Etiket arxivi: HƏSƏN ƏLİYEV

www.USTAC.az

XRİSTİANLIĞIN MÜQƏDDƏS KİTABI “BİBLİYA” NƏ ÜÇÜN “İNCİL” ADLANIR?

Bir şərh yazın

XRİSTİANLIĞIN MÜQƏDDƏS KİTABI “BİBLİYA” NƏ ÜÇÜN “İNCİL” ADLANIR?

Xristianlığın müqəddəs kitabı olan “Bibliya” sözü xristian dinindən olan xalqlar tərəfindən işlədilir.İslam dinindən olan xalqlar Qurani Körimə əsaslanaraq “Bibliya”nı “İncil” kitabı kimi adlandırırlar.
Ensiklopedik materiallarda “Bibliya” sözünün latın dilində “liber” – “kitab” sözündən yarandığı qeyd olunur.
Latın dilində “liber” sözünün ilkin mənası “ağac lifi” deməkdir.Qədim insanların ilkin kağızı ağacın alt gövdəsindən kəsilmiş hissəsindən alınan ağac palçığını yoğurub qurudaraq kağız şəklinə salırdılar.Həmin kağız üzərində boya ilə yazılar yazılaraq kitab şəklinə salınırdı.Latın dilində “liber” sözünün sinonimi olan “book” sözü də “bamboo” – “bambuk” sözündəndir.Bambuk lifinin şirə ilə qarışdırılmasından alınan qarışıq qurudularaq kağız kimi istifadə olunurdu.İngilis dilində olan “book” – “kitab” sözü bambuk bitkisinin adındandır.(Bunu ingilislər də Oxford lüğətində yazmırlar…)
Xristianlığın müqəddəs kitabı nə üçün “Bibliya” adlanmışdır?
Məlumdur ki, İsa Məsih Yaxın Şərqdə ərəblərin, az hissə yəhudilərin vətənində doğulmuşdur.
Ta qədimdə ilk kağız emalı misirlilər tərəfindən istehsal edilmişdir.Onlar Nil çayının deltasında bitən qamlşlardan kağız emal edirdilər.Onun üzərində qədim misir heroqlifləri təsvir olunurdu.
Eramızdan 2min il əvvəl Fironun sülaləsi mərkəzi Misirdən Dəclə və Fərat çayı arasında yerləşən Beynəlnəhrə -Mesopotomiya (latınca mezo – “orta”; potomiya – “çay” deməkdir)köçürmüşlər.İkiçayarasının təbiəti gözəl, məhsuldar torpaqları var idi.Havası
da həddindən artıq isti deyildir.Əkinçilik, suvarma, heyvandarlıq üçün münbit torpaqları var idi.Karvan, ticarət yolu və tərsanəçilik üçün çox əlverişli idi.
Yerli əhali ərəbmənşəli şumerlər və akkadlar idi.”Babil” Akkad dilində “Tanrının qapısı” kimi mənalanır.”Bab” ərəb dilində “qapı”, “ila” sözü də “ilah” sözündən olub, “ilahi, allah” deməkdir.Qədim Misirdə “ilah” adlı bütə sitayiş olunub.
İranln Kir sülaləsindən olan Dara II də Babilistanı aldıqdan sonra özünü Dara adlandırmışdır.Fars dilində “dər” – “qapı”; “ra” – “tanrı”.Daranın adındakı “yavahuş” qədim iraniskada “yavər”- “himayəçi, köməkçisi” kimi mənalanır.Bütövlükdə “Qapılar Tanrısının köməkçisi” anlamına gəlir.(Heç bunu İranın dilçi alimləri də bilmirlər)
Tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, ilk yazı mədəniyyəti Akkadlar və Şumerlər tərəfindən yaradılmışdır.Məhz yazı mədəniyyəti Babilstanın adından yaranmadır.Misirlilər də yazı mədəniyyətini babillərdən mənimsəmişlər.
Babil adı tarixdə yunanca Vavilon kimi getmişdir.Hətta Bizans dövlətinin adı da Vizantiya kimi səslənmişdir.
Əslində latınmənşəli dillərdə kağız sözü “papirus” kimi nomnativləşmişdir.”Papir” sözünə sözduyumu ilə baxdıqda bu sözün “babil” sözündən yarandığı bilinir.”Babil” sözündə məlum b-p və r-l səsuyuşması hadisəsi baş vermişdir.Kətan lifindən hazırlanan parça növünə də “papilion” deyilir.”Papiros” sözü də tütünün kağız lüləsində çəkildiyindən bu nominasiyanı almışdır.
İngilis dilində “paper” sözü də “babil” sözündəndir.
Araşdırmadan nəticəyə gəlmək olur k, “Bibliya” sözü Qədim Babilistanın adından yaranmadır.Bibliya kitabının yazılmış şəkildə göydən nazil olması buna əsas verir.Qurani Kərim isə vəyh şəklində şifahi olduğundan “Quran” adlanməşdır.Dilimizdə “oxu” kimi mənalanır.
Maraqlıdır, “Bibliya” şərqdə nə səbəbdən “İncil” adlanmışdır?
Dini rəvayətə görə Tövrat və İncil kitabları Allah tərəfindən mələklərə ibranicə yazdırılmış və onlar tərəfindən göydən nazil olmuşdur.Bibliyanın (İncilin) qədim yazılışı ibranicə (yəhudi) olmuşdur.Xristianlıq Roma imperotoru II Konstantin tərəfindən qəbul edilən zaman Yaxın Şərq də romalıların tabeliyində idi.Bu səbəbdən də xristian dini dövlətə bağlı olduğundan saray dili olan Latın dilinə çevrilmiş və bu gün də qərbin kilsələrində Bibliya latın dilində oxunur.(məntiqi sintez)
“İncil” sözü ərəb dilinə latın dilindən keçmədir.Yuxarıda qeyd olunduğu kimi “İncil” göydən mələklər tərəfindən yerə nazil olunmuşdur.Latın dilindı “angelus”- “mələk” deməkdir.İngilis dilində “angel” sözü transkripsiyada “eyncl” kimi oxunur.(İngilis dilində “g” hərfindən sonra “i, e, y” hərfləri gəldikdə “g” – “c” kimi oxunur.Hər hansı bir dildən başqa dilə keçən sözlər mütləq fonetik hadisələrə məruz qalır.Məhz “angel” sözü də ərəb dilində “incil” formasını almışdır.Heç də səbəbsiz deyildir ki, latın dilində “angel” sözünün 2-ci mənası “müjdə gətirən, tez xəbər çatdıran,çapar, qasid kimi məna bildirir.Şərq ölkələrində mələk eyni zamanda “huri” səzü kmi də vardır.Dilimizdə işlənən “xəbərçi adamı” frozoloji ifadə olaraq “atlı pəri kimi tez xəbər çatdıran” adlandərırlar.Pəri sözünün özü fars dilində “pər”- “qanad” sözündəndir.Mifologiyaya görə mələklər qanadlı olmuşlar.
Dilimizdə olan”əncir” meyvəsinin adı da psixolinqvistikdir.Burada mümkün “l-r” samit əvəzlənməsi olmuşdur.İnsanlar Adəm və Həvvanı, mələkləri libassız təsvir edir, onları əncir ağacının yarpaqları ilə örtükləndiklərini təsəvvür edrdilər.Dünyanın məhşur rəssamlarının rəsm əsərlərində də mələklır çılpaq və əncir yarpağı ilə örtüklənmişlər.
Qədim insanlar müqəddəs Bibliyanın papirus kağızından olduğunu bildikləri üçün, mələklərin də İncili i
əncir ağacının yarpaqlarına yazmalarını təsəvvürə gətirmişlər.Məhz əncir ağacının yarpağının lövhəyəbənzər olması səbəbindən əncir ağacını cənnət ağacı hesab edir, hətta onun yandırımasını da günah hesab edirlər.Əncir ağacı yanarkən ondan qığılcım çıxır.İnsanlar bu ağacın tanrı ilə əlaqəsinə inanırdılar.Əncir oduncağından çıxan qığılcım insan gözünü kor edə bilir.Bu səbəbdən də çinar və əncir ağaclarının yandırılması günah sayılmışdır.
Qədim Türklərin Orxon – Yenisey abidəsi də “gil-qamış” adlanır.Yazını qədim forması kimi yaddaşlarda qalmışdır.”Yazı” sözü də “qazımaq” sözündəndir.
PS Bu sualın cavabı uzun müddət məni də düşündürmüşdü.Doğrudan da dillərdə olan hər bir söz mənadaşıyıcısıdır.Yazdığım məqalələrdə yüzlərlə sözlərin məna çaları açılmışdır.
Görəsən hansı səbəbdən dünyanın tanınmış dilçi alimləri sözlərin təsadüfdən yaranmasına özləri də inanmış və dilçilik elmini də inandırmışlar…
Təşəkkür edirəm.


DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

“9” RƏQƏMİNİN VƏ “DOQQUZ” SÖZÜNÜN MƏNASI NƏDİR?

Bir şərh yazın

“9” RƏQƏMİNİN VƏ “DOQQUZ” SÖZÜNÜN MƏNASI NƏDİR?
(DİLÇİLİK ELMİNİN FƏLSƏFƏSİNDƏN SƏTİRLƏR…)

Mövcud olan bütün elmlərin fəlsəfəsi vardır.Məhz bu səbəbdən də müasir dövrdə hər hansı elmi müdafiə edən şəxsə həmin elm üzrə fəlsəfə doktoru elmi adı verilir.
Qədim Yunanıstanda, Qədim Romada əhali içərisində düşüncə sahibi olan şəxsiyyətlər filosof adlanırdılar.
Bu elmi dərəcə dilçilik elminə də şamil olunur.Dildə olan hər bir sözün açıq və ya gizli mənaları vardır.Yəni dildə mənası bilinən və bilinməyən sözlər.
Söz əgər mövcuddursa, onun mütləq şəkildə mənası da vardır.Elə “mövcud” sözünün mənası da “var olan” deməkdir.”Varlıq” özü mahiyyətcə fəlsəfənin təməl daşıdır.
Mövzuya keçək.Niyə “9” rəqəminin adı “doqquz”dur?
Qədim Oğuz dillərində “doqquz” sözü “tokuz, toğuz” kimi tələffüz edilmişdir.”Doğmaq” sözü də “toğ, toğtur, toğur” və s. kimi işlənmişdir.
Ən qədim türklər körpənin doqquz ayın tamamında doğulmasını özlərinə məxsus qayda ilə hesablaya bilmişlər.Məhz bu səbəbdən də 9 “toğuz, doqquz” rəqəminin adlanmasını “toğurmaq” sözündən yaratmışlar.”Yaranmaq” sözünün kökü də “Ğor Tanrısı”nın adındandır.(ğ-y keçidi, “yar-ğar”)Yaradan Tanrının epitetidir.”Toğurmaq” sözü Qədim Oğuzların “ta+n və Qa+r” tanrılarının qoşa adlarındandır.Tayfalar birləşərkən tolerantlıq göstərərək tanrılarının adlarını yaşatmağa razı olurdular.
Bu fəlsəfi nominasiya heç bir rabitə olmadan latın və yunan dillərində də eyni paralellikdədir.Latın dilində 9 rəqəmi “novem”, “doğum sözü isə “natio” kimi tələffüz olunur.( Natella adı da “doğum günü” kimi mənalanır.)
Latın dilində hər iki sözün mənası Nuh peyğəmbərin adı lə bağlıdır.Latın dilində Nuh peyğəmbərin adı ”Noe” kimi tələffüz olunur.Qədim latınlar Nuh peyğəmbəri insanların və digər canlıların xilaskarı, onlara yenidən həyat verən(doğulmalarına) peyğəmbər hesab edirdilər.Məhz bu səbəbdən də “yeni” nə varsa bütünlükdə Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlıdır.Ərəfəsində olduğumuz “Yeni il” də “novus, niew,novıy,nov” və s.sözlər Nuhun adındandır.(“Novruz” sözü də həmçinin)
Qədim yunan dilində də belədir.”Ennea”- 9 (doqquz); “gennis” – “doğmaq” mənasını bildirir.Bu məfhumda da Nuhun adı deformativ şəkildə vardır.
Hətta diqqət verilərsə “9” rəqəminin özü də ibtidai insan tərəfindən yeni doğulmuş körpəyə bənzədilmişdir.
Yaponların həyat rəmzi emblemində həkk olunmuş ana bətnindəki körpələrin də təsviri 9 rəqəminin əksidir.
Fars dilində də 9 rəqəmi “nöh”adlanır.
Ərəb dilində “vav” həri də “vələd” sözü ilə bağlı olaraq ərəb rəqəmi olan “doqquz”a bənzəyir.Yəni təzə doğulan körpəyə.Ərəb dilindəki “nun” hərfi də Nuhun gəmisinə bənzədilmişdir.
Maraqlıdır ki, Qədim Oğuz dillərində qoşa samitli sözlərə az rast gəlinir.”Doqquz” sözü bu səbəbdən diqqəti çəkir.
“Doqquz” sözünə sözduyumu ilə baxsaq, orada bu gün işlətdiyimiz “oğul-qız” sözlərinin izləri sezilməkdədir.Əslində oğuz dillərində “oğul” sözünün özü “oğuz” sözünün birinci hecasındandır..”Qız” sözü də həmçinin “oğız” söündəki “ğız” sözündən yaranmadır.Bu latın dilində də eyni paralellikdədir.Latın dilində “natio” – “doğum”, “natus”-“ oğlan”, “nata” isə “qız” deməkdir.
Türk dilində ” doğal”, latın dilində “natural” sözləri “doğulduğu kimi” mənalanır.
“Doğu”, “orient” ( fironizmdən gələn (H)or- günəş tanrısının adındandır) sözləri də günəşin doğulduğu istiqaməti bildirir.
Bu nominasiyaların yaşı insanın yaşı ilə yaşdaşdır.Keçən qərinələr ərzində fonetik hadisələr nəticəsində sözün yarandığı kök sözlər deformasiyaya uğrayaraq başqa şəkillərə düşmüşdür.Saitlə başlayan sözlər özünə samitləri, samitlə başlayan sözlə isə özlərinə sait səsləri proteza etmişlər.Hər bir sözün genezində onun mənası gizlənmişdir.Bunu tapmaq üçün dilçilikdən tələb olunan əsas şərtlər: məntiq, psixologiya, sintez, sözduyumu, fəlsəfi semantika və s.kimi məziyyətlərdir.
P.S.Əgər fəlsəfə sözlərlə izhar edilirsə, sözlərin yaranışı da dərketmənin – yəni fəlsəfənin məhsuludur.Mənanı dərk etmək fəlsəfi məqamdır.Əgər hər bir sözün mənası varsa, onun fəlsəfəsi də vardır.Böyük Nizaminin, Xəqaninin, Nəsiminin, Füzulinin yaratdıqları sözlərin sehri onların fəlsəfəsi deyilmi.
Söz təfəkkürün məhsuludur.Təfəkkürsüz də fəlsəfə yoxdur.
DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

Həsən Əliyev dilçilik haqqında yazır – Oxu

Bir şərh yazın

JURNALİSTİKA VƏ DİLÇİLİK
(dilçilik etüdləri)

