi düzgün qiymətləndirməliyik. Əslində təhsil sahəsindəki memarlıq sosial memarlıqdır: öyrənmə mədəniyyəti, qarşılıqlı müəllim-tələbə, müəllimlərin öz aralarındakı münasibətlərində keyfiyyət dəyişikliklərinə ehtiyac vardır.
Bundan başqa, təhsil müəssisələrinin rəhbərləri də öz işlərində islahat aparmalı, təhsilverənlərin işində, sosial həyatında rəğbətləndirmələredilməli, ehtiyaclarının öyrənilib təmin edilməsi, qayğısına qalınması ilə təhsil sahəsində yüksək səmərəliliyə nail olmaq mümkündür. Təhsil sistemində xarakter də mühüm rol oynayır: burada əsasən öyrədənlərin qətiyyəti, tədris prosesinə güvəni, məktəbdə müəllimlərlə münasibəti nəzərdə saxlanmalıdır. Avropa İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı təbiət elmlərinin qiymətləndirilməsi zamanı əsasən müəllimlərin performansını qiymətləndirir. Buraya onların işə – dərsə hazırlığı və işdən məmnunluğunun araşdırılması, müəllimlərin psixoloji vəziyyəti, şəraiti, maaşı, motivasiyası nəzərə alınması, müəllimlərin profesional potensialı və s. daxildir. Məlumdur ki, müəllimin sosial rifahı təhsilin səviyyəsinin yüksəlməsinə təsir edən başlıca amillərdəndir. Bu zaman hər iki tərəf bir-birindən razı qalmaqla prosesin, fəaliyyətin keyfiyyəti yüksəlir ki, bundan udan da yenə cəmiyyətlərdir. Təhsil müəssisələrində mütəşəkkillik, yekdillik, səfərbərlik, bir-birini dəstəkləmək, müəllimlərin işbirliyi labüddür.
Təhsil sisteminin strukturunun yenidən qurulması ilə öyrənənlərdə səriştələrin, imkan-bacarıqların, fiziki mühitin düzgün təşkili vasitəsilə istər öyrədən, istərsə də öyrənənlərin iş qabiliyyətini artıra bilərik. Hesablamalar göstərir ki, yaranmış bəzi problemlər öyrənənlərdə iki səbəbdən tədris prosesindən uzaqlaşma istəyi yaradır: öyrənənlərin prosesə marağının sönməsi, tədris prosesinin 75%-i cəlbedici olmaması. Bəs yeni sistemi yaratmaqla nəyə şərait yarada bilərik? XXI əsr öyrədici mühiti ənənəvi təhsildən, yeni keyfiyyət göstəriciləri ilə fərqlənməlidir: tədris prosesinin maraqlı təşkili, öyrənənlərin yeni biliklərin kəşf etmələrinə, analiz-sintez qabiliyyəti, məntiqi təfəkkürünün formalaşması, səriştəli, yaradıcı olması və s. Həmçinin müəllimlərin işbirliyi, bacarıqların artırılmasına, fənlərin inteqrasiyasına, differensisaiyasına nail olunarsa məktəbdə təhsilin keyfiyyətini artıra bilərik. Yəni öyrənmə formal xarakter daşımamalı, bu zaman dərin öyrənmə, tətbiqetmə bacarıqlarının, düşünmə vərdişlərinin yaranmasına xüsusi fikir verilməlidir. Təhsil sisteminin nailiyyətlərinin zaman-zaman yoxlanması, yerli imkan və şəraitə uyğunlaşdırmaq da tədrisin səviyyəsini yüksəltməyə xidmət edir. Buraya müəllimlərin professionallığını da daxil etmək lazımdır. Həmçinin müəllimlər məmnunsa işinə də təsir edir və tələbəyə keçir. Həm müəllim, həm tələbə təhsil proseslərindən razı qalmalıdır ki, işin keyfiyyəti yüksəlsin. Müəllimlər eyni bir məqsədə xidmət etməlidir. Məqsəd – vahid məqsəd, yekdillik deməkdir. Mütəşəkkillik, yekdillik, səfərbərlik bir-birini dəstəkləməli, bir sözlə, müəllimlərin işbirliyi əsas şərtdir.
Dünyanın inkişafı, yaxşılaşdırılması – hər zaman təhsilin məqsədi və vəzifəsidir. Yeni öyrənmə – yeni təhsil sistemi – dünya ilə əlaqə; dünyada baş verən proseslərə töhfə vermək, dünyanı dəyişmək – 4 xüsusi meyar – islahatlarda əsas tutulur. Bəs pandemiya dövründə hansı dəyişikliklər tələb olunur? 4 əsas element: rifah, sosial intellekt, keyfiyyət investisiya, sistemlilikdən ibarətdir. Müasir təhsil yeniliklərə cavab verən nəsil yetişdirməli, təhsilli olmaq, problemləri həll etməyi bacarmaqla cəmiyyətlərin rifahını yüksəltməyə xidmət etməlidir. Əslində özünə təhsil lideri deyənlər başqa təhsil müəssisələrindən də məsul olmalıdır. Bəs əməkdaşlıq edərək rəqabət etmək necə mümkündür? Belə hesab edilir ki, başlıca olaraq: müəllimlər siniflə məhdüdlaşmamalı, digər müəllimlərlə əlaqəli əməkdaşlıq, təcrübə mübadiləsi, təhsil konfransları təşkil edilməlidir. Rəqabət isə – digər məktəblərlə əməkdaşlıq, təcrübə mübadiləsi, məktəblilərin iş birliyi, müəllimlərin əməkdaşlığı, bir-birinə dəstək olmaq və sairdən ibarətdir. Təhsildə bu yeni dalğadır və təhsilin səmərəliliyini artırmaqdadır (Prof. Michael Fullan).
Konfusinin fikrinə görə: “oxumaq, oxumaq və tərəddüd etmədən təkrar etmək” daha səmərəli təlim hesab edilirdi. Hazırda isə o təlim səmərəli hesab olunur ki, nəinki elmi bilikləri öyrənmək, həmçinin öyrədilənlərin yaradıcı tətbiqinə nail olunsun. Müasir dövrdə öyrənənləri biliklərin saxlanıldığı papka formatından çıxarıb tədris prosesinin fəal iştirakçılarına çevirmək, biliklərin tətbiq etmə bacarıq-vərdişləri perspektivli hesab edilir. Xüsusilə də canlı müşahidədən mücərrəd təfəkkürə, sonra təcrübə, müşahidə, eksperimentdə yoxlama biologiyanın tədrisində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təhsilalma və təhsilvermə elə bir prosesdir ki, burada bir neçə komponent birlikdə iştirak etməlidir: bilik, bacarıq, vərdiş. Bunların bir-biri ilə əlaqəsi isə nəticədə arzuolunan təhsili formalaşdırır. Xüsusi bir məqam da vardır ki, əvvəla müəllim ixtisasını yaxşı bilməli, auditoriyanı sevməli, yeniliklərə açıq olmalıdır. Təhsil sahəsində son illər baş verən dəyişikliklər, islahatlar, təlim texnologiyaları, müasir təlimlər, metod, üsul və vasitələr yalnız yerində və səviyyəsində tətbiq olunarsa səmərə verir. Qeyd edək ki, istifadə olunan hər hansı metod və imkanlar etalon kimi qəbul edilməməli, auditoriyanın yaş və bilik səviyyəsini nəzərə alınmalı, yerli şəraitə uyğunlaşdırılmalıdır. Son illər anlaşılır ki, baza təhsili artıq tələbatı ödəyə bilmir. Bu səbəbdən təhsil sahəsinin müasir çağırışlara yaxınlaşması, çatması vacibdir. Bu günün aktual problemlərindən olan təhsilin yeni qayəsi, məqsədi müasir tələbləri, yeni dünya standartlarını ödəməyə hesablanmalıdır. Əslində öyrənənlər üçün həyat məktəbdən sonra başlayır fikri yanlışdır. Onlar həyatı hərtərəfli şəkildə məktəbdə yaşamalıdır. Bu zaman səriştəli, yaradıcı, bilikli, məntiqli düşünməyə qadir olan təhsilalanların formalaşması baş verər. Biologiyanın tədrisində bioloji anlayışlar təlim prosesinin əsasını təşkil edir. Nəticədə təlimin üç başlıca vəzifəsi: öyrətmək, tərbiyələndirmək və inkişaf etdirmək həyata kecirilir. Anlayışların bacarıqlara keçməsi bütün biologiya kurslarında mümkündür. Bacarıqların inkişafı anlayışların inkişafı ilə əlaqəlidir. Bilik, bacarıq və vərdişləri inkişaf etdirmək üçün onların məzmununu inkişaf etdirmək, əvvəlcə sadə bacarıqlar, sonra isə daha mükəmməl və mürəkkəb bacarıqlar formalaşdırılmalıdır. Hazırda təhsil sahəsində kurikulum islahatları sayəsində tədris prosesində keyfiyyət dəyişiklikləri aparılmaqdadır. Fənyönümlü kurikulum məzmun etibarilə elm sahəsini, onun mükəmməl anlayışlar sistemini əhatə etməklə bu anlayışların mənimsənilməsinə istiqamətləndirilir. Bütün praktik bacarıqların yerinə yetirilməsində məqsəd biliklərin möhkəmliyini, davamlılığını artırmağa xidmət göstərir.
Ümumiyyətlə, biologiyanın tədrisində istər tələbə, istərsə də müəllim ölkədə və dünyada baş verən yenilikləri izləməli, təhsil islahatlarını müzakirə edib tədris üçün ən səmərəlilərini seçməyi bacarmalıdır. Həmçinin öyrəndiyi hər hansı bilik, bacarıq və metoda etalon kimi baxılmamalıdır – deyə düşünür və daim auditoriyalarda təkrarlayırıq. Hər şeyə tənqidi yanaşma bacarığı həm öyrənilənin mahiyyətinə varmağa, həm də yaradıcı tətbiqetməyə imkan yaradır. Həmçinin təlim fəaliyyət prosesi olduğu üçün bu prosesdə öyrədən və öyrənən arasında xüsusi ünsiyyət modelləri yaranmalıdır. Buraya 3 A texnikasını aid etmək olar:
Anlamaq; Anlatmaq; Anlaşmaq.
Yəni hər bir fəaliyyət prosesində anlaşmaq üçün ilk növbədə anlatmaq istədiklərimizi özümüzün anlaması əsas şərtdir. Təhsil; Tərbiyə – nəticə; İnkişaf. Yəni – təlim – təhsil – tərbiyə = inkişafdır. Biologiyanın tədrisi prosesində hərtərəfli dünyagörüşü formalaşdırmaq üçün pedaqoji və dialektik prinsiplər əsas götürülməlidir. Əsasən biologiyanın tədrisində dünyagörüşün üç istiqamətli əsas götürülməlidir: dünyagörüşün maddiliyi və vahidliyi, dialektika qanunlarının ümumi xarakter daşıması. Ümumiyyətlə, dünyagörüşü təlim və tərbiyə vəzifəsini görür, dolayısı ilə şəxsiyyətin formalaşmasına xidmət edir. Məktəb biologiya kursunda canlı orqanizmlərə daim hərəkətdə, inkişafda olan materiya kimi baxılmalı: ibtidaidən aliyə, sadədən mürəkkəbə hərəkət – inkişaf prinsipi əsas götürülməlidir. Mövcud təlim, metod və üsullardan başqa daha düşündürücü, cəlbedici, fərqli vasitələrdən istifadə də təlimin keqfiyyətini artırmağa kömək edir. Məsələn hər hansı bir mövzunun tədrisində izahın balığın quruluşu üzərində verilməsi həm xüsusi marğa, həm də diqqətin artması ilə yüksək mənimsəməyə səbəb olacaqdır. Bəs bunu necə həyata keçirə bilərik? Balıq sümüyü – elmdə problemlərin həlli üçün yaxşı bir yanaşma olan tənqidi düşüncənin təşkili üçün vizual bir vasitədir. Balıq sümüyünün diaqramı şagirdlərə problemə səbəb olan və təsir ilə səbəb arasındakı əlaqəni ölçən, kök səbəbləri barədə öyrətməyə kömək edir. Bu bir qrupa dərs deyəndə daha təsirli olur. Bu diaqram yanaşmasında, balığın başı dəyişikliyi təmsil edir, qabırğalar bunun səbəbini göstərir və lentlərdə dəstəkləyici dəlillər yazılır.
Bəs biologiyanın tədrisində interaktiv, konstruktiv təlimdən başqa, texnologiyanı zəruri edən amillər hansılardır? Müxtəlif səbəblərdən müşahidəsi mümkün olmayan bəzi obyekt və hadisələrin gostərilməsində kompyuter texnologiyaları əvəzsiz rol oynayır. Məsələn:
izah edilməsi, daha doğrusu başa düşülməsi mürəkkəbbdirsə (zülal sintezi)
nümayiş etdirilməsi mümkün deyilsə (dərin su heyvanları, alp çəmənlikləri) və s.
Artıq həyatımızın bütün sahələri rəqəmsallaşdığı üçün müasir texnoloji bacarıqlarsız heç bir fəaliyyət mümkünsüz hala gəlmişdir. Tədrisin belə onlayn rejimə möhtac qalması dijital fəaliyyətin təkmilləşdirilməsini tələb edir. Lakin dünyada baş verən problemləri nəzərə alaraq bilməliyik ki, cəmiyyətlərə “bilgili canavarlar” lazım deyil!!! İnsanlar arasında ayrı-seçkilik edilməməli, ədalətli, dünyanı qurtarmağa çalışan nəsillər yetişdirməyə çalışılmalıdır. Lakin bərabərlik də hər zaman adil olmaya bilər. Bunun üçün təhsil sahəsində çalışanlar daha duyarlı, ədalətli, bilikli, müasir dünyaya uyumlu, gələcəyə sevgi ilə baxan, zəngin dünyagörüşlü olmalıdır. Çünki öyrədən öyrənməyi buraxırsa, o adi bir lövhəyə çevrilir və bunun kimsəyə faydası olmaz.
