Bu gerçək əhvalatı mənə tanışım danışıb. Üstündən yarım əsrdən çox keçsə də, mənə elə gəldi ki, məhz indi onu xatırlamaq və vətəndaşlarımıza, o cümlədən gənclərimizə danışmaq lazımdı.
Deməli, əhvalat Azərbaycanın böyük dağ kəndlərindən birində baş verib və bu hadisələri görüb yaddaşına həmişəlik həkk edən bu adamın o vaxt on yaşı olub. Adət üzrə, kənddə ağsaqqallara hörmətlə yanaşırdılar. Ənənəvi olaraq, papaqlı üç nəfər həmkəndlisinin müxtəlif mübahisə və şikayətlərini həll etmək üçün kənddən keçib mərkəzdə, böyük ağacın yanında toplaşırdılar. Onların icazəsi olmadan nə milis əməkdaşları, nə də formalı prokurorlar kənddə görünə bilərdilər. Sovet hakimiyyətinin çiçəklənmə dövrü idi – indi buna inanmaq, demək olar, mümkün deyil. Amma yerli hakimiyyət bu kənddə adətləri bilirdi və dağlıların ənənələrinə hörmətlə yanaşırdı.
Günlərin birində məktəbə Kalaşnikov avtomatı gətirildi ki, yuxarı sinif şagirdlərinə onun sökülüb-yığılmasını öyrətsinlər. Məktəbdə qoymamaq üçün direktor avtomatı patronları ilə birlikdə evə gətirir. Və növbəti gün o, evdən gedəndə 12 yaşlı yeniyetmə oğlu avtomatı götürüb bir az atəş açmaq qərarına gəlir. O, cəmi bir neçə atəş açsa da, onlardan biri hədəfə çatdı. Güllə oğlan dünyaya gətirmək üzrə olan hamilə qadına dəymişdi. Qadın və uşaq həlak oldular. Hamı şokda idi. Məktəbin direktoru kimi qadın da hörmətli ailədən idi. Azərbaycan dilində “müəllim” sözü sadəcə, öyrədən deyil, daha çox hörmətli deməkdir… Bəla hər iki ailəyə gəldi. Dəhşətli bəla.
Ağsaqqallar çinarın yanında toplaşdılar. Astadan bir saata yaxın məsləhətləşdilər və yekdil qənaətə gəldilər ki, bu, dəhşətli anlaşılmazlıqdır. Üç ağsaqqal həlak olan qadının atası evinə sarı yollandı. Yarım əsr sonra bunu mənə danışan oğlan da onlarla birlikdə idi. O, həmişə onların yanında olub, qocalara kömək edirdi.
Mərhumun evində matəm idi. İçəri girən ağsaqqallar papaqlarını çıxarıb stolun üstünə qoydular. Ev sahibi üzbəüz oturdu. Kədərdən rəngi qaralmışdı. Çay gətirdilər. Heç kim stəkanlara toxunmadı. Gələnlərin arasında yaşca ən böyüyü məktəb direktorunun ailəsinin sabahkı dəfn mərasimində iştirakına icazə verilməsi xahişi ilə ev sahibinə üz tutdu. Ev sahibi uzun müddət susdu. Çaylar toxunulmamış qaldı. Papaqlar qonaqların qarşısında düzülmüşdü. “Bacarmıram, – ev sahibi çətinliklə dilləndi, – bağışlaya bilmirəm. Nəvəmizin doğulmasını elə gözləyirdik ki… Bacarmıram”.
Ağsaqqallar anladılar ki, daha xahiş etməyin mənası yoxdur. Və bu zaman onların yaşca ən böyüyü qalxdı. O, papağını stolun üstündə qoyub çıxışa doğru yönəldi. Ardınca ikinci də qalxdı. Üçüncü də. Üç papaq stolun üstündə qaldı və onlar çıxışa başıaçıq yönəldilər. Ev sahibi ağsaqqalların arxasınca qaçdı. Onları masaya qaytarıb, hər stəkana bir parça qənd atdı. Öz stəkanına da bir parça qənd atıb, çaydan bir qurtum aldı. Ardınca qonaqları da çay içdi. Hər şey sözsüz aydın idi. O, qızının və doğulmamış nəvəsinin qanını bağışladı. Qonaqlar papaqlarını başlarına qoyub səssizcə evdən çıxdılar. Oğlan heç nə anlamadan onların arxasınca qaçdı.
Axşama artıq bütün kənd baş verənlərdən xəbər tutmuşdu. Və bu vaxt oğlan babasından qonaqların papaqlarını qoyub getməsinin və ev sahibinin onların arxasınca qaçmasının səbəbini soruşdu.
– Onlar kəndə başıaçıq çıxsaydılar, biz həmişəlik rüsvay olardıq, – babası izah etdi, – ağsaqqallarının başıaçıq gəzdiyi kəndə heç kim hörmət etməz. Hamımız biabır olardıq. Papağı yalnız qana görə çıxarıb qanlının evində qoya bilərsən. Yalnız barışmaq naminə. Ağsaqqallar bir daha sübut etdilər ki, həmişə onların fikrinə etibar etməkdə nə qədər haqlıyıqmış. Barışıq naminə onlar biabırçılığa hazır idilər. Bunlar əsl kişilərdir, – baba sözünü tamamladı, – qeyrətin, şərəf və ləyaqətin nə olduğunu bilən ağsaqqallarımızdırlar. O ailə başçısı da kişidir. Bu üç papaq xatirinə o, belə bir dərddən, qızının və doğulmamış nəvəsinin qanından keçdi.
Əhvalat bundan ibarətdir. Biz azərbaycanlılar beləyik. Şərəf və namus ağsaqqallarımızın qanında olub. İndiki Səadət sarayını tikdirən Murtuza Muxtarov da belə idi. Çağırılmamış qonaqlar atın tərkində həyətinə soxulanda o, hamını güllələyib, sonuncu gülləni də özünə sıxıb.
Yapon əsirliyində daha onlara qarşı vuruşmayacağı ilə bağlı kağızı imzalamaqdan imtina edən general Səməd bəy Mehmandarov da belə olub. Qəhrəman kimi yaşayan, mabarizə aparan və həlak olan Ziya Bünyadov da belə idi! Və onların hamısı BİZİM kişilərimiz olub!
Sübhün ala-qaranlığnda təkəm-seyrək ötüb keçən maşınların gur işığı düşdükcə yastandığı çalğusunun sapı şümşad kimi parlayırdı. Yaşlı qadın küçədə ondan başqa heç kimin omadığını dəqiq bilsə də böyük bir qəbahət iş görəcəkmiş kimi bir sağa-bir sola, bir yuxarı-bir aşağı baxaraq diqqətlə ətrafı dişnəməyə başladı. Ən uzaq səsyetəndə belə sanki çox mahir bir dirijorun çubuq işarələri ilə ustalıqla idarə olunduğundan bir-birinə qarışmadan aydın eşidilən quşların ecaskar səsindən başqa heç nə yox idi. Gözü şəfaf polietilen torbaya sataşdıqca Ay Günəşdən işıq alırmış kimi parlaqlığı hiss olunacaq dərəcədə artırdı. Başını qaldırıb eyvanlara bir də baxdı. “Yəqin kisə lap elə indicə atıb”, – düşüncəsi ilə gözlərinin qabağına xumar-xumar buğlanan isti qazan gəldi. Bütün fikrini cəmləyib bir də baxdı. Torbadakı lap elə indicə kəsilmiş, dörd dənə sapsarı toyuq ayağı idi. Son bir dəfə də ətrafı diqqətlə nəzər saldıqdan sonra ani bir hərəkətlə sarı kəhraba kimi parlayan torbanı götürüb uzun narıncı rəngli xalatının cibinə basdı. Çalğunun sol çiyninə getməsi, sağ əlinin möhkəm-möhkəm narıncı iş xalatının böyük yan cibinin üzərində qərar tutması və nurani çöhrəsinə qonan təbəssüm üçü də eyni anda elə avtomatik baş verdi ki, “Qaravula Al!” komandasını icra edən Çin qvardiya əsgərində belə səlislik görə bilməzdin. Daha heç yana baxmadan, əli bərk-bərk cibinin üstündə, çalğusunu yellədə-yellədə səki ilə evinə doğru addımlamağa başladı. Qıvraq addımlarla elə yeyin gedirdi ki, kənardan baxan heç kimi bu gün onun 75 yaşının tamam olduğuna inandırmaq olmazdı. O isə, üzündə təbəssüm, sağ əli cibinin üstündə, dilində şükür, gözünün önündə buğlanan qazan yeyin addımlarla evinə tələsirdi… Qəfil quşların səsi xırp kəsildi. Lap uzaqdan bir-iki it hürüşməsi eşidildi. Ardınca yaxınlıqdakı məsciddən azan verilməyə başladı. Yaşlı qadın dayandı. Sağa-sola boylandı. Çalğusunu bir az da qorxa-qorxa yaxınlıqdakı qoca zeytun ağacına söykədi. Gözü ağacın sinəsinə vurulmuş lövhəyə sataşanda yenidən təbəssüm nurani çöhrəsini bəzədi. Sağ əlini cibinin üzərindən çəkmədən, sol əlini qoynuna saldı. Düz təxmin etmişdi səs onun mobil telefonundan gəlirdi. Zəng edən aman-zaman bir oğlu idi. Bir az da təşvişlə telefonun “Qəbul” düyməsinə toxunub: – “Can bala” – dedi. Kobud kişi səsi küçəni başına götürdü: – “Ma, maaş katını sən götürmüsən?!” Həmin anda yaşlı qadının simasına qəribə bir rahatlıq şökdü. O təmkinlə: – “Yox qadan ürəyimə, mən neynirəm kartı. Oralara yaxış bax…” – “Yaxşı. Oldu. Elə bildim sən götürmüsən…” – həmin kobud kişi səsi yenidən küçəyə yayıldı. Yaşlı qadın telefona bir xeyli sakitcə baxıdıqdan sonra onu yenidən qoynuna qoydu. Çalğusunu götürmək istəyəndə gözü yenidən zeytun ağacının sinəsindəki lövhəyə sataşdı. Yenə ani olaraq üzünə təbəssüm qondu və tez də yerini hüzn dolu kədərə verdi. Yaşlı qadın arxasını zeytun ağacına tərəf çevirib onun bayırda qalmış ən azı 2000 yaşı olan qoca köklərinin üzərində oturdu. Sanki, yüngülcə nəfəsini dərmək istəyirdi. Sıxılır, boğulur, çökürdü… Üzündə çox qəribə kədər məcmusu toplanmışdı. Qəfil hardansa yadına qarğanın dilindən deyilmiş atalar sözü düşdü. Yenidən nurani çöhrəsi gülümsədi. Qalxıb xüsusi əda ilə şalğusunu çiyninə aldı, zeytun ağacının sinəsindəki lövhəyə bir də baxdı və evinə doğru yol aldı…
Səfalətlə Zemfira “Günəşli” sanatoriyasında müalicə alır, həm də istirahət edirdilər. Sanatoriyaya, adətən müalicə üçün gedirlər. Lakin buradakı – sanatoriyadakı sakitlik, həyət-bacanın yaşıllığa, gül-çiçəyə qərq olması, səliqə-sahman, vaxtlı-vaxtında yeməyin verilməsi, günorta vaxtlarındakı “yatmaq” komandası əsl istirahət idi. Müalicələr də öz qaydasında gedirdi.
Səfalətlə Zemfira eyni ali məktəbi bitirmişdilər. Özü də 40 il bundan əvvəl. Daha cavan deyildilər, övlad-uşaq, nəvə sahibi idilər. Yaşlarının üstünə yaş gəldikcə sümükləri sızıldayır, hərdən ora-buralarını tuturdular. Sanatoriya Zemfiranın xoşuna o qədər gəlmişdi ki, telefonu götürüb gah Tovuza, gah Məlahətə, gah Zəhraya, gah da Həziməyə zəng edərək:
-Bilirsiniz nə gözəl sanatoriyadır. Putyovka tapıb buraya gəlsəninz, peşman olmazsınız, – deyirdi.
Tovuz, Məlahət, Zəhra, bir də Həzimə onların tələbə yoldaşları idilər. “Həm ticarət, həm ziyarət” belə yerdə deyirlər. Qrup yoldaşları sanatoriyaya gəlməli olsaydılar, həm müalicə alacaqdılar, həm də rəfiqələr bir-birlərini görəcək, neçə gün bir yerdə olub, ötən günləri anıb, tələbəlik illərinin xatirələri ilə yaşayacaqdılar.
Əlqərəz, Səfalətin səsi gəldi:
-Zemfira, telefondan nə yapışmısan?! Onlardan sanatoriyaya gələn olmaz. Özünü yorma. Çayımız qaynayıb, çayniki, qəhvədanı götürüb eyvana çıxıram. Sən də gəl stəkan-nəlbəkini, qəndi-konfeti apar. Eyvanda təmiz havada oturub çay içək.
Zemfira:
-Nə yaxşı, ay Səfalət. Vallah səndən yoxdur. Mənim də ağzım qızışıb bu qızlarla danışıram. Düz deyirsən, onlardan sanatoriyaya gələn olmaz. Öz işləridir.
Rəfiqələr eyvanda əyləşib şirin-şirin söhbət edə-edə çay içirdilər. Moruq və qarağat mürəbbələri də vardı. Evdən gətirmişdilər.
Onların otağı üçüncü mərtəbədə idi. Birdən yuxarı mərtəbələrdən, indiyə qədər heç olmamış kimi, acıqlı səslər eşidilməyə başladı. Otaqlarının üstündə – dördüncü mərtəbədə bir qadın, ondan üst mərtəbədə isə bir kişi qalırdı. Səfalətlə Zemfira diqqət kəsildilər. Qadın kişinin qarasıycan danışırdı. Onun səsi acıqlı, kişinin səsi mülayim idi. Kişi nəyə görə isə üzrxahlıq edirdi:
-Ay bacı, başına dönüm, qurban olum, ay xanım, bağışla, bilmədim!
Qadın qəzəbli:
-Bağışlamıram e, bağışlamıram, – deyə təkrar edirdi.
Kişi elə hey:
-Ay bacı, başına dönüm, qurban olum, bağışla, bilmədim! – deməkdə idi.
Qadının isə güzəştə getmək fikri yox idi. Ona cavab olaraq “Bağışlamıram e, bağışlamıram” , – deyə təkrar edirdi.
Səfalət Zemfiranın, Zemfira Səfalətin üzünə baxırdı: “Görəsən nə baş verib?!”
Axırda kişinin səbir kasası daşdı. Səsini qaldıraraq:
-Bağışlayırsan, bağışla, bağışlamırsan, çərə bağışla, cəhənnəmə bağışla! – deməyə başladı. Sonra qeyzlə:
-Al bu da sənin payın!
Səfalətlə Zemfira bir də onda gördülər ki, başlarına su tökülür. Tez süfrəni yığışdırıb otağa qaçdılar.
Sən demə, necə olubsa, beşinci mərtəbədən dördüncü mərtəbənin eyvanına su tökülüb. Bu qadını hiddətləndirib. Buna görə başlayıb kişini suçlamağa, günahlandımağa, kişinin üzrxahlığını da qəbul etməməyə!
Kişi nə qədər mərifətli, nəzakətli, mədəni olsa da, axırda özündən çıxdı:
Bu dəfə qəsdən bir vedrə suyu beşinci mərtəbənin eyvanına əndərdi. Su da, eləməyib tənbəllik, oradan dördüncü mərtəbənin, dördüncü mərtəbənin eyvanından da üçüncü mərtəbənin eyvanına tökülməyə başladı.
SANDIQDAKI ÜMİD (hekayə) Qaşlarını tıxacda iki zolaqlı yolda üç sıra yaradıb bir-birini sıxan maşınlar kimi sıxan Araz piyalə gözlərini yerdən ayırmır, üzünə kölgə salan kirpikləri yeri süpürürdü. Onun özündənrazı görkəminə əsəblə baxan beli bükülmüş nənənin pilləkən kimi üz dərisində aydın sıralanan qırışları, dərisi sümüyünə yapışan almacıqları qəzəbdən rəqs edirdi. O sandığın ağzına qıfıl vurub, səsini sonuncu oktavaya kimi qaldırdı: – Axırıncı dəfə olsun sandığı açmağın! Sandığı açmaq qadağandır! Nənə üstündə göy qurşağının bütün rəngləri olan yorğan-döşəkləri sandığın üzərinə qoydu: – Bəsdir, köz bağlamış yaramızı qanatdın! Bu qadağa dolu cümlələrin hər durğu işarə ilə intonasiyasını on ildir Araz eşidirdi. Hər qadağa sözü Arazda sandığı açmaq üçün daha da həvəs oyadırdı. Ancaq, hər cəhdində qorxu hissi onu istəyindən uzaqlaşdırırdı. Bu gün doğan günəş qorxunun üstünə hücuma keçmişdi. İti, göz qamaşdıran şüalar Arazın qorxu zəncirlərini qırdı. İllər sonra o sandığı açıb heyrətlə baxdı. Sandıqda vahiməli, qeyri-adi, sehirli, bu dünyaya aid olmayan nəsə olacağını fikirləşirdi, amma, sadə əşyalar idi. Toz basmış 2 tilov, balaca xalça. Araz hörümçək toru basmış sandığı barmaqlarının ucu ilə dağıdıb xalçanı götürdü, üzünü turşudaraq gileyləndi: – Burda nə var ki, baxmağı qadağan edirdilər?! – Orda toz basmış xatirələr var. Ürək ağrıdan tarix var. Araz babasının səsindən diksinərək qırağa sıçradı. Əlindəki xalça açılıb yerə düşdü. Qədimi olsa da səmanın maviliyini, meşənin yaşıllığını, dağ yamaclarının əlvanlığını, qarlı zirvələrin bəyazlığını xatırladan zərif naxışlı xalçaya Araz diqqətlə baxdı. Xalçanın ortasında ərəb hərfləri ilə yazılmış sözü başa düşməyə cəhd etsə də heç nə anlamadı. O bu hərflərin ərəb hərfləri olduğunu evlərində divara asılmış dualardan bilirdi. Ağ pambıq saçlarını arxaya darayan, dərisi günəş şüasından yanan, bermud üçbucağını xatırladan, kobud üz cizgiləri ilə adamı vahiməyə salan Əşrəf Araza yaxınlaşıb əlini ona uzadanda Araz başına qapaz dəyəcəyini fikirləşib başını tutdu. Amma, baba qırışmış yoğun barmaqları ilə Arazın saçını sığalladı. Xalçada ulu babaları Teymurun adı yazıldığını, tilovun da ulu babalarına aid olduğunu dedi. Arazın üzündəki qorxu zərif gülümsəməklə, sevinc hissi ilə əvəzləndi. Əşrəf ətrafa göz gəzdirib əlini sandığa saldı, balığın bel sümüyünü çıxardıb baxdı. Köks ötürərək sümüyü sandığa qoydu. Arazın: O nədir? – sualını cavabsız qoysa da balacanın təkidi ilə tilovları götürüb balıq tutmağa getdilər. Teymur hər bazar günü dostu ilə Araz çayına gedib balıq tutardılar. O balıq tutmağı sevməzdi, sadəcə dostunu çox istədiyindən onunla gedərdi, dostunun başını qatmağa çalışardı ki, ürəyindəki nisgil iki-üç saat da olsa yadından çıxsın. Dostu on il idi ki, övlad həsrəti ilə yaşayırdı. Hər dəfə dostların tilovuna müxtəlif balıqlar düşərdi, şam yeməyinə qadınları balıqlardan növbənöv yeməklər bişirib süfrəni bəzəyərdilər. Amma, nə qədər cəhd etsələr də tilovlarına sazan balığı düşməzdi. Onlar bu mətləbi başa düşməzdi. Günlərin bir günü dostu dedi ki, tilovumuza qızıl balıq düşsəydi ondan istəyərdik ki… Dostu sözünün davamını gətirməyib dərindən ah çəkdi. Dostunun çəkdiyi ah Teymurun ürəyinə dağ kimi çəkildi. O söhbəti zarafata çevirərək: Tilovumuza qızıl balıq yox, sazan balıq düşsəydi arzumuz çin olardı deyib özləri üçün yeni situmul oyatdı. Bir neçə gün sonra günəşin öz əksini çaya saldığı vaxtda dostların tilovuna sazan balıq düşdü. Sevincləri yerə göyə sığmayan dostlar niyyətimiz gerçək oldu söyləyib uşaq kimi sevinirdilər. Evə gələndə qadınların qəh-qəhəsi küçədən eşidilirdi. Səbəbini soruşsalar da qadınlar kəlmə kəsmədi, sazan balığından bir süfrə açdılar ki, barmaq bassan yer tapmazdın. Süfrə başında qadınların pıçapıçı, fısın-fısın gülməsi dostların marağını daha da artırırdı. Sual dolu baxışları üzlərində hiss edəndə qadınlar utanıb gülürdülər. Teymurun maraqdan ürəyinin partladığını görən yoldaşı qulağına nə isə pıçıldadı. Qəfil yerindən atılan Teymur: Şükür Yaradana – deyib dostunun alnından öpdü. Ata olacağı xəbərini eşidən dostu göz yaşını saxlaya bilmədi. O gündən sazan balığı onların arzu balığı oldu. Sazan balığı ilə bağlı söhbəti bilən Teymurun xanımı balığının bel sümüyündən yadigar saxladı. Dostların nisgili bitsə də balıq ovu adəti bitmədi. İki ailənin bu ənənəsi Araz çayı sərhəd olmaqla Azərbaycanın iki hissəyə parçalandığı günə qədər davam etdi. Biri Arazın bu tayında Quzeydə, o biri Arazın o tayında Güneydə qaldı. Həmişə ən xırda hadisəni belə özünə dərd edən Güneydəki dost vətənin parçalanması xəbərinə dözməyib gözlərini əbədi bağladı. Bəlkə bu onların yeni yozumu idi. Dostun əcəli çatmışdı. Teymur hər iki tilovu o gündən bu sandığa qoyub göz yaşı içində əhd etdi ki, əlini bu tilova Güney Quzey birləşəndə vuracaq. Onun əhdi ömrü kimi yarımçıq qaldı. Dostların ruhu qovuşsa da məzarlarının biri Quzeydə, biri Güneydə qaldı. O əhd günündən sonra ailə bu sandığı əmanət kimi saxladı. Teymurun nədidəsi Əşrəf bu ənənəni yeniyetmə yaşına çatanda dava-dalaşdan sonra pozdu. Ulu babasının yolunu davam etdirdi, amma babası kimi tilovuna sazan balığı düşmürdü. Ailə bunu işarə kimi qəbul edib fikirləşirdi ki, sazan balığı arzu balığıdır. Güneylə Quzey birləşəndə tilova sazan balığı düşəcək. Bu dəfə Əşrəf Teymur kişinin yadıcası ilə Araz çayına getməyə cəsarət etmədi, Kür qırağına gəldilər. Qayığı çaya salıb Suqovuşana doğru getdilər. Hava sakit olduğundan Əşrəf güc sərf etmədən avarları aramla çəkirdi, dalğalar sualtı axınlar olan yerdə qayığı özü aparırdı. Bir az irəlilədikdən sonra Arazla Kürün qovuşduğu yerə çatdılar. Hansısa bir hiss Əşrəfin əlindən tutub avarları Araz çayına tərəf döndərdi. Əşrəf cəsarətlənib sərhəd xəttinə, tikanlı məftillərə acıq vermək, o tərəfə getmək istəyirdi, amma… Özünü toparlayaraq ah çəkən Əşrəf doluxsundu, həsrət hissi ürəyini parçaladı. Balaca Araz babasının göz yaşının çaya axdığını görəndə pis oldu, amma günəşin babanın üzünə saldığı işığını görəndə üzü gülümsədi, babanı qucaqladı. Baba bu yerdə dayanaraq tilovları dənizə atdı. Əşrəf Araz çayında dayaz, daşlı yerlərin çox olduğunu bildiyindən irəli getmək istəmədi. Kəndirin birini Araza verdi. Balaca kəndiri əlində yüngülcə tutub lap uzaqdan görünən dağlara baxdı: – Baba, dağların o tərəfində yaşayanlar var? – Əlbəttə. Mən indi o tərəfə necə həsrətlə baxıramsa, onlar da bu tərəfə həsrətlə baxırlar. – Onlara əl etsəm məni görərlər? – Onların gözü həmişə burdadır. Burdan əl etmə, tezliklə əl sıxışıb görüşərsiz. Əşrəf bu sözləri elə inamla dedi ki, üzündə gerçək olmuş kimi fərəh hissi yarandı. Qəfil əsən külək qayığı yerindən tərpətdi. Az qaldı Arazın kəndiri əlindən düşsün. Çayın üstünə qəfil düşən boz duman adamın gözünü qaraldırdı. Qara buludlar suyun üzünə qara kölgə salırdı. Elə bu vaxt balacanın əlindəki kəndir tərpəndi, aşağı dartıldı, kəndir Arazın barmaqları arasında sürüşdü, o ağırlığa tab gətirməyib qayıqda yıxıldı: – Baba, kömək et, kəndir məni dartır. Deyəsən böyük balıq tutmuşuq. Əşrəf cəld Arazın ayağından yapışdı. Eşitdiyi xəbərdən bilmədi gülsün, bilmədi ağlasın. Tələsik kəndiri var gücü ilə çəkdi. Kəndir bir az da aşağı dartıldı. Əşrəf ağırlığı hiss edərək kəndiri kürəyinə keçirdib tarım çəkdi. Qarmaq deyəsən böyük balığa ilişmişdi, canını qurtarmaq istəyən balıq qayığı ardınca aparırdı. Amma, bu çayda sazandan böyük balıq olmaz ki… Sazan da belə ağır olmaz… Bəs bu qədər ağırlığın səbəbi nə idi? Sazan balığı bu qədərmi ağırlaşıb yoxsa okean balığımı çaya hücum edib? Əşrəf beynindəki suallara cavab tapmayıb qara buludlara nifrətlə baxdı, avarını irəli çəkdi. Arabir kəndirin aşağı dartılması, səmtini dəyişməsi kəndiri Əşrəfin əlində oynadır, üzünə dəyən külək yanaqlarını yandırır, üzünə sıçrayan su damcıları yanğısına dərman olurdu. Əşrəf biləklərinin ağrıdığını hiss edəndə Araza avarları çəkməyi tapşırdı. Qəfil Əşrəf əlində dəhşətli ağrı hiss etdi, əlindən qan axırdı. Əşrəf kəndiri sol əlinə keçirdib, sağ ayağını kəndirin üstünə qoydu. Birtəhər əyilərək sağ əlini Araza uzadıb qayıqdakı əski parçası ilə sarımağı tapşırdı. Araz da bir əli ilə avarı çəkir, o biri əli ilə babasının əlini sarırdı. Qəfil balıq necə sürətlə üzdüsə kəndir Əşrəfin əlindən çıxdı. Babanın və Arazın qışqırıq səsi çayı bürüdü. Əşrəf tam sürəti ilə qayığın ön hissəsinə atılıb kəndiri çətinliklə tutdu. Külək Əşrəf ilə Arazın əksinə gedirdi, balıq kimi o da sürətini artırırdı. Əşrəfi beynini yeyən fikir rahat buraxmırdı. Birdən külək, balıq onları sərhəddən o yana aparar?! Onda balaca Araz necə olar? Amma, illərdir işarə kimi qəbul etdikləri fikir də ürəyinə su kimi səpilirdi. Tilova sazan balığı düşsə Güneylə Quzey birləşəcək. Çayda qopan tufan Əşrəfin də ürəyində, beynində qopurdu. Əslində qayıq sərhəd tərəfə yox, çayın axını ilə geri Kür çayı istiqamətində üzürdü. Əşrəf həyəcanlandığından istiqaməti itirmişdi. Babanın bu qədər təlatümünün içində balaca gülümsəyirdi, boz dumanın, qara buludların içində günəş kimi parlayırdı. Əşrəf ağrıya dözə bilməyəndə Arazdan kömək istədi. Nəvə-baba var gücləri ilə kəndiri geri çəkməyə başladılar. Aralarında elə bil güc yarışı gedirdi, gah tilov, gah da nəvə baba qalib gəlirdi. Qəfil tilov nəyəsə ilişib dayandı. Əşrəflə Araz tələsik kəndiri çəkməyə başladılar, ağırlıq getdikcə artırdı. Sürətlənən külək qayığın səmtini dəyişdi, Araz tez əlini kəndirdən çəkib avarları çəkdi. Əşrəf dodaqaltı dua edərək gözlərini yumdu, bütün gücünü toplayıb kəndiri çəkdi. Araz qayığa qalxan böyük qəfəsi, qəfəsin içindəki balığı görəndə necə qışqırdısa Əşrəf dik atıldı. Əşrəf başa düşdü ki, hiss etdiyi ağırlıq balığın yox dəmir qəfəsin çəkisi imiş, qəfəsə girən balıq çayın istiqaməti üzrə üzürmüş. O qəfəsi açıb sazan balığını çıxartdı, qəfəsi çaya buraxdı. Dizləri üstə çöküb çırpınan sazan balığına heyrətlə baxdı, köksünə basıb hönkürdü. Araz babasının göz yaşını sildi: – Baba, niyə ağlayırsan? – İllər sonra sazan balığı tutdum. – Demək arzun çin olacaq, hə? – Hə! Niyyətimiz gerçək olacaq. Amma, balığı yuvasından ayıra bilmərik. Qoy yuvasında yaşasın. Onun mənə verdiyi ümid bəsdir. Dağların arasından, buludların arasından yavaş-yavaş qalxan günəş balığın pulcuqlarını parıldatdı, parıltı Əşrəfin tərəddüdlü cizgilərinə yayıldı. Araz telefonunu çıxardıb balıqla selfi çəkdı, balığı çaya buraxdı. Əşrəf balığın arxasınca boylandı: – Ümid işığım, sənin sərhədin yoxdur, hər tərəfə azad üzürsən. Aşa bilmədiyim sərhədimə de, az qaldı qovuşacağıq. Əşrəf aram-aram avarları geri çəkməyə başladı. Evə qayıdanda Əşrəf heç kimə heç nə demədən tilovları Araza verdi. Dünyadan xəbərsiz nənə əmanət otağında sandığın üstünü örtərək Arazı danlayırdı: – Axırıncı dəfə deyirəm sandığa əl vurma. Bəsdir, köz bağlamış yaramızı qanatdın! Araz özündə cəsarət toplayıb yorğan döşəkləri yerə atdı: – Nənə, bütün qadağalar bitdi. Yaraların hamısı sağalacaq. Araz telefonundakı şəkli nənəyə göstərdi. Nənənin gözündən axan yaş damlaları telefonun ekranına düşdü. Araz nənəsinin göz yaşını silmək istəyəndə nənə onu bağrına basdı: – Deyirsən ki, sandıqdakı ümid gerçəkləşir? Güneysiz Quzeysiz bir olan Arazımıza, bütöv Azərbaycanımıza qovuşuruq?! Araz başıyla hə deyib, nənənin qızaran almacıqlarından öpdü.
Sizə danışmaq istədiyim hadisələr çox əvvəl olub. Azərbaycanın ucqar kəndlərinin birində Ağaxanovlar yaşayırdı. Bu nəsil yaşadıqları kənddə və ətraf yerlərdə məşhur idi. Belə ki, bu nəslin nümayəndələri keçmiş və gələcəkdən xəbər verə bilirdilər. Bəzi adamların dediklərinə görə, Ağaxanovlar seyiddir və buna görə də Allah bu nəsildəkilərə vergi verib. Bəzi adamlar iddia edirdilər ki, Ağaxanovların əcdadı cin tutub şüşəyə salıbmış. Hər şeyi deyən həmin o ifritdir. Bir qisim insanlar isə onları sadəcə baxıcı-falçı adlandırır.
İnsaf xətrinə demək lazımdır ki, Ağaxanovların qapısı hər dərdi və pulu olan üçün açıq deyildi. Çox vaxt gələnləri geri qaytarırdılar. Amma bir neçə dəfə geri qaytarmadıqları də olub. Çox varlı, vəzifəli adamların bir neçə ildən bir bu kəndə – Ağaxanovların evlərindən birinə gəldikləri məlumdur. Bu kənddə təzə gələn, ya da ətraf kəndlərin adamlarından biriylə danışan adam mütləq Ağaxanovlar haqqında yeni, maraqlı və bir o qədər də inanılması çətin şeylər eşidə bilər. Düzü, nə qədər düzdür, nə qədər səhvdir, bilmirəm. Amma çox məşhur bir rəvayət dildən-dilə gəzir. Deyilənlərə görə, bir azdan haqqında danışacağım Həsənağanın böyük qardaşının iki inəyi oğurlanıbmış. O da oğruları tapmaq üçün Həsənağanın qızı və bacısı Püstənin qızından istifadə etməli olur. Evinə gətirdiyi iki azyaşlı qızın ayaqlarını su ilə dolu ləyənə qoyduqdan sonra qızların dırnaqlarına nəsə çəkir. İşıqları söndürülən otaqda qızlar dırnaqlarından olan parıltını televizordan izləyirmişlər kimi görüblər. Beləcə, oğru tapılır. Çox mübahisəli olsa da, kənd camaatı iki qızın da hələ yeniyetmə olarkən ürək xəstəliyindən ölməsini bu hadisəylə bağlayırlar. Kəndin çox cüzi bir hissəsi isə bu nəsildə onsuz da müxtəlif xəstəliklərin irsi olduğunu dəlil gətirərək bu ölümlərin normal olduğunu iddia edir. Bir o dəqiqdir ki, bu vaxtsız ölümlərdə qardaşının günahı olub-olmamasından asılı olmayaraq Həsənağa hər şeyi – şaiyələri, sualları mümkün qədər səssiz ötüşdürməyə çalışırdı. Düzü, Həsənağa kimi ailəsinə xəstəlikli şəkildə bağlı olan birinin ümumi ailəni qorumaq naminə qızının ölümümə səssiz qalması da ehtimallardan biridir. Amma bunun ən düzgün cavabını – həqiqəti heç kim bilmir.