Adətən jurnalistlər məqalələr yazır, kütlə oxuyur.Ancaq jurnalistikadan yazmaq bir az çətindir.Buna yalnız dilçilik prizmasından baxdıqda cürətlənib yazmaq mümkündür.
Doğrusu bütün elmlərin terminologiyasında sirli aləm açılmamış qalmaqdadır.Bunun səbəbləri müxtəlifdir.Əsasən hamı tərəfindən başa düşülən terminlərin izahının gərəkliyinə ehtiyac duyulmur.Doğrudanmı bu belədir?
Jurnalistlərin peşə işlərindən olan “mətbuat toplantısı” və “press konfrans” terminləri haqda fikirlərimi təqdim etmək istərdim.
Çox vaxt bir sıra mütəxəssislər bu iki termininin təyinatını ayırmağa çalışır.Mətbuat toplantısını ümümi, press konfransı isə xüsusi rəhbər orqanlar üçün təyinatlı olduğunu iddia edərək bunlar arasında sərhəd yaratmağa çalışırlar.
Həqiqətən bu belədirmi?
Hər hansı bir elm sahəsinin özünəməxsus terminlər toplusu vardır.Bu terminlərin hər biri hansı dildən yaranıbsa, məhz həmin dildə bu terminlərin orfoqrafik qaydada mənaları da vardır.
Ilk anda mətbuat toplantısı və ya mətbuat konfransı terminlərini eşitdikdə bunun mənası bizim üçün tam aydın olur.Türklərin mətbuat toplantısı termininin türkcə ” basın toplantısı” ifadəsi son illərdə leksikonumuza daxil olmuşdur və ara-sıra işlənməkdədir.Məhz türk dilində bu terminin leksik mənası digər dillərdə olan terminlərin açılmasına istiqamət verir.
Ta qədimdə çap üsulu ” daş basma” üsulu kimi nominativləşmişdir.Bu üsulun texniki məzmunu hərf və ya hər hansı bir əlamətin surətini sürətlə tirajlamaq üçün bu üsuldan istifadə edilmişdir.Yəni bugünkü müxbirlərin yazdıqları məqaləĺərin çap edilməsi forması olmuşdur.
latın mənşəli ” press” sözü də öz növbəsində “basın” mənasını bildirir.Yəni təzyiq tətbiqetmə metodu ilə.
Ərəb dilindən dilimizə keçən ” mətbuat” sozü də eyni paralellikdədir.Mətbuat sözü ərəb dilində “təb¹” sözündəndir.(sonda apostrof)” Mətbu” sözü də buradandır.
Ərəb dilində bu söz bir neçə mənada işlənsə də onun bir mənası da ” basın” (basılmış, çap edilmiş) anlamına gəlir.Təbaət, təbgah, təbxanə sözləri də bu qəbildəndir.Hətta ” təbaşir” sözü də ərəb- fars mənşəli sözlərdən yaranmadır.”Şir” fars dilində ” süd” mənasında “ağ”, “təb” isə ərəbcə basma mənasıni bildirir.Soz yaradıcılığının psixolinqvistik hadisəsinin məhsuludur
Maraqlıdır bəs “çap” sözü hansı sözün orfoqrafik mənasındandır?(təsvir yox, orfoqrafik mütləqdir)
Əgər lüğətlərə müracıət olunarsa dilçi mütəxəssislərin hamısı bu sözün lüğətə əsasən fars mənşəli “çap” sözündən keçdiyini əminliklə izah edərlər.
Mən deyərdim ki, əsla yox.(əslində ” mən” sözünün burada təvazökarlığa bənzəməsi mənbənin olmamasından irəli gəlir)
Fars dilində ” çap” sözünün mənası ” çap etmək, çapxana, at çapmaq, çapar” mənalarını bildirir.Bu səbəbdən də mənbəyə əsaslanmış sayılır.
Həqiqətdə isə bu belə deyildir.
“Klassik ədəbiyyatda işlənən ərəb və fars dili lüğəti” kitabinda (EA-nın nəşridır) “çalak, çapuk, çapuksuvar” sözləri fars dilində olsa da qeyd olunmuşdur ki, bu sözlərin əsli azərbaycancadandır.Eyni zamanda “Türkcə- Rusca” lüğətdə də ” çabuk, çabucacıq, çabukça, çabukluk” sözləri fars dilində olduğu kimi türk dilində də ” cəld, iti, yeyin” mənalarını bildirir.
Sual oluna bilər ki, ” çabuk” sözünün nəşr mənasını verən “çap” sözü ilə nə əlaqəsi vardır.Ümumiyyətlə bütün xalqların dillərində olan ilkin sözdən yaranan derivativlərin hamışı psixolinqvistikanın məhsuludur.Çox təəssüf ki, bu sahə də teolinqvistika kimi öyrənilməmişdir.Sözlərin ilkin kökü tanrı adlarından, derivativlər isə psixolinqvistikadan yaranmadır.Əgər dilçilik elmi sözdən başlayırsa, onun nəzəriyyəsinin əsası məhz budur.Bu nəzəriyyənin tətbiqi gecikdikcə dilçilik elmində leksika sahəsi qüsurlu olaraq qalacaqdır.
Qədim dövrlərdə padşahlar yazdıqları məktubları çaparlar vasitəsi ilə yola salırdılar.Yol üstlərində çaparların at dəyişdirmə məntəqələri karvansaraylarda icra olunurdu.Bunun əhəmiyyəti onda idi ki, çapar atı sürətlə sürdüyündən uzun yola at tab gətirə bilmirdi.
” Çap” sözünün “çapmaq” sözündən nominativləşməsi psixolinqvistik hadişədir.
Qədim Oğuz dilindən yaranan bu termin eyni zamanda müasir poçt xidmətinin məhz türklər tərəfindən yarandığını məlum edir.
“Çap” sözünün “çapmaq” feilindən yaranması məntiqi cəhətdən onun təcililiyi anlamından alınmadır.
Hətta oğuzların “çəpik çalmaq” sözü də bu sözdəndir.Yəni çəpiyin alınması üçün əlləri sürətlə biri birinə vurmaqdan alınır.Çap sözünün yazı məhsuluna çevrilmə prosesi məktubun yazı məhsulu olması ilə əlaqədardır.
P.S.Mənim yazi stilimdə hazır yazılmış materiallardan istifadə etmək praktikası yoxdur.Bu yazıları ona görə yazıram ki, oxucu rast gəlmədiyi məlumatları oxusun.
Yəqin ki, mənim yazdıqlarımı da onlar yeni mənbə kimi qəbul edirlər.
Hər zaman olduğu kimi təşəkkürümü bildirirəm.

DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

“KAPADOKYA” TOPONİMİNİN AÇILIŞI

Bir şərh yazın

“KAPADOKYA” TOPONİMİNİN AÇILIŞI

(TÜRKİYƏ ÜÇÜN TARİXİ AÇILIŞ – MÜƏLLİF)Kapadokya (az. Kappadokiya) Türkiyənin Nevşehirinin Çat qəsəbəsinin ətrafinda yerləşən bir bölgədir.Kapadokya bölgəsi qədim və ecazkar bir turistik məkandır.Kapadokya bölgəsinin toponimik mənasını öyrənmək üçün Türkiyədə çap olunmuş elmi mənbələrə istinad etsəm də, heç bir konkret açılışa rast gəlmədim.Türkiyə və qərbin dilçi alimləri “Kapadokya” sözünün qədim persi (iraniska) dilində “Hvaspadakhim” yəni “gözəl atlar ölkəsi” mənasını verən sözdən yarandığını iddia edirlər.Persi dilində Hvaspadakhim “huv-aspa-dahyu” sözlərindəndir.Persi dilində “huv” sözü müasir fars dilində “xub” – “yaxşı, gözəl” (tr.iyi); “aspa” – “əsb” – “at”; “dahyu” müasir fars dilində “deh”, “dəhat” – “kənd, kəndistan” mənasını bildirir.Qədim persi dilində də Türk dilində olduğu kimi “kənd” sözü “böyük mərkəzi şəhər” mənasında işlənmişdir.Qərb və Hind Avropa dillərində “Hvaspadakhim” toponiminin persi dilində qədim formada “Katpatuka” şəklində olması da bir iddiadır.Tarixi və coğrafi mənbələrin heç birində bu ad keçmir.Yerli əhali olan türklər bu bölgənin adını “Pəri bacaları” adlandırırlar.Türkiyə alimləri də bu toponimi türk sözü kimi verməyə çalışmışlar.Bölgədəki daşların üstündə papağabənzər daşları türk dilindəki”kafa” sözündən yaranmasını irəli sürsələr də, tək ”kafa” sözü ilə toponimdə olan səsləri tam əhatə edə bilməmişlər.Türkiyəli dil araşdırmaçısı Ahmet Ardıçın TURKİC RESEARCH səhifəsində “KAPADOKYA YER ADI NIN (TOPONİMİNİN) KÖKENİ VE BU SÖZCÜYÜN ANLAMI” haqqında 23 avqust 2023-cü il tarixdə yazdığı (PDF) məqaləsini diqqətlə oxudum.Müəllif “Kapadokya” toponimi ilə bağlı çox sayda elmi mənbələrdən yetərincə istifadə etmişdir.Alim haqlı olaraq göstərir ki, “Hvaspadakhim” sözü ilə “Kapadokiya” sözündə heç bir səs dəyəri (fonetik dəyər) qətiyyən yoxdur.Müəllif Kapadokya toponimini qədim yunan coğrafiyaçısı e.ə. 4-cü yüzillikdə yaşamış Herodotun, e.ə. 64 və b.e. 24-cü illərində yaşamış Strabonun cografiya xəritələrində Kapadokya toponimi “Cappadocia” şəklində göstərilmişdir.(Map after Ptolemy s Geographia (Burney MS 111 fi 68 r.) by British library)Hətta bu alimlər də “Kapadokya” toponimini tapa bilməmişlər.Onlar bu toponimin nə yunanca, nə slavyanca, nə latınca, nə də persi dillərində olmadığını bildirmişlər. 1420 -ci il trixdə yunanca yazılmış bir başqa xəritə kolleksiyasında da toponim “Cappadocia” şəklində keçmişdir.Araşdırmaçı alim elmi məqalənin sonunda “Biz bu sözcüyün anlamını və kaynağını bilmiyoruz və burada yazdıklarımızın tamamı tahminlerden ibarettir” anlamında bir itirafdır.İndi isə öz araşdırmamı Sizə təqdim edirəm.Dilçilikdə qədim sözlərin köhnəlib sıradan çıxmasını ikiyə bölürlər: arxaizm və tarixizm.Arxaizmdə məfhum qalır, semantika bilinmir.Tarixizmdə isə nə məhfum qalır, nə də semantika.“Kapadokya” sözü arxaizm qrupuna daxildir.Təxminən 2500 ildir ki, bu toponimin açılışı sirli qalmaqda davam edir…Əslində bütün xalqların dillərində yaranmış sözlərin hamısı psixolinqvistikdir.Qədim sözlər ilkin olaraq teofor (tanrısal) olsalar da, sözyaradıcılığı psixolinqvistikanın məhsuludur.Cox təəsüflər olsun ki, leksikanın (sözlərin) öyrənilməsi prosesində bu iki elm qarşılıqlı şəkildə öyrənilmir.Bəzən dilçi alim psixologiyanı, psixolaq alim isə dilçilik elmini dərindən bilmir.Bu hal isə sözlərin fonoloji qaydada öyrənilməsinə maneə yaradır. Latın dilində “Cappadocia” sözünün 1-ci hecası latın dilində arxaikləşmişdir.Məfhum var, semantika bilinmir.”Cabba” sözü Qədim Misirlilərin Qibti dilindən gəlir.Misirlilərin qədim adları “qibtilər” olmuşdur.Eqibet sözü “qibti” sözündəndir.İnancın (totemin) tərifinə görə tayfalar adını inancın adı ilə adlandırırdılar.Qədim Misirdə ”Qəb” – “Torpaq Tanrısı” olmuşdur.Ta qədimdən məlumdur ki, Misir hökmranlığı böyük bir ərazini əhatə edirdi.İndiki Kəbə şəhəri böyük şəhərlərdən biri olmuşdur.Buna səbəb əraziyə meteroidin düşməsi olmuşdur.İbtidai insanlar bu daşın Tanrı tərəfindən onlara gönərildiyinə innaraq bu “qara daşı” – “həcərül əsvəd”i müqəddəsləşdirərək ona bina inşa etmiş və buranı Qəb (Kəb) Tanrısının adı ilə “Kəbə” adlandırmışlar.Bura “Tanrının evi” hesab edilmişdir.Bu gün Həccə gedənlərə “hacı”deyilməsi də “həcər” (qara daşı ziyarət edənlər) sözündən yaranmadır.(nominasiya psixolinqvistikdir)Kəbənin içərisində “müqəddəs daşın” oıması Fironların intibah dövründə dünyanın hər yerində bilinirdi.Məhz Kəbədə daşa itaət olunması qərbdə “kəbə” sözündən yeni nominasiyalar yaratmışdır.Daha doğrusu Fironların dünyaya fironluq etdikləri zamanında.Qərbdə ”Kəbə” sözü “daşa itaət edən, itaətkar, tanrının qulu” kimi semantikadan “cabba” sözünün yaranmasına şərait yaratmışdır.”Kabba” sözü qərb dillərində arxaikləşsə də, rus dilinə vaxtilə daxil olan “kabba – qul” sözü bu gün də rus dilinin lüğətində arxaik söz kimi qalmaqdadır.Əslində qərb dillərində olan “rab” –“qul” sözü də “kabba” sözünün epitetidir.”Ra” da günəş tanrısının adından yaranmadır.Psixolinqvistikdir.Bu gün ingilis dilində işlənən “cabber” – “qoşqu atı, yabı” mənasını bildirir.Bu atların qoşqusunda ağır daşların daşınması səbəbindən bu nominasiya yaranmışdır.”Cabbing” sözünün “taksiçilik, faytonçuluq, arabaçılıq” etmək mənasında işənməsi də “daş daşımaq” mənasından gəlir.Deyirlər ki, qərb mədəniyyətə görə şərqə borcludur.Avropa dillərində işlənən “cabinet” sözü də “otaq” mənasında “Kəbə” sözündən yaranmadır.”Cabin” sözü də “koma, ağacdan tikilmiş daxma” mənası “kəbə” sözündəndir.“Cappadocia” sözünün 1-ci hecası “cappa” latın dilinə mümkün “b-p” fonetik əvəzlənməsi kimi “cabba” sözünün assimlatik formasıdır.Sözün 2-ci hecası “docia” latın dilində olan “docile” – “itaətkar, müti, mömin” sözünün sıxılmış formasıdır.“Docile” sözü “itaət edən, mömin” mənalarında “dox” (doks) kimi də işənmişdir.”Orthodox” sözü teolojidir.Sözün 1-ci hecası “ortho” –“düz” tanrıya məxsus Hor + Theus tanrılarının adından, 2-ci heca isə “docile” – “mömn” mənasını biıdirir.”Ortho” sözü “düz” mənasında “orthoqon” – “düzbcaqlı”, “orthopaedic”- “ayağı düzəldən ayaqqabı”, “orthopaedist” – “sınıqçı, sümüyü düzəldən”, “orthography” – “düzgün yazı qaydası” və s.Rusların özlərini “Provaslav” adlandırmaları da buradandır.Yəni ” Düzgün möminlər”.(Tanrı mömünləri)“Paradox” sözünün “inanılmaz” anlamına gəlməsi “para” sözünün qüsurlu mənasndandır.Yəni “inamsız”.Sözün 3-cü hecası “ia, iya” türk dillərində olan “diyar, vətən, yer” mənasını bildirir.Digər yer adlarında da buna rast gəlinir.Məs: Çexiya, Albaniya, Rumuniya və s.“KAPADOKYA” sözünün orfoepik və orfoqrafik şəkildə müqayisəli – paralelizmlə təhlili göstərir ki, bu məfhumun açılmamasının səbəbi sözdə baş vermiş fonetik hadisələrin düzgün surətdə aparılmamasıdır. Kapadokiya bölgəsinin daş ruhlarla əhatə olunması psixoloji cəhətdən daş bütlərin simvolik təcəssümüdür.Qədim yerli əhali sözsüz ki, bütpərəstlikdən mütləq keçmişlər.Məhz bu səbəbdən də burada yaşayan əhali bütpərəst olmuşlar.Yəqin ki, dilimizdə işlənən “put daş” sözü də daşdan yonulan bütün materialı kimi “büt” sözündən yaranmışdır. “Kabba” sözünü Strabon bizim ərazimizdə olan “Kabbalaka” (indiki Qəbələ rayonu) şəhərinin adında da işlətmişdir.Latın dilində ” kabba” sözü ” pərəstiş edən,Od Tanrısının qulu”, “luce” isə “şüa, parıltı”(oda məxsus) mənasını bildirir.Ruslar “parıltılı ayaqqabıya”- “lak”, günəş şüasına ” luç” deyirlər.Söz latın dilindən keçmədir.Bu sözün də mənası “atəşpərəstlər” deməkdir.Maraqlıdır ki, “Kabbalaka” sözündə “kabba” sözü assimliasiyaya uğramamışdır.Bunun səbəbi Strabon xəritəni hazırlayan zaman bu adı latın dilində nominativləşdirib, orfoqrafikləşdirmişdir.Kapadokya yazı olmayan dövrdə adlanmış və bu səbəbdən də söz “cappa” kimi orfoepikləşmişdir.Nəticə olaraq demək mümkündür ki, Türkiyədəki “KAPADOKYA” toponiminin mənası “DAŞ BÜTLƏRƏ SƏCDƏ EDƏNLƏRIN DİYARI” mənasını bildirir.Sözün mənası tam və mütləq (absolute) şəkildə özünü doğrultmuşdur.P.S.Mən bu yazını çox uğurlu hesab edirəm.Türklərə etdiyim bu hədiyyə mənə qürur gətiir və bu anda özümü xoşbəxt sanıram.Təşəkkür edirəm.

DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

QƏDİM SÖZLƏRİMİZİN TARİXİZM VƏ ARXAİZMƏ QOVUŞMASI PROBLEMLƏRİ

Bir şərh yazın

QƏDİM SÖZLƏRİMİZİN TARİXİZM VƏ ARXAİZMƏ QOVUŞMASI PROBLEMLƏRİ
(DÜYÜNÇƏ, BOĞÇA, QABÇIQ SÖZLƏRİNİN LEKSİK NORMALARI )
Bu gün əcdadlarımızdan bizə miras qalmış sözlər dilimizə daxil olan neologizmlərin hesabına nitqimizdən uzaqlaşır və nəticədə arxaizm və tarixizm fəallaşır.Məlumdur ki, arxaizmdə məfhum qalır, söz unudulur.Tarixizmdə isə məfhum da, söz də unudulur.Yalnız yaşlı nəsil keçmiş həyatdan, məişəti yada salanda, tarixi hadisələrdən danışanda bu sözlərdən istifadə edir.
Bəzi dlçi alimlər bu leksik hadisəni “… obyektiv qanunauyğunluq kimi baxmaq lazımdır” tərzdə yanaşmalar edirlər.
Müasir dövrdə neologizmlər ağla gəlməyən bir sürətlə dilimizdə çoxlu sayda uğurlu və uğursuz sözlər yaradır.Yaxud da onlar hazır şəkildə nitqimizə daxil olurlar.Bu söz və ifadələrin çox hissəsi internetin payına düşür.
Əslində dilçilikdə müasirlik heç də bizə əcdadlarimizdan qalma miras sözlərin unudulma prosesi rolunu oynamamalıdır.Heç də təsadüfi deyildir ki, bundan istifadə edən mənfur qüvvələr vardır.Erməni əsilli, Türkiyə vətəndaşı dilçi mütəxəssis Aqop Dilaçar Türkiyə türkcəsinin izahlı lüğətini hazırlayarkən, orada cəmi on beş faiz türk mənşəli sözün olduğunu bildirmiş, qalan 85 faiz sözləri erməni, yunan və digər yabançı sözlər kimi təqdim etmişdir.
Əslində sovet dönəmində xaricə çıxış məhdud olduğundan, onların mədəniyyətlərinin təbliği yasaq sayıldığından dilimizdə sabitlik uzunömürlü olmuşdur.
Əgər biz dilçilik baxımından adamları yaş psixologiyası ilə düzümünü təyin etsək, onları şərti olaraq 2 yaşqrupuna bölmək məqsədəuyğun olardı: 40 yaşa qədər və 40 yaşdan yuxarı.40 yaşdan yuxarı olanların milli söz lüğətləri 40 yaşa qədərki adamlardan daha zəngindir.Onlar dilimizdə olan qədim sözləri işlədir, yeri gəldikdə “türkün sözü” və ya “kürək sözü” kimi ifadələrlə bu gün arxaikləşmiş sözlərdən istifadə edirlər.
Əgər biz 40 yaşa qədər olan qrupdan mövzuda olan “dyünçə, boğça və qabçıq” nəsnələrinin nominativliyinin semantikasını xəbər alsaq, bunların hansı əşyaya aid olmasını izah etməkdə çətinlik çəkdiklərini etiraf edəcəklər.
40 yaşdan yuxarı olan qrup “boğça və düyünçə”nin hansı əşyaya aid olduğunu bilsələr də, “qabçıq” sözünə rast gəlmədiklərini bildirəcəklər.
Psixolinqvistik tədqiqat nəticəsində məlum olur ki, “qabçıq” sözünün tarixizmə qovuşmasının ömrü daha qədimdir.
Bəs “qabçıq” sözünün leksik semantikası haradan gəlir?
Əgər biz dilçiliyin əsas tədqiqat obyekti olan müqayisəli paralelizmlə “qabçıq” sözünü incələsək, sözün bir çox dillərdə paralel inkişaf yolu keçdiyi mənzərəni görəcəyik.
İngilis dilində “purse” isimi “pul kisəsi, çanta, redikül ” kimi mənalanır.Zooloji termin kimi “kisə” mənasını da bildirir.
”Purse” sözü feil kimi “qırışdırmaq, büzüşdürmək, büzmək” mənaları bildirir.Hətta feil kimi frazeloji mənada “pul kisəsinə qoymaq” kimi mənalanır.
Ərəb və fars dilində “kis” sözü “qırışıq, bükük, büzük” deməkdir.
Ərəb dilndə “”kisəvü həmyan” sözü “pul kisəsi, qızıl pulun belə bağlanan uzunsov parça və ya meşin qab” mənasını bildirir.Pul kisəsi bu gün Orta Asiya respublikalarında “əmiyan”, “hamyan” kimi adlanır.
Qədim dövrlərdə ölkələr arasında ticarət əlaqələrinin genişlənən vaxtında “kis” sözü avropa xalqlarının dillərinə hazır ticarət termini kimi keçmişdir.
İngilis dilində “cash” – “nəğd pul, kassa”; “cashier” – “kassir” və s. kimi.
Rus dilində «кошелок» -“pul qabı”; «киса, кисанка» -“kisə, torba”; «кисет» -“tənbəki kisəsi”və s.Bu sözlərə sözduyumu ilə baxsaq, bunların hamısının nüvəsində “kisə” sözü vardır.
Rus dilində «кислый» sözünün “turş” mənasını bildirməsi yəqin ki, ingilis dilində “purse” sözünün feil kimi “ büzmək” (turş, ağız büzən) sözünün semantik cəhətdən eyni psixolinqvistik derivativi kimi yaranmışdır.
Qədim Oğuzlar da qızıl axçalarını kisəyə (torbaya) qoyub qablaşdırır, ağzını ipi çəkərək büzüb, bağlayırdılar.
Türklərin hamamda işlətdikləri kisə də ta qədimdən sapla büzüşdürülmüş şəkildə hazırlanırdı.
Heyvanların anatomik üzvünə də türklər “büzdüm” deyirlər.Geydikləri paltarların bir növü də “büzməli” adlanır.
Dilçiliyin paralel müayisəsindən bu nəticəyə gəlmək olur ki, Qədim Oğuzlarda da pul qabı olmuş, ağzı iplə büzülmüş bu nəsnəni onlar “qabçık, kabçık, qabcıq, kabjuk” və s. kimi adlandırmışlar.
Rus dilində olan “kablok” sözü də, “ayaq qabı” sözündəndir.”Sumka” dözü monqol yürüşündən qalma sözdür.Monqol dövründə “som” pul vahidi olmuşdur.Yəni “pul qabı”.Bu gün Qırğızstanda pul vahidi “som”dur.
“Ka” sözü Kaşğarinin lüğətində (tərcümə böyük alm Ramiz Əskərindir) “qab, yığmaq, sandığa qoymaq” kimi mənalanmışdır.
Təşəkkür edirəm.

DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

“AY” NİYƏ MÜQƏDDƏS HESAB OLUNMUŞDUR?(ƏVVƏLKİ MƏQALƏMƏ BİR NEÇƏ ABZAS ƏLAVƏLƏR)

Bir şərh yazın

“AY” NİYƏ MÜQƏDDƏS HESAB OLUNMUŞDUR?
(ƏVVƏLKİ MƏQALƏMƏ BİR NEÇƏ ABZAS ƏLAVƏLƏR)

Ayın müqəddəsliyi haqqında əvvəlki məqaləmdə məlumat vermişdim.Məqalənin kompleksliyi tamamlanmadığından bir neçə abzas əlavə etməyi vacib saydım.
“AY” ən qədim insanlar tərəfindən niyə müqəddəs sayılmışdır?
İbtidai insanlar Tanrını yerdəki insanlardan fərqli olaraq buynyzlu təsəvvür etmişlər.Yəni tanrını insanlardan fərqləndirmişlər.Tanrının yerdə və göydəki inanclarını da buynuzlu olmasına görə seçmişlər. Bu səbəbdən də bütün buynuzlu heyvanları özlərinə inanc (totem) kimi qəbul etmişlər.İnək cinsindən olan mal-qaranı buğa,kəl, öküzü, qoçu, fili (əslində fil dişi sandığımız onun dişi deyil, buynuzudur) v.s.
Günəşin gürzünü onun buynuzları kimi təsəvvür edirdilər.M.Füzulinin “Bəngü-Badə” poemasında içki düşkünü şərab almağa pul tapmayanda, məsxərə üçün şərabxora məsləhət edirlər ki, o, günəşə yalvarsa günəş qızıl gürzündən birini ona hədiyyə göndərər…
Bəs Ay niyə müqəddəs hesab edilmişdir?Maraqlıdır, elə deyilmi?(İngilislərin “Tag question – ayırıcı sualına bənzədi)
Bir neçə gecəlik təzə aya “hilal” və ya “aypara” deyilir.Əgər biz bir neçə gecəlik təzə aya diqqət versək onun forması buynuza bənzəyir.
Qədim insanların təsəvvürünə görə Tanrının buynuzlu olması səbəbindən yeni doğulmuş ayı Tanrının buynuzu kimi qəbul etmişlər.Məhz bu səbəbdən də Ay qədim insanlar tərəfindən müqəddəs hesab edilmiş və Tanrının göydəki inancı kimi qəbul edilmişdir.
Klassik şeirdə gözəlin qaşı hilala bənzədilmişdir…
Görəsən ərəb dilində “hilal” sözü haradandır?(Heç bunu ərəblərin özləri də bilmir)
“Hilal” sözü Qədim Misirlilərin qibti (Eqibet adı da buradandır) dilində onların Hor Tanrısının adından törəmə sözdür.Bütün dillərdə olduğu kimi “hilal” sözündə də “r-l” və sait keçidi kimi fonetik əvəzlənmə hadisəsi olmuşdur.Hor-hil-hilal…və s.Fironizmin sözyaradıcılığındandır.
Fironizm dünya dillərinin leksikasının açarıdır.Təəssüf ki, dünyanın nə klassik, nə də müasir dilçilərinin heç biri qədim sözlərin yaranmasında tanrıçılığın rolunu duya bilməmişlər…)
Qədim Oğuz dilindəki “qaş” sözü də tanrıçılıqdan gəlir.İnsanın surətində tanrının əlaməti olan “buynuz”un bənzəri kimi.Yəni “qaş” sözü “qoşa” sözündəndir.İnsanın qaşını Tanrının buynuzuna bənzətmişlər.”Qoç” inancının adı da burdadandır – yəni qoşa buynuzlu.
Kişinin bığı da buynuza bənzədiyindən ( “buğuburma”) Qədim Oğuzların“buğa” inancının adından yaranmadır.
(müəllif)
Təşəkkür edirəm.
P.S.Dilçilikdə tanrıçılıq (Teolinqvistika) öyrənilmədiyindən dünyanın heç bir dilçi alimi öz dillərində olan ən qədim sözləri fonoloji qaydada aça bilməmişdir.
Qədim Oğuz əcdadlarımızın bizlərə miras qoyduğu sözlərin incələnməsini Sizlərə çatdırmağı özümə borc bilirəm və bu mənim üçün müqəddəs bir işdir.

DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

“ORQAN” SÖZÜNÜN İNZİBATİ TƏŞKİLATLARIN ADLARI İLƏ ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİ HARADAN GƏLİR?

Bir şərh yazın

“ORQAN” SÖZÜNÜN İNZİBATİ TƏŞKİLATLARIN ADLARI İLƏ ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİ HARADAN GƏLİR?
(DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR)

Bütün elmlər kimi dilçilik elmi də öz sahəsində inkişaf yolunu seçir və bu elmin təkmilləşməsində elmi tədqiqatlarını genişləndirir.Digər elmlərdə olduğu kimi dilçilik elmində də problemlərin aradan qaldırılması başa çatdırılmamışdır.
Dilçilikdə fonetik tərkib və səslənməsinə görə eyni, mənaca müxtəlif leksik-semantik söz qrupları “omonimlər” adlanır.(yunancadan “eyniadlı” mənasındadır)
Əslində insanın bədən üzvləri kimi “orqan” sözü tam yerindədər.Söz yunan dilində “organum” sözündən olub, bioloji bir termindir.Heyvanlarda və insanda beyin, ürək, göz, qaraciyər, mədə və s.; bitkilərdə kök, gövdə, yarpaq, çiçək orqanlar hesab edilir.Orqanizm sözü də bədən orqanlarının (üzvlərinin) tam şəkildə məcmusudur.
“Təşkilat, orqanizasiya” sözü latın dilində “organizo” sözündən olub, “qururam” mənasını bildirir.”Orqan” sözü bu mənada “təşkilat, qurum” kimi də yeni sözlər yaratmışdır.
“Orqan” sözünün musiqi aləti kimi də mənası vardır.
Hətta dilimizə daxil olan “orqanik” neologizmini də bu omonim sırasına daxil etmək məqsədə uyğun saymaq olar.
”Orqan” sözünün dörd mənada özünü göstərməsi ilk baxışda omonimiyanın mənaca müxtəlif, qrafik cəhətdən uyğunluğu ilə özünü təsdiq edir.
”Orqan” sözü ələlxüsus xüsusi qapalı (məxfi) təşkilatlara: hüquq-mühafizə, təhlükəsizlik idarələri, administrativ şöbələrin adları ilə birgə işlədilir.Yəni bütün təşkilatların (orqanların) adına qoşulmur.
Buna səbəb nədir?
Doğrusu sözün mənşəyinin vətəni olan ölkə dilçiləri üçün də bu sözün etimologiyası qaranlıqdır.Bu səbəbdən də heç bir ensiklopedik mənbədə sözün etimologiyası açılmamışdır.
Əslində “təşkilat” və bədən üzvü kimi işlənən “orqan” omonimi kökündən fərqlidir.Latın dilində “arcanum, arcanus” sözləri tərcümədə “gizli, sirli” mənasını bildirir.İngilis dilində də “arcane” sözü eyni mənanı bildirir.Lakin bu söz ingilis dilində arxaik söz kimi hesab olunur.
Əgər biz “arcanum” sözünə diqqət etsək, “organ-orqan” sözünün “arcanum” sözündən fonetik deformasiya nəticəsində yarandığını söz duyumu ilə qəbul edə bilərik.Sözün “gizli, sirli, məxfi” semantikası və fonetik quruluşundakı oxşar fonemlərin iştirakı bunu qəbul etməyə əsas verir.
Araşdırmadan belə nəticəyə gəlmək olur ki, təşkilat mənasında “orqan” sözü, bədən üzvü kimi işlənən “orqan” sözü ilə ilkin formada omonim olmamış, sonradan omonimik formaya düşmüşdür.
Hər zaman insanı düşündürən bu sözün işlənmə yeri nəhayət ki, öz məntiqi mənasını doğrultmuş oldu.
P.S.Həmişə “ filankəsin filanı orqan işçisidir” deyiləndə anında həmin şəxsin inzibati orqanlarda işləməsi məlum olurdu.Yəni “orqan” sözü digər təşkilatların təyinatından fərqli bir təşkilat olması hamı üçün anlaşıqlı olmuşdur.
“Organizo” sözünün xüsusi təyinatlı təşkilatlara mənsub olmasının mahiyyətini qərb dövlətlərinin dilçiləri də bu sözün “arcanus” sözündən yaranmasını bilmirlər.Bu dilçiliyin məntiqi və sözduyumu sahəsinin məhsuludur.
Mənim özüm üçün də maraqlı oldu.
Təşəkkür edirəm.

DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

QƏDİM OĞUZLARIN “UZ” SÖZÜNDƏN YARANMA DERİVATİVLƏRİ.

Bir şərh yazın

QƏDİM OĞUZLARIN “UZ” SÖZÜNDƏN YARANMA DERİVATİVLƏRİ
(DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR )

Bəşər tarixinin yaranması haqqında polemik fikirlər biri-birini təkzib edərək nəticəsiz sonluq almışdır.Sonda onun insanlar tərəfindən dərkolunmayan, Tanrı qüvvəsi tərəfindən yarandığı qəbul edilmişdir.
Nitqin yaranması haqqında olan düşüncələr də mübahisəli və nəticəsiz olaraq qalmışdır.Yenə də Tanrı sirri…
Həqiqətən sözlərin Tanrı ilə əlaqəsi mütləqdir.Əgər biz bu fikirlərə idealizmdən fərqli olaraq metafizik nəzərlə baxsaq, sözlərin Tanrı tərəfindən yaranmasını deyil, məhz Tanrı adlarından sözlərin yaranması faktının təkzibolunmazlığını qəbul edərik.
Bütün dünya xalqlarının dillərində olan ilkin sözlərin hamısı eyniyyət təşkil edir.(FB səhifəmdə çoxsayda məqalələrimdə paralel müqayisəli şəkildə izahlar verilib)
Mövzuya keçək.Mənsub olduğumuz Qədim Oğuz xalqlarının adları da Ulu “Qa” Tanrısının adından yaranmadır.Qədim Oğuzlar (türklər) Tanrını göydə təsvir edirdilər.Əslində Tənqri sözü avropa alimlərinin tədqiqatlarından gələn termindir.Qğuz dil qrupunun dil sxemində C+C (samit+samit) yoxdur.Əslində bu “Tənqiri”dir.Yəni qədim tayfalar birləşən vaxt milli tolerantlıq xislətindən hər iki tayfanın tanrılarının adlarını yaşadırdılar.”Tən” (tan), Qiri (Qor) də “”qor”dan yaranmadır.Tanrının iki səsli “qa” adından yaranan “quz” sözündəki “z” cəmliyi bildirən səsdir.Sözün “ğ” samiti ilə başlanması dildə çətinlik yaratdığından dialektdə bir çox hallarda “o” protezası artırılaraq “quz” sözü “oğuz” formasını almışdır.Bəzi hallarda isə “quz” sözündən “ğ” samiti düşərək sait keçidi ilə “az, öz, uz, üz…” yeni sözdüzəldici söz komponentləri yaranmışdır.
Məqalədəki “uz” sözündən yəni tanrı adından yaranan sözlərə diqqət verək.
”Uzay” əsasən türklər “fəza, səma” mənasında işlədir.Yəni tanrının fəzada olması semantikasından yaranmadır.”Uzaq” sözü yəni göyün uzaqda olması məntiqindən yaranmşdır.
Bu gün türklər “uzaq” sözünə “uz” deyirlər.Qədim nağıllarımızda olan “Az getdi, uz getdi, dərə, təpə, düz getdi” deyimində bizlər “uz getdi” sözünü “üz getdi” işlətdiyimiz üçün bu sözün qədim mənasını tapa bilmirik.
”Uzun” sözü də məntiqi olaraq məsafəni bildirir.”Uzanmaq” sözü də “uzununa” sözündəndir.”Uzatmaq”da “uzun danışmaq” mənasındadır.”Azmaq” sözü də uzaqlaşmaq mənasındandır.”Azğın” yəni yolunu azmış.”Özgə” sözü də “uzaq” sözündən törəmədir.
”Üz” sözündən “üst, üstün” sözü yaranıb.”Uzlaşmaq”- yəni “üst-üstə düşmək”.
Hətta “üzmək” sözü də suyun üzündə qalmaq mənasındandır.
Qədim Oğuzların tanrı təsəvvürünə görə göy üzünü “uca” adlandırırdılar Türklərin işələtdiyi “yücə” sözü “uca” sözünün qədim formasıdır.”Yücə Tanrı” sözündəki “yücə-uca “ da “uz” sözünün derivatividir.Əslində dilimizdə olan “yüksək” ( dialektdə “yühsəh”) sözü də “üst” sözündəndir.
“Uc” sözü də predmetin ən uzaq nöqtəsini nəzərdə tutur.”Ucqar” sözü də buradandır.
”Uçmaq” sözü də məntiqi cəhətdən “uz” sözündəndir.Ölümdən sonra ruhun uçmasına nəzərən.”Uçmaq” sözünün oğuzlarda “cənnət” mənasında işlənməsi Tanrının məkanının “uz” da (səmada) olması təsəvvüründəndir.
Ən qədim insanların göy üzünü dairəvi, yumru şəkildə təsəvvür etməsi dildə yeni sözlərin yaranmasına təkan vermişdir. “Üz-yüz”-sifətin yumru formasından, “göz”ün də fizonomiyasının yumru olmasından adlanmadır.

“Üzük-yüzük”ün forması da məntiqidir.Maraqlıdır ki, “yüz” –“100” rəqəmindəki “0” işarəsi də “yumru” təsəvvüründən özünə nominasiya almışdır.Türklər ofislərdə ayaqyolunun qapısına “00”-“ yüznumara” yazırlar.
P.S. Həqiqətən də bu sözlərin yaşını necə bilmək olar?
Bir şey maraqlıdır ki, Tanrı insana bu yolu açıq qoyub.Sözün ilkin formasının tapılması çətin olsa da, dərkolunandır.Bu sözlərin də yaşını tapmaq çətindir.Ancaq nəticə məntiqi cəhətdən dərk olunandır və qəbulediləndir.
Görəsən professional (“professor” sözü də buradandır) dilçilər bu sözlərin açılışını akademik şəkildə nə vaxt mənbələşdirəcəklər?

DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

RİYAZİYYATDA “X” (İKS) İŞARƏSİNİN ADI HARADAN GƏLİR?