ŞAH İSMAYIL SƏFƏVİ – ÇİNGİZ XAN – GÖYTÜRKLƏRİN AŞİNA XAQAN NƏSLİ – ARAZ ŞƏHRİLİ YAZIR:
Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” kitabından
Şah İsmayıl Səfəvinin anası Aləmşahbəyim xatun ağqoyunluların I sultanı Uzun Həsənin və Trabzon şahzadəsi Dəspinə xatunun (yunan dilindəki despina sözü türk dilindəki xatun sözü ilə eyni mənanı ifadə edir) övladı olmuşdur. Dəspinə xatunun anası isə Çingiz xanın böyük oğlu Cuçi xanın nəslindən olan Qızıl Orda şahzadəsi, Krım xanlığının qurucusu Hacı Gəray xanın (1397–1466) qızı idi. Digər məlumata görə, Dəspinə xatun Hacı Gəray xanın özünün deyil, onun əmisi Dövlət Berdi xanın nəvəsidir. Dövlət Berdi xan 1419–1421-ci və 1428–1432-ci illərdə Qızıl Ordanın hakimi olmuşdur. Məhz Hacı Gəray xanla Dövlət Berdi xanın ulu babası – İslam dinini ilk qəbul etmiş Qızıl Orda hökmdarı Bərkə xanın yardımı sayəsində Misir və Suriya müsəlmanları o dövrdə hələ İslamda olmayan monqol döyüşçülərinin şiddətli hücumları qarşısında duruş gətirə bilmişdilər.
Dəspinə xatunun atası – Trabzon imperatoru IV İoann Komninin (1403–1459) ana babası Feodor Paleoloqun ana nənəsi İrina Asen Bulqarıstanın türk əsilli çarı İvan Asenin (1259–1303) nəvəsi idi. Ehtimala görə, Asen nəsli qədim göytürklərin Aşina xaqan nəslinin bir qoludur.
Dəspinə xatunun atası IV İoann Komninin ata nənəsi Gülkan xatun Gürcüstan çarı IX Davidin (1346–1390) və onun həyat yoldaşı Sinduxtar xatunun qızı, Sinduxtar xatunun özü isə Samstxe atabəyi Qvarqvare Cakelinin övladıdır. Gürcüstanın indiki Samstxe–Cavaxetiya (Axısqa) və Acarıstan diyarlarını əhatə edən Samstxe atabəyliyi Elxanilər tərəfindən yaradılmış bir dövlət idi. Bunun bir səbəbi də o idi ki, monqol yürüşləri zamanı axısqalılar (Axısqa türkləri) və acarlar könüllü şəkildə monqolların tərəfinə keçib gürcülərə qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdilər. Sonradan axısqa türkləri, acarlar və onların atabəyləri könüllü olaraq Osmanlı təbəəliyini qəbul edib İslam dininə iman gətirmiş, bunun əvəzində Cakeli nəslinin nümayəndələrinə irsi paşa titulu verilmişdi. Cakeli nəslindən olan Atabəy II Manuçöhr (1581–1614) Səfəvilərin tərəfinə keçmiş və Azərbaycana qaçmışdı. Cakeli nəsli, eləcə də digər axısqalılar və acarlar Osmanlı imperiyasının gürcü knyazlarına və Rusiya imperiyasına qarşı apardığı müharibələrdə fəal iştirak etmiş, XIX əsrdə rus işğalçılarına inadlı müqavimət göstərmişdilər.
Şah İsmayıl Səfəvinin ata babası Şeyx Cüneydin atası Şeyx İbrahimin anası isə Cəlairilər türk-monqol dövlətinin sonuncu sultanı Cəlaləddin Hüseynin nəvəsi olmuşdur. Sultan Cəlaləddin Hüseynin ulu nənəsi Ulcatay xatun Çingiz xanın kiçik oğlu Toluy xanın nəslindən olan Elxani hökmdarı Arqun xanın qızı və sonrakı Elxani hökmdarları Qazan xanla Ulcaytu Sultanın doğma bacısı idi. Qeyd etmək lazımdır ki, Qazan xan İslam dinini, Ulcaytu Sultan isə On İki İmam məzhəbini Elxanilər dövlətinin rəsmi dini və məzhəbi elan etmiş xaqanlardır. Əmir Teymur öz tüzüklərində (məsləhətlərində) onların hər ikisinin adını İslam dininin şənini ucaltmış altı nəfərin sırasında qeyd etmişdir.
Ümumiyyətlə isə, Şah İsmayıl Səfəvinin əcdadlarının hamısı Peyğəmbər, alim-mütəfəkkir, xaqan, imperator, xan, sultan, şah, çar nəslinə mənsub olmuşdur.
Daha vacib və maraqlı, elmi şəkildə müxtəlif mötəbər mənbələrə istinad olunaraq əsaslandırılmış məlumatları Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər” kitabından əldə etmək olar.
На основании фактов изложенных в книге Араза Шахрили “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” («Сефевиды: параллели, предположения, истины…»)
Непал, расположенный в тысячах километрах от Азербайджана, в далекой Южной Азии, у подножия Гималайских гор, является одной из самых загадочных стран мира. В нашем повествовании мы порассуждаем об одном из этих загадок.
Непал считается местом рождения основателя буддизма Гаутамы Будды Шакьямуни, жившего, предположительно, в VI веке до н.э.
В настоящее время буддизм распространен в странах Южной, Юго-Восточной, Центральной Азии и Дальнего Востока. Он является государственной религией Бутана, Камбоджи, Лаоса, Мьянмы, Таиланда. В Шри-Ланке конституция предоставляет буддизму «преимущественный статус». Буддизм преобладающая религия в Монголии, Вьетнаме, Тибете. Сохраняет существенное влияние в Китае, Корее, Японии. В России эту религию традиционно исповедуют буряты, калмыки, тувинцы. На сегодняшний день численность последователей буддизма в мире превышает 500 миллионов человек. Основной целью этого учения является физическое и духовное очищение человека. Будда утверждал, что его учение не является божественным откровением, а было получено им через медитативное созерцание собственного духа. Несмотря на то, что Будда не считал себя богом и был против всех культов, в дальнейшем он сам стал объектом преклонения буддистов. Так, кем же был Будда?
Родина Будды – Непал состоит из 7 провинций и 77 районов. Название одного из этих районов Сальян (Salyan). В целом, в Непале имеются два города, один район, четыре деревни и одно озеро с тем же названием. Примечательно, что примерно в 50 км от города Сальян начинается территория непальского района Банке (Banke).
Одним из основных этнических групп, проживающих в Сальянском районе Непала, являются магары. Магары считаются самым воинственным народом Непала. Большая часть магар исповедует индуизм (74%) и тибетский буддизм (24%), но среди них так же распространен ислам, имеются приверженцы местных традиционных верований. Вместе с тем, у магар популярен шаманизм, некоторые элементы которого, вкупе с другими культурными особенностями сближают их с тюркскими народами. Предполагается, что магары мигрировали в Непал в древние времена из какой-то далекой страны по причине религиозных преследований.
Вернемся в Азербайджан. Одним из древнейших поселений в Азербайджане является город Сальян (Salyan). Примерно в 50 км от Сальяна находится поселок Банке (Bankə). И Сальян, и Банке расположены в исторической области Мугань Азербайджанской Республики. В VI веке до н.э. на Муганьской равнине проживала племя Маг, одно из шести племен древней Мидии. К слову, есть предположение, что Муганьская равнина получила свое название в честь этого племени. Название Мугань состоит из двух частей: собственно слова «муг» («маг») и суффикса множественного числа – «ан». А может, было наоборот, и племя эта получила свое имя по названию степи, в котором жили маги. В марте 522 года до н.э. человек по имени Гаумата был провозглашен следующим царем Ахеменидов. В отличие от других правителей, Гаумата был пацифистом, противником войны и всякого насилия. Придя к власти, он прекратил все военные действия и отменил налоги. Самыми преданными сторонниками Гауматы были маги. В сентябре 522 г. до н.э. заговорщики возглавляемые Дарием I убили Гаумату, захватили власть в империи и подвергли магов жесточайшему преследованию. В 522–520 гг. до н.э. в Мидии, Эламе и Парсе разразилась ужасная и безжалостная гражданская война между последователями Гауматы и сторонниками военной хунты, которую возглавлял Дарий I. Многие из приверженцев Гауматы погибли в борьбе. У тех же, кто уцелел, не было другого выбора, кроме как уйти туда, где их не могла настичь карающая рука Дария I.
Некоторые историки отождествляют Гаумату с младшим сыном основателя Ахеменидской державы. В то же время другие считают его мидянином и магом. Какой из этих предположений является верным? Хотя и нет однозначного ответа на этот вопрос, существование в Непале и некоторых штатах Индии таких географических названий, как Медиа (Media), Мадая (Madaia), Мадай (Madai), Мада (Mada), Илам (İlam), Элам (Elam), Парса (Parsa), Барса (Barsa), Парсу (Parsu), Парсуа (Parsua), Парсава (Parsawa), Парсил (Parsil), Анжан (Anjan), Базаргада (Bazargada), Суса (Susa), Камбож (Kamboj), Бардия (Bardiya), Касана (Kasana), Касанда (Kasanda), Сандана (Sandana), Мандана (Mandana), Куруш (Kurush), Куреш (Kuresh, Quresh) вызывает определенные предположения.
Следует отметить, что основными провинциями Ахеменидской империи были Мидия (Media, Madaya, Maday, Mada), Элам (Elam, İlam, İləm) и Парса (Parsa, Parsu, Parsuash, Parsava). Колыбелью же этой империи считается древний город Аншан (Anshan). Пасаргады (Pazaragada, Pasargad) являлся первой, а Сузы (Susa, Shush) второй столицей империи Ахеменидов. Второго императора Ахеменидов звали Камбис II (Kambujia), а его младшего брата Бардия (Bardiya). Их матерью была Кассандана (Kassandana – известна только древнегреческая форма этого имени). Имя бабушки Камбиса и Бардии – принцесса Мандана (Mandana), которая была дочерью последнего императора Мидии Астиага и матерью первого императора Ахеменидов Куруша Великого (Kurush, Kuresh, Koresh, Kurash), известного русскоязычному читателю как Кир Великий. Но давайте не будем спешить с субъективными выводами… Возможно, все это просто случайные совпадения.
В Непале и Индии также имеются поселения, районы, озера и горы, называемые Албан (Alban), Арман (Arman), Баку (Baku), Эриванг (Eriwang), Дунай (Dunai), Гянджа (Ganja), Мехри (Mehri), Капан (Kapan), Горус (Gorus), Сисиян (Sisiyan), Сисакхане (Sisakhane), Гарамани (Garamani), Гавар (Gawar), Гумри (Gumri), Гумру (Gumru), Лори (Lori), Манас (Manas), Муга (Muga), Покхара (Pokhara), Сари (Sari), Севан (Sevan), Сирак (Sirak), Талин (Talin), Уди (Udi), Урми (Urmi), Веди (Vedi) и т.д. Однако некоторые из этих сходств тоже могут быть результатами каких-то совпадений или же, их объяснение лежит совсем на другой плоскости. В будущем мы вернемся к этой теме.
Имена Гаутама и Гаумата схожи. Между ними имеются и другие параллели:
– жили они примерно в одно и то же время – в VI веке до н.э.;
– и Гаутама, и Гаумата принадлежали к варне (касте) кшатриев;
– по этническому происхождению оба они являлись, предположительно, саками;
– как Гаутама, так и Гаумата были принцами, членами правящих династий;
– оба они отвергали насилие, были противниками войн.
Вместе с тем, между Гаутамой Буддой и Гауматой Бардией имеются и существенные отличия. Например, разнятся имена их родителей и жен. Хотя и здесь тоже можно найти некоторые сходства. А теперь, мы обратимся к одной детали, которая делает разницу между ними слишком явной. Так, согласно Бехистунской надписи, высеченной по приказу Дария I, Гаумата будто бы не имел ушей, вернее, его уши были отрезаны за какое-то преступление, которое он совершил в прошлом. И основываясь именно на этом факте, убийцы якобы уличили, что он не законный царь, а узурпатор маг.
По официальной версии, изложенной Дарием I на Бехистунской скале, мидийский маг Гаумата, воспользовавшись отсутствием императора Камбиса II, находящегося во главе своей армии в Египте, (11 марта 522 года до н.э.) поднял восстание и (2 апреля) захватил власть. Чтобы обосновать свои права на престол, Гаумата выдал себя за Бардию – младшего брата Камбиса II, тайно убитого последним ещё до своего похода в Египет. Якобы, Камбис II, получив сообщение о захвате власти магом, признался в братоубийстве и двинул свои войска против восставших, но по пути погиб при весьма загадочных обстоятельствах (конец апреля 522 года до н.э.).
Магомед Дандамаев в книге «Политическая история Ахеменидов» отмечает, что к 1 июня 522 года до н.э. Гаумата Бардия получил всеобщее признание, вероятно, короновался по древнему обычаю в Пасаргадах и стал царем державы Кира и Камбиса. В четырех документах из Вавилона 522 год до н.э. называется годом вступления Бардии на престол. В них его величают царем Вавилона, царем стран. В течение всего царствования Гауматы не произошло ни одного мятежа или волнения. Все источники единодушны в том, что его правление было спокойным.