Ağaxanovlar çox qatı düşüncəli, mühafizəkar idilər. Namus onlar üçün hər şey demək idi, bəlkə də hər şeydən ucada dururdu. Ara-sıra kənd camaatı ilə evlərinə baxdıqları üçün davaları olurdu. Əlbəttə ki, heç kəs Ağaxanovlarla problem istəməzdi. Az-maz söz-söhbətdən sonra məsələ bağlanırdı. Amma bir gün kənddə elə bir dedi-qodu ayaq açıb yeridi ki, onu sadəcə qışqırıqla, qaş-qabaqla ötüşdürmək mümkün deyildi. Söyləntilərə görə, Ağaxanovların qızı Güllü bulaqdan su doldurarkən qonşu kənddən qonaq gələn əmisi oğlu Əlirzaya su veribmiş. Su verəndə Güllünün əli Əlirazanın əlinə dəyibmiş və beləcə Güllü ləkələnibmiş. Bu şaiyələr yayıldıqdan sonra Ağaxanovlar məsələni aydınlaşdırmaq üçün Əlirzanı axtarmağa başlayırlar. Nə hikmətdirsə, Əlirza tapılmır. Əlirzanın axtarışı bir neçə gün davam edərkən ola biləcək ən pis şey olur. Güllü də yoxa çıxır. Çox inamlı bir adamın lap səhər tezdən harasa tələsən gördüyünü deməsiylə onların birlikdə qaçdığı məlum olur. Bundan sonra kənd qazan kimi qaynamağa başlayır. Bəzi adamlar deyir ki, iki əmi uşağı lap çoxdan bir-birini sevirmiş. Evlənmələrinə icazə verməyəcəklərini fikirləşdikləri üçün birlikdə qaçıblar. Bir qisim adama görə isə Güllü bulaq məsələsindən sonra adının çıxdığını fikirləşib onu heç kəsin almayacağını yəqin elədiyi üçün Əlirza ilə könülsüz məcbur şəkildə qaçır. Buna oxşar və oxşar olmayan bir-iki şey də eşitmək mümkündür. Bəlkə məyisedicidir, amma onu deyim ki, mən də həqiqəti bilmirəm.
Qaçışdan bir həftə sonraya qədər Əlirza ilə Güllü qəbiristanda gizləndilər. Sonra Əlirza Güllünü birtəhər öz kəndlərinə aparıb çıxartdı. Ağaxanovlar Əlirzanın yerini biləndə artıq bir neçə ay ötmüşdü. Ağsaqqalların işə qarışmasıyla məsələ qan tökülmədən həll olunsa da, Güllü, demək olar ki, atasigillə heç vaxt görüşmədi.
İlk illər atası, anası, qardaş-bacıları üçün burnunun ucu göynəyirdi. Elə bilirdi ki, həyatı bundan pis ola bilməz. Amma həyat insanı həmişə ya ən qorxduğu, ya da heç təsəvvür eləmədiyi yerdən vurur. Əlirza iş üçün getdiyi qonşuluqdakı kənddə pul üstündə bıcaqlanıb öldürüldü. Beləcə, Güllünün qara günləri başladı. Üç balaca uşaqla tək qaldı. Gedəcəyi ata evi də yox idi. Ac-yalavac, bir qarın ac, bir qarın tox illəri, ömrünü başa vurdu. Güllü və uşaqları üçün məhrumiyyətlə keçən illər heç kəsin yadında deyil. Çünki insanlar üçün maraqlı bir şey olmamışdı. Ona görə də 28-30 il sonrasını danışmaq istəyirəm. Bəlkə vacib nəyisə xatırlasam, ayrıca qeyd edərəm. Məncə, indi Həsənağadan danışmaq vaxtıdır.
Həsənağa uşaqların ortancılı idi, balaca bacısı və böyük qardaşı var idi. Üç uşaqdan ən gec o evlənmişdi. Güllü də onunla bir yerdə qalırdı. Amma Həsənağa, bəlkə də, Güllünün uşaqları içində ən bədbəxt, uğursuz olanı idi. Çox gec evləndiyi arvadı ikinci doğuşda ölmüşdü. Uşaq da çox yaşamamışdı. Güllü azyaşlı nəvəsinin qayğısına qalsa da, 3-4 ildən sonra o da vəfat eləmişdi. Üst-üstə gələn itkilərdən, ağır zərbələrdən sonra Həsənağa havalı kimi olmuş, hamıyla əlaqəni kəsmişdi. Əvvəllər də yovuşmaz olan Həsənağa indi lap qaradinməz olmuşdu. Yaxşı ki, çox keçmədən qızını bacısının himayəsinə vermişdi. İstəsə də, baxa bilməzdi. Anasının ölümü onu dəhşətə gətirmişdi, getdikcə qarabasmaları artırdı. Onsuz da yeniyetməliyindən bu yana qarabasmalara öyrəşmişdi, amma yeniləri dözülməz idi. Son zamanlar isə daha dəhşətli bir şey görürdü yuxularında. Bir həftə idi ki, ancaq eyni yuxu. Tər basmış, boğulmuş halda dururdu yuxudan. Tez pəncərədən bayıra baxırdı, heç kəsi görə bilmirdi. Sonra bir-iki qurtum su içib hansısa duanı oxuyurdu. Sonra təzədən yatmağa çalışırdı. Elə vaxtlarda gözünü yumanda elə bilirdi qabağında kimsə dayanıb onu izləyir. Gözünü açanda isə heç kəsi görmürdü. Artıq qorxduğunu hiss edirdi. Yuxuya gedəndə yenə eyni yuxu. Yuxuda görürdü ki, kimsə cavan bir gəlinə təcavüz edir. Qışqırıqları tükürpərdən idi, çapalayırdı, amma əlindən heç nə gəlmirdi. Həsənağa asta-asta yaxınlaşırdı. Sonra qızı tanıyırdı, bu qonşuluqdakı Mələk idi. Həsənağanı görüb daha da dəhşətlə qışqırır, əlini uzadırdı. Həsənağa bir az da yaxınlaşırdı. Onda təvacuz edəni görürdü. Alim – Mələyin böyük qaynı. Birdən hər ikisinin – Mələyin, Alimin üzü dəyişir, eybəcər hala düşürdü. Bax, bu dəhşətli səhnədən sonra Həsənağa yuxudan ayılırdı.
Bu kabusla təkrar-təkrar qarşılaşması bunun həqiqət olacağına işarə idi. Amma nə etmək olardı? Həsənağa hamının imtina etdiyi qadının necə həyat yaşadığını yaxşı bilirdi. Hə, yadıma düşmüşkən bir şeyi də deyim. Bu hadisə olanda Əlirza ölmüş, uşaqlarsa hələ çox balaca olardı. Ağır quraqlıq dövründə qadınlar çayın çox azalmış suyunda paltar yuyanda qəsdən Güllünü çaya atmışdılar. Bu köhnə adət idi. Guya bununla yağış yağdıracaqdılar. Güllünün vəziyyəti, heç kəsin ona yiyə çıxmaması onu bəzən atmacalara, hörmətsizliklərə məruz qoya bilirdi. İllər uzunu davam edən belə şeylər zədə yaratdığından Həsənağa bir an içində Mələyin simasinda öz anasını görməyə başladı. Həsənağa bilir ki, camaat bu nəslin öncədəngörmə qabiliyyətinə inansa da, hətta bir az qorxsa da, yenə də adi sözlə, sübutsuz Alim barəsində bir şey eləmək mümkün olmayacaq. Həm də Həsənağa Mələyi yuxusunda necə bir halda gördüyünü kənd camaatına açmaq istəmirdi. Belə eləsəydi, çıxacaq dedi-qodunu fikirləşdikcə başı zoqqulayırdı. Nəsə başqa bir şey etmək lazım idi. Fikirləşməkdən yığılmışdı. Onsuzda boydan alçaq idi. İndi bir az da yığcam görünürdü. Baxanda rənginin boğulduğu hiss olunurdu. Əvvəl qarayanız idisə, indi rəngi tünd göyə çalırdı. Elə hey fikirləşir, götür-qoy edir, nəyisə ölçüb-biçirdi.
Hərəkətə keçmək qərarına gəldikdən sonra Həsənağa özünü tez-tez Mələkgilin evinə baxan halda tapırdı. Bir vaxtdan sonra söz-söhbət yayıldı, kənd qaynar su kimi qeybət, şər-böhtanla qaynamağa başladı. Həsənağa ilə Mələk arasında gizli, həm də ehtiraslı eşq macərası ağızdan-ağıza dolaşırdı. Amma gündəm çox tez dəyişdi. Təzə xəbərlər əvvəlkiləri unutdurdu. Kəndə hay düşdü ki, Həsənağa Alimi sahədə ov tüfəngiylə vurub. Amma Alim sağ qalıb. Hadisə səbəbi də su növbəsi olub. Düzü, kənddə su sırası üçün tez-tez dava-dalaş olurdu. Hər halda hamı tarlasının qeydinə daha çox qalmaq istəyirdi. Amma su üstündə adam vurmaq hər dəfə ələ düşən xəbər deyildi. Hələ vuranla vurulanın yanaşı qonşu, həm də uzaq qohum olmaları məsələni daha da maraqlı edirdi.
Uzun sözün qısası, bu hadisədən sonra Həsənağanı həbs elədilər. İşin ən maraqlı tərəfi də odur ki, Həsənağa məhbusluğun ilk aylarında vəfat elədi. Bir o dəqiqdir ki, yuxudan ayılmamışdı. Elə bu işdə də fikirlər haçalanmışdı. Bəziləri dedilər ki, ürəyi qubar gətirib partlayıb. Bir qisim adamlar da inanırdi ki, Alim onu içəridə zəhərlədib. Belə olanda da bəzi adamlar deyirlər ki, bəs nə oldu, 10 il sonranı bilən adam zəhəri bilmədi? Nə bilmək olar. Bəlkə də aləmi bəzəyib, özü lüt gəzmişdi.
Heç kəs bilməsə də, mən bilirəm ki, Həsənağa peşman olmuşdu. Amma dəqiq bilmirəm, əməlindənmi, yoxsa dünyaya gəldiyindənmi, yoxsa vaxtında uzaqlara köçmədiyindənmi…
Bir dəfə mənə demişdi ki, Allahı göylərdə axtaranda tapdım, insanların qəlbində axtaranda itirdim. Ümumiyyətlə, Həsənağa qəliz adam idi.
Təəssüflə onu da deyim ki, Həsənağa olacaq hadisələri qabaqlaya bilmədi. Qorxduğu hadisə ölümündən iki il sonra oldu.
O gün çox gözəl görünürdüm. Gözlərim işıq saçırdı. Ev işlərini görə-görə zümzümə edirdim. Səhər tezdən oyanıb ev-eşiyi təmizləyib özümə də sığal çəkmişdim. O gün mənim günüm idi axı. Qadınlar günü.
Gülləri çox sevdiyimi evdə hamı bilir. Qızım da, institutda oxuyan iki oğlum da. Yoldaşım da bilir, ancaq buna baxmayaraq o, mənə heç vaxt gül almır. Səbəbini bilmirəm. Başqa nəsə ala bilər, amma gül almır.
Elə işlərimi bitirib oturmuşdum ki,qapının zəngi basıldı.
Bayram əhvalı- ruhiyyəsiylə qapını açdım.
Qarşımda dayanan cavan oğlan bir səbət qızılgülü mənə uzadıb:
– Xanım, bu güllər sizə çatacaq!- dedi.
Sevincimi boğa bilməyib
-Nə gözəl güllərdir! Dəqiq mənə çatacaq?- deyə soruşdum.
-Bəli. Buyurun!-deyib gülləri mənə verdi oğlan.
Mən gül səbətini alıb qapını bağladım.
Otaqda gülün üstündəki kiçik zərfi acdım və
“Sevgilim,səni çox sevirəm! Bayramın mübarək!” sözlərini oxuyurdum ki,yoldaşım yaxınlaşıb kağızı məndən aldı, bir mənə, bir güllərə baxıb yazını oxudu və:
– Kimdəndi bu?
– Bilmirəm,- dedim
-Bəs kim bilir?
– Mən elə bildim ki…
İstədim deyim ki, elə bildim sən mənə sürpriz etmisən ,ancaq yoldaşım sözümü bitirməyə imkan vermədi.
– De görüm, kimdi sənə “sevgilim” yazıb gül göndərən?-deyə bağırdı.
– Bilmirəm, dedim. Mən bilmirəm. Adını yazmayıb! – dedim.
– Əlbəttə yazmaz. Ancaq sən sevdiyin gızılgülləri bilir. Demək bu adam sənə çox yaxındır. Sanki evin içidir.
Kişi özündən çıxdı. Yersiz ittihamlar, olmayan sözlər, cavanlıqda etdiyimiz səhvlər- hamısı yada düşdü.
Mən günahsız olaraq təhqir edildim, ünvanıma yaraşmayan sözlər deyildi.
Əlacsız qalıb ağladım. Elə ürəkdən ağladım ki, özümün özümə yazığım gəldi.
Düşündüm ki, kaş həqiqətən məni bu qədər sevən bir kəs olaydı və bu gülləri mənə o göndərəydi! Kaş ki… Onda bəlkə bu qədər yandırmazdı məni bu haqsızlıq.
O bayram günü məni sakitləşdirmək də keçmədi ağlından yoldaşımın.
Qapının zəngi yenə basıldı. Əllərində bir dəstə qızılgül böyük oğlum gəldi. Mənim o üzümdən bu üzümdən öpüp təbrik etdikdə daha da kövrəldim.
– Atamın hədiyyəsi mənimkindən gözəldir təbii ki, deyə səbətdəki, güllərə işarə etdi.
Yoldaşım özünü itirmişdi. Nə sual verə bilir, nə də bayaqdan ünvanıma dedikləri üçün üzr istəyə bilirdi.
Oğlum mənə xoş gəlsin deyə atasının adından zərfə qoyulan kiçik məktubu və bir səbət qızılgülü evə yollayıbl ki, güya bunu atası sifariş edib. Atasını xəbərdar etməyi isə unudub.
Bir neçə dəqiqədən sonra onlar, sanki heç nə baş verməmiş kimi, bu əhvalatı danışıb gülürdülər.
Mən də o günü ömürlük yadımda saxladım. O gün dərk etdim ki, səni anlamayan,sənə etibar etməyən,sənin qəlbini duymayan insan sənə heç vaxt gül ala bilməz…
ƏLİ BƏY AZƏRİ-Əli Qurban oğlu Rzaquliyev 15 iyul 1966-cı ildə Zəngilan rayonu, Vejnəli kəndində anadan olub. Hazırda Xırdalan şəhərində yaşayır.
“NAR ÇUBUĞU”
Həmid əsgərlikdəydi, ölkənin qərb bölgəsində, özü də Sərhəd Qoşunlarının əlahiddə zastavasında qulluq edirdi. Taleyindən də çox razıydı, xidmətindən də. Həddi-buluğa çatmış kişi cinsindən olan vətəndaş kimi vətən qarşısında hərbi xidməti borcunu yerinə yetirməliydi, yetirirdi. Xidməti də normadaydı, heç nədən giley-güzarı yoxuydu. Yatmağa evdəki kimi hər bir şəraiti olan kazarmaları, hər zaman ətrafa ərzaq təamlarının xoş ətrini yayan yeməkxanaları, bir də on beş-iyirmi addımlıqdan sabun iyi ilə özünü bəlli edən hamamları vardı. Məşq keçmək üçün yaxşı idman şəhərciyi, voleybol meydançası ilə lap ürəklərindəndi. Ölkənin ucqarında yerləşən əlahiddə sərhəd zastavasında daha nə olmalıydı ki?
Əlahiddə zastavanın üç sərhəd məntəqəsi fəaliyyət göstərirdi. Onun ikisində sutkalıq naryad xidmət çəkirdi. Məntəqəyə naryada gedəndə özləri ilə ərzaq, bəzən quru ərzaq ehtiyatı da götürürdülər. Hava şəraitinə uyğun hərdən üç günlük getdikləri də olurdu. Amma bir məntəqə mərkəzdə yerləşirdi, naryad birbaşa zastavanın özündən təyin olunur, özündən də dəyişdirilirdi.