Bir şərh yazın

RİYAZİYYATDA “X” (İKS) İŞARƏSİNİN ADI HARADAN GƏLİR?
(DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR…RİYAZİYYATÇILARA HƏDİYYƏ)
Dilçilik elmi bütün elm sahələrində olan terminlərin açılmasında müstəsna rol oynayır.Bu gün terminlərin mənası fənnə dair izah olunsa da, onların orfoqrafik şəkildə öyrənilməsi qənaətbəxş deyildir.
Riyaziyyat elmində “X” (iks) məfhumu məchulluğu bildirir.Onun heroqlifi də “yox” işarəsini təsdiqləyir.Riyaziyyatla məşğul olmayanlar da “yox” qeydlərini də “x”-lə işarə edirlər.Bu anlayış dünyəvidir.
Maraqlıdır ki,”x” işarəsinin adı necə yaranıb?
Bəlkə də məhşur riyaziyyatçı Eyler də bu günki riyaziyyatçılar kimi bu sualı özünə verməyi vacib bilməyib.Yəqin ki,”X” məchul – “bilinməyən, naməlum” kimi öz mənasını sabit şəkildə qoruyub saxladığına görə.
Həqiqətən da riyaziyyat elmi müasir dövrün inkişafının ən yüksək mərtəbəsi sayılır.Riyaziyyat sözü ərəb dilində “riyazət” sözünün məcazi mənasındakı “çətinlik, əzab, işgəncə” kimi izah olunur.”Cəbr” sözü də “zülm, məcbur edilən, zorakı” mənalarını bildirir.Latın dilində olan “mathematica” sözü də “mat”- “parlamayan, sönük, ölgün” mənasını bildirir.Təsviri tərcümə olunsa “zülümdən zülm”…
Riyaziyyat elmi çox qədimdir.Məhz onun qədimiliyi bu riyazi sirri açmaqda əsas vasitədir.Sözün etimologiyası psixolinqvistik yolla açılması mümkün sayıla bilər.
Əgər biz qədim əsatirlərə diqqət versək, keçmişdə insan ömrünü uzatmaq, cavanlığını mühafizə etmək üçün qədim kimyagərlərin tapmaq istədikləri, ancaq tapa bilmədikləri “həyat suyu” –“Həyat iksiri” fenomeni bütün dünyaya səs salmışdır.Hətta bu kimyagərlər iksirlə metalı qızıla çevirə biləcək sərsəri ideyalar da irəli sürmüşlər.İnsanlar kütləvi surətdə onun axtarışına çıxmışlar.
Böyük şairimiz Nizami Gəncəvi İskəndərnamə poemasında da İskəndərin zülmət dünyasına gedib, bu “abi həyat”ı axtarmasını təsvir etmişdir.
İnsanlar onu nə qədər axtarsalar da, tapa bilməmişdilər.
Əslində “iksir” sözü ərəb dilinə yunan dilindən keşmə bir növ qədim “ulu beynəlxaəq” sözdür.”İksir” sözü müəyyən assmiliyasia ilə bütün dillərdə oxşar şəkildədir.Sözün yunan mənşəli olması ellinizmdən gəlir.Məhz İskəndərin özü də yunandır.
Riyaziyyat elmi ən qədim elmlərdən biridir.Bu elmin əsas mahiyyəti məchulu tapmaq olmuşdur.”Misal, məsələ” sözünün özü də “sual” sözündəndir.Sual da məchuldan doğur-yəni “x” (iks)dən.
“X” işarəsi məchuldur – axtarılandır.İksir də axtarılandır.Məhz riyaziyyatın əsası qoyulan dövrdə “iksir” fenomeni məlum idi.
Riyaziyyat elmində “axtarılan”ın işarəsi “X”-in adı həmin dövrdə axtarılıb tapılmayan “iksir”in adından yaranmadır.”X” işarəsinin özü də, adı kimi yoxluğu (tapılmayanı) özündə ehtiva edir.
P.S.Sözün əsl mənasında dilçilik elmi bütün elmlərin açarıdır.Dil olmasa elm necə yarana bilər?Məhz elmi akademik formaya salan terminologiya dilçilik elminin məhsuludur və bütün elmlər terminlərlə elmləşir.
Təşəkkür edirəm.

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

QƏDİM TÜRKLƏRDƏ “SALAM” SÖZÜ NECƏ OLMUŞDUR?

Bir şərh yazın

QƏDİM TÜRKLƏRDƏ “SALAM” SÖZÜ NECƏ OLMUŞDUR?

Bu gün FB səhifəsində alim və yazıçı HÖRMƏTLİ Əlirza Xələfliyə bir ziyalı “Hey” adlı təcnis yazmışdı.Oxudum və təsirləndim.
Məndə sual yarandı ki, görəsən qədim türk xalqlarında “salam” sözü əvəzinə əvvəllər hansı sözümüz olmuşdur.Doğrusu nə qədər araşdırdımsa belə sözün işlək alternativini tapa bilmədim.
Bir çox dillərdə fonetik müqaisəli təhlil əsasında apardığım araşdırmalarda “salam” sözünün “səlamət, sağlam” sözündən yaranması öz təsdiqini tapdı.
Belə ki, rus dilində “здоровый – здравствуйте”; ingilis dilində “healthy – hello”; ərəb dilində “səlamət – səlam”; yunan dilində “geia sou – geia sou” və s. kimi eyni kökdən olan sözlər kimi təsnif olunmuşdur.
“Salam” sözünün dilimizdə özünə alternativsiz yer tutması əslində islamla sıx bağlıdır.Hətta “salam” sözü “müslim, müsəlman” sözünün epiteti kimi də qəbul edilir.
Digər dillərin müqayisəli təhlilindən aydın olur ki, “salam” sözü “səlamət, sağlam” sözlərindən alınmadır.Dilimizdə bu sözün arxaikləşib dildən çıxması türk dillərinə xələl gətirir.Əslində “salam” sözü ta ibtidaidən bütün xalqların dillərində ilkin söz kimi olmuş və saxlanılmışdır. Yalnız türk dillərində bu sözün qədim forması arxaikləşmişdir.
Folklorumuzun nümunəsi olan “Kitabi Dədə Qorqud”da “xanım hey” ifadəsi vardır.Dilçilər onu müraciət kimi qəbul edirlər.Əslində kütləyə “salam” vermək də müraciətdir.

Qədim Oğuz dillərində “hey” sözünün “səlamət” sözü ilə eyni kökdən olmasını sübut etmək araşdırmada ən əsas şərtdir.Əgər biz dilimizdə olan qədim ifadələrə diqqət versək, bunun izini görmək mümkündür.Dilimizdə olan ifadələri nəzərdən keçirək:”heyim kəsilib, heyim yoxdur, heyim qalmayıb, heyim qurtarıb, heysiz olmuşam, “hey-heyim gedib, vay-vayım qalıb” və s. kimi.
Türk dillərində bu ifadələrdə olan “hey” sözü “səlamət, sağlıqlı” sözünün alternativi kimi tam özünü doğruldur.
Araşdırmadan tam məlum olur ki, Qədim Oğuzlarda “hey” sözü “salam” sözünün türk dilində ilkin forması olmuşdur.”Hey” sözü həm “səlamət”, həm də “salam” mənasını bildirmişdir.
Maraqlıdır ingilis dilinin izahlı lüğətində “səlamət” sözünün 2-ci mənası “sound” – “səs” sözüdür.Türk dillərində də bu belədir.”Hey, səsin gəlsin!” ifadəsi bəzən “salam, səsin gəlsin” ifadəsini əvəz edir.Əslində dilimizdə olan “hay” (hay-küy, səs-küy) sözü “hay salmaq, səs salmaq” semantik cəhətdən “hey” sözündəndir.
Folklorumuzun digər nümunəsi olan “Koroğlu”dastanındakı “hoydu dəlilərim, hoydu” ifadəsi də müasir hərbi salamın qədim türk variantıdır.
P.S.Mən deyərdim ki, bütün xalqların dillərində “salam” sözü ən müqəddəs sözdür.Yəni “Salam Allah kəlamıdır”.Bütün xalqlar kimi biz də öz salamımızın qədim leksik formasını bilməliyik və onu xalqımıza çatdırmalıyıq.
Təşəkkür edirəm.

Müəllif: Həsən ƏLİYEV

SÖZ YARADICILIĞI

ALTERNATİV DÜŞÜNCƏ

>>>> DAHA ÇOX MƏLUMAT

HƏSƏN ƏLİYEVİN YAZILARI

Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana

“ƏDƏBİ OVQAT” JURNALI PDF

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

“ULDUZ” JURNALI PDF

“XƏZAN”JURNALI PDF

WWW.KİTABEVİM.AZ

YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru