Anarın “Qatardan qalan adam” hekayəsinin fəlsəfəsi
“Həyat insan şüurunda kök salmış bir aldatmacadan başqa bir şey deyildir. O, bizə nəsə vəd etdiyində yerinə yetirməz. Yetirsə də, bizdən də nəsə alacağı üçündür. İnsan necə inanmışdır belə bir həyata?” –deyirdi Artur Şopenhauer. Anarın “Qatardan qalan adam” hekayəsinin də bu fəlsəfənin üzərində qurulduğunu düşünürəm. Hekayədə qatar ömürü təmsil edir. Baş qəhrəman sanki yaşamının sonuna gəldiyini şüuraltı olaraq hiss edir. O, ölümü addım-addım özünə çəkməklə bərabər, həm də yaşamaq istəyir. Həmin gün baş verən bütün detallar onu getdiyi ömür yolunun sonuna doğru aparmaq üçün planlaşdırılmışdı. Hekayənin əvvəlində qeyd olunur ki, İshaq qatardakı oturaq kupeni təkcə özü üçün almışdı ki, xatirə və arzuları ilə tək qalsın. Yəni, qatarda onun heç bir yoldaşı olmayacaqdı. Əgər olsaydı, daha sonrasında yaşananlar da bəlkə də, başqa cür olacaqdı. İkinci detal isə İshaqın həmişə qolunda gəzdirdiyi “Roleks” bahalı qol saatını bir gün öncə Ədhəm bəyə bağışlamağı idi. Saatın onun qolunda olmamağı qatara gecikərkən tək qaldığı kiçik qəsəbədə taksi ilə gedəcəyi məkana çatmaq üçün müəyyən qədər pul əldə etmə şansından da məhrum olmağı demək idi. Digər bir detal isə Ədhəm bəyin İshaqa siqareti tərgitməyini xahiş etdiyi halda onun buna dözümsüzlüyü idi. İnsan nə qədər zəngin olmasından asılı olmayaraq həyatdan gedərkən özü ilə heç nə apara bilmir. İshaq da bir neçə dəqiqəlik qatardan düşərkən özündən başqa heç nəyini götürə bilməmişdi. Hətta müasir dövrdə demək olar ki, əldən düşməyən cib telefonunu belə qatarda qoymuşdu. Heç yaddaşı da onun köməyinə gəlmir ki, kiminsə mobil nömrəsini xatırlayıb ona kömək etməsi üçün zəng eləsin. O, təkcə ev nömrəsini xatırladı. Amma oraya zəng eləmək mənasız idi. Çünki həyat yoldaşı ilə də ayrılmışdı və evində heç kim yaşamırdı. Müəllif ölümə gedən insanın köməyinə heç kimin gələ bilməyəcəyi düşüncəsinə qapılmışdır. Üstəlik, uğursuz evlilik baş obraza diabet adlı daim nəzarətdə saxlanılmalı olan xəstəlik də qazandırmışdı. Başqa bir detal onun beynəlxalq dil olan ingilis dilini bilməməsi idi. Macarca isə təkcə “Ninç” yəni, demək olar ki, ən neqativ söz olan “yox” kəlməsini bilirdi. Ona yaxınlaşan qadına da bu kəliməni deyərək boş ciblərini göstərdikdən sonra qadın sürətlə ondan uzaqlaşır. Sanki obraz ölümə yaxınlaşarkən insanlar ondan uzaqlaşırdılar. Hekayədə Kamilla həyatı təmsil edir. İshaq başa düşmüşdü ki, Kamillasız yaşaya bilməyəcək. Psixologiyada belə bir nüans var ki, qadınlar aşiq olanda aşiq olduqları adamdan savayı hər şey onların gözündən düşür. Kişilər aşiq olanda isə həyatdakı hər şey onların gözündə yenidən məna qazanır. İshaq da getdiyi yolun o başındakı həyatla- Kamilla ilə qarşılaşacağı anı səbrsizliklə gözləyir, xatirələrin və arzuların əhatəsində özünü xoşbəxt insan hesab edirdi. Qatardan siqaret almaq üçün enən İshaq çevrilib baxanda artıq qatarın yola davam etdiyini görərək onun ardınca qaçsa da çata bilmir. Əli heç yerə çatmayan İshaqı qara və bədbin fikirlər boğmağa başlayır. O xatırlayır ki, çox acdır, iynəsi vaxtında vurulmazsa, komaya düşə bilər, ağzı qurumuşdu, xırda pulu belə qalmamışdı və üstəlik, yaxınlıqda heç bir mağaza da yox idi. Düşünərkən belə neqativ kəlimələrdən istifadə edir: “Ola bilər ki, çıxış yolu tapılsın” əvəzinə “ola bilməz ki, çıxış yolu tapılmasın” deyə