Hərbi xidmətə gələnə qədər Həmidin sərhəd haqqında baxışı başqaydı. O, sərhəd deyəndə başına tikanlı məftillər dolaşdırılmış hündür dirəklərdən ibarət bir hasar canlandırırdı. Həm də boş-boşuna dolaşdırılmış deyil, bir-birinə yaxın, nizamlı şəkildə, paralel və çarpaz olaraq tarım çəkilmiş tikanlı məftillərin arasından yumruq boyda bir canlı da keçə bilməzdi, mütləq ilişib qalmalıydı.
Nəhayət, hərbi xidmətdə karantini keçib sərhəd zastavasına gələndə göz işlədikcə uzanıb gedən açıq çöllərdə də ölkə sərhədlərinin müəyyənləşdirildiyinin şahidi oldu. Bu ərazilərdə sərhəd zolaqları alçaq dağların zirvəsi, kiçik təpələrin beli, dərin dərələrin dibi ilə müəyyənləşirdi. Bəzi yerlərdə isə sərhəd düzənliklərdən keçirdi. Burada sərhəddi qorumaq üçün növbətçi sərhədçilər təyin olunurdu. Onlar müşahidə ilə sərhəddi qoruyur, hava şəraitinin müxtəlifliyinə, şıdırğı yağışlara, qızmar günəşə, şiddətli küləyə baxmayaraq təyin olunmuş marşrutdan kənara çıxa bilməzdilər. Leysan yağışında, qasırğada belə vətən sərhəddində “bitib” qalmalıydılar. Belələrinə sərhədçi dilində “canlı dirək” deyirlər.
Həmid zastava rəisindən öyrənmişdi ki, düzənlik ərazilərdə sərhədləri müəyyənləşdirmək üçün hər yüz metrdən bir kömürlə dolu kisə basdırılıb, özü də indi yox, tifağı dağılmamış Sovetlər vaxtı. Amma nə vaxt və kim tərəfindən basdırıldığını deməmişdi, görünür bunu zastava rəisi özü də bilmirdi. Zastava rəisi onu da deyirdi ki, dənizdə, göldə, havada sərhəddi cihazlar vasitəsilə müəyyənləşdirirlər. Hər yerdə dirək basdırıb tikanlı məftillər çəkmək mümkün olmur.
Həmid sərhəd haqqında çox şey öyrənmişdi burda. Odur ki, o, Sərhəd Qoşunlarının bir əlahiddə zastavasında xidmət keçdiyinə görə sevinir, qürur duyur, fərəh hissi keçirirdi.
Tapşırığına, işinə hələ uşaqlıqdan məsuliyyətlə yanaşmağı özünə vərdiş eləmişdi Həmid. Dərslərini hazırlayanda, ya həyətlərində hansısa işlə məşğul olanda kimsə yaxınlaşıb fikrini yayındırsa, ya nə isə mane olsa tez qışqırıb özündən çıxar, həmin adamı acılayıb özündən uzaqlaşdırardı. Nənəsi onun adını “nar çubuğu” qoymuşdu, “yaxın getməyin, tikanları batar” deyirdi. Əvvəllər bu ada öyrəşə, uyğunlaşa bilmirdi Həmid. Zaman keçdikcə bu ləqəbi qəbul etdi, özünə doğmalaşdırdı, hətta ləqəbi ilə fəxr edirdi.
Sərhəd zastavasının radisti əsgərlərə şifrəli adlar müəyyənləşdirəndə özü demişdi ki, onun adının qabağında “nar çubuğu” yazsın.
Burada Həmidlə bərabər ölkənin müxtəlif bölgələrindən gələn əsgərlər də xidmət keçirdi, onunla bərabər gələnlər də vardı, ondan əvvəl gələnlər də. Xidmətin qaydası beləydi, müxtəlif çağırışlı əsgərlər xidməti bir-birinə öyrədə-öyrədə ötürməliydilər.
Həsən də həmin zastavada xidmət edən əsgərlərdən biriydi. Əsgər yoldaşları arasında öz fağırlığı, sakitliyi ilə seçilirdi. Bəxti gətirmişdi ki, Sərhəd Qoşunlarına düşmüşdü, yoxsa intizamsız bir yerə düşsəydi çoxdan qapazaltı eləmişdilər. Həsəni öz çağırışından olan əsgər yoldaşları sevmir, onunla yoldaşlıq etmirdilər, hətta gündəlik cüt naryada, patrula yazılmağa heç kim razılıq vermirdi. Adını “uğursuz” qoymuşdular.
Zastavanın radisti gülə-gülə Həsənə “uğursuz” şifrəsini təkrar müəyyənləşdirəndə Həmid də onların yanında idi. Həsən Həmiddən üç ay tez xidmətə başlamışdı. Zastavada da hər üç aydan bir bütün döyüş hesabatları, şifrələr, yuxarıdan verilən siqnalların yerinə yetirilmə qaydaları yenilənir, şəxsi heyətə öyrədilirdi. Çünki hər üç aydan bir kimlərsə ordu sıralarından tərxis olur, onların yerinə yeniləri gəlirdi.
-Həsən, onsuz da zastavada hamı səni uğursuz kimi tanıyır. Mən burda nə yazsam belə səni “uğursuz” çağıracaqlar. Gəl, məni çaşdırma, qoy dəftərdə də belə yazım.
Radistin təklifinə Həmid dərhal etiraz elədi:
-Mən Həsənlə birlikdə naryada getməyə razıyam. Ona “uğursuz” yazmayın.
Həmid ali təhsilli əsgər idi, bir il xidmət çəkəcəkdi. Özü də psixologiyanı bitirmişdi, insanlarla belə rəftarın nəyə gətirib çıxaracağını yaxşı bilirdi. Gələn gündən də Həsənə, onun hərəkətlərinə diqqət yetirmişdi. Kim nə deyirdi desin, Həsən bir ayrı Həsən idi, onu nahaqdan seçib Sərhəd Qoşunlarına xidmətə göndərməmişdilər. Boylu-buxunlu, canlı-cüssəliydi, ünsiyyətciliydi, amma di gəl ki, danışqanın biriydi, adamın lap zəhləsini tökənə kimi danışar, yaxasından əl çəkməzdi. Bir mənfi cəhəti də vardı, gündə yüz dəfə əlini yuyardı. Çox xudpəsənd idi, hər şeydən çimçəşərdi. Çöpəgüləyənliyi də vardı, kim nə deyirdi, irişirdi. Yataqdan qalxandan yuxuya gedənə kimi dodağı dodağının üstünə gəlməzdi. Hamıya qarşı diqqətli olmağa cəhd göstərsə də ondan gen qaçmağa çalışırdılar.
Həmid onu görən kimi nənəsini xatırladı. Nənəsi belə adamlara “tut ağacı” deyərdi. Tut ağacı meyvəsini kim istəsə verər, hətta meyvəsini ayaqlar altına səpərdi. Heç kim də bu, min bir dərdin dərmanı olan tutun qədir-qiymətini bilməz. Oğulsan, get nar ağacının meyvəsini dər, gör tikanları qollarında şıram açır, ya yox. Meyvəsini budaqda qurudar, qaxac edər, amma ayaqlar altına tökməz. Bütün bunları nənəsindən öyrənmişdi Həmid. Madam ki, o, Həsənlə bundan sonra birlikdə naryada çıxmağa razılıq verirdi, elə özü də ona xoşagələn şifrə deməliydi.
-Həsənə “tut ağacı” yazın.
-Nə? “Tut ağacı”? – Radist xüsusi qəribəliklə onu süzdü.
Elə Həsən özü qarışıq orda olan bütün əsgərlər gülüşdülər, day Həmid bilmədi ki, Həsən sevincindən gülür, yoxsa, dərk etməyib çöpəgüləyənliyindən… Əsgərlərdən bəziləri bir az da qabağa gedərək dodaqaltı zümzümə etməyə başladılar: “Tut ağacııı… tut ağacı…”
Beləliklə, bir müddət keçdi. İndi Həsənlə xidmətə çıxanlar olurdu. Daha az-az hallarda Həsənlə Həmid birlikdə xidmətə düşürdülər.
Bir gün necə oldusa, yenə də onlar naryada birlikdə çıxası oldular. Həmid üçüncü posta, Həsən isə dördüncü posta təyin olundu, hər ikisi eyni növbəyə düşdü. Onların qoruduğu sərhəd zolağı adsız təpələrin beli ilə müəyyənləşirdi. Bircə kəsişmə dağının adı bəlliydi: Keşikçidağ.
Keşikçidağ deyilən çox da hündür olmayan silsilə dağlıq ərazidə ən hündür zirvə sayılırdı, orada durub durbinlə böyük bir ərazini müşahidə etmək mümkündü.
Həmin gün naryad bölgüsü, nədənsə, Həmidə çox qəribə göründü. Əslində, qəribəlik naryadda yox, zastava növbətçisinin hərəkətlərində idi. Hamı nizamla öz yerində düzülmüşdü, növbətçi isə əsəbi hərəkətlər edirdi.
-Gündəlik naryad, düzlən.
Hamı nizamnamə üzrə düzlənsə də növbətçinin xoşuna gəlmədi.
-Olmadı.
Bu komandalar bir neçə dəfə təkrarlandı. Nəhayət ki:
-Farağat!
Hamı “farağat” vəziyyətində donub qaldı, elə bil döyüş bayrağının qabağında fəxri qarovulda durublar. Kapitan sağa-sola göz gəzdirib bir müddət naryada gedən şəxsi heyətin “əsəb dayanıqlığı”nı yoxladıqdan sonra növbəti komandasını səsləndirdi:
-Azərbaycan Respublikası adından əmr edirəm: Dövlət sərhədlərinin Ceyrançöl zastavası üzrə zolağını postların tabellərinə müvafiq müdafiəyə və mühafizəyə qəbul edin.
-Oldu. Vətənə xidmət edirik. – Bir ağızdan səsləndirdilər.
Kapitanın yenə xoşuna gəlmədi, deyəsən…
-Bir də… – kapitan daha ucadan səsləndi.
-Vətənim Azərbaycana xidmət edirik!
“Bax, bu, başqa məsələ!” – Öz-özünə danışan kapitan ani olaraq gülümsündü, tez də özünü yığışdırdı. Cərgədəkilər onun reaksiyasını gözləyirdilər.
-Azad. – Kapitan bu komandanı verib dərindən nəfəs aldı. – Xəbəriniz olsun ki, mehriban qonşu bildiyimiz gürcülər erməni terrorçusu, Xocalıda bir sıra vəhşiliklər törədən Mixail Avakyana abidə ucaldıblar. Biz başa düşürük ki, bu iş Gürcüstanda yaşayan ermənilərin əməlidir. Onların əli lap yuxarılara da çata bilər. Gürcüstanda çoxlu erməni yaşayır, gürcüləşmiş, yəni sənəddə gürcü, əslində isə erməni olanlar da az deyil. Onlar çalışacaqlar ki, hazırda mehriban qonşuluq münasibətində olduğumuz gürcülərlə də araya nifaq salsınlar. Tam ayıq-sayıq olmalıyıq. Qarşı tərəfdə hər hansı bir xoşagəlməz hadisə – yəqin başa düşürsünüz də sərhədçi üçün xoşagəlməz hadisə nə deməkdir – müşahidə edən kimi mərkəzə məlumat verin.
Kapitan cibindən dəsmal çıxardıb alnının tərini sildi – aprel ayı olmasına baxmayaraq buralarda istilər tez düşmüşdü – sonra özünü cəmləşdirib komanda verdi:
-Sağaa… dönn! Xidmət yerinə… addımlaa… marş!
Ertəsi gün səhər obaşdan günəş qaranlıq pərdəni yer üzərindən qaldırıb ətrafı işıqlandırdı. Bu yerlərdə yazın havası bir başqa cür olur. Adam istəyir ki, elə göy otların üzərinə uzanıb yatsın.
Həmidlə Həsən postlarını qəbul edəndən sonra durbinlə ərazini müşahidə etdilər.
-“Naar…” – Həsən səsləndi.
-Sənə deməmişəm mənə “nar” demə?
-Noolsun e… demisən?! İndi bütün dünya ixtisarla işləyir. Bir də bizi dinləyənlər qoy dolaşıq düşsünlər.
-Bizi özümüzünkülər dinləyir, ilk növbədə. Bir rabitə mədəniyyətimiz olmalıdı, ona riayət eləməliyik.
-Oldu, cənab rəis.
-Yaxşı, söylə görüm, nə demək istəyirdin?
-Sən gürcülərdən ərazidə kimisə gördün?
-Sən gördünsə, mən də gördüm.
-Alə, bunlar nə kefqomdular. Sərhəd-zad qoruyub eləmirlər e…
-Sənə-mənə arxayındılar, ona görə. Yeri get, postunu dolaş. Diqqətli ol. Sənə gürcü lazımdır?
-Yox e… elə-belə dedim…
Həsən üzüyuxarı getdi. Onun postu üzüyuxarı təpələrin belindən keçirdi. Yarım saatdan sonra bir də görüşdülər. Bu vaxta qədər Həmid də aşağı təpələri fırlanıb müşahidəsini aparmışdı.
-Həmid…
-İndi nədi, Həsən?
-Deyirəm ki, ali təhsilliləri, adətən, kiçik komandir kursuna göndərirdilər. Sən çavuş kursuna da gedə bilərdin. Ağlın olardı, gedərdin, indi də mənimlə bərabər gözətçi kimi postda durmazdın.
-Həsəənnn… Dəstə Qərargahında mənə təklif elədilər, özüm razılaşmadım.
-Nahaq.
-Özüm belə istədim. Mən sizdən fərqli olaraq cəmisi bir il qulluq edəcəyəm. Onun da iki ayı karantinə, andiçmə vaxtına getdi. Üç ay da kiçik komandir – çavuş kursuna getsəydim, daha sərhədçi kimi xidmət etməyə nə qalacaqdı?
-Sən mütləq sıravi əsgər kimi xidmət etmək istəyirsən?
-Bəli! Mən canlı dirək olub vətəni qorumaq, vətəni qorumağın necə şərəfli bir peşə olduğunu duymaq, dadmaq istəyirəm. Yağışlı, qarlı, çovğunlu günlərdə belə dirək olub vətən sərhəddində dikəlmək istəyirəm ki, qoy heç kim mənim vətənimə gəc baxmasın, baxmağa cəsarət eləməsin.
-Deyir avazın yaxşı gəlir, Alim Qasımov kimi oxuya bilsəydin…
-Sən lağ elə…
-Ciddi sözümdür, çox maraqlı danışırsan. Bəlkə orden, medal da almaq keçir könlündən? Fikrin elə idisə Milli Orduya xidmətə gedərdin. Hər gecə snayperlə bir erməni gəbərdərdin, ordenini də alardın, medalını da…
-Mənə nə orden, nə də medal lazımdır. Mən özümə, vicdanıma sübut etmək istəyirəm ki, vətənə necə xidmət etmək lazımdır. Qoy, vicdanla yerinə yetirilən xidmət mənim qanıma, canıma hopsun, məndən sonra gələcək nəsil şəcərəmə bir vətənpərvərlik, vətənsevərlik yadigarı olsun.
-Day sənə sözüm yoxdur.
-Nə sözün ola bilər? Yeri get, postunu hərlən…
Həmid bir də baxdı ki, gürcülər tərəfdə, çox da uzaqda olmayan çılpaq təpənin başında başdan ayağa qapqara geyinmiş bir nəfər var, özü də hərəkət edir, deyəsən, onlara tərəf gəlir.
-Nədi? Həm deyirsən get postu hərlən, həm də iki addım aralanmamış çağırırsan…
Həsən o tərəflərə göz gəzdirdi.
-O təpənin başındakı qara kişini görürsənmi?
-Qara kişilər biz tərəflərdə olur. O tərəflərdə qara kişi olmaz.
-Zarafatı burax, qara paltarlını deyirəm…
-Qara paltarlı keşişə oxşayır.
-Nə bildin?
-Onlarda keşişlər, kilsə xadimləri belə geyinirlər. Heç keşiş görməmisənmi?
-Diqqətli ol, gör sən tərəfə gəlir, yoxsa mən tərəfə?
-Əlbəttə ki, sən tərəfə gələcək, birinci dəfə deyil. Əvvəllər də bir-iki dəfə olub. Keşiş gəlib deyib ki, icazə verin kilsəni ziyarət eliyim.
-Siz də buraxmısınız?
-Yooxxx! Yuxarıya demişik, icazə verməyiblər. Keşiş də gözləyib, gözləyib, sonra donquldana-donquldana çıxıb gedib.
-Ara! – Bu zaman keşişin səsi Həmidi fikrindən ayırdı, Həsən də gəlib yaxınlaşmışdı, on beş-iyirmi addımlıqdaydı. – Ara, buraxın, gedim kilsəni ziyarət edim. İbadətim var, bu gün bizim əziz gündür.
-Dur! – Həmid komanda verdi.
-Ara, məndən sizə ziyan gəlməz. – Keşiş bunu deyib yoluna davam etmək, yaxınlaşmaq istədi.