Бехистунской надписи вторят Геродот и Ктесий, очевидно, полагаясь на версию Дария I и его потомков: маг Гаумата лицом и вообще внешностью был так похож на принца Бардию, что не только придворные и подданные, даже жены и сестры настоящего Бардии не смогли отличить подлог. Только Дарию и его сподвижникам удалось раскрыть обман и вывести мидянина узурпатора на чистую воду.
Вместе с тем, Геродот вкладывает в уста Дария следующие слова, которые он произнес на последнем совещании заговорщиков, перед тем, как было совершено нападение на Гаумату: «Там, где нужно, следует лгать. Ведь мы домогаемся одной и той же цели, и тот, кто лжет, и тот, кто пользуется правдой».
Гаумата Бардия был убит 29 сентября 522 года до н.э. По свидетельству Геродота, все народы Ахеменидской империи горевали по поводу его гибели.
Американский востоковед, специалист по истории Ахеменидов Алберт Олмстед, авторитетный советский историк Магомед Дандамаев, известный американский писатель Гор Видал и некоторые другие исследователи считают, что версия Дария I выдуманная и на престоле был настоящий Бардия, которого его брат Камбис II никогда не убивал. В пользу этой теории может служить тот факт, что массы народов Ахеменидской державы, были убеждены, что над ними царствовал сын Кира Великого Бардия, которого Дарий оклеветал и назвал магом. Это подтверждает и всеобщее восстание народов всей империи, с которым Дарий столкнулся при восшествии на престол. Создается впечатление, что Дарий сам был узурпатором, который после убийства им законных государей Камбиса II и Бардии, и захвата трона, придумал историю свержения самозванца, а впоследствии, с целью придания легитимности своей власти, женился на дочери Кира Великого принцессе Атоссе. Все последующие Ахеменидские цари были потомками Дария I именно от этого брака.
После такого отступления, продолжаем сравнение наших героев. В отличие от «безухого» Гауматы из Бехистунской надписи, в буддийском искусстве (в скульптурах, барельефах и на иконах-танках) Гаутама изображается с необычайно большими ушами. Интересно, что под этим подразумевают последователи Гаутамы Будды? Если поискать в соответствующей литературе, то можно найти множество объяснений этому. Вот некоторые из них:
– Гаутама свои юные годы провел во дворце, купаясь в роскоши. И мочки его ушей оттянулись от тяжести дорогих серег, которых он носил;
– мочки ушей Будды были оттянуты тоннелями – украшениями, устанавливаемыми в отверстие прокола в мочке уха. Тяжелые серьги, конечно, могут оттянуть мочки ушей, но не до такой степени, как тоннели. В древние времена тоннелям придавалось сакральное значение, их вставляли после прохождения определенных инициаций;
– восточные культуры всегда считали большие уши благоприятным знаком и признаком мудрости и сострадания. Поскольку Будда мудрый и сострадательный, то вполне логично для художников Востока изображать его с длинными мочками ушей;
– через символизм показано, Будда слышит все и во всех направлениях;
– возможно, он был таким от рождения, это отразилось в его первых изображениях, а все последующие скульпторы и художники особо подчеркивали эту особенность. Вместе с тем, отметим, что первые скульптурные и барельефные изображения Будды появились лишь в начале I тысячелетия н.э. на территории нынешнего Афганистана и Индии.
Но, что если правильный ответ на вопрос – «Кем был Будда Гаутама?» – кроется в Бехистунской надписи, в которой узурпатор Дарий I объявляет третьего законного императора Ахеменидов Гаумату Бардию безухим самозванцем?
P.S. В 610 году в Китае толпа, наэлектризованная буддийской проповедью о пришествии спасителя мира Майтрейи, ворвалась в императорский квартал, обезоружила стражу и начала восстание. Восстание было подавлено регулярными войсками Китая.
610 год – это год ниспослания первых аятов Корана и начала пророческой миссии Мухаммеда.
Имя последнего спасителя в разных религиях:
– зороастризм – Саошьянт, Сосиош, Астват-Эрэта, преемник и завершитель миссии пророка Зороастра. В конце времен будет зачат непорочно и родится от девственницы;
– индуизм – Калки-Аватар, десятое воплощение Вишну, родится в семье брахмана-священника в деревне Самбхала. Примет верховную власть и внесет покой в мятущийся мир;
– буддизм – Майтрея (Maitreya, Metteyya, Maytri, Maydari), наследник, преемник и завершитель миссии Будды Шакьямуни, грядущий учитель. Ныне пребывает на небесах в ожидании, пока не настанет время, благоприятное для спасения человечества. Восстановит мир и благоденствие на Земле. Одно из самых ранних упоминаний имени Майтреи находится в тексте, называемом «Майтреявьякарана». Это слово переводится с санскрита, как «пророчество, предвидение Майтреи», возможно, посредством анализа с последующим разъяснением. Кстати, название священной книги мусульман «Коран» (“Quran”) является производным от арабского глагола «qaraa», означающего «читать». А что бы читать («qaraa»), анализировать и объяснять, то есть, пророчествовать («vyakarana»), надо держать сознание и глаза открытыми, попросту говоря, смотреть и видеть. Вот, русские слова «видеть», «видящий» и «виднеться». Первый переводится на казахский, второй на азербайджанский, а третий на чувашский языки, соответственно, как «köru», «görən» и «kuran». Через призму сравнительной лингвистики, мы видим, что названия священных писаний буддистов и мусульман «Майтреявьякарана» и «Коран», возможно, похожи друг на друга не только по форме, но и по смыслу. Хотя, внешняя схожесть этих слов только кажущаяся и скорее всего, является порождением единого начала;
– иудаизм – Машиах (Mashiah, Meshiha), родится от девы, будет то ли из потомков царя Давида, то ли из колена священников – левитов. Он положит конец царству меча и установит мир в этом мире;
– христианство – Христос, Мессия, Иисус, зачат непорочно и рожден от девственницы, ждет своего второго пришествия на небесах;
– ислам – Махди (Mehdi, Muhəmməd), прямой потомок, последний преемник и завершитель миссии пророка Мухаммеда. Когда разгул сил зла достигнет своего апогея, он выйдет из сокрытия и при помощи Иисуса победит Даджаля-антихриста, упразднит насилие, установит мир, справедливые и истинные порядки.
Daha vacib və maraqlı, elmi şəkildə müxtəlif mötəbər mənbələrə istinad olunaraq əsaslandırılmış məlumatları Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər” kitabından əldə etmək olar.
Təhsildə innovasiyalar, Yeni Dünya Düzəni, Yeni Tədris Formatı
XXI əsr bizi təəccübləndirməyə davam edir. Yaşadığımız son dövrlər öz yeni formatı, fərqli problemləri ilə seçilir. Artıq 2020-ci ilin əvvəlindən başlayaraq həyatın tamamilə yeni istiqamətdə dəyişilməsi ilə barışmalıyıq. Qəbul etməliyik ki, dünyamız köklü şəkildə dəyişdi və əvvəlki münasibətlər yeni keyfiyyət dəyişikliyinə uğramışdır. Artıq yeni dünya insanı cəmiyyətini, dövlətini əvvəlki şərtlərlə idarə etmək, yeniliklərə anında cavab verməkdə çətinlik çəkir. Bu gün hansı cəmiyyət elminə, təhsilinə, insanına, torpağına, toxumuna sahib çıxar, yatırım edərsə, yeniliklərə açıq olub dünya təcrübəsindən faydalanmaqla yaradıcılığa üstünlük verərsə o da yarışdan qalib çıxacaqdır. Məqsəd açıq və aydın olmalıdır. Təbiətdə belə bir qanun var – güclülər qalib gəlir. Yəni müasir dunyamızda yaşamaq uğrunda mübarizədə qalib gəlmək üçün də cəmiyyətlərdə güclü-gücsüz qarşıdurması gedir. İnsanlığın sınağa səkildiyi son illərdə bütün sahələrdə olduğu kimi tədris-təhsil sahəsində də problemlər, mübahisəli məqamlar yaranmışdır.
Öyrədən-öyrənən arasındakı fərqli formatda fəaliyyətlərin gündəmə gəlməsi ilə ali və orta məktəblərdə tədrisin idarə edilməsinin dövrün problemlərinə müvafiq şəkildə təşkili zərurətə çevrilmişdir. Əslində dünyanı saran problemlər bu gündən gələcəkdə də yarana biləcək qarışıqlıqlara hazırlıqlı olmağımızı şərtləndirir. Müasir texnologiyalar sayəsində düçar olduğumuz karantin şəraitində fəaliyyətimizi davam etdirsək də – onlayn, virtual format, a-sosial mühit, məsafələrin uzanması cəmiyyətlərdə bəzi ruhsal, psixoloji problemləri də yaratmışdır. Ümumiyyətlə, həyatın müxtəlif sahələrində nailiyyət hər bir fərdin fəal iştirakından asılıdır. Belə ki, yaradıcı, fərdi yanaşma, təfəkkürün istiqamətləndirilməsi, şəxsiyyətin problemə yanaşması, həyata baxışı, dünyağörüşünün zənginləşdirilməsi əsas şərtlərdəndir. Təhsil sahəsi bu işlərdə əsas yerlərdən birini tutur. Cəmiyyət həyatında köklü dəyişiklik etmək əsasən təhsilə qoyulan yatırımdan çox asılıdır. Bunun üçün nəzərə alınmalı məqamlar çoxdur:
Müəllimlərdə tədrısə sahiblik prinsipi
Öyrədən-öyrənənin maraq, təşəbbüs və istəklərinin ön plana çəkilməsi
Təhsildə qloballaşmanın qarşısının alınması
Fərqli təhsil formatının yaradılması
Tədris prosesində motivasiya, iki tərəfin də maraqlarının təmin edilməsi
Müəllim-tələbə sintezi
Təhsilin, məktəbin dövrün tələbinə uyğun təşkili
Fikir mübadiləsi, birlikdə fəaliyyət və s.
Təcrübələr göstərir ki, təhsildə istənilən səviyyəyə çatmaq üçün öyrənənlərdə aşağıdakı bacarıqların formalaşdırılması vacib sayılmalıdır: Yeni biliklərə məntiqi, tənqidi yanaşmaq, təxəyyülə sahib olmaq, yaradıcı tətbiqetmə, fərqli tədris formatı, dinləmə, kommunikasiya, təhlil, analiz-sintez, düşündürücü sual vermək bacarığı və s. Bütün bunlar təhsildə, dolayısı ilə cəmiyyət həyatında innovasiyalardan istifadəni təmin edəcəkdir:
Təhsildə nələri dəyişək? – öyrənənlərin müstəqilliyinə, sərbəstliyinə imkan yaradıb həvəsləndirmək, vaxt vermək. Gənc nəslin suallarına ciddi yanaşıb birlikdə tədqiqat aparmaq, gələcəyin məsuliyyətini dərk etdirmək.
Yeni dövrdə təhsil necə olmalı? – Bacarıqları inkişaf etdirməklə. Gənclər fundamental bacarıqlarını təkmilləşdirməklə yeni dövrdə yer tuta bilərlər. Artıq dünyada ixtisaslaşmış təhsil geri qalmış təhsil sayılır. Fərdi yanaşma və müşahidə ilə öyrənənləri dəyərləndirməliyik. Yəni bu əsrdə insanın qəlbinin, ruhunun bacarıqları da önə çəkilməli, empatiya qurularaq qarşıdakının fikirlərinə önəm verilməlidir.
Dünyanı dəyişmək üçün müəllimlər nə etməli? – Məlumatların canlı, öyrənənlərin yaradıcı olmalarına diqqət yetirilməli, tədris edilən fənlərin önəminə diqqət edilməli; Dünyagörüşün zənginliyi, yaradıcı işə xüsusi fikir verilməlidir. Xüsusilə son illər tənhalaşmaq, təcridolunmaq işin keyfiyyətinə mənfi təsir etmişdir. Bu baxımdan cəmiyyətlərin və dövlətlərin müəllimlərin problemləri ilə maraqlanması, həyat şəraitlərinin yaxşılaşdırması qayğısına qalması işin xeyrinə olardı.
Yeni dünyada yeni məktəb modeli necə olmalı? – Tələbələrin yaradıcılığı, gördüyü iş qiymətləndirilməli; Biliklərin yaradıcı tətbiqi; Müəllimlər kollektiv şəkildə fəaliyyət göstərməlidir. Bu həm motivasiya edici təsir edər, həm də yaradıcılıq, tədqiqatçılığa meyli artırardı.
Təhsildə hesabatlılq bacarığı nədir? – Tələbələrin ən nümunəvi işlərinin nümayişinin, süni zəkanın təhsilə təsiri imkanlarının qiymətləndirilməsinin fərdi inkişafa təsiri daha çox olacaqdır. Texnologiyaların tətbiqi zərurəti bu sahəyə diqqətin artırılmasını diktə etməkdədir. Ölkə, dövlət, müəssisələr arasında cəmiyyətin inkişafı qiymətləndirilməlidir. Dünyanın necə dəyişdiyini anlamaq; Birlikdə öyrənməni dəqiqləşdirmək, şərait yaratmaq, dəyişməyə hazır olmaq. Gənc nəslin təkmilləşməsi, yeni dünyaya hazırlanması, fərqli formata istiqamətləndirilməsi.