qurur cümləsini. İlk baxışda bu çıxış yolu tapmağa fokuslanmış müsbət cümlə kimi görünsə də buradakı inkar şəkilçilər cümləni daha bədbin emosiyalara kökləyir və insan beynini çıxış yolu tapmağa deyil, tapılmamağa vadar edir. İshaq yavaş-yavaş ölümə yaxınlaşdığını hiss etdiyi üçün beyni ona oyunlar oynamağa başlamışdı. Belə ki, o, arxadan ona yaxınlaşıb gözlərini bağlayan qadını bir anda Kamilla kimi təsəvvür edib möcüzə baş verdiyini düşünsə də, gerçəkdə bu tamamilə mümkünsüz idi. Sonra İshaqı həyatın ona hazırladığı sürpriz ölümün peşmanlığı bürüyür. Onun düşüncələrindəki böhranın zirvəsi isə polislər onu ictimai qayda pozuntusuna görə müvəqqəti həbs etdikdən bir qədər sonra baş verir. Problemini polisə heç cür izah edə bilmədiyi üçün divara yaslanıb gözlərini yumur. Elə bu andaca beynində xatirələr, xəyallar, düşüncələr cövlan etməyə başlayır, şüurunu əsir alır. O, xəyalən Bakıda, öz mənzilində idi. Çox xoş bir gün ikən gözlənilmədən şəhər fəlakətin qucağına düşür. Sal bir divar əmələ gəlib binaların üstünə yıxılır, onları alt-üst edir. Bir anda nüvə müharibəsi başlayıb yer kürəsini xarabalığa çevirəcəkdi. İshaq artıq şüuraltı olaraq yaşamdan əlini üzürdü, amma onun nə qədər gözəl olduğunu dərk etdiyi üçün özündən sonra gözəl heç nəyin qalmamasını arzulayırdı. İshaq içdən-içə ölərkən bu gözəl kainatda gözü qalmasın deyə onun xarabalıq olmasını arzu edirdi. O, öz ölümünü qiyamət günü zənn etmək istəyirdi. “Deməli, dünyanın sonu belə imiş, qiyamət günü dedikləri buymuş, tək fərd yox, hamılıqla birlikdə əbədi yoxluğa qovuşmaq nə xoş bir hissmiş” deyə düşünən İshaq əbədi bir heçliyə qovuşur… Səhər polislər İshaqı ölü vəziyyətdə tapdıqdan sonra meyiti öz müəyyənləşdirdikləri inanca uyğun krematoridə yandırıb külünü havaya sovurdular. Bir gün öncə həyat üçün tələsən və planlar quran insan indi əbədiyyətə deyil, heçliyə qovuşmuşdu. Sanki, bu dünyada heç var olmayıbmış kimi yoxa çıxmışdı… Müəllif bu əsərin xüsusən də, finalı ilə daxili böhranını və həyatın mənasını sorğulayır. Əgər bir gün öncə var olan bir insan bir gün sonra heç olmamış kimi bir az külə çevrilib havaya sovurula bilirsə, onda var olmanın anlamı nədir? İnsan niyə yaşayır? –kimi suallara cavab axtarışındadır. Yazıçı dində öz əksini tapan gələcəkdəki “Qiyamət günü” qavramını da qəhrəmanın ölən andakı şüur axınında əks etdirərək oxucuya İshaqın bir gündə külə çevrildiyi kimi Dünyanın, kainatın da bir anda yoxa çıxa biləcəyini xatırladır. Bəs onda insanoğlunun bunca çabaları nə üçündür? –sualına zəmin yaradaraq nihilist düşüncələrə də yol açır. İshaq özünü kainatın bir zərrəsi kimi qəbul etməklə bir mənsubiyyət hiss edərək boşluq duyğusundan xilas olub düşüncəsini rahatlığa qovuşdursa da, eyni zamanda, həyatda heç bir şeyin mənası olmadığı fikrini də qəbul edir. Hekayə yazıçının içinə düşdüyü boşluğu, həyatın gözəlliklərinə sahib olsaq da mənasızlıq və kədər duyğusundan xilas ola bilməyəcəyimizi də anlatmaqdadır.
Qəfil hücumla beynimin ən rahat yerlərini işğal edərək cavabları köçgün salıb müvəqqəti yuvalarını əbədi isitdiklərini düşünən vecsiz suallar.
Gün gəlir, beynimdə həll edə bilmədiyim o suallar elə bəsit olur ki, onlara müraciətlə:
-Sən bir sual belə deyilsən artıq. Bambaşqa suallara verilmiş qarşındakından ağılsızlıq uman mənasız bir cavabsan, əsl mövzulardan xilas üçün uydurulmuş bəhanəsən.