-Dur, sənə deyirəm! – Həmid cəld bir hərəkətlə avtomatın qoruyucusunu açaraq zatvoru şaqqıltı ilə geri çəkdi, patronu öz yuvasına ötürdü, avtomatı atəş vəziyyətinə gətirdi.
-Əsgər, sən dəlisən? Sənin başın xarab olub? Allahın evinin yanında Allahın adamına atəş açacaqsan? Bunu etsən, cəhənnəmin odunda çıtır-çıtır yanacaqsan.
Keşiş bunu deyib əllərini göyə açdı, gürcü dilində nə isə dedi, dua edənə oxşayırdı. Sonra əli ilə göydə nə isə işarə elədi, deyəsən, üzü biz tərəfə xaç da vurdu. Öz dilində donquldana-donquldana çıxıb getdi.
-Bax, belə! – Həmid rahatlıqla dərindən nəfəs alıb avtomatın qoruyucusunu bağladı. Silahı çiyninə salıb üzüyuxarı – Həsən dayanan yerə tərəf getdi. – Bu kopoyoğlunu yola saldıq getdi, amma sonrasını bilmək olmaz, ehtiyatlı olmaq lazımdır.
-Sən ona elə bir dərs verdin ki, o, bir də qayıtmaz. – Həsən tam arxayınlıqla dilləndi.
-Bilmək olmaz. Sən öz postunu nəzarətdə saxla. İndi bizimkilər tökülüşüb gələcəklər.
-Sən demədin, mən demədim. Hardan biləcəklər?
-Sənin xəbərin yoxdurmu? Bizdə elə aparatlar var ki, sərhəd boyu bütün hərəkətlər o aparatın vasitəsilə izlənir.
-Hardadır o aparat?
-Hər yerdə – Dəstə qərargahında, Baş idarədə…
-Həsən öz postu ərazisində müşahidə yolu ilə patrulluğunu davam etdi. Həmid də aşağılar yaxşı izlənirdi deyə Keşikçidağın ətrafına fırlanır, buradan durbinlə aşağıları müşahidə edir, daha çox monastr deyilən ərazinin yaxınlığında olurdu. Keşişin bir anda bayaqkı çılpaq təpənin arxasına keçdiyinin də fərqində olmadı.
Qəflətən həmin keşiş yenidən təpənin başında peyda oldu, yanında da çoxlu adam görünürdü. Həmid onları görən kimi cəld yerə uzanıb durbinlə baxdı – dəstədə iyirmidən çox adam vardı, əksəriyyəti də yaşlı, qoca görünürdü. Cəld dinləyici qurğunun düyməsini basdı.
-“Tut ağacı”, “tut ağacı”…
-Eşidirəm. – Həsən dərhal onu cavablandırdı.
-“Mərkəz”ə xəbər ver, onlar gəlirlər…
-Kimlər?
-Görmürsənmi? Bayaqkı keşişdir, yanında da iyirmidən çox adam, gəlirlər. Təcili “mərkəz”ə xəbər ver və Keşikçidağa tərəf gəl. Bunlar, deyəsən, bir xata eləyəcəklər.
Dəstə, doğrudan da onlara yaxınlaşmaqdaydı, özü də çox sürətlə gəlirdilər, hirsli olduqları yerişlərindən görünürdü. Arada qara paltarlı keşiş nə isə deyir, dəstə xorla təkrarlayırdı, səsləri ərazini başına götürmüşdü, vahimə yaradırdılar.
-Qorxmursan ki? – Həmid Həsəndən soruşdu.
-Yooxxx! Niyə qorxmalıyam? Onlar silahsızdılar.
-Bilmək olmaz. Onların mütləq silahları ola bilər. Sən, bax o qabaqkı sivri daşın böyründə mövqe tut. Mümkün qədər dəstənin selavdan bəri keçməyinə imkan vermə. Keçsələr, mən atəş açacağam.
-Qıracaqsan onları? – Həsən həyəcanla, bir az da vahiməli soruşdu. – Bəs qorxmursan ki, sonra bizi tutarlar?
-Ağciyər olma. Biz vətənimizi qoruyuruq…
-Axı…
-Nə axı..? Tez elə, mövqeyini tut, onlar yaxınlaşırlar.
Həsən qaçaraq gedib Həmid göstərdiyi daşın yanında özünə mövqe tutdu. Gürcülər lap yaxınlıqda idilər, qışqıra-qışqıra gəlirdilər.
-Dayanın! – Həsən ucadan səsləndi. – Ordan bəri keçə bilməzsiniz. Sizi xəbərdarlıq edirəm, bura dövlət sərhəddidir.
-Ara, sən nə deyirsən? Bizi bütün Avropa ölkələrinə buraxırlar. Sən indi bu əziz gündə bizi doğma monastrımıza, ziyarət etməyə buraxmayacaqsan?
-Siz Avropaya qaçaq getmirsiniz ki. Azərbaycana da o qaydada gəlib-gedirsiniz. Monastrı ziyarət etmək üçün mütləq dövlətin sərhəd-keçid məntəqəsindən keçməlisiniz. Bura isə qorunan sərhəd zolağıdır, burdan keçmək olmaz.
-Ara, biz tez ziyarətimizi edib qayıdacağıq. – Gürcülərdən kimsə dedi və qabağa keçib bir az da yaxınlaşmaq istədi.
-Dayanın deyirəm sizə! – Həsən çaşqınlıq içində bir də səsləndi, onun səsindəki həyəcanı Həmid hiss elədi.
Eyni vaxtda təhlükənin qaçılmazlığını hiss edib hər ikisi avtomatlarını atəşə hazır vəziyyətə gətirdilər.
Gürcülər dərəni keçməkdəydilər, Həsənin lap yaxınlığındaydılar.
-Ara, sən buralarda nə qoruyursan? Bu monastr kimindir? Əlbəttə ki, bizim. Siz bizim monastrı bizdən niyə qoruyursunuz?
-Bu monastr sizin deyil, alban monastrıdır.
-Sən alban görmüsən?
-Yoox.
-Atan, baban, dədən görübmü?
-Bilmirəm, heç vaxt soruşmamışam.
-Soruşmasan da, görsəydilər, özləri deyərdi. Sizin bir nəsil görmədiyiniz hansısa albanın abidəsini qorumağınız, özü də bizdən qorumağınız faciədir. Biz, sadəcə ibadət edib qayıdacağıq.
-Dedim ki, icazə verə bilmərik. – Həsən daha uca səslə qışqırdı.
-Niyə?
-Bura icazə verilən məntəqə deyil. Gedin, icazə verilən məntəqədən icazə istəyin. Sonra da nə qədər ibadət edirsiniz, edin. Bizim ölkə dünyada yeganə ölkədir ki, dinlər, təriqətlər həqiqətən azaddır. Kim hansı dinə, təriqətə qulluq edirsə, etsin. Dövlət heç bir vətəndaşının işinə qarışmır.
-Ara, sənə deyirik ki, siz pis ölkəsiniz? Sənə deyirik ki, Allah icazə verəndi, siz də, biz də nə karəyik ki, icazə verməyək. – Bunu keşiş deyirdi. – Bunlar – yanındakıları göstərirdi – Allahın sadiq qullarıdı, dindar adamlardı, ibadət etmək istəyirlər.
Həsən lap çaşıb qalmışdı, bilmirdi nə etsin.
Keşiş ucadan nə isə dua oxudu, əllərini göyə açdı, sonra sol əli ilə göydə işarələr verdi, xorla duasını təkrarladılar.
-Ara, sən çəkil, biz gedib ziyarətimizi eliyək. Sənin üçün də dua edərik, Allah günahlarını bağışlayar.
Keşiş irəlilədi, o birilər də arxasınca. Onlar Həsənin on beş-iyirmi addımlığındaydılar, bəlkə bir az da yaxınlığında.
-Durun sizə deyirəm! – Həsən cingiltili səslə komanda verib ayağa qalxdı. – Yoxsa atəş açacağam.
İndi gürcülər onu aydın görürdülər.
-Tutaq ki, atəş açmaqla bizim bir-ikimizi öldürəcəksən. Bu adamlar da səni öldürəcəklər, qanına qəltan eləyəcəklər, dişləri ilə səni didəcəklər. – Bunları keşiş deyirdi, deyəsən, o da özündən çıxmışdı, əsəbləşmişdi. – Ay qanmaz, çəkil yolumuzdan!
-Biz öz torpaqlarımızı qoruyuruq. Heç kimi ərazimizə buraxa bilmərik.
-Ay qanmaz! Siz nə qanırsınız torpaq qorumaq nədir. – Keşiş nə isə demək istəyirdi, sözünün davamını gətirmədi.
-Danışığına fikir ver, məni özümdən çıxartma.
-Buralar sizin deyil, bizim torpaqlardı. – Gürcülərdən başqa biri də söhbətə qoşuldu. Bu monastrı Gürcü çarı David Qarace tikdirib. Monastr bizimdir, ərazilər də bizimdir.
-Siz çəkilib o tərəfləri – başqa bir gürcü əli ilə Qarayazı çöllərini göstərdi, – oraları qorumalısınız.
-Gedin, Qarabağda torpaqlarınızı qoruyun! – Gürcülərdən daha ucaboylu, dolubədənli, dəstənin içində ən böyük gövdəlisi gülərək atmaca atdı və hamısı ona qoşulub gülüşdülər, sanki, bu iki əsgəri və bu iki əsgərlə bərabər hamını məsxərəyə qoydular.
Həmid bir geriyə boylandı ki, görsün zastavadan köməyə gələn varmı. Baxdı ki, Keşikçidağın arxasındakı Keçəltəpənin yaştanasında on-on beş nəfər yeniyetmə bir bayraqla onlara tərəf gəlir.
Bayrağı görcək qanı cuşa gəldi. Bu haradan çıxdı? Gələnlər kimdir, bizə niyə xəbər eləməyiblər? Bəlkə heç “Mərkəz”in də xəbəri yoxdur? Bəlkə heç olanlar barədə Həsən çatdırıb “mərkəz”ə xəbər ötürə bilməyib? Ötürübsə də, yəqin radist ciddi qəbul etməyib, fikirləşib ki, “tut ağacı”dır də, zarafatlaşır…
Radioqəbuledicinin düyməsini basdı.
-“Mərkəz”, “mərkəz”, mən “nar çubuğu”yam, qəbul…
-“Nar çubuğu”, mən “mərkəz”əm, qəbul…
-Təcili kömək lazımdır.
-Nə olub ki?
-Qarşı tərəfdən bir dəstə gürcü keşişlərinin rəhbərliyi ilə sərhəddi keçib monastra gəlmək istəyirlər. Bir dəstə yeniyetmə də əllərində bayraq öz tərəfimizdən gəlirlər.
-Oldu, qəbul.
Həsənin səsi kallaşmışdı artıq, bəlkə də hirslənməkdən, qışqırmaqdan boğazı qovuşmuşdu.
-Buralar bizim torpaqlar olub. Qaytarın torpaqlarımızı. – Gürcülərdən biri qışqırdı.
-İmkan verin, rahat gəlib öz torpaqlarımızda gəzək, ibadətimizi eləyək.
-Özünüz deyirsiniz ki, başbilənləriniz də bu monastrı qəbul etmir, deyirlər alban kilsəsi olub. Deməli monastrın sizə heç bir dəxli yoxdur.
-Bəli! Bu monastr alban kilsəsidir, sizə də heç bir dəxli yoxdur. – Həsən özünü cəmləşdirib gürcüləri cavablandırdı.
-Bir vaxtlar sizinkilər kefinən Ermənistana gedib-gəlirdilər. Eşitmisənmi?
-Eşitmişəm.
-İndi də Gürcüstana gəlib-gedirlər. Bilirsənmi?
-Bilirəm.
-Ermənistanda, ya Gürcüstanda bir alban kilsəsi olduğunu eşitmisənmi?
-Eşitməmişəm.
-Heç eşitməyəcəksən də. – Keşiş sözünə azca ara verdi. – Əgər bu köpəkuşağı albanlar bütün Qafqazboyu səpələnib yaşayıblarsa, niyə nə Ermənistanda, nə də Gürcüstanda onların bircə dənə də olsun kilsəsi-monastrı qalmayıb?
-Bilmirəm.
-Heç vaxt bilməyəcəksən də.
Bunu eşitcək gürcülərin hamısı qəhqəhə çəkdilər, qarınlarını tutub uğundular.
-Ay qanmaz! – Keşiş dilləndi. – Görürsənmi sizi necə aldadıblar. Buralarda heç vaxt, heç bir alban olmayıb.
-Olub. – Həsən hirslə cavab verdi. – Albanlar burda yaşayıblar. Kilsə də onlarındı. Biz bunu tarixin mədəniyyət abidəsi kimi qoruyuruq.
-Axx… gör sizi necə də aldadıblar və siz gör necə də avamsınız. – Keşiş başını buladı. – Biz sizin gor qonşularınızıq. Siz bizim vasitəmizlə neftinizi, qazınızı beynəlxalq bazara çıxardıb satır, varlanırsınız. Bizsiz siz heç nəsiniz, blokadada qalıb acından ölərsiniz. Siz isə heç vaxt olmayan, heç vaxt münasibət qurmadığınız, tanımadığınız albanların monastrını bizdən niyə qorumalısınız. – Dərindən köks ötürdü, “lənət sənə” dedi. – Bəs yaxşı, sizin o albanlar sonra hara yoxa çıxıblar? Göyəmi çəkiliblər, yer yarılıb yerəmi giriblər, yoxsa harasa köçüb gediblər?
Həsən çaşdı, bilmədi nə cavab versin. Biz niyə alban kilsəsini iki gözümüz kimi qorumalıyıq? Albanlarla bizim nə əlaqəmiz? Doğrudan da, əgər burada albanlar yaşayıblarsa, özü də bütün Qafqaza yayılıblarsa, bəs sonra necolublar? Ola bilməz ki, bu boyda ərazidə onların tör-töküntülərindən qalmasın… Bəs onda hardadırlar? Niyə üzə çıxmırlar? Heç olmasa ildə bir dəfə turist kimi Qafqazın bu başından düşüb o başınadək gəzmir, kilsəmi deyim, monastrmı deyim, qoruduğumuz abidələrini ziyarət etmirlər..? Gürcü olanda nə olar, bəlkə düzünü o deyir?
-Onların nəsli kəsilib. – Qəflətən ağzından çıxdı, heç özü də bilmədi ki, hardan ağlına gəldi bunu demək.
Gürcülər bir də qəhqəhə çəkib gülüşdülər, elə bil onların da qanı cuşa gəlmişdi, bu dəqiqə qan-qan deyəcəkdilər.
-Ay tarixindən bixəbərlər! – Keşiş ucadan səsləndi. – Siz Qarabağdakı kilsələrinizi də səhv salmışdınız. Sahib çıxmaq əvəzinə albanların adına yazmışdınız. Onsuz da qoruyursunuz, öz tarixi abidəniz, xristianlığınızın xoş xatirəsi kimi qoruyardınız. Bu hərəkətiniz Allaha da xoş getmədi, sizdən alıb ermənilərə verdi.
Həsənin əli boşaldı, daha deməyə sözü qalmadı. Sən demə, ağızla əl arasında güclü bir əlaqə var, ağız danışanda, komanda verəndə əl də mükəmməl işləyir.
Həmid baxdı ki, gürcülər Həsəni lap dalana dirəyiblər. Bir az da səbrli olmağa çalışdı. Hələ ki, atəş açmağa vadar olmamışdılar. Bir də qanrılıb öz tərəflərinə baxdı ki, görsün gələnlər necoldu. Elə bu dəm zastavadan köməyə gələn yeddi nəfərlik əməliyyat qrupu gizir Nağıyevin komandası ilə üzüqoylu yerə uzanıb silahlarını atəş hazırlığı vəziyyətinə gətirdilər. Bunu görən gürcülər də özlərini yığışdırdılar, Həsəndən bir az aralanıb geridə dayandılar. Deyəsən, onlar həm də yeniyetmələrin gəldiyini, monastr qabağında toplaşdıqlarını gördülər.
Monastrın qabağına diqqətlə baxan Həmid məktəblilərin arasında olan müəllimi dərhal tanıdı – bəli, o idi, Saqif müəllim özüydü, məktəbin yeganə tarix müəllimi. Həmid Saqif müəllimlə dünən tanış olmuşdu, özü də sırf təsadüfdən. Həm də tələsik, necə deyərlər, iki daşın arasında atüstü söhbət edə, bəzi incə mətləblərə toxuna bilmişdilər.