Bu gün dünyada artan işsizlik, maddi problemlər, gərginləşən münasibətlər fonunda sağlam düşüncə ilə davranmağa borcluyuq. Hər kəsin stresli zaman keçirməsini nəzərə alaraq qayğını, mərhəməti, məhəbbət hissini bir-birimizdən əsirgəməməliyik. Cəmiyyətin ziyalısı, ali məktəb müəllimi olaraq məruz qoyulduğumuz bu problemlərdən az itki ilə çıxa bilməyin yollarını da araşdırmalıyıq. Gənclərimiz gələcəyimizdir və müxtəlif sahələrdə cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynayacaqlar. Bu səbəbdən onlarla apardığımız işlər üçün də məsuliyyət bizim üzərimizdədir.
Yenicə qazandığımız Qarabağ zəfəri də bizi bundan sonrakı möhtəşəm nailiyyətlərə ruhlandırır. Şahidi olduğumuz Vətən müharibəsi göstərdi ki, qan yaddaşı bələkdə Qarabağı tərk edən körpələri 30 il sonra tanklarla, İnsansız Hava Araçları (İHA) və qırıcı təyyarələr, müxtəlif hərbi texnika ilə doğma torpaqlarını mənfur düşmənlərdən təmizləmək üçün ayağa qaldırdı. Bu, XXI əsrdə dünyaya səs salan müasir Vətən Muharibə formatı Azərbaycanın yetişdirdiyi tələbələr, mühəndislər, həkimlər, müəllimlər,…., Zabit və Generallar sayəsində qələbə çalaraq Böyük Qələbə, Böyük Qayıdış idi. Bütün Azərbaycan cəmiyyəti olaraq Qarabağ Şəhid, Qazi, Əsgər, yüksək rütbəli hərbiçilərinə, şəxsi heyətinə minnət duyur, şəhid və qazi ailələrinə səbr diləyirik. Ən ali səviyyədə dövlət qayğısı ilə əhatə olunmuş müharibə iştirakçıları yetişməkdə olan gənc nəsil üçün də layiqli nüminədir. Cəmiyyətlər və dövlətlər eyni amal uğrunda çalışdıqca görülən işlər hər bir fərdi məmnun edəcəkdir. Ümid edirik ki, insani sevgi, mərhəmət, elmi nailiyyətlər sayəsində Dünyamız yaşamaq üçün öz əhəmiyyətini artıracaqdır.
Yaşadığımız günlərdə cəmiyyətlər, dövlətlər arasında açıq şəkildə qüvvələrin toqquşması baş verdiyinin şahidi oluruq. Tədris sahəsində də bütün baş verənləri nəzərə alaraq köklü dəyişikliklər etməyin tam zamanıdır. Bu gün bizə müxtəlif elmi bilikləri əzbərləyən şagird, yaxud tələbə kifayət eləmir. Öyrənənləri biliklərin saxlandığı “papka” formatından çıxarmaq zamanı çoxdan çatmışdır. Öyrəndiyi biliyi yaradıcı tətbiq edə bilən, təklif olunan hazır biliklərə tənqidi yanaşan, konstruktiv düşünən gənc nəsil sayəsində yaxın gələcəkdə texnologiyaların, robotların üstünlük təşkil etdiyi dünyada yaşamağa uyğunlaşmalıyıq. Anlamalıyıq ki, artıq ən böyük “silah” Elmdir. Köhnə dünya standartları ilə yeni dünyada rəqabətə dayanmaq üçün çalışmalıyıq. Biologiya elmi, tibb sahəsi, kimya, fizika, kosmonavtika və digər elm sahələrində əldə edilmiş yeni nailiyyətlər insanlığa fərqli yanaşmalara görə cəmiyyətlərin lehinə və əleyhinə tətbiq edilməkdədir. Elmi insanlığın lehinə işlədən kadrlar, mütəxəssislər yaratmaq müasir dövrün zərurətinə çevrilmişdir. Məhz yaradıcı, yenilikçi, müasir texnologiyalara yiyələnmiş gənclik, hazırkı kadr potensialının təkmilləşməsi ilə güclü rəqabətə dayana biləcəyik. Son bir ildə bütün dünyada “pandemiya, karantin, virus, məsafə, maska, təmizlik” məfhumları həyatımızın reallığına çevrilmişdir. İnanırıq ki, cəmiyyətlərin sağlam düşüncəli ziyalılarınin birgə səyi ilə XXI əsrdə cəmiyyətlər istər Təhsilinə, istərsə də İnsanına sahib çıxaraq qarşıya çıxan çətinlikləri aşacaqdır.
Salam olsun, çox dəyərli oxucum. Uca Yaradana bütün yaranmışların ünsiyyətlərindəki səslərin, dillərindəki kəlmələrin sayının min qatı qədər şükürlər olsun ki, belə vacib və faydalı mövzuda sizlərlə həmsöhbət olmaq da qismətdə var imiş. Son günlərdə olduqca bəsit və gülünc iddialarla istər sosial şəbəkələrdə, istərsə də necə deyərlər ucuz reklam xatirinə onlara “yel verən” KİV (EKİV)-də yer almış cızma-qara sahiblərinə kiçik bir xatırlatma məqsədi ilə qələmə aldığım bu yazı “Həftə içi” qəzetində dərc olunmaqla bərabər eyni zamanda “Yaradanla baş-başa” adlı məqalələr toplusuna (ikinci hissə) daxil olacaq iyirmi ikinci yazıdır. Söhbətə başlamazdan əvvəl onu qeyd edim ki, bu “qəhrəmanları” Qadir Allahın bəxş etdiyi nemətlərin ən əzəli, öndəgələnlərindən olan ünsiyyət vasitəmiz dili (yazılı) yaxşı məqsədlə istifadə etmədiklərinə görə onları şiddətlə qınayır və əlbəttə onlar üçün adi olan, əslində olduqca faydalı, ibrətamiz, misilsiz digər bir nemət olan suyun misalında yaranışın, nizamın düşündükləri qədər bəsit olmadığını açıqlamağa çalışacağam. DAHİLƏR VƏ QAHİLƏR “Elm stəkanından içilən ilk qurtum insanı ateist edir, lakin stəkanın dibində onu Allah gözləyir.” Bu müdrik kəlam heç də indi bəzilərimizin düşünə biləcəyi kimi Şərq üləmalarına məxsus deyil. Əksinə, tam tərsi ilahiyyatla heç bir əlaqəsi olmayan Qərbin dəqiq elmlər üzrə alimi Verner Karl Heyzenberqə aiddir. QISA ARAYIŞ: Verner Karl Heyzenberq (alm. Werner Heisenberg, 5 dekabr 1901, Vürzburq – 1 fevral 1976, Münhen) – görkəmli alman fiziki, matriks kvant mexanikasının yaradıcısı, 1932-ci il fizika üzrə Nobel mükafatı laureatı. 1976-cı ildə xərçəng xəstəliyindən vəfat etmişdir. Verner Karl Heyzenberqdən əlavə bu siyahını Qərbin müsəlman olmayan digər dəqiq elmlər üzrə dahi Pifaqordan üzübəri tanınmış alimləri İsaak Nyuton, Albert Eynşteyn, Mixail Vasilyeviç Lomonosov, Dmitri İvanoviç Mendeleyev, eyni zamanda Lev Nikolayeviç Tolstoy, Vintsas Kreve kimi məşhur yazarları və başqa onlarca, bəlkə yüzlərcə bəsirət gözü açıq olan dahilərin (Nikola Tesla ilahi qüdrətə bir az başqa cür don geyindirirdi) hesabına uzatmaq da olar. Hətta Ziqmund Freydin timsalında dinin VI əsrdə ilişib qalanlar üçün lazım olduğunu iddia edən bizim bu “qəhrəmanlar” özləri də bilmədən Allahın varlığını mülahizələri ilə sübuta yetirmiş olurlar. Ziqmund Freydlə bağlı başıma gələn bir hadisə haqqında ibrətamiz qısa haşiyəyə çıxmaq istəyirəm (Ziqmund Freyd – Ziqmund Freud, Sigismund Şlomo Freyd – mənim şəxsiyyətinə, əzminə, iradəsinə, elminə hörmət etdiyim, tapa bildiyim kitablarının hamısını oxuduğum, fikir və mülahizələrini çoxunu bəyənib qəbul etdiyim həkim-psixoloq, özünəməxsus araşdırma və analiz qabiliyyəti olan alim, söz adamıdır.): HAŞİYƏ Əgər, səhv eləmirəmsə, 2013 – cü ilin payızı, oktyabr ayı idi. Şamaxıda idim. Əlimdə ağ paketdə Ziqmund Freydin “Totemlər və tabular” kitabı, bir də həmişə özümlə gəzdirdiyim qara dəri balaca əl çantam var. Cümə günü, günortadan xeyli keçmişdi. Şamaxı Cümə Məscidi olan əsas küçə ilə yuxarıdan aşağı – avtovağzal istiqamətində heykəllərin şəklini çəkə-çəkə üzüaşağı düşürdüm. Məscidin yanından keçəndə qərara gəldim ki, girim həm məscidi ziyarət edim, həm də iki rükət namaz qılaram. Məscidin həyətinə girib, düz dəstəmazxanaya getdim. Əlimdəki kitab olan ağ paketi yerə qoyub (orda asılqandan başqa kətil, dolab olmadığına görə) qara dəri çantanı da üstünə qoydum. Dəstəmaz alıb, məscidə getdim. Məscidin girişində yenə ayaqqabılarımı çıxarıb, onlar üçün nəzərdə tutulmuş rəflərə qoydum və içəri keçdim. Namazımı qıldım, xeyli dua etdim. Təxminən 45 ‘ – 1 saat vaxt keçmiş olardı. Qalxdım, gəldim ayaqqabılarımı geyinib çıxanda baxıram ki, əlimdə ancaq qara əl çantası var. Bəs ağ paket hanı? – Əvvəl elə bildim içəridə unutmuşam. Ayaqqabılarımı çıxarıb yenidən məscidə daxil oldum, gedib əl çantasını qoyduğum yerə baxdım. Yox idi. Düşünə-düşünə gəlib ayaqqabılarımı geyinib, ayaqqabılar olan rəfə də baxdım. Bəlkə, bura qoymuşam. Yox idi. Lap əvvəldən xatırlamağa çalışdım… Dəstəmazxanaya girib kitab olan paketi döşəməyə, qara çantanı da onun üstünə qoyub dəstəmaz almağa getmişdim… Bu düşüncə ilə dəstəmazxanaya girdim. Paket elə ordaca dururdu… Paketi döşəmədən qaldırdım, tüklərim biz-biz olmuşdu… Nə qədər düşündüm, necə ola bilər ki, dəstəmaz alandan sonra üstündə olan çantanı götürəsən, paket özü unudula – əslində necə olmuşdusa mən heç paketi görməmişdim, sanki, o heç olmamışdı… Dəstəmaz alandan, ta ziyarət və ibadəti tamamlayıb məsciddən çıxana qədər onun haqqında məlumat yaddaşımdan tamam silinmişdi. Bir də məsciddən çıxanda xatırladım və nəql etdiyim kimi gedib tapdım… İndi də o hadisəni xatırlayanda bu qənaətə gəlirəm ki, Qadir Allah (ƏL – QƏDİR) bu kitaba onun evinə girməyə izin vermədi və o ehtiva etdiyi məlumatlarla birlikdə məni yalnız həmin yerdə gözləyə bilərdi…