Yaradılışın, mövcudluğun, əbədiliyin, həyatın və ölümün, ruhun və bədənin sirrinin bilindiyi bir kainat başımıza gələn ən pis hadisə olardı, yəqin. Əvvəllər həyəcan və səbrsizliklə dinləyəcəyim o qeyri-adi əsrarəngiz “cavab” zamanla böyük bir çıxılmaza çevrilib beynimin kor küçələrinin qaranlığında ölümlə belə xilas ola bilməyəcəyim məngənə kimi sıxardı ömrümün mənasını. Yoxluğun belə sirrini itirdiyi, çıxışı, qurtuluşu, qaçışı olmayan sonsuz bir əzab olardı belə yaşamaq.
Emil Cioran demişkən, istəmədən dünyaya gəldim, istəmədən öləcəm. Biganəlik ən böyük iqtidarı təmin edən son çıxış yoludur.
Düşünməmək, heç nə düşünməmək, beynində uzun-uzadı bir sükut. Pəncərə arxasında küləyin səsi, acıqlı bir kükrəyişlə sahilə gəlib sakitləşərək gedən dalğalar, ən gözəl mənzərəsini batıb gedərkən göstərən günəş, ömrümdən bir parçanı da aparan bitmiş bir gün…
Və yenə də “Dünya” adlı bu möcüzəyə məni kor edən suallar, suallar…
Həmişə istəmişəm ki, həyatımın elə bir çağı gəlib çatsın ki, artıq plansız yaşayım. Hər an, hər saniyə önümü görmədən, başıma nə gələcəyini, bir saat sonra nə edəcəyimi bilmədən. Dil ilə hər gün yenidən qurduğumuz bu aləmdə düşüncələr bir xəyal imiş, ya da xəyallar həqiqət, doğrularsa nağıl imiş. Xülasə, biri varmış, biri yox…
Uşaqkən nənəm hər axşamçağı bizi başına yığıb nağıllar danışardı. Mən orada olan ağlasığmaz əcaib hadisələrə heç təəccüblənməz, belə də olmalı imiş kimi hamısına şübhə etmədən istisnasız inanar, ancaq bütün nağıllardakı birinin var olanda o birinin niyə yoxa çıxdığına təəccüblənməklə qalmayıb həm də üzülərdim. Niyə bütün dünya birinin var, o birinin yox olmağına susur? Kor bir qaranlıqdayıqsa, bu gözlər niyə? Bütün ədalətsizliklərə gözdən pərdə asan səssiz və kar kainatdayıqsa, bu dil, bu sözlər niyə?
Payızın bir şüası var ikən o birinin buludun arxasına gizlənən günəşi, rəngi solmuş taxtalarının biri var olub o biri qırılmış köhnə skamya, arada biri var olub o biri olmayan dişləriylə ağzında nəyisə çeynəyib tənbəlcə uzandığı yerdən parkı seyr edən gözlərindən yorğunluq yağan yaşlı it, çörək qırıntılarının bir yerdə var, bir yerdə yox olan yeri acgözlüklə dimdikləyib ürkəkcə havaya qalxan qayğısız göyərçinlər, ağacın arxasında babasından gizləndiyini düşünən xoşbəxt uşaq, səmada bir-birini qovub yağış yağdırmaq üçün ikisinin var, digərlərinin yox olduqlarının fərqində olan iki balaca şən bulud…
Biri varmış, biri yox. Sonra necə oldusa, tək sətrlik ədalətsiz cümlələri sevməyə başladım. Qədim çağların qürurlu aristokratlarını xatırladırlar. Birinin yox olduğuna görə əsla üzr istəmir və heç vaxt heç nəyi açıqlamırlar. Nə üzləri qızarır, nə peşmanlıq duyur, nə də utanc.
Sürətlə parkı keçib gedərək harasa tələsən qadın göyərçinlər narahat olmasın deyə onların yanından ehtiyatla keçir, itin yatdığı yerə yaxınlaşanda isə fobiası ucbatından yolunu tamam dəyişir, üzünü qaldırıb səmadakı buludlara bir anlıq baxdıqdan sonra tez də saatına baxıb yeyin addımlarla tələsdiyi istiqamətə doğru gedir.
Sürətlə hərəkət edənlər, yəqin ki, nələrdənsə qaçırlar. Birinin var, birinin isə yox olduğunun fərqinə varmaq istəməyib boşluqda vurnuxur, kim bilir, bəlkə də, özləri ilə tək qalmaq onlara da dözülməz zülmət və can sıxıntısı gətirir. Güman