Həmidi zastava rəisi poçtalyonun əvəzinə poçta göndərmişdi, məktubları gətirməyə. Nahar fasiləsinə düşdüyündən poçtun qabağında bir az gözləməli olmuşdu. Saqif müəllim də orada durub poçtun açılmasını gözləyən adamların arasında idi. Nədənsə Keşikçidağdan söhbət düşdü, Saqif müəllim də elə-belə, sözgəlişi məlumat verdi. Onun danışığı və danışdıqları Həmidin diqqətini çəkdi. Söhbətə müdaxilə etdi, soruşdu:
-Orada qırxadək mağara var, içində nə vaxtsa insanın yaşaması mümkün olub. Çox güman ki, ibtidai insan həmin mağaralarda yaşayıb. Deyək ki, Sovet dövründə tədqiqat işləri aparılmayıb, öyrənilməyib. Bəs indi? İndi ki, müstəqilik! İndi ki, tədqiqat aparmağa, məktəbliləri məlumatlandırmağa maneçilik törədən yoxdur…
Saqif müəllim haqlı iradların qarşısında heç nə demədi, eləcə sağollaşıb ayrıldı. İndi Saqif müəllim bunu əməli işində göstərirdi, yuxarı sinif uşaqlarından on beş nəfəri bir yerə toplayıb buraya – ekskursiyaya gətirmişdi.
Keşikçidağ monast-məbəd kompleksi barədə məlumat verirdi:
-Bu, bizim xristian tariximizin abidəsidir. Baxmayaraq ki, dördüncü əsrdən xristianlıq ləğv olunub və yeddinci əsrdən müsəlmanlığı qəbul etmişik, on birinci əsrədək insanlar olub ki, xəlvətdə gəlib bu abidə kompleksini ziyarət ediblər. Nəhayət, Atabəylər dövləti dövründə abidənin ziyarətinə qəti qadağa qoyulub. Müvəqqəti ondan istifadə edən gürcü qonşularımız öz çarları David Qurucunun rəvayətini uydurub monastrı ələ keçirməyə çalışıblar. Hətta belə bir əfsanə də quraşdırıblar. Deyirlər, guya Qafqaz dağlarının ətəyində Keşiş dağı deyilən bir dağ var. Keşiş dağının həndəvərində gürcü rahiblər və rahibələrin yaşaması üçün hücrələr qazılıb tikilibmiş. Aşağı obadan olan bir azərbaycanlı bu ərazilərdə çobanlıq edirmiş. Qoyun otaran sevdalı çoban ürəkləri yerindən oynadan tütək havaları çalarmış. Və quş yuvasını xatırladan kiçicik bir hücrədə möhnətin əlində əsir olan gözəl rahibə gürcü qızı qarğı tütəyin əfsununda çırpınarmış. Aylar, illər ötüb keçsə də həyat eşqilə alışıb yanan çöllər nəğməkarı çobanla, tərki-dünyalıq həbsxanasının məsum əsiri olan rahibə qız arasında sevgi macərası başlanmışdır. Çoban aylı gecələrdə qoyun sürüsünü örüşə aparanda tütəyini dilə gətirər, gürcü qızı isə öz dilində sevdalı çoban üçün həzin mahnılar oxuyarmış. Günlərin birində rahibə qız kiçicik bir daşa bağladığı ağ yaylığı hücrədən aşağı atmış və çoban quş lələyi kimi fırlanan dəsmalı havada tutub açıq sinəsinə basmışdır. Sonra o, qaya aşağı sallanan kəndiri görmüş və həyat eşqi, gənclik və sevgi duyğuları amansız monastr həyatına, tərki-dünyalığa üsyan etmişdir. On dörd gecəlik Ay bədirlənən zaman ölümü göz altına alan gənc çoban kəndirdən tutaraq sıldırımlı qayanı dırmaşır. Gürcü qızının əli çobanın əlinə toxunur. Bir-birinin dilini bilməyən sevdalı aşiqlər baş-başa verib sakitcə ətir qoxuyan nəfəslərini dinləyirlər. Vüsal sevinci ilə qorxu hissi bir-birinə qarışır. Ay qüruba yaxınlaşır. Kilsə zənginin həzin səsləri eşidilir. Birdən hücrənin qapısı döyülür, baş rahibə gəlib gecə yoxlaması keçirir. Sevdalı gənclər bir-birinə sıxılırlar. Günəş sevgililəri salamlayan zaman hücrənin qapısı sındırılır və cəllad sifətli rahibə qarı içəri girir. Qəribədir, içəridə heç kəs yox idi, aşağılara açılan kiçicik pəncərənin ağzında iki göyərçin əyləşmişdi; baş rahibəni görən kimi göyərçinlər sevinclə uçub uzaqlaşırlar. Yerli adamlar deyirdilər ki, Keşiş dağının qayalıqlarında uçan göyərçin sürüləri azərbaycanlı çobanla rahibə gürcü qızının övladlarıdır.
…Həsən gürcülərin getmək üçün hazırlaşdıqlarını görəndə Həmidi səslədi:
-Deyəsən, gedirlər. Mən də yuxarı qalxımmı?
Bu zaman gürcü keşişinin yenə də bəri tərəfə baxaraq nə isə dua oxuduğunu və əli ilə göydə xaç işarələdiyinin şahidi oldular.
-Biz gecikdik, özü də çox gecikdik. – Keşiş ucadan özününkülərə deyirdi. – Sən demə, onlardan da həqiqi tarixlərini bilənlər varmış. Gedək, daha burda durub monastra həsrət-həsrət baxmağın heç faydası yoxdur.
Həsən Həmidin yanına qalxanda gizir Nağıyev onların yerinə yeni postaçılar qoymuşdu. Əslində onların dəyişilmə vaxtıydı, hələ bir az da artıq xidmət çəkmişdilər.
-Yalan deyir, Həmid olmasaydı, mən onların qabağında dura bilməzdim. Ya atəş açıb qıracaydım, ya da məni öldürüb keçib gedəcəkdilər, rəzil olacaydıq. Ona görə yaxşı deyiblər; əsgərin yaxşı döyüşçü olması üçün komandiri yaxşı olmalıdır. Həmid kiçik komandir kursuna getməsə də, bu gün mənə yaxşı komandirlik elədi.
-Yaxşı, indi zastavaya gedərik. – gizir Nağıyev mübahisəyə son qoymaq istədi. – Baş idarədən vertolyotla nümayəndə gəlir, bəlkə də bir azdan çatar. Hadisəni onlara olduğu kimi danışmalısınız. Komandan həqiqəti bilməlidir.
Onlar zastavaya tərəf yol alanda məktəblilərin yanından ötüb keçəsi oldular. Bu zaman Saqif müəllim əsgərlərə nəzər salıb dedi:
-Uşaqlar, siz də bir müddətdən sonra əsgər olacaqsınız, vətənin keşiyində duracaqsınız. – Əli ilə Həmidi göstərdi. – Baxın, bu əsgər mənim min illik qan yaddaşımı oyatdı. Dünən cəmisi beş-on dəqiqə söhbət elədik. Bilmədim heç ölkənin hansı bölgəsindəndir. Ancaq buralarla bağlı, Qarayazı, Keşikçidağ monastr-məbəd kompleksi, Qatardağ silsiləsi, Atabəylər dövləti, Gürcü çarlığı barədə elə danışdı ki, elə bildim bu kənddə o, doğulub boya-başa çatıb, mən isə lap uzaqdan buraya müəllim işləməyə gəlmişəm.
Həmid heç nə demədi, başını aşağı saldı.
-“Nar çubuğu” ki, “nar çubuğu”… – bütün əsgər yoldaşlarının dilində bu ifadə astadan eyni vaxtda səsləndi.
-Müəllim, buyurun, danışın. İcazənizlə, biz də beş-on dəqiqə sizi dinləyək. – Gizir Nağıyevi də maraq götürdü.
Saqif müəllim əlini çoxdan çallaşmış saçına çəkib dərindən bir köks ötürdü. Bu, arxada qalmış illərin görülməmiş işlərinin köksü idi, amma bu köksü özündən başqa heç kim hiss etmədi, çünki hamının diqqəti bir anlıq zastavaya enməkdə olan vertolyotdaydı.
Havalar sərt keçirdi. Küləkli qış havası ona həmişə pis təsir edirdi. Səhərlər yerindən durmaq üçün əziyyət çəkir, oynaqlarındakı ağrılar günü-gündən artırdı. Hiss edirdi ki, yavaş-yavaş qocalıq qapını döyərək ona xəbərdarlıq edir. Təklik hələ tənhalıq deyil, deyirlər, lakin son günlər o, daha çox tənhalıqdan əziyyət çəkirdi.
30 ildən çox bir yerdə yaşadığı həyat yoldaşı öləndə nisbətən cavan idi. Yeganə qızı da hələ ailləli deyildi. Qohum əqraba ona təkidlə ikinci dəfə evlənməyi təklif etsə də, o, bu haqda düşünmürdü. Qızı ailə qurub ondan ayrıldıqdan sonra isə daha çox darıxırdı. Artıq son illər tək yaşayırdı. Gündüzlər başı işdə qarışsa da, axşamlar darıxdırıcı, gecələr isə çox uzun olurdu. İşıqlar sönən kimi ya keçmiş xatirələr, ya da bundan sonra necə yaşayacağı haqda fikirlər onu rahat buraxmırdı. “Bəlkə qohumlar haqlı idi? İndi yanımda bir həyan olardı…” – deyə düşündüyü vaxtlar da olurdu. Beləcə, ömürdən günlər keçir, aylar ötürdü. O isə tək tənha həyatına davam edirdi.
Son zamanlar qadınlara münasibəti də dəyişmişdi. Hesab edirdi ki, indi əvvəlki sadiq, etibarlı qadınlar yoxdur və yəqin ki, bundan sonra olmayacaq. Bəlkə də, bu illər ərzində qarşısına bir etibarlı, qayğıkeş qadın çıxsaydı onunla evlənməyə razı olardı. O axşam televizorda film izləyirdi. Filmin əvvəli maraqsız olsa da, bir məqamı diqqətini çəkdi. O, gülümsəyərək televizora bir qədər yaxın oturdu və gözünü ekrana zilləyib nə baş verəcəyini maraqla gözlədi.
Diqqətini çəkən məqam o idi ki, filmin əsas qəhrəmanı şam yeməyi yemək üçün restorana gəlir və qərara alır ki, birinci içəri girən tək qadına yaxınlaşıb ona evlilik təklif etsin. Belə də edir, həmin qadın da heç düşünmədən təklifi qəbul edir.
“Çox qəribədir! Bəlkə, mən də belə bir qeyri-adi xəyalla kiminləsə evlənim? Məsələn: qapımın zəngini nə vaxtsa tək qadın çalsa, ona evlilik təklif edim…” – deyə düşündü və özü öz düşüncəsinə güldü. Elə bu vaxt qapının zənginin səsi gəldi. O, qapıya yaxınlaşıb soruşmadan açdı. Qarşısında təxminən 50-55 yaşında nurani bir xanımı görüb çox təəccübləndi.
– Axşamınız xeyir. Mən sizin təzə qonşunuzam, – deyə qadın dilləndi.
– Axşamınız xeyir. Çox gözəl!
– Sizdən bizə su sızır
– Bizdən?
– Bəli.
– Ola bilməz! Mən bu yaxınlarda təmir etmişəm və …
– Bəlkə təsadüfən suyu …
Bu sözləri eşitdikdə o, qadının sözünü yarımçıq qoyub vanna otağına qaçdı. Bayaqdan suyu açıq qoyub film izlədiyi yadına düşdü. Yaranmış vəziyyətdə həqiqətən su qonşunun tavanına sıza bilərdi. O, suyu bağlayıb yenidən qapının kandarında dayanan qadına yaxınlaşdı.
– Bağışlayın. Haqlısınız, üzürlü sayın, suyu bağlamağı unutmuşam. Əgər təmir lazım olsa bütün xərcləri mən ödəyəcəyimə söz verirəm. Xahiş edirəm, bağışlayın.
– Eybi yox, olur. Qonşuluğu dava ilə başlamaq istəməzdim. Həm də su aydınlıqdır deyirlər, – deyə qadın gülümsədi.
– Bəli. Elə deyirlər. Bəlkə gələsiz içəri. Lütfən, gəlin, buyurun… – deyə kişi qadını evə dəvət etdi. Qadın bir qədər tərəddüddən sonra içəri addımladı.
– Mən bu binada heç kimi tanımıram, – deyib divanda əyləşdi, qeyri-ixtiyari gözü televizora sataşdı.
– Siz də bu filmə baxırsız? – deyə soruşdu.
– Bəli maraqlı gəldi mənə.
– Ehh, Avropa, Avropa! Bunlarda hər şey asan həll olunur.
– Bəli. Ancaq bizlərə qəribə gələr belə şeylər.
– Əslində azad düşüncəli insanları sevirəm, – deyə qadın söhbəti davam etdi.
– Doğrudan?
– Əlbəttə!
– Məsələn sizə qəfildən tanımadığınız bir adam evlilik təklif etsə, ilk görüşdən qəbul edərdiz?
Qadın bir qədər tutulsa da, gülümsədi.
– Baxır təklif edənə.
– Maraqlı qadınsınız. Onda açıq deyim. Bayaq bu filmə baxanda düşündüm ki, qapımın zəngini ilk çalan qadın tək olsa, ona evlilik təklif edəcəm.
Qadın bir az da özünü itirərək:
– Əgər ailə vəziyyətiniz imkan verirsə, niyə də yox?
– Siz zarafat edirsiz?
– Yox. Zarafat etmirəm.
– Bəs desəm ki, qapının zəngini siz çaldınız və mən indi sizə evlilik təklif etsəm…
Qadın cəld ayağa qalxdı.
– Mən gedim. Sağ olun.
– Siz allah məni bağışlayın. Lənətə gəlmiş bu film…
– Narahat olmayın, gecəniz xeyrə qalsın, – deyə qadın onun evindən çıxdı, pilləknlərlə qaça-qaça bir mərtəbə aşağıda yerləşən mənzilinə girib qapısını bağladı.
“Gərək belə etməyəydim. Heç yaxşı olmadı. Yazıq qadını lap pis vəziyyətdə qoydum. Bəlkə, onun ailəsi var, əri var? Yox, əri olsaydı gecə vaxtı bizə özü qalxmazdı? Çox ehtimal ki, tək yaşayır. Çox pis oldu. Bəlkə, elə indi gedib üzr istəyim? – deyə düşündü, lakin qərara gəldi ki, sabah tezdən qadının qapısını döyüb ondan üzr istəsin. “Gündüzün şəri gecənin xeyirindən yaxşıdır” – deyə fikirləşib dərmanlarını qəbul etdi və çarpayısına uzanıb yuxuya getdi.
Səhər yenə oynaqlarında sızıltı hiss edirdi. O, astaca yerindən qalxıb pəncərəyə yaxıınlaşdı. Hava o qədər də soyuq deyildi, amma artıq qış qapını kəsmişdi. Evin qarşısındakı marketdə Yeni il bayramına hazırlıq gedirdi. Şüşələrə rəsmlər çəkilir, parıldayan rəngarəng zərlər asılırdı. Şəhər yeni ili qarşılamağa hazırlaşırdı. Nə şəhərin gözəlliyi, nə ətrafda sayrışan lampa işıqları onu sevindirmirdi. Son illər hər şey onunçün o qədər adiləşmişdi ki, onu heç nə təəccübləndirmirdi. İndi onu ancaq dünən gecə xətrinə dəydiyi qadın maraqlandırırdı.
“Yəqin ki, bu qadın mənim qapımı gecə vaxtı təsadüfən döyməyib. Çox ehtimal ki, belədir. Ondan mütləq üzr istəyəcəm. Lap məni evindən qovsa da, onun könlünü almalıyam.” – deyə düşünürdü.
O, hər səhər olduğu kimi bir fincan qəhvə içib evdən çıxdı. İşə gedirdi. Pilləkənləri düşüb həmin qadının mənzilinin qarşısında dayandı. Bir qədər fikirləşdikdən sonra astaca qapını döydü. Qapı dərhal açıdı. Sanki, qadın yatmayıb qapının arxasında onu gözləyirdi.
– Sabahınız xeyir, – deyə salamlaşdı.
– Aqibətiniz xeyir.
– Kimdir gələn? – içəridən kişi səsi eşidildi.
– Qonşudur, – qadın cavab verdi.
– De, gəlsin içəri! – yenə həmin səs eşidildi
– Buyurun. Gəlin içəri! – qadın onu içəri dəvət etdi. O, içəri girdi. Otaqda əlil arabasında oturan adamı görüb bir qədər duruxdu, lakin tez özünü ələ alıb:
– Qonşu, dünən bizdən su sızıb. Gəldim deyim ki, …
– Narahat olmayın. Olan şeydir. Mən dedim axı, gedib narahat etmə qonşunu. Görürsüz də … o, ayaqlarına işarə edib başını buladı. – Qarabağ döyüşlərindən belə qayıtmışam. Mərmi partladı. Ölmədim, amma … Bax 30 ilə yaxındır bu qadın məni beləcə yaşadır. Qoymur ölməyə. Nə qədər dedim, burax məni, get həyatını yaşa, dedi, yox ki, yox.
– Yaxşı, yenə başladın? Şükür Allaha sağ salamatsan. Nə olub ki? Dolanırıq da, – deyə qadın ərinin sözünü kəsdi.