Özlərini ağıllı sayanlar (stəkanı hələ indi-indi uzaqdan görənlər) “olmayandan (yoxdan) danışmaq olmaz” tezisini unudaraq sərsəm fikirlərlə gündəmə gəlməyə çalışırlar… Bu barədə çox dərinə getmədən sadəcə yazıqlar olsun deməklə kifayətlənirəm… Və əlbəttə deyildiyi kimi, “…vay o kəslərin halına ki, …” Yəqin o şəxslər özləri də yaxşı bilirlər ki, onlar nəinki yuxarıda adları çəkilən müdrik şəxslərdən ağıllı deyillər, hətta çoxları onların bir çoxunu heç tanımırlar belə… Ümidvaram ki, bu yazıdan sonra tapıb, oxuyub, öyrənəcəklər. İnanıram ki, əgər, bu qafillər heç olmasa stəkana yaxından baxa bilsələr, dibi haqqında onlarda ilkin təsəvvürlər formalaşa bilər. Belələri haqqında hələ keçən əsrin axırlarında “Dostum” adlı bir şeir yazmışdım. Elə o vaxt da birmənalı olmayan fikirlər çox səslənirdi. (maraqlananlar “Google” axtarış sistemində Zaur Ustac “Dostum” şeiri yazıb, oxuya və dinləyə bilər – bura əlavə edib yer tutmaq istəmədim.) İki hissəli bu yazımın birinci hissəsini məhz belə yekunlaşdırmaq istəyirəm, qahilərdən olmaq istəmirsinizsə, dahiləri tanımaq lazımdır. KEÇİD Yuxarıda yəni birinci hissədə bilərəkdən ancaq qeyri-müslimlərdən misallar çəkdim. Ancaq, bu demək deyildir ki, bizim özümüzün sitat gətiriləcək dahilərimiz yoxdur. Mövcudatın qarşılıqlı olduğunu (gecə-gündüz, dağ-dərə və s.), təsirin əks təsirə bərabər olduğunu nəzərə alsaq qahilərin bizdə Qərbə nisbətən daha çox olduğunu iddia ediriksə deməli şübhəsiz ki, dahilər də bizdə – Şərqdə daha çoxdur… Yəni, stəkan hələ icad olmazdan, hörmətli alman fiziki Verner Karl Heyzenberq elmi bir su misalında ona doldurmazdan çox əvvəl Şərqdə Şeyx Nizami Gəncəli suyu belə vəsv etmişdir: “Bir inci saflığı varsa da suda, Artıq içiləndə dərd verir su da.” Müəllif: Nizami Gəncəli Tərcümə edən: Səməd Vurğun Dahi Nizaminin yazdğı dildə bu misraların hansı fikri ifadə etdiyini bir kənara qoyub, sevimli şairimiz Səməd Vurğunun şirin dilində ifadə etdiyi məna üzərindən iki istiqamətdə fikir yürüdərək dahiliyə və qahiliyə müasir (sirr dolu) insanın baxış açısından qısa izahda aydınlıq gətirməyə çalışacağam. “su çox incə bir varlıqdır” – bu bizə ulu əcdadlarımızdan – dahilərdən –kodlaşdırılmış, şifrəli şəkildə ötürülmüşdür. Müasir “dahi”(əslində o qahidir) bu məlumatı götürür, ikinci -“dərd verən” tərəfini araşdırmağa başlayır və məlum olur ki, bəli su nə qədər faydalı olsa da həddindən artıq çox qəbul edildikdə, bir o qədər də zərərli ola bilər. Beləki, orqanizmin təbii ehtiyacı olmadan (belə söz var – ürək istəmədən) həddən çox su işdikdə ilkin olaraq kəskin baş ağrıları ilə müşayət olunan “su zəhərlənməsi”, sonra maddələr mübadiləsinin pozulması (əlbəttə, onu da yaxşı bilir ki, hal-hazırda içməli su konkret olaraq yoxdur) nəticəsində bədəndə artıq suyun yığılmasına, bu maye yığıntısının qarın boşluğunda özünə yer etdikcə tədricən artaraq digər vacib orqanların fəaliyyətini məhdudlaşdırdıqca, həyati əhəmiyyətli orqanlarda xəstəliklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu xəstəliklərin müalicəsində olduqca bahalı, “çətin tapılan” (bu status onların vacibliyini və dəyərini artırır) xarici dərmanlardan istifadə olunur. Müəyyən (qahiliyə bəs edəcək qədər) psixoloji bliklərə də malik olan “dahi” daha çox insanın oxuya biləcəyi, məlumatlanacağı bütün imkanlardan (sosial şəbəkələr, KİV, TV və s.), vasitələrdən istifadə edərək təxmini bu məzmunlu yazılar tirajlamağa başlayır, “…baxın, filankəs hər gün sadəcə su içməklə nələrə nail oldu…”, bilir ki, bir dəfəyə orqanizm tələb etmədən çoxlu su içmək çətindir. Odur ki, “…ilk günlər çətin olsa da, sonra tədricən öyrəşmək olur, gör filankəs altı ayda nələr etdi…” və s. bu qəbildən olan təhrikedici cümlələrlə qabaqlayıcı önləmlər alır. Bu məqamda o məşhur deyim yada düşür, “ayının min oyunu bir qozun üstündə gedir…” – mətbuatı (növündən və vasitələrindən asılı olmayaraq) boş yerə hakimiyyətin növlərindən biri hesab etmirlər. Xüsusi ilə sürətli məlumat yaymağın asanlaşdığı müasir dövürdə bu öz gücünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Bəli suyun “faydası” haqqında yazılıb, mümkün qədər bütün vasitələrlə yayılan yazınını bircə məqsədi var. Daha çox adam xəstələnib, Hippokrat babalarının cəddinə dönə-dönə and içmiş, dərman firmaları ilə əvvəlcədən müqavilə bağlayaraq onlarda qeydiyyatdan keçmiş nömrəli reseptlərlə və ya təşviqedici reklam xarakterli blanklarla təchiz olunmuş, qahi həkimlərə müraciət etsin ki, bahalı dərmanlardan daha çox satılsın… Söhbətimiz obyekti su olduğuna görə mən sudan misal gətirirəm. Yoxsa, heç kimə sirr deyil ki, indi hər yan bu tip təhrikedici yazılarla doludur. Belə yazılara, söhbətlərə ümumiyyətlə “qulaqdandolma” məlumatlara inanmayın onlar qahilərin sözüdür. Ələxsus sağlamlıq – həkim məsələlərində ən etibarlı, sınanmış şəxslərə müraciət etmək olar… İndi demək olar ki, dünyanın aparıcı şirkətləri səbəbi və nəticəni bir əldə cəmləməyə nail olublar. Məsələn, dünyaca məşhur şirkət uşağın ağlı kəsəndən reklam edə-edə bahalı, ləzətli ancaq, zərərli şokaladı və digər şirniyyat, qənnadı məmulatlarını şirin-şirin 30-40 yaşına qədər ona yedirdib, içi şəkər qarışıq müxtəlif sağalmaz xəstəlikləri (hansı ki, bu xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan dərmanları da özü istehsal edir…) onun orqanizmində yaradır, yenə həmin şirkət istehsal etdiyi bahalı dərmanları reklamla qazandırdığı xəstəlikləri müalicə edir adıyla ömrünün qalan hissəsini bu şəxsə almağa məcbur edir… İkisində də onlar qazanır, biz itiririk… Bu gözlə görünən, hər gün ətrafımızda olan, hamımızın hiss edə biləcəyi maddi misalları çəkməkdə iki əsas məqsədim var idi. Birinci publisistika kimi günümüzün acı həqiqətlərini bir daha xatırlatmaq, ikincisi isə bu maddi timsalda digər yazıların əslində mənəvi – ruh aləmimizə, insanlığa nə qədər sağalmaz yaralar vurduğunu gözlər önünə sərməkdən ibarət idi… Bu müqəddəs torpağın yetirdiyi dahilər təkcə Şeyx Nizami ilə məhdudlaşmır. Bu siyahını cəlal sahibi, Alim Allahın (Əl – Əlim) elmindən kifayət qədər agah olan, Bəhmənyar, Nəsrəddin Tusi, Nəsimi, Xətai, Füzuli, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev kimi mütəfəkkirlərin, eyni zamanda Qurbani, Sarı Aşıq, Aşıq Ələsgər və digər adını qeyd etmədiyim xalq içərisindən çıxmış saz-söz adamlarının hesabına uzatmaq olar. Yaxud da heç uzağa getmək lazım deyil, müasirlərimiz dünyaca məşhur Çingiz Abdullayevin, ölkəmizdə kifayət qədər tanınmış Əsəd Cahangirin fikirləri bu, bir ovuc qahinin tutarlı cavabı ola bilər. Müasirlərimiz olan elm adamlarından gənc alim-yazar Sadıq Qarayevin dünya-aləm, kainat-yaranış haqqında olan düşüncələri maraqlıdır. SU DÜNYAYA AÇILAN PƏNCƏRƏDİR Yuxarıda, “DAHİLƏR VƏ QAHİLƏR” və “KEÇİD” bölümlərində qoyulmuş problemi mümmkün qədər dünyaca məşhur şəxslərin adı, misalları anlatmağa çalışdım. Ancaq, digər əvvəlki yazılarla tanış olan oxucu bilir ki, bu o qədər də xarakterik hal deyil. Mən adətən bütün yazılarımda məsələnin əsas mahiyyəti “mən” deyə gətirdiyim misallarla açır və fikrimi təsdiq edirəm. Bu heç də təvəzökarlıqdan uzaq “mənəm-mənəm” – lik iddiası deyil, əksinə tam tərsi özümün tam əmin olmadığım fikri, doğruluğuna inanmadığın hadisəni başqasına anlatmağın düzgün olmaması qənaətindən irəli gəlir. Odur ki, mən yazılarımın böyük əksəriyyətində praktik məsələləri öz həyatımdan, gördüklərimdən, dəqiq bildiklərimdən, şahidi olduqlarımdan misal gətirməklə əsaslandırmağa çalışıram. Yenə həmişə gözümüzün önündə olan, gün ərzində dəfələrlə təmasda olduğumuz su haqqında misallarla dinin bəzi hökmləri ilə əlaqəli şəkildə tanış olacaq, fikrimizi əsaslandırmağa çalışacağıq. Bu təfsilata keçməzdən öncə hamımızın diqqət etməli bir neçə məlumat nəzərinizə çatdıracağam. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, yazının bu hissəsində sonra fikir – açıqlama (izah) kimi təqdim edəcəyim məlumatlar “NİYƏ BELƏDİR?” – sualına uzun illər axtarıb, araşdırıb tapdığım cavablardan ibarətdir: DİQQƏT!!! Azanın vaxtı elə təyin olunub ki, Yer üzərində (daha dəqiqi sonsuz fəzada – kosmosda Yerdən daim azan səsi gəlir) fasiləsiz olaraq azan səsi gəlir, Allahın kəlamları oxunur. Müsəlmanların Ay təqvimindən istifadə etməsi, təbii Günəş və Ay saatlarının nəzərə alınması ilə bu mümkün olmuşdur. Əgər, insan onun orqanizmi üçün təyin olunmuş qaydada hər gün Günəş doğmazdan öncə oyanıb, dəstəmaz alıb, günə ibadətlə (şükrü-səna, arzu-niyazla) başlayaraq, yalnız günün işıqlı vaxtı (Günəşi gördüyü vaxt) oyaq olub, hava qaralanda – gecə düşən kimi yenə qüsul-dəstəmazın həll etdikdən sonra ibadətini (şükrü-səna, arzu-niyazla) yerinə yetirib yatarsa, yəni “Günəşlə oyaq ol, Ayla yat…” göstərişinə əməl etsə, insan bu gün düçar olduğu bir çox bəlalardan uzaq olardı… Bunun səbəbi insan orqanizminin təbii Günəş və Ay saatlarına görə ayarlanmasıdır. Hər söhbətə, yeməyə başlayanda “BİSSMİLLAH”, qurtaranda isə “ƏLHƏMDÜLİLLAH” demək boğaz (udlaq -qırtlaq) üçün faydalıdır. Beləki, bu sözləri işlətmək ağız boşluğunu sonrakı fəaliyyət üçün hazırlayır. Bunun səbəbi hər iki sözün tərkibində olan “ALLAH” kəlməsini tələffüzü ilə bağlıdır. Namaz qılarkən “TƏKBİR”-də əllər sürətlə qulaq bərabərinə qalxıb düşür. Bu hərəkətin düzgün icra olunmasında insan orqanizmi üçün böyük fayda var. Beləki, hərəkət nəticəsində barmaqların ucundakı xırda kapilyarlar silkələnir və qan damarlara daha sürətlə qayıdır. Eyni zamanda ürəyə giriş –çıxış damarları dartılıb hərəkət etdiyinə görə, bu hərəkəti hər gün müntəzəm şəkildə dəfələrlə təkrar edən adamda (bunu namaz qılanda düşünmədən edirik – avtomatik) damar kirəcləşməsi, bu səbəbdən infarkt olma riski sıfıra bərabərdir. Bu sadaladığım misallar ən adi, hər gün istifadə etdiyimiz, içində olduğumuz misallardır. Belə sadə misalları çəkməkdə məqsədim “din VI – VII əsrlərdə ilişib qalanlar üçündür” deyənlərə Böyük Allahın əzəmətinin ən xırda – bizim bilmədiyimiz – bir detalda, məqamda, hərəkətdə ola biləcəyini xatırlatmaqdan ibarətdir. Və din hansısa zaman üçün deyil, insan – insanlıq üçündür. SU – ALLAHIN BİR LÜTFÜDÜR Aşağıda sadalayacağım misalların qaynağı, qüsul və dəstamaz qaydaları, namazın evimizdən axan çaya bənzədilib, gündə beş dəfə orda paklanmalı olduğumuzun tövsiyə olunması, şərab içənin ibadətinin qırx gün qəbul görməyəcəyinin xəbərdar edilməsi və başqa bu kimi ibrətamiz məlumatları öyrəndikdən sonra “NİYƏ BELƏ OLMALIDIR?” sualına uzun illərin araşdırmaları, öz üzərimdə sınaqdan keçirdiyim təcrübələrin nəticələridir. Onu qeyd edim ki, mən gözümü açıb evdə nənəmi, babamı ibadət edən görsəm də ilk olaraq namazı və sonra böyüdükcə digər şərtləri kitablardan müxtəlif informasiya vasitələrindən əlbəttə eşidib, görüb, bildiklərimi də göz önündə tutaraq on beş yaşım olar-olmaz müstəqil öyrənməyə başlamışam və bu son nəfəsə qədər davam edəcək. Hədis məlum. Su məsələsində yenə iki məsələ qabarıq görsənir: -Birinci onun xarici təmizlik üçün istifadə olunması, qüsul və dəstəmazın həqiqətən də orqanizmə cism və ruh olaraq ayrı-ayrılıqda bir çox cəhətdən müsbət təsiri göz önündədir. Bu təkzibedilməz faktdır. -İkinci isə suyun birbaşa insanın orqanizminə daxildən təsiri, qəbul olunub, qana sorulması prosesi ilə bağlıdır. İnsan bədəninin həyatverici – daşıyıcı qüvvəsi qanının nisbətdə yarıdan çox hissəsinin su olmasını nəzərə alsaq hər su içmə prosesi sanki, insanın özünə qayıdışı, özünü tanıması, ətraf aləmlə vəhdət təşkil edib, tamlığa qovuşması hadisəsidir. Əlbəttə çiy (qaynamamış, qatqısız), pak, saf içməli sudan söhbət gedir… Başlayaq qüsuldan, niyə bütün hökmlərdə israrla cünub halda yatmağın, ümumilikdə qüsulsuz qalmağın zərərli olduğu buyurulur? Tibbi və sağlamlıq tərəfi, əlaqədən sonra həmən çimib, qüsul aldıqda ən azından tərəflərdə olan parazitlərin yumurtalarının (törədicilərinin) bir-birinə ötrülməsi ehtimalı azalır, digər bir çox infeksion xəstəliklərin yayılmasının qarşısı alınır və s. Mənəvi – ruh tərəfi gecə rahat, sakit və dərin yuxu ilə yatmaq mümkün olur. Oyandıqda yeni gün daha bərəkətli və faydalı olur. (Məsələn, istənilən tacir, ticarətlə məşğul olan adam, iş adamı eyni obyektdə işlədiyi qüsullu günü ilə qüsulsuz günün nəticələrini analiz edib, alacağı inanılmaz dərəcədə fərqli nəticənin şahidi ola bilər)Pak və dualı bir iş günü olduqca xoş əhval-ruhiyyədə keçməklə yanaşı, həmdə adi günlərdən çox fərqlənəcək dərəcədə bərəkətli olur. HAŞİYƏ Parazitlərlə bağlı kiçik bir haşiyəyə çıxmağa ehtiyac duydum. Bu haşiyə həm yazının birinci hissəsi ilə ikinci hissəsi arasında əlaqəni möhkəmləndirəcək, həm də parazitlər haqqında qısa məlumat verəcək. Beləki, hal-hazırda qahilər parazit (insan orqanizmindəki müxtəlif qurdlar) mövzusunu əldə bayraq edərək, bundan da qazanc məqsədi ilə istifadə edirlər. Parazitlər mövzusunda “USTACNAMƏ” kitabının dördüncü bölümündə ətraflı məlumat olduğuna görə bu yazıda çox dərinə getməyərək, sadəcə onu bildirmək istəyirəm ki, insan bir bədən, cism, orqanizm olaraq digər bütün yaradılmış canlılar kimi, parazitlərlə birgə yaşamağa məhkumdur və bu bəzi kənara çıxmaları – xarakterik olmayan yoluxmaları –nəzərə almasaq təbii haldır. Onları qahilərin iddia etdikləri (reklam edib, pul qazandıqları) üsullarla bədəndən təmizləmək mümkün deyil və buna ehtiyac da yoxdur. Bədənimizdə yaşayıb, bizim hesabımıza parazit həyatı sürən orqanizmlərin qahilər iddia etdiyi kimi tam təmizləmək mümmkün olsaydı, şübhəsiz ki, bu əməlin zərəri faydasından çox olacaqdı. Çünki, bizimlə birgə yaşayan yad orqanizmlərin çoxu Alim (Əl – Əlim) və Qadir (ƏL – QƏDİR) olan Böyük Allah tərəfindən görəvləndirilmiş təbii likvidatorlardır. Bu canlılar da digər bütün canlılar kimi təbii Günəş və Ay saatlarına uyğun yaşam tərzi sürür, bəlli zamanlarda insan oqrqanizminin dəri səthinə açılan bütün dəlik və kanallarından (ağız, göz, burun, qulaq da daxil olmaqla) xaricə çıxaraq yumurtalarını qoyub, geri qayıdırlar. Müntəzəm sadəcə su ilə və ya bəzi təbii sabunlardan istifadə edərək təmiz yuyunmaqla bu törədicilərin yenidən orqanizmə qayıdıb düşməsini azaltmaq olar. Tez-tez bədəni tam yuyub qüsul almaqda bu baxımdan fayda var. İkinci dəstəmaz məsələsi dəstəmaz suyunun şərtləri və qaydaları məlum olduğuna görə burada ona yer ayırmayıb, mətləbə keçirəm. Mən bütün qaydaları müstəqil öyrəndiyimə görə lap uşaqlıqdan namazda təkbirə görə və dəstəmaz alanda ayağa məsh çəkəndə həmişə böyüklərdən –qocalardan iradlar alardım və cavanlıq iddiası ilə niyə elə olmaz və ya niyə elə olmalıdır, harda belə yazılıb sualları verərdim… Və ya məni ən çox düşündürürdü; niyə isti su ilə dəstəmaz almaq olmaz, niyə qurulamaq olmaz… bir yeri niyə iki dəfədən artıq yumazlar… və digər qocaların qoyduğu maraqlı qadağalar… İndi keçək cavablara: -dəstəmaz alarkən bədənin sonluqları – orqanizmin bir-birindən ən ucqar, uzaq nöqtələri otaq temperaturundakı (qızdırılmamış, təbii ətraf mühit temperaturunda) suyla yuyunduqda və ya məsh olunduqda yenə bu kapilyarların oyanmasına və bir başa qan dövranına təsir edir. Su mühitin təbii temperaturundan isti olduqda bu effekt olmur və dəstəmazın bu cəhətdən orqanizmə heç bir faydası olmur. Üz-gözümüz, qolumuz sulu qaldıqda ibadət əsnasında təbii şəraitdə yavaş-yavaş quruduqca bədənin sonluq səthlərinin soyuması davam edir. Dəstəmaz qurulandıqda bu effekt olmur. Su nə qədər soyuq olsa da iki dəfədən artıq bədənə vurmanın efekti olmur, üçüncü artıq israfçılıqdır. İki dəfəyə dəri tam oyanır və üçüncünü hiss etmir… Kişilərin ayaqlarına baş barmağın ucundan üstə doğru məsh çəkmələri onların daxili orqanlarının, xüsusi ilə piylənmə vəziyyətinə görə qadınlardan fərqli olduğuna görədir. Bu səbədən qadınlar ayaqlarının içinə doğru, kişilər isə üstünə doğru məsh çəkirlər. Ayağa məsh çəkdikdə kapliyarların oyanma effekti yumaqdan daha artıq olur. SU İÇDİKDƏ NƏ BAŞ VERİR? Yuxarıda bu haqqda kəsədən daxilə çiy, pak, saf, qatqısız su qəbulunun insanın özünə qayıdışı, təbiətlə vəhdət yaratması anlamına gəldiyini qeyd etmişdik. Çiy su ilə, qaynanmış və ya qatqılı suyun orqanizm üçün nə fərqi və ya ümumiyyətlə bunu ibadətlə nə əlaqəsi var? Bu sualın cavabı şərab içənin ibadəti qırx gün qəbul olunmaz məzmunlu hökmdə gizlənib. Çiy su, qaynanmış su, qatqılı su, şərab bu dörd vacib informasiya üzərindən mühakimə yürüdərək belə nəticəyə gəlirik ki, bu dörd varlığın fərqi yalnız ölü və diri olmasındadır. Diri kimi yalnız çiy, saf suyu qəbul edirik. Niyə şərab içmiş insanın ibadəti qəbul olunmur? Çünki, Allah kəlamı ona təsir etmir. Niyə təsir etmir? Bu onun qanındakı qatqılı mayeyə görədir. Nəinki şərab içənə, hətta daim qaynanmış su, çay, kompot və digər şirələr içən adamla müqayisədə müntəzəm olaraq çiy, saf su qəbul edən adama (indiki reallıqda çətin olsa da…) azanın, avazla oxunan quranın təsiri tam fərqlidir!!! – İNANMAYANLAR ÖZ ÜZƏRİNDƏ YOXLAYA BİLƏRLƏR – 40 GÜN ƏRZİNDƏ NƏTİCƏ ALMAQ MÜMKÜNDÜR. Məncə, bu insan orqanizminin cox hissəsini su təşkil etməsi ilə əlaqədar hadisə olub, damarlarımızda axan qanın cox hissəsi saf, pak, diri su olduqda Allah kəlamı bütün digər canlılara təsir etdiyi kimi damarlarımızda olan suya da təsir etdiyindən və su molekulları ƏR-RAİ, ƏR-RƏQİB, ƏŞ-ŞƏHİD, ƏL-MUSSƏVVİR, ƏL-VƏHHAB, ƏL-XƏBİR, ƏL-MÜHİT kimi gözəl adların sahibi Böyük Allahın şirin avazlı müəzzin tərəfindən düzgün oxunan sözlərinə qarşı biganə qalmadığının bariz göstəricisidir… XATIRLATMA Ey qahilər, istəyirəm biləsiz ki, mövzuya uyğun xatırlatdığım, daim gözümüzün önündə olan, hamımızın görüb, hiss edə biləcəyi bu misallar Böyük Allahın yaradılmışlara lütfünün çox kiçik bir qismi, bəlkə də heç milyonda biri də deyil… Ancaq, inanclı insanlar bu qazanc – xeyirlər naminə ibadət etməzlər. Onlar sadəcə vacib buyrulmuş əməlləri yerinə yetirdiklərinə görə, əvvəlcədən vəd olunmuş səvaba-faydaya qovuşarlar, bu qədər. Sonda din geridə qalmışlar üçündür məzmunlu fikirlər səsləndirən münafiqlərə (bəli, onlar əsl münafiqlərdir) sözüm budur: -bir damla suyun ən zəif, ən xırda, parçalanmış, yaralı bir molekulu qədər hissiyyatınız, qabiliyyətiniz olsun… Onlara bir xatırlatma da etmək məcburiyətindəyəm: – bilin ki, İslam sonuncu və ən kamil olan dindir və bu din sizin inkişaf etmiş Avropa adlandırdığınız (əsrlər boyu Şərqdən oğurluq edən, öyrənib öz adına çıxan) Qərbdə heç bir zor-güc olmadan, ən bilikli, savadlı, hər tərəfli imkanlı, dünyanı, əsl tək olan elmi anlayan qabaqcıl insanlar arasında sürətlə yayılmaqdadır… Və orada bəziləri bundan bərk narahatdırlar… Bəlkə də sizinkimilər elə belələrinin qarmağı ilə suya düşürlər… Nə qədər gec deyil, bu yoldan çəkinin… O sürüşkən qarmaqla endiyiniz çirkab gölməçədən çıxın, üstündə içi pak su dolu stəkan olan masaya yaxınlaşın, diqqətlə baxın, ibrət alın. Ən azından çiy su içməyə başlayın… “Bir damla su” tam anlamı ilə bütün mənalarda (insan özünün də bir damla “su”-dan necə əmələ gəldiyini və sonrakı bütün inkişaf mərhələrini – hansı ki, bu barədə də ən xırda təfsilatı ilə müqəddəs kitabımız “Quran”-da məlumat verilmişdir – unutmamalıdır…) əsl insan üçün həqiqətən də dünyaya açılan pəncərədir, sadəcə bunu görüb, dərk etmək lazımdır… Qeyd: “Qahi” – qəhr olmuş, “Qahilər” – qəhr olmuşlar deməkdir. 27.04.2019. Bakı.
QEYD:
Məqalə müxtəlif vaxtlarda fərqli saytlarda yayımlanmaqla yanaşı “YARADANLA BAŞ-BAŞA” və “QƏLƏMDAR” kitablarında İYİRMİ İKİNCİ yazı kimi müstəqil məqalə şəklində yer almışdır. Eyni zamanda“Su dünyaya açılan bir pəncərədir”, “Həftə içi”, 03.05.2019, say: 80 (3128), s.8. dərc olunub.
Şükürlər olsun böyük Allahın ədalət və mərhəmətinə ki, gözəl bir səbəb, xeyirli bir məqsəd üçün yenidən görüşmək imkanını bizə tanıdı.
Allahın salamı olsun Peyğəmbərə və onun pak Əhli-Beytinə. Bu şükrü-sənadan sonra ustad Bəhmənyara və Mahmud Kaşğariyə uca Allahdan rəhmət diləməyi özümə borc bilirəm. Ruhları şad olsun. İndi isə, istədiyi bəndəsinin üzünə bağlı qapıları taybatay açan rəhmli Allahın könüllərimizi aydınladan doxsan doqquz adı ilə keçək mətləbə.
Yurdumuzun dahi oğlu ustad Bəhmənyarı söhbətimizin girişində rəhmətlə anmağım səbəbsiz deyil. Bu adı hələ orta məktəb şagirdi olarkən eşitmişdim. Onun ömür yolu məndə heyrət, fəlsəfəsi isə valehlik hissləri doğururdu. Həyata baxışımın formalaşmasında Bəhmənyarın fikirlərinin çox böyük təsiri oldu. Anladım ki, dünya və onun kiçik bir zərrrəsi olan insan həyatı, əslində, müəyyən qanunauyğunluqlar əsasında baş verən daimi təkrarlardan ibarətdir. Onu da dərk etdim ki, bu dairəvi hərəkətə necə daxil oluruqsa, hansı istiqaməti əsas götürürüksə, sonrakı nəsillərə də elə bu tərzi, bu yönü miras qoyuruq. Beləliklə, əcdadlarımız bizim, biz isə övladlarımızın taleyində bəzən müsbət, bəzən isə mənfi rol oynayırıq. Bu hərəkətə müdaxilə edib onun xarakterini və səmtini dəyişmək də bəzən çox çətin, bəzən isə ümumiyyətlə qeyri-mümkün olur. “Divanu Luğət-it-Türk” (ديوان لغات الترك – ”Türk dilləri lüğəti” – türk dünyasının ilk ensiklopedik əsəri – XI əsrdə yaşamış böyük türk alimi Mahmud Kaşğari tərəfindən Bağdad şəhərində 1072–1074-cü illərdə yazılmış türkcə-ərəbcə lüğətdir) əsərinin müəllifi Mahmud Kaşğarini anmağımızın səbəbinə gəlincə, bu barədə bir qədər sonra…
Yuxarıda təkrarlar məsələsinə əbəs yerə toxunmadım. Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsəri haqqında məlumata ilk dəfə bax elə bu “TARİX TƏKRARLANIR” ifadəsinin sayəsində“Fədai” qəzetində rast gəldim. Sonralar yenə ara-sıra müəyyən suallar yarandıqda düzgün və ya həqiqətə daha yaxın hesab etdiyim cavabları tapdığım məqalələrdə adətən mənbə kimi Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindən ” qeydi nəzər-diqqətimi cəlb edirdi…
Əski əlifbanı orta məktəbin son siniflərində, o vaxtlar Elçin müəllimin sədrlik etdiyi “Vətən” Cəmiyyətinin orqanı olan “Odlar yurdu” qəzetindən müstəqil şəkildə öyrənmişəm. Buna görə də Elçin müəllimi müxtəlif təhsil müəssisələrində mənə dərs demiş müəllimlərimdən ayırmıram. Onlardan biri, bəlkə də birincisi hesab edirəm. Gözümü açıb dünyanı dərk edəndən ana babam Molla Mürşüdün namaz qıldığını, “Quran” oxuduğunu görmüşəm. Həftənin Cümə axşamı günlərində (bu günə “Adına günü”dədeyirdilər) aramsız olaraq, təkrar-təkrar “Yasin” surəsini qiraət edərdi. “Yaasiiiin” kəlməsindən sonra “Vəl Quranil – həkim…” ayəsinin gəlməsinə rəğmən babam və sonralar diqqət etdikdə gördüm ki, digər mollalar da arada “səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm” deyirlər. Halbuki, kitabda bu cümlə yoxdur. Nə qədər ki, kəndimizin hüdudlarından kənara çıxmamışdım, sanırdım ki, dünyada bütün müsəlmanlar eyni qaydalara riayət edirlər. Axı dinimiz bir, kitabımız bir, imanımız birdirsə, fərqli nə isə ola bilər? Sonralar rastlaşdığım mübahisəli və eyni zamanda maraqlı məsələlərdən biri məhz “Yasin” surəsinin ilk ayəsinin oxunuşu zamanı yaranan məqam idi. Düşünürəm ki, onun ən yaxşı izahını Türküyə telekanallarının birində çıxış edən ilahiyyatçıdan eşitmişəm. Alim bildirdi ki, Həzrəti Peyğəmbərin adı çəkiləndə “səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm” söylədiyimiz kimi, “Yasin” kəlməsini də deyəndə və ya onu eşidəndə “səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm” duasını oxumalıyıq. Çünki “Yasin” Peyğəmbərin ləqəblərindən, ayamalarından biridir. İzah məni qane etsə də, bu suala ən dolğun cavabı verən yazılı mənbə ilə çox-çox sonralar rastlaşdım. Necə düşünürsünüz? Bu, hansı kitabdır? Beləliklə, bir çox qaranlıq mətləblərin üzərinə işıq salan “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindəki məlumata nəzər salaq: “Müqəddəs “Qurani-Kərim”in 36-cı surəsinin adı “Yasin”dir. 83 ayədən ibarət olan bu surəyə “Quran”ın qəlbi də deyilir. “Yasin” sözünün dəqiq mənası bəlli deyil. Bəzi təfsirçilər onun sadəcə ərəb dilindəki “ya” və “sin” hərflərindən ibarət olduğunu deyir, digərləri həmin surədəki “ya” və “sin” hərflərinin sayında müəyyən qanunauyğunluq axtarır, başqaları “ey insan” anlamı verdiyini ehtimal edirlər. Bir təfsirə görə, “Yasin” adı altında Muhəmməd Peyğəmbər nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, “Yasin” surəsinin 2–4-cü ayələrinin məzmunu da faktiki olaraq sonuncu fikri təsdiq edir.” Bu cümlələri oxuduqdan sonra müxtəlif sahələri əhatə edən belə zəngin bir ensiklopedik kitabın daim yazı masamın üstündə, əlimin altında olmasını istədim. “Google” axtarış sisteminin köməyi ilə kiçik bir araşdırma apardıqdan sonra öyrəndim ki, şəhərimizin əsas kitab dükanlarında (“Libraff”, “Azərkitab”, “Kitabevim.az”, “Baku book enter”, “Akademkitab”, “Akademiya kitab mərkəzi”, “Book zone”, “Kitabıstan” və s.) “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsəri vardır. Mənə ən yaxın olan mağazanı seçdim və bu kitabdan iki ədəd aldım. Birini özümə, birini isə ad gününü təbrik edəcəyim dostuma. Əsl dosta layiq hədiyyədir bu kitab. Xüsusi kitabdır.
QISA ARAYIŞ. Araz Şəhrili (Abbasov) 1974–cü ildə Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. Əslən Zəngilan rayonunun Xurama kəndindəndir. Atası Əməkdar jurnalist, tanınmış ziyalı Ələkbər Şəhrilidir. Araz müəllim hazırda pedoqoji fəaliyyətlə və paralel olaraq yaradıcılıqla – araşdırmalarla məşğuldur. Dövri mətbuatda, ölkəmizin elmi-mədəni, ictimai-siyasi həyatında müəyyən bir fikrin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayan müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrində müntəzəm olaraq çıxışlar edir. “Monqol yürüşlərinin əsl səbəbləri və Mövlanə Cəlaləddin Ruminin sirri”, “Qacarlar sülaləsinin süqutu hansı ölkənin xüsusi xidmət orqanının işi idi”, “Geosiyasət: ziddiyyətlər və xəyanətlər (vikinqlərin Azərbaycan üzərinə yürüşlərinin əsl səbəbləri)”, “Gürcüstan və Hindistan: düşündürücü faktlar”, “Nadir şah Əfşarın nəvələrinin izi ilə”, “Şeyx Heydərin son döyüşü”, “Şah İsmayılı göytürklərin xaqan nəsli və Çingiz xanla nələr birləşdirir”, “Makedoniyalı İsgəndər və Nadir şah Əfşar: tale oxşarlıqları”, “Qərblə Şərqin müqayisəsi və ya bugünkü problemlərin tarixi kökləri”, “Ermənilərin əsl vətəni haradır: Hindistan, yoxsa Efiopiya”, “Tarix təkrarlanır”, “Babil qülləsi: dillərin hamısının kökü eynidir”, “Babil qülləsi: Çingiz xan və seyidlər”, “Babil qülləsi: Çingiz xan hansı dildə danışırdı”, “Babil qülləsi: təkrarlanan şəxs adları”, “Novruz sirləri: Novruz sözünün əsl mənası”, “Novruz sirləri: qədim romalılar Novruz bayramından niyə imtina etdilər”, “Amerika hindularının mənşəyi: türk izi barəsində düşüncələr”, «Кем был Будда, спустя века обретший бессмертие» və onlarla digər maraqlı elmi məqalənin müəllifidir. “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərinə görə Araz Şəhrili “Yazarlar” jurnalı tərəfindən yeni kitabların nəşri münasibətilə təqdim olunan “Ziyadar” Mükafatına layiq görülmüşdür.
Kitabdan çoxlu misal gətirib yazını uzatmaq istəmirəm. Bu işi sizin özünüzə həvalə edirəm. Kitabla tanışlığıma vəsilə olmuş, yuxarıda qeyd etdiyim misalla kifayətlənirəm. Siz sadəcə internetin müxtəlif axtarış sistemlərində, məsələn “Google”də Araz Şəhrili və ya “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” yazıb axtarışa verin. Əmin olun ki, nəticədən məmnun qalacaqsınız.
Sonda bir daha onu qeyd etmək istəyirəm ki, bu kitabı hər dəfə açanda Bəhmənyara, bağlayanda isə Mahmud Kaşğariyə rəhmət oxuyuram.
Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…”adlı 352 səhifəlik kitabı bir neçə cilddən ibarət qalın-qalın ensiklopediyaları əvəz etmək iqtidarında olan, geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulsa da, müxtəlif elm sahələrinin mütəxəssisləri, tələbələr, aspirantlar, doktorantlar, araşdırmaçı yazarlar tərəfindən istifadə edilə biləcək sözün əsl mənasında etibarlı və mötəbər mənbədir.
Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” kitabı müasirimiz tərəfindən dövrümüzdə yazılmış və Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat-it-Türk”ünə bərabər olan bir əsərdir.
Əziz dostlar, əminəm ki, necə mən yuxarıda adlarını qeyd etdiyim şəxsləri rəhmətlə anıram, eyni ilə siz də Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” kitabından hər dəfə maraqlı və qiymətli bir məlumat öyrənəndə məni xatırlayacaqsınız.
Araz Şəhrili necə xoşbəxt müəllifdir ki, bu qədər xeyirli işlərə vəsilə olur.
Öz adımdan və digər çoxsaylı oxucular adından Araz müəllimə təşəkkürlərimizi bildirir, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq!
Təhsil sisteminin sürətli informasiyalaşdırılması prosesi təhsildə elektron dərsliklərin istifadəsinə həm geniş imkanlar açmış, həm də zərurət yaratmışdır. Elektron dərsliklər öyrənənlərə təhsil prosesində fəal iştirak etmək, onların öyrənmə prosesini fərdiləşdirmək, yeni bilik əldə etmək və öz imkanlarını qiymətləndirmək imkanı verir. Elektron dərslik həmçinin böyük həcmdə tədris və təlim materiallarını əhatə edərək yeni tədris metodlarının inkişafına təkan verməklə ənənəvi öyrənmə formalarını zənginləşdirir. Zaman keçdikcə cəmiyyətdə, ictimaiyyətdə olduğu kimi tədris sahəsində də zəruri keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir. Yaşadığımız pandemiya səbəbindən həyatın bütün sahələrində olduğu kimi, təhsil sahəsində də fəaliyyətin yalnız texnologiyalardan istifadə sayəsində davam etdirilməsi zərurəti artıq yeni dünya formatına uyğunlaşmağı diktə edir. Hesab edirik ki, ali və orta məktəblər üçün hazırlanan dərsliklərin formatını da dəyişməyin vaxtı çatmışdır. Fikrimizcə, artıq ali məktəblərdə metodik, dərs vəsaitləri və dərsliklərin hazırlanmasında elektron və interaktiv formatlara da keçməyin vaxtıdır. Bu gün informasiya və rabitə texnologiyalarının istifadəsi sahəsində aparıcı istiqamətlərdən biri təlim fəaliyyətində kompüter texnologiyalarından effektiv istifadə edilməsidir. Bu fəaliyyətin həyata keçirilməsində əsas məsələ təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına imkan yaradan elektron dərs resurslarının yaradılması və mövcud mənbələrin modernləşdirilməsindən ibarətdir.
Hazırda həyatımızın ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmiş informasiya texnologiyaları bir çox elm sahələri kimi, biologiya elmində də böyük kəşflərə, nailiyyətlərə gətirib çıxarmışdır. Biologiyada gen mühəndisliyi sahəsində aparılan işlər informasiya texnologiyalarının günümüzdəki dəyərini qiymətləndirməyə imkan verir. Tədqiqatlar göstərir ki, təhsilin modernləşdirilməsinin əsas məqsədi ona yeni keyfiyyət qazandırıb yeni nəticələr almaqdır. İKT əsasında yeni təhsil mühitinin formalaşdırılması və biologiyanın tədrisində onun metodik əsasının aydınlaşdırılması yeni nəsil müəllimlərin hazırlanmasında peşəkarlığın atırılmasına hesablanmışdır. Elektron təhsil resurslarının didaktik imkanlarının analizi informasiya təlim mühitinin həyata keçirilməsi probleminin həllinə istiqamətlənmişdir. Elektron cihazların köməyi ilə istifadə olunan dərs materiallarına elektron dərs resursları deyilir. Elektron dərsliklərin üstünlükləri onların müxtəlif istifadə formatlarıdır – onlayn və ya offlayn rejimdə; kompüter, planşet, mobil telefon vasitəsilə dərsliklərin istifadə imkanının olması; əyani vəsaitlərin mövcudluğu – qrafika, animasiya, interaktiv fəaliyyət və digər multimedia xüsusiyyətləri; böyük həcmli məlumatların saxlanması; mətnlər üzərində qeydlərin aparılması mümkünlüyü; rahat istifadə – axtarış sisteminin mövcudluğu; mobillik – hər yerdə və hər zaman. Elektron dərsliklərin üstünlükləri onların müxtəlif istifadə formatlarıdır – onlayn və ya offlayn rejimdə; kompüter, planşet, mobil telefon vasitəsilə dərsliklərin istifadə imkanının olması; əyani vəsaitlərin mövcudluğu – qrafika, animasiya, interaktiv fəaliyyət və digər multimedia xüsusiyyətləri; böyük həcmli məlumatların saxlanması; mətnlər üzərində qeydlərin aparılması mümkünlüyü; rahat istifadə – axtarış sisteminin mövcudluğu; mobillik – hər yerdə və hər zaman. Elektron dərsliklər istifadəçilərin təhsil prosesində fəal iştirak etmək, onların öyrənmə prosesini fərdiləşdirmək üçün optimal şərait yaradır. Dünyada çoxdan təsdiqini tapmış onlayn və offlayn universitetlərin yaradılması, kadr potensialı ilə təmin olunması problemləri artıq qarşıda həllini gözləyən aktual problemlərə çevrilmişdir. 2014-cü ildə Cənubi Koreya universitetləri ilə tanışlığımız universitetlərdə gələcəyin kadrlarını yetişdirməkdə gecikməməyi öyrətdi. Bunun üçün müxtəlif beynəlxalq səviyyəli kurs və treyninqlərdə iştirak edilməsi perspektivləri dəyərləndirilməlidir.