– Oturun çay için bizimlə. Narahat olmayın divardı də, quruyub gedəcək.
– Hə, otur ey, qonşu. Bir də, nə vaxt su sızacaq ki, siz bizə gələsiniz, – deyə kişi də qonşunu süfrəyə dəvət etdi.
– Yox. Bağışlayın. İşə gedirəm, gecikirəm. Bir gün mütləq gələrəm. İstədi desin ki, siz də bizə gəlin, ancaq iki ayağından əlil insana gəlin deyə bilmədi. Sağollaşıb getdi… Yol boyu ağlında dünən filmi izləyərkən qonşu qadının “Eh Avropa, Avropa! Bunlarda hər şey asan həll olunur” dediyini xatrlayır və bir fikri ürəyində dəfələrlə təkrar edirdi: “Bu qadından üzr istəmək yox, onun qarşısında baş əymək, bəlkə də, diz çökmək lazım idi. Demək, hələ də belə qadınlar var…”
Xaliq Timur oğlu Məmmədov 13 aprel 1964-cü ildə Gədəbəy rayonu, Çayrəsullu kəndində anadan olub. Hazırda Rusiya Federasiyası, Krasnoyarsk şəhərində yaşayır.
Rusiya Yazıçılar Birliyinin üzvüdür.
AİDƏ
1
May ayı gələndə kəndə, sanki, vəlvələ düşürdü: yaylaqlara köçmək vaxtı yetib. Kolxozun sahələri “qoruq” elan olunurdu. Bu o demək idi ki, “filan gündən, filan tarixdən şəxsi həyətlərə məxsus mal-qara, qoyun-quzu nəzarət altında olmalıdırlar”. Əgər, kiminsə inəyi, danası kolxozun qoruq elan olunan sahəsinə girsə üç manat, qoyun-quzu bir manat cərimə olunurdu.
Hər bölgənin öz briqadiri düşürdü yollara, hamını xəbərdarlıq edirdi:
-Filan gündən dağa köç başlayır. Hazır olun!
Hamı mal-qarasını yaylağa çıxarmalıydı. Əsasən, nənələr-babalar köçərdilər. Kimin nənə-babası yoxuydusa, gərək mal-qarasını qoşaydılar kimlərəsə. Adətən, çətinlik çəkən olmurdu. Bərk axtarış edən olsaydı, kənd-kəsək hamısı kökdən bir-birinə qohum çıxacaqdı. Ona görə də, mal-qarası kənddə sahibsiz qalan olmurdu.
Bizdə isə lap asan idi. Gözümü açandan rəhmətlik babam ferma müdiri olub. Rəhmətlik nənəm də yanında, ömür-günü yaylaqlarda, ya da qış otlaqları sayılan örüşlərdə keçib. Qış otlaqları bizim kolxoz üçün Kür çayının sağ sahillərində, “Ceyrancöl” deyilən ərazidə ayrılmışdı. Babamın hər mövsümün sonunda evdə olduğu vaxtlar mənə nağıl kimi danışdığı əhvalatlarda tez-tez, “Girzan”, “Qışlaq” kimi adlar eşidərdim.
Ona görə də, dediyim kimi, bizdə mal-qaramızın yaylağa aparılması heç bir sual doğurmurdu. Kolxozun fermasına müdirlik edən babam hayımıza çatardı. Kolxozun köçü yaylaqlara gedəndə bizim heyvanları da qoşub aparardı. Heyvanlar dəstələnərdi, kolxoz köç aparmağa bir-iki yük maşını ayırardı. Nənə-babalar yaylaq dəm-dəsgahlarını yükləyərdilər kolxozun maşınlarına, düşərdilər yola.
May ayından payızın ortalarınadək Keçəl Dağının yamacları binələrin çadırları ilə bəzənərdi. Dərslər qurtarantək mən də olardım yaylaqlı.
Əsas yaylaq yerimiz indi sahibsiz qalan Əvəlikli və Mahmudlu yaylağının yuxarı “döşü”, düz ermənilərin sərhədi idi. Vəzifəm nənəmin ocaqda köz altında bişirdiyi “kömbəni” qaymaqla-yağla yeyib gəzmək, həm də buzovlara nəzarət etmək idi. Düz zirvədə, erməni sərhədinə yüz-iki yüz metr qalmış Soyuqdərə deyilən yer vardı. Gün qızanda qaçardım ora, qar yeməyə. Avqust ayında da qar olardı orada. Üstünün tozunu silərdim, ovuclayıb ləzzətlə təbii dondurmanı yeyərdim. Orada hərdən erməniyə rast gəlmək olardı. Hərdən soruşardılar, “hansı köçdənsən?” Heç vaxt onlardan qorxmazdım, diri cavab verərdim.
Palıdlı, İsə bulağı, Soyuqdərə, Köç yeri, Mahmudlu, Bərə – uşaqlıq dünyamın, nənəli-babalı xoşbəxtliyin şirin xatirəsi, ermənilərə qalmış xatirəsi…
2
Qonşu kəndin köçü üzbəüz dağın əks döşündə yerləşirdi. İri malları həmişə nəzarət altında otarırdılar. Amma buzovlarımız çox vaxt özbaşına buraxılmış olduqları üçün, bəzən, dağın döşünü aşıb keçərdilər qonşu kəndlərin binələrinin örüşlərinə.
Günlərin birində itmiş buzovu gəzəndə həmin dağın yamacında, “Qayalıq” deyilən bir yerdə çiyələk yığan bir qıza rast gəldim. İlk baxışdan, mənimlə yaşıd görünürdü. Bir-iki həftə dostluğumuzdan sonra bildim ki, məndən bir yaş kiçikdir.
-Olar, mən də yığım çiyələk? – dedim.
-Mənim deyil ki, bu dağ! – cavabını erdi. – Ürəyin nə qədər istəyir, yığ
Soruşdum, Aidə idi adı. Çiyinləri bərabərində kəsilmiş gözəl sarışın saçları vardı. Gözəl üzü sanki, ay parçası idi. Özümü saxlaya bilməyib:
-Sən necə gözəlsən, Aidə! – dedim.
-Bilirəm, hamı deyir mənə bu sözləri! – nazla cavab verdi.
Yığdığımız çiyələyi bir yerdə yedik. Xeyli oturduq, ayrılanda sabah görüşməyi şərtləşdik. “Bizim çadır odur ey, filanıncı. Bax bu qayanın yuxarısından məni səslə, nə vaxt gəlsən. Gələcəm”.
Səhərisi gün Qayalığa gələndə gözümə görünən çiçəklərdən bir dəstə topladım. Haradan bilirdim ki, vurulduğun qıza gül bağışlamaq lazımdır, bilmirəm. Yəqin, oxuduğum kitabçalardan… Aidə gül dəstəsinə sevindi, alıb iyləyərək:
-Atam anama hərdən gül bağışlayır, anam çox sevinir belə olanda, – dedi.
O gündən yaylaq həyatım şirin duyğulu, şirin-şəkər arzulu bir dövrə çevrildi. Əgər nənəmin – babamın qadağası olmasaydı, gecələri də oturardım Aidə ilə Qayalıqda. Aidə özü də etiraz etməzdi, belə imkanımız olsaydı. Amma Aidənin də nənəsi vardı, gecikəndə Aidədən sorğu edirdi.
Artıq, onların şəhərdə yaşadıqlarını bilirdim. Atasının böyük vəzifədə işlədiyini dedi. “Hər gün papamı işə maşınla aparıb gətirirlər!” – dedi Aidə qürurla.
Aidə ilə tanışlığımın ikinci həftəsində nənəmdən: “Nənə, uşaq üçün elçi getmək olarmı?” -soruşdum. “Bıy, sənə qurban olum! Evlənməkmi istəyirsən?” – öpdü nənəm məni. “Yox, nişanlanardım ki, heç kim məndən almasın Aidəni!” “Əgər, sən Aidənin xoşuna gəlirsənsə, narahat olma. Heç kim sizi ayıra bilməz!” – dedi nənəm.
Nənəmin sözlərini Aidəyə çatdırdım. Həmin gün, ilk dəfə dilimizə söz gəldi: “səni sevirəm!” ifadəsi. Mənasını başa düşürdükmü bu ifadənin, sevməyin – oğlan-qız sevgisinin nə olduğunu anlaya bilirdikmi o günləri? Əlbəttə, yox, uşaqlıq ağılı, düşüncəsi.
Nənələrimiz ləzzətli nə hazırlasaydılar, hökmən bir-birimizə pay gətirərdik. Bir dəfə isə, Aidəylə görüşə xüsusi hədiyyə ilə getmək istədim.
Soyuqdərəyə qalxdım. Çoxdan idi buraya qalxmırdım, Aidə ilə tanış olandan. Papağımı soyuq və təmiz qarla doldurdum. Aidəmə verəcəkdim təmiz qarı. Mən Qayalığa gəlib çıxanacan qar yoxa çıxdı, əridi. Qayanın başından səslədim Aidəni. İkicə dəfə “Aidə!” deyən tək çıxdı bayıra. On dəqiqəyə yanımdaydı. Gün əyilənəcən bir yerdə olduq.
-Tezdən oyana bilərsən?” – soruşdum.
-Sənə lazımsa, oyanaram! Nə olub?
-Sənə təmiz qar gətirəcəm. Günorta o dağdan bu dağa gələnəcən qar əriyir. – Papağımı göstərdim. – Səhərlər bir elə isti olmur.
Səhərisi tezdən durub qalxdım zirvəyə. Soyuq qarı papağıma yığıb götürüldüm üzü aşağı. Elə o dəqiqə də ayağım dolaşıb yıxıldım. Kəllə-mayallaq getsəm də, papağı elə sıxmışdım ki, qar yerə dağılmadı. Zirvədən ətəyə, ətəkdən başqa dağın zirvəsinə çıxanacan qar …əridi! Aidəmlə görüşə hədiyyəsiz gəldim! Bərk dilxor olmuşdum. Aidə qəşəng əlləri ilə əllərimi tutaraq incə səslə:
-Alınmır, alınmasın. Canın sağ olsun! – dedi. – Bikef olma, biz ki, bir yerdəyik!
Bir neçə gün belə keçdi. Artıq, avqustun ortaları olardı. İki ay idi Aidə ilə tanışlığım. İlahi, necə də tez keçərmiş günlər! Hələ də Aidəyə qar çatdırmağı unuda bilmirdim. Axşamların birində dərdimi nənəmə söylədim. “Canım canına qurban, ay balam!” – dedi nənəm. Səhər duranda nənəm mənə bir 4-5 litrlik bidon(qab) və bir dəsmal verdi. “Şahzadə balam, igid balam! Qabı doldur qarla. Bu dəsmalı da yaxşıca bürü qaba, apar sevgilinə!” Elə də etdim. Qarla dolu bidon əlimdə Qayalığa çatdım! Nə qədər sevinirdim! Qalxdım adət etdiyimiz qayanın başına: “Aidə! Aidə!” – səslədim sevinclə. Aidə çıxmadı bayıra. Handan-hana nənəsi çıxıb cavab verdi: “Yorma özünü, bala, sakitləş, və çıx get! Aidə getdi şəhərə, evlərinə! Atası apardı”. “Necə evlərinə, bəs mənə demədi!” “Get, bala, gələn il görüşərsiniz!” Yastı daşın üstündə həmişəki yerimizdə oturdum, nə qədər – bilmirəm. Dünyamı itirmişdim! Məni boşluq əhatəsinə almışdı…
Qarı yeyə bilməzdim, Aidəm üçün gətirmişdim. Atmağa da əlim gəlmirdi. Həmişə yan-yana oturduğumuz Yastı daşın arxasından qayanın altını eşdim. Çiçəklərdən yığıb döşəkcə düzəltdim. Qarı ehtiyatla boşaltdım çiçəklərin üstünə. Yenidən çiçək yığıb qarın üstünü bağladım. Daha sonra isə bir qaya parçasını sürüyüb saldım yuvanın ağzına. Niyə belə etdim, bilmirəm. Yəqin, ümid edirdim ki, qarı saxlayacam gələn iləcən. Ya da, sevgimin, uşaqlıq məhəbbətimin nişanəsini əbədiləşdirmək istəyirdim, bilmirəm.
DUZ YÜKÜ Keçmişdə çox mal-qarası, qoyun sürüsü olan adamlara, “gəllədar” deyirdilər.Yaz gələndə bu gəllədarlar öz sürülərini yaylaqlara aparardılar.Hər kəsin də öz yaylaq yeri vardı. Qurban kişi də kəndin varlı insanlarından biri idi.Onun yaylaq yeri Kirs dağındaydı.O, bu il də sürüsünü, naxırını Kirsdə saxlayırdı.Yaylaqda saxlanan heyvanlara 10-15 gündən bir duz verilir. O zaman duz dəvə ilə, atla, ulaqla,öküzlə daşınırdı.Qurban kişi hər dəfə bir at yükü duz gətirəndə iki dəfə əzib verməyə bəs edirdi. Duz ehtiyatı qurtardığından Qurban kişi atını minib Qalaya (o zaman Şuşaya el arasında “Qa-la” deyirdilər) gedir.Mağazada duz az olduğuna görə apardığı qavqacağın (xurcundan xeyli bö-yük yük daşımaq üçün toxunmuş əşya) bir gözü dolur, biri boş qalır.Kişi yükü tarazlamaqdan ötəri boş qalan tərəfə daş yığır.Həmişəki kimi yükün ağır olduğunu nəzərə alaraq, adəti üzrə atı yedəyində aparır.Yolda ona bir oğlan rast gəlir.Onlar salamlaşandan sonra (kənd adamları tanıdı-tanımadı salamlaşmamış keçmirlər) oğlan soruşur: -Dayı apardığın nədi? -Duzdu, ay bala.-Kişi dilxor halda dillənir. Oğlan baxır ki, kişi qəmgindi.Ona görə deyir: -Dayı, deyəsən yorulmusan? -Ay bala, həm yorulmuşam, həm də dilxoram. -Niyə? –Oğlan özündən asılı olmayaraq maraqlandı. -Oğul, həmişə gedib bu qavqacağı doldurub gətirərdim.İndi duz az olduğuna görə qavqacağın bir gözü doldu, o biri gözü boş qalmasın deyə daş yığdım. -Onda gətir daşı boşaldaq, duzu iki yerə bölək.Atın yükü yüngülləşsin, sən də min ki, yorulma. -Ay bala, yəni belə olar? –Kişi təəccübləndi. Oğlan tez atın yükün açır.Daşı boşaldır.Duzu iki yerə bölüb ata yükləyir.Kişiyə deyir: -Dayı, gəl atı min, rahat sür getsin, yorulma. Qurban kişi atına minib xeyli gedəndən sonra fikirləşdi ki, belə ağıl sahibi olan oğlanın adın soruşmadım.Onunla əməlli tanış olmadım.Tez atın başını döndərib geri qayıtdı.Oğlanı çağırıb saxladı: -Ay bala, heç səndən soruşmadım adın nədi, kimlərdənsən, varından, dövlətindən nəyin var? -Dayı, var-dövlətim nə gəzir? Kasıb adamam, başımı güclə dolandırıram. -Bu ağılın sahibisən, bəs niyə belə kasıbsan? -Ay dayı, var-dövləti də verən Allahdı, ağılı da.İndi sənə Allah var-dövlət verib, mənə də ağıl. -Elə bildim sənin kimi ağıl sahibi olan adamın yaxşı sərvəti var.Səninlə dost olmaq istəyirdim. Bir halda ki, sənin heç bir dövlətin yoxdu, heç ağlın da mənə gərək deyil. Qurban kişi atdan düşüb oğlana dedi: -Oğul, gəl yükü aç! Yerə tökdüyün daşları qaytar yerinə. Oğlan nə qədər çalışdı ki, kişi atını minib getsin, mümkün olmadı.Əlacsız qalıb yükü açıb daş-ları yerinə qoydu.Sonra yükü bərkidib atı kişiyə verdi.Qurban kişi atını yedəyinə alıb çəkə-çəkə yoluna davam etdi.Oğlan sərvəti ağıldan üstün tutan kişinin arxasınca baxa-baxa qaldı.