Düşünürük ki, fənlər üzrə elektron kitabların hazırlanması eyni zamanda bir neçə kitabın bir arada istifadəsinə, anında istənilən məlumatın təkrar edilməsinə imkan yaradar. Xüsusilə, biologiya fənlərinin tədrisi və öyrənilməsi zamanı bu cür E-bookların istifadəsi yüksək səmərə verər. Artıq interaktiv, elektron dərs və metodik vəsaitlərin, dərsliklərin tərtibi zamanı bu faktorlar nəzərə alınmalıdır. Belə olduqda təbiətşünaslıqdan tutmuş, ümumi biologiyaya qədər elm sahəsini təşkil edən bu cür elektron kitablarda öyrənənlər istənilən bioloji fakt və hadisəni təkrar öyrənə, yaxud müqayisə edə bilmək imkanına malik olacaqdır. Yaxın gələcəkdə elektron kitabların tədris sahəsinə geniş şəkildə daxil olacağına inanırıq. Çünki, bütün bu imkanları tədris prosesinə qazandıran YTT (yeni təlim texnologiyaları) səmərəsini get-gedə artırmaqda və zərurətə çevirməkdədir. Ənənəvi kagız kitablarla elektron kitabları müqayisə etsək: «1.Elektron kitabda mətndə axtarış, böyük istinadlara keçid, qeyd və seçmə təsvir edilə bilər; 2.Bir qurğuda 1000-dən artıq kitab saxlanıla bilər; 3.Kiçik həcm və ölçüyə malik olduğu üçün daşınması asandır; 4.Şriftin formasını və ölçüsünü dəyişmək mümkündür; 5.Animasiyalı şəkillərə, multimediyalı təqdimatlara baxmağa imkan verir; 6.Elektron kitabın kağız kitabdan baha olmasına baxmayaraq, elektron mətn kağız mətndən xeyli ucuzdur; 7.Daxili proqramlar, nitq sintezatorları, mətni səsləndirməyə imkan verir və s. Elektron kitabların digər özəlliyi isə oxucunu dinləyiciyə cevirmək xüsusiyyətidir ki, bu da müxtəlif varianlarda öyrənənin işini yüngülləşdirməyə xidmət edir. Bu vasitə ilə XXI əsr insanını daha çox elmi və bədii ədəbiyyatların oxunmasına istiqamətləndirmək mümkündür. Həqiqətən də internetdən, elektron resurslardan istifadə edənlər üçün elektron kitablar daha cəlbedici hesab olunur.
Məlumdur ki, Elektron Təhsil Resursları (ETR) – tədris məzmunlu elektron formadır və onları səsləndirmək üçün müxtəlif elektron mexanizm və maşınlardan istifadə edilir. ETR-lər adi dərslikdən fərqlənir və interaktivliyi isə şagirdin müstəqil işləməsini təmin edir. ETR – mətn, tekstoqrafik və multimediaya ayrılır. Elektron resursların müxtəlif istifadə formaları keçiləcək materialın həm mətn variantını, həm eyni zamanda mətn və diaqram, şəkil, cədvəl şəklində, həm də multimedialı təqdimat kimi, illüstrasiyalar, səsli, tərkibində video, animasiya, audio, məzmun və interaktiv üsullardan istifadəsinə imkan yaradır. Təlim məqsədlərinin yerinə yetirilməsində vacib şərti təlimin məzmununun uyğun olmasının təmin edilməsi və yeni standartların qəbul olunması, informasiya texnologiyalarının öyrənilməsinə geniş yer verilməsidir. Təlim texnologiyalarının durmadan təkmilləşməsi tədris prosesinə hər keçən gün yeni imkanlar yaradır. Yaxın illərdə kütləvi xarakter daşıyacağına inandığımız «Elektron kitab və ya E-book – 16 Mb elektron kitab fləş-yaddaşın köməyi ilə 3200 mətn səhifəsini və ya 10-a qədər orta həcmli kitabı yaddaşda saxlamağa qadirdir. Microsoft Word mətn redaktorlarında yaradılan DOC formatında, HTML və ya ZIP, RAR, ARJ mətnləri HTML dilinin vasitəsilə müxtəlif freym strukturların yaradılması, mətn və şəkillərin formalaşdırılması, siyahı və cədvəl strukturlarının təşkil edilməsi, şərh və istinadların daxil edilməsi əsasında yaradılır. İKT-nin sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə hər bir müəllim daha da keyfiyyətli, səmərəli dərs təşkil etmək üçün texnologiyalardan istifadəyə üstünlük verməlidir. Eyni zamanda elektron dərslərin gerçəkləşməsi bir çox layihələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Buna misal olaraq qeyd edə bilərik ki, hal-hazırda elektron kitabxanalar, elektron test sistemi, elektron təhsil və s. elektron xidmətlər bu günki təhsil sistemimizin əsasını təşkil edir. Bu dərslər vasitəsilə uşaqlarda informasiyanın əhatəsi daha da genişlənir və əlçatmaz obyektlər öyrənənlərin canlı müşahidəsinə çevrilir. Elektron tədris vasitələrindən istifadə zamanı sinfə gətirilə bilməyən, yaxud tapılmayan əyani vəsaitləri asanlıqla izləmək mümkündür. Mənfi cəhətlərindən biri isə isə tez-tez hazır materiallardan istifadə edildikdə yaradıcı təxəyyülün inkişafını ləngitməsidir. Bu baxımdan dərs prosesinin təşkilində mövzuya uyğun metod və üsulların seçilməsi, dəyişdirilməsi, əyani vəsaitlərdən istifadə, interaktiv rejimin yaradılması vasib şərtlərdəndir.
Elektron, yoxsa ənənəvi kitab? İnternetin geniş imkanları artıq ənənəvi kitablara da təsir göstərmişdir. Belə ki, müasir dövrdə internetin zəngin informasiya ehtiyatları ilə yanaşı, kağız kitabları əvəzləyən elektron formatda kitabların, elektron kitabxana və ensiklopediyaların meydana gəlməsi həyatın bütün sahələrinə təsir etməkdədir. Xüsusən də yeni nəslin adi kitablardan daha çox elektron kitablara üstünlük verməsi internetin müəyyən qədər kitabların yerinə keçəsəyi ehtimalını artırır. Hazırda planşet və digər mobil cihazlardan elektron kitab oxuyanların sayı kitabxanalarda kitab axtaranlardan çoxdur.
Bəs elektron kitablar həqiqətən də ənənəvi kitabları əvəz edə bilərmi? Və nə üçün gənclər elektron kitablara daha çox üstünlük verirlər? Əksəriyyət belə hesab edir ki, məhsul olaraq elektron və kağız kitabın fərqi yoxdur. Lakin elektron kitablar daha rahat və münasibdir. Əlbəttə zaman keçdikcə elektron cihazlarla kitab oxunması rahat olduğundan bəziləri üçün kağız kitabları əvəzləyəcəyi mümkündür. Bəzi tədqiqatçılar isə hesab edir ki, dünyada olduqca aktual olan elektron kitablar elektron qurğular vasitəsilə daha da geniş yayılmaqdadır. Bütün bunlar ölkəmizdə də elektron kitablara tələbatı artırdığından bu sahədə müəyyən çatışmazlıqlar nəzərə çarpır. Bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün ali məktəblərdə professor-müəllim heyəti hazırladıqları dərslik və dərs vəsaitlərini elektron formata keçirmək üzərində düşünməlidirlər. Bəzi mütəxəssislər iddia edir ki, elektron kitabların çoxalması, kağız nəşrlərin sayının azalması isə ağacları kəsilməkdən qoruyacaqdır.
Bundan başqa, elektron dərsliklərdə axtarış funksiyaları mövcuddur ki, bu da xüsusi məlumatların axtarılması prosesini sürətləndirir və asanlaşdırır. Elektron dərsliklər asanlıqla daşınan cihazlarda, o cümlədən kompüterdə, leptop, planşet və mobil telefonlarda istifadə oluna bilir. Elektron kitabda fayl dedikdə oraya – şəkil, qrafik, diaqram, səs də daxil edilə bilər. Elektron kitabları planşet kompüter sinfinə daxil etmək olar. Planşet fərdi kompüterin adi kompüterdən fərqi onun məhdud funksiyaları avtonom iş zamanı geniş vaxta malik olmasıdır. Müasir elektron kitablar adətən, sensorlu ekran ilə təchiz edilirlər və geniş funksiyalar toplusuna malik olurlar ki, bu da istifadəçinin təlabatlarını daha çox ödəyir. Ali məktəblərdə tələbələrin seminara hazırlıq, sərbəst işlərin hazırlanması zamanı verdiyimiz tapşırıqlar nəticəsində multimedialı təqdimatların hazırlanması və nümayişi bacarıqlarının formalaşdırılması onların orta məktəb təcrübələrində pedaqoji prosesin interaktiv üsul və texnologiyalarla təşkilində mühüm rol oynayır.
Artıq elektron təlim resurslarının (ETR) didaktik imkanlarının analizi informasiya təlim mühitinin həyata keçirilməsi probleminin həllinə istiqamətlənmişdir. Bu sahədə rəqəmsal kitabxanaların, elektron ensiklopediyaların da rolu böyükdür. Qloballaşma şəraitində təhsilin ən yeni və effektiv texnologiyalarına, o cümlədən bu istiqamətdə potensiallı kadrlara da ehtiyac yaranmışdır. Bu səbəbdən istər ali təhsil müəssisələrində tələbələrin, istərsə də orta məktəblərdə şagirdlərin müasir təhsil standartlarına uyğun hazırlanması qarşıda duran əsas vəzifələrdən biridir. Həmçinin öyrənənlərin tədqiqatçılıq meyllərinin və yaradıcılıq potensialının inkişafı da nəzərdən qaçırılmamalıdır. Cəmiyyətlərin inkişafı təhsilə qoyulan yatırımlardan asılıdır. Bu işdə professor-müəllim heyəti yenilikləri izləyən, müasir, dünya təcrübəsindən xəbərdar, ən yeni texnologiyalardan istifadə etmək potensialına malik olmalı və buna xüsusi səy göstərməlidirlər. Son aylar yaşadığımız problemlər bütün dünyada modern texnologiya və proqramlardan istifadənin zərurətini dərk etdirməklə yanaşı, müxtəlif sahə mütəxəssislərinin öz sahəsində yeniliklər etmək məcburuyyəti yaratmışdır. Qədəm qoyduğumuz yeni dünyada bizi hansı sürprizlərin gözlədiyini bilməsək də perspektiv planların hazırlanmasına başlamalıyıq. Bunun üçün də yeni formatda yaşamağa uyğunlaşmaq tələbinə şəxsi fəaliyyətlə cavab verilməlidir. Bu səbəbdən Azərbaycan dövləti istifadəmizə geniş imkanlar vermişdir. Naxçıvan MR və Naxçıvan Dövlət Universiteti, bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyəti bütün dövrlərdə müxtəlif sahələrdə ilklərə imza atmışdır. Ümidvarıq ki, XXI əsrin təhsil sisteminə də öz töhfələrimizi verəcəyik.
Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər” kitabından
YASA – YASNA – YASN – YASİN
Müqəddəs “Qurani-Kərim”in 36-cı surəsinin adı “Yasin”- dir. 83 ayədən ibarət olan bu surəyə “Quran”ın qəlbi də deyilir. “Yasin” sözünün dəqiq mənası bəlli deyil. Bəzi təfsirçilər onun sadəcə ərəb dilindəki “ya” və “sin” hərflərindən ibarət olduğunu deyir, digərləri həmin surədəki “ya” və “sin” hərflərinin sayında müəyyən qanunauyğunluq axtarır, başqaları “ey insan” anlamı verdiyini ehtimal edirlər. Bir təfsirə görə, “Yasin” adı altında Muhəmməd Peyğəmbər nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, “Yasin” surəsinin 2 – 4- cü ayələrinin məzmunu da faktiki olaraq sonuncu fikri təsdiq edir.
Zərdüştilərin “Avesta” kitabının birinci və zərdüştiliyin ən mühüm qaydalarının əks olunduğu hissəsinin adı “Yasna”-dır. Bu söz parfiyalıarın dilində “Yasn” formasında olmuş və “ibadət et” mənasını vermişdir. “Yasna” həyatın üç dövrü haqqında təlimdir. Birinci dövrdə ruhani və material aləmdə xeyir hökm sürmüşdür ikinci dövrdə xeyirlə şər arasında mübarizə gedir, üçüncü dövrdə isə xeyir şərə qalib gələcəkdir.
Yeri gəlmişkən “Yasin” surəsini də şərti olaraq üç hissəyə – Tovhid (Allahın təkliyi, başqa sözlə, xeyirin mütləq və şəriksiz hakimiyyəti), Nübuvvət (Peyğəmbərlər, yəni xeyirlə şərin mübarizəsi) və Qiyamət (xeyirin şər üzərində tam qələbəsi) haqqında ayələrə bölmək olar.
Qədim türklər və monqollar öz qanunlarına cəm halında “Yasa” deyirdilər. Yasa sözünün monqol dilindəki “jasaq” (təşkil et, idarə et və s.) sözündən yarandığı da iddia edilir.
Ola bilsin ki, bu oxşar sözlərin ifadə etdiyi bir məna da “yaşa, yaşam”, yəni “həyat”dır. Yeri gəlmişkən, “Tövrat”ın birinci kitabı olan, dünyanın və həyatın yaranmasından bəhs edən “Sefer maase be-reşit” in adı ivrit dilində “ilk, başlanğıc, əvvəldə” və ya “həyatın əvvəli haqqında kitab” mənalarını verir. Bu ad Avropa dillərinə “Genesis” (mənşə, yaradılış), rus dilinə “Бытие” (həyat, olum), Türkiyə türkcəsinə “Tekvin” (yaradılış) kimi tərcümə olunmuşdur.
Daha vacib və maraqlı, elmi şəkildə müxtəlif mötəbər mənbələrə istinad olunaraq əsaslandırılmış məlumatları Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər” kitabından əldə etmək olar.