QARA PIŞIK Bu gün qarşımdan qara pişik keçdi.Qədim inanclara görə, qarşıdan qara pişik keçməsi pis əla-mətlərdən sayılır.Həmin gün uğursuz hesab olunur.Odur ki, mən bu günü sönamaq qərarına gəl- dim. Qızmar yay günü idi.Bir tərəfdən yayın, bir tərəfdən də atılan mərmilərin, güllələrin ətrafa ya-yılan istisi.Bu istilər cəbhə bölgələrində yaşayan əhalini sıxdıqca-sıxırdı.Hər yay yaylaqlara qal- xan tərəkəmənin də yolu bağlanmışdı.İndi onlar da bu istilərdə bişirdilər. Hərbi maşınların, hərbi texnikanın buraxdığı zəhərli qazlar, qaldırdıqları toz dumanı burada yaşayan insanlara ağır zərbə vursa da, heç kim bunun fərqinə varmırdı.Həmişə güi-çiçək ətrinə bürünən havadan, indi barıt iyi gəlirdi.5 ildi ağır müharibə şəraitində yaşayan insanlar buna adət ediblər.Başlarına yağış kimi mərmilər, güllələr yağan əhali bu həyat tərzində yaşamağa bir daha alışmışdı. * * * Biz Mərzili kəndini müvəqqəti tərk edib (orada hərbi əməliyyat getdiyinə görə), Çəmənli kən- dində məskunlaşmışdıq.Çəmənli kəndi o zaman cəbhədən 15-20 km aralı olsa da,atılan mərmilə- rin səsi, avtomatların, pulemyotların şaqqıltısı açıq eşidilirdi. Mən hər səhər Çəmənlidən işə gedirdim.Bu səhər də, adətim üzrə, Ağdam rayonunun X.Natə-van adına sovxozunun qarajındakı iş yerimə tələsirdim.Evdən çıxanda qarşımdan qara pişik keç- di.Buna baxmayaraq, yoluma davam elədim (qədim inanclara görə,qarşıdan qara pişik keçəndə gərək geri qayıdasan). Ağdam şəhərinə Uşaq Xəstəxanası tərəfdən daxil olanda əsgərlər maşınımı saxlatdılar.Məni saxlayanlar cəbhədən geriyə çəkilən əsgərlər idi.Ermənilərlə üz-üzə döyüşüb şəhəri müdafiə edən əsgərlərə kömək etmək əvəzinə, onlar geri çəkilirdilər.Onların haradan cəbhəyə gəldikləri ilə maraqlandım. Mənə məlum oldu ki, onları haradansa cəbhəyə məcbur tutub gətiriblər.Yenə sağ olsunlar, xəbərdarlıq etdilər ki, ermənilər şəhərə Əhmədavar tərəfdən daxil olublar.Buna baxmayaraq, Uşaq Xəstəxanasının yanındakı kanalüstü yolla iş yerimə getdim.Məndən bir az sonra sürücü Nuru kişi yanacaq daşıyan maşınla oraya gəldi. * * * Şiddətli döyüş gedirdi.Topların, tankların, BMP-lərin.. mərmiləri yeri lərzəyə gətirirdi.Pulem-yotların, avtomatların şaqqıltısı dayanmaq bilmirdi.Bu döyüş başqa günlərdəki döyüşlərdən fərq-li idi.Dinc əhali maşınlarla, piyada qaçhaqaçdaydılar.Onlar canlarını xilas etməyə çalışırdılar.Çı-ğırtıdan, bağırtıdan qulaq tutulurdu.Hamı çaşqınlıq içindəydi.Heç kim Ağdam kimi şəhərə ermə- nilərin daxil olmasına inana bilmirdi.Axı Ağdamın adın eşidəndə ermənilər tir-tir əsirdilər. Ağdam şəhəri hələ belə narahat gün yaşamamışdı.Həmin gün indi də yadımdan çıxmır.Hər ya-dıma düşəndə də əsəblərim gərginləşir. Bizim yanımızdan Dəyirman Kombinatı açıq görünürdü.Yanacaq götürmək istəyəndə düşmən tankları Dəyirman Kombinatı tərəfdən çıxdılar.Yanacaq götürəsi olmadıq. -Nuru dayı, maşını sür gedək, -dedim. Nuru kişi maşını sürüb ordan uzaqlaşdı.Mənim idarə etdiyim “Moskviç-412” işə düşmədi.Dar ayaqda tərsliyi tutmuşdu.Tanklar pulemyotlardan atəş aça-aça yaxınlaşırdılar.Güllələr ətrafıma yağış kimi yağırdı.Aşkar Allah məni qoruyurdu.Mən axırıncı dəfə Seyid Lazım ağanın cəddini çağırıb maşını işə salmaq üçün açarı açdım.Bu dəfə də mühərrik işə düşməsə, maşını orada qo- yub piyada qaçmaq fikrindəydim.Axır ki, mühərrik işə düşdü (Allah məni darda qoymadı).Maşın işə düşən kimi sürüb oradan uzaqlaşdım. Dəmir yolun keçib Sarcalı kəndinə tərəf üz tutdum.Sarcalı kəndinin qədim bağına çatanda gör- düm ki, Nuru kişi məni orada gözləyir.O, məni görüb çox sevindi.Dedi ki, “sənin sağ-salamat gəlməyinə Seyid Lazım ağaya nəzir demişəm.Sənə bir qəza üz versəydi, uşaqlarına nə cavab ve-rəcydim?” Mən həmin gün atəş altından salamat çıxsam da, nə qədər əsgərlərimizdən, dic əhalidən şəhid oldular, yaralandılar, əsir düşdülər.Ağdam kimi şəhərimiz dağıldı, işğal oldu.Nə qədər kəndimiz od tutub yandı, işğalçıların tapdaqları altında qaldılar… Allah sənə lənət eləsin, qara pişik! Sən mənim qarşımdan keçəndən didərgin düşmüşük, doğ-ma yurd yerimizə həsrət qalmışıq.Ermənilər və ermənipərəstlər torpaqlarımıza, insanlarımıza qə-nim kəsildilər.Başqa vaxtı ağdamlıların qorxusundan siçan deşiyinə girməyə hazır olan ermənilər “böyük xaç qardaşlarının” hesabına bizə meydan oxuyurlar.Arxalarında duran imperiya cəlladla-rı onları üstümüzə qısqırırlar. * * * Ay qara pişik, həmin vaxtı mən də tərslik elədim.Mənim də günahım var.Sən mənim qarşım- dan keçəndə geri qayıtsaydım, bəlkə də başımıza bu bəlalar gəlməzdi.Allah mənim tamahımı kəssin.İndi “Əli aşından da olmuşam, Vəli aşından da…” Bu vəzifə, var-dövlət hərisliyi ( yəni tamahımız) torpaqlarımızın həmişə güdaza güdaza get-məyinə səbəb oldu.Hər il 23 iyul gələndə lənətləmə qara pişik gəlib durur gözlərimin qarşısında. Ay qara pişiklər, Allah sizə lənət eləsin, bəduğudsunuz! Elə bu ermənilər də sizə oxşayırlar.İn-di özümə söz vermişəm, qədim inanclara inamsız olmayacağam.Bir də qarşımdan qara pişik keç-sə, geri qayıdacağam.Daha gec olsa da…
AĞ DƏMİR Çoxdan DAM (Dövlət Avtomobil Müfəttişliyi) –də işləməyinə baxmayaraq Alının rütbəsi hə-lə də leytenant idi.Ha çalışsa da, əlinə bir “yağlı tikə” düşmədi ki, verə rəisə həm rütbəsi qalxa, həm də vəzifəsi. O, bu səhər də “ya Allah” deyib evdən çıxdı.Bu gün də gedib iş cədvəlinə qol çəkdi.Rəisdən tapşırığını alıb, xidməti maşınını minərək ona təyin olan sahəyə yollandı.Onun cavabde olduğu sahə rayon mərkəzindən 15 km aralı idı. Alı çox da qəddar deyildi.Sürücülər onunla tez razılığa gəlirdilər.Bəzən cəriməni çöldən-çölə ödəyirdilər.Bəzən də yüngül cərimə yazdırıb ona əlavə “hörmət” edirdilər.Bu da hər iki tərəfin xeyrinə olurdu.Bir sözlə, sürücülər onu, o, da sürücüləri başa düşürdü.Ona görə də “gündəliyi” pis olmurdu. Bu ərazidəki sürücülər Alını yaxşı tanıyırdılar.Oğurluq malları olan kimi “koxanı gör, kəndi bas” məsəlindən istifadə edib “işlərini” görürdülər.Elə sürücülər vardı ki, vəzifəsinə görə onula qohum da olmuşdular. Artıq axşamçağı idi.Alı xidməti maşınını minib getmək istəyirdi.Bu zaman Bakı tərəfdən ağır-ağır gələn bir “Zil” markalı maşın onun diqqətini cəlb etdi.O, dayanıb maşını gözlədi.Maşın ona çatanda Alı əlindəki “ala” cubuğu ilə sürücüyə dayanmaq işarəsi verdi.Sürücü onu 5-6 m keçən-dən sonra saxladı. Sürücü kabinədən enib ona tərəf gəldi.O, bu sürücünü və maşını birinci dəfə idi görürdü.Sürü-cü ona çatıb ədıb-ərkanla salam verdi: -Axşamın xeyir, “nəçənnik” (rəis)! –O zaman bütün sürücülər DAM –in hər bir işçisinə vəzi-fəsindən, rütbəsindən asılı olmayaraq “rəis” deyirdilər. -Aqibətin xeyir! Maşında apardığın nədi? Zəhmət olmasa özünün və apardığın yükün sənəd-lərini ver! –Alı da onunla rəsmi danışdı. -“Rəis”, sənədləri neynirsən? Al bunu, icazə ver gedim. –Sürücü ona 25-lik əskinas uzadır. -Maşındakı nədi? –Alı sürücüdən bir də soruşur. -“Rəis”, maşında bir az dəmir var.Al bu pulu, məni burax gedim. –Sürücü əlindəki pulun üs-tünə birin də əlavə edib 50 manatı ona tərəf tutur. -Hələ bir maşına baxım görüm nə var, nə yox. Alı aramla maşına yaxınlaşdı.Maşının bortu hündür olduğundan o, çətinliklə də olsa, qalxıb maşına baxdı.Sanki gözlərinə işıq gəldi.Alının əlinə “yağlı tikə” düşmüşdü.O, özündən dazı hal-da maşınsan endi.Üzünü sürücüyə tutub əda ilə dedi: -Ə, sən nə danışırsan? Maşının içi dolu ağ dəmirdi (paslanmasın deyə üzünə sink qatı çəkilən list dəmirə el arasıda “ağ dəmir” və ya “sinkovı” dəmir deyirdilər),heç sənədi də yoxdu, sən də mənə 50 manat verirsən? Bu həm də “kandiravat” (satışı qadağan olunmuş demək istəyirdi) maldı.Maşını mütləq şöbəyə aparmalıyam. -“Rəis”, 300 manat verirəm, ora aparma. –Sürücü 300 manatı cibindən çıxarıb ona təklif etdi. -Yoox, mən səni belə buraxa bilmərəm.Maşın yüklə birlikdə şöbəyə getməlidi. Oğlan məbləği qaldırdıqca, Alı “maşın şöbəyə getməlidi” deyib durmuşdu.Sürücü hesabı on min manata çatdırsa da, o, razılaşmadı.Onun tərsliyi tutmuşdu. -Otur maşına, sür arxamca! Oğlan əlacsız qalıb maşına oturdu və onun arxasınca sürdü.Alı maşını yaxınlıqdakı maşın-traktor parkına apardı.O, arabir belə edirdi.Nədənsə maşını birbaşa şöbəyə aparmağa tələsmədi. Onun daxilində bir lovğalıq baş qaldırmışdı.Sanki dünyaya məlum olmayan hansısa bir elmi ix-tira etmişdi. -Maşını içəri sal, özün də səhər saat 9-da gələrsən. Sürücü maşını gözətçi butkasından xeyli aralı, hasarın lap yaxınlığına verib saxladı.Hasarın o biri, çöl tərəfindən yol keçirdi.Qarajın içi qaranlıq idi.Bircə gözətçi duran yerdə zəif işıq yanırdı. Oğlan qarajdan çıxandan sonra Alı darvazanın qıfılına blom vurdu və gözətçiyə tapşırıq verdi: -Səhər açılmamış lap müdirin də gəlsə, mənim adımı ver darvazanı açmasın.Əgər darvazanı açıb bu maşını buraxsan, cinayətə cəlb olunacaqsan.İşdi, əgər təcili nəysə baş versə, mənə bu nömrəyə zəng edərsən.-O, evinin telefon nömrəsini bir kağıza yazıb gözətçiyə verdi. -“Baş üstə”! –Gözətçi bir qıfıl da gətirib əl qapısına vurdu. Alı sürücüdən hara gedəcəyini soruşmadan maşınına minib getdi.Sürücü oradan gəlib şəhərə gedən yola çıxdı.Boş gələn bir taksini saxlatdırıb onunla şəhərə gəldi.Şəhərdə bu taksidən düşüb başqa bir taksiyə, -məni ağır yük qaldıran avtokranı olan bir qaraja apar! –dedi.Taksi sürücüsü onu bir qaraja apardı.O, düşüb gözətçidən avtokranin sahibinin ünvanını aldı.Həm də gözətçi ilə razılığa gəldi.Həmin taksi ilə gedib avtokran sürücüsünü gətirdi.50 manat verib taksi sürücüsünü yola saldı. Oğlan avtokran sürücüsü ilə razılığa gələndən sonra gözətçiyə dedi: -Bu maşının qarajdan çıxmağın heç kim bilməməlidi! * * * Gecə yarıdan keçmişdi. Hər tərəfdə sakitlik hökm sürürdü.Bir qurbağaların quruldaması, bir də həzin əsən küləyin yırğaladığı ağacların yarpaqlarının xışıltısı eşidilirdi.Mürgülədiyini görən gö-zətçi yuxusunu dağıtmaq üçün gedib bura salınmış yük maşınına baxıb gəldi. O, heç bir təhlükə-nin olmadığına arxayınlaşdı.Ancaq az keçmiş necə yuxuya getməyindən xəbəri olmadı. Sürücü kranı hasarın yanında saxlayan kimi işıqlarını söndürdü.Oğlan cəld kabinədən çıxaraq kranın üstündən öz maşınının yük yerinə tullandı.Kran sürücüsü tez kranın qaldırıcısını işə salıb hasarın o biri tətəfinə keçirdi.Oğlan qarmaqları maşının dörd yerinə bərkitdi.Onlar maşını qaldı-rıb qoydular hasarın çöl tərəfinə.Oğlan qarmaqları maşından çıxaran kimi kran sürücüsü trosu yığdı.Hər iki maşın gecənin qaranlığında yoxa çıxdılar. Onlar qorxulu-qorxulu elə işlədilər ki, arxayınçılıq zamanı heç belə alınmazdı.Oğlan kranı gö- zətçiyə söz verdiyi vaxtdan tez gətirib qaraja qoydu.O, gözətçinin pulunu verib, kran sürücüsünü evinə apardı.Oğlan sürücünü evində düşürəndın sonra gedib yükünü apardığı yerə boşaldaraq sə-hər açılmamış şəhərdən çıxdı. Alı xidməti maşınını öz qarajlarında qoyub arxayın evinə getdi.O, özünə gör nə qədər arxayın olmuşdu ki, nə maşının nömrəsini götürmüşdü, nə də sürücüdən maşının açarını almışdı.Evdən rəisə zəng vurdu: -Rəis, əlimə bir “yağlı tikə” düşüb. Zil maşın dolu ağ dəmir tutmuşam. -Bəs neylədin? –Rəis tez soruşdu. -Aparıb salmışam kolxozun qarajına, darvazanı da blomlamışam.Səhər tapşırıq verərsiniz ge-dib bir nəfərlə gətirərik. Rəis,-lap yaxşı,-deyəndən sonra Alı dəstəyi yerinə qoydu.O, öz-özünə fikirləşdi ki, bir maşın ağ dəmir tutmaq zarafat iş deyil.Hələ bunu kim verib, hardan çıxıb, nə bilim nə,nə… axırda da sürücünün özü.Əgər sürücünün özü on min manat verirsə, deməli burda hesab lap böyükdü.Həm vəzifəm artar, həm də rütbəm… Bu xəyallarla Alı necə yuxuya getdisə, bir də saatın səhər zənginə oyandı.Alı şöbəyə çatdı ki, axtarışın rəisi onu gözləyir.Onlar qaraja yollandılar.Onlar kolxozun maşın-traktor parkına girən-də gözətçini təşviş içində gördülər.Gözətçi dedi: -“Rəis”, maşın yoxdu. -Ə, sən nə danışırsan, necə yəni maşın yoxdu? Alı tez maşın dayanan yerə getdi.Maşın həqiqətən orada yox idi.Heç elə bil burada maşın da-yanmamışdı.Gözətçini yanına çağırdı: -Maşını kim aparıb? Düzünü boynuna al, yoxsa… –Alı milis işçisi kimi gözətçiyə öz hökmünü göstərmək istədi. -“Rəis”,inanmırsan? Get darvazaya vurduğun bloma bax. Gözətçi özü də bu işə mat qalmışdı.Darvaza açılmayıb, başqa yol yox, maşın da gedib.Bu ma-şını cin apardı, şeytan apardı? Alı gedib darvazaya baxdı.Vurduğu blom yerindəydi.Hirsindən dartıb blomu qırdı.Onlar əlləri ətəklərindən uzun geri qayıtdılar. Vəzifə, rütbə əvəzinə rəis əsəbindən Alıya şiddətli töhmət verdi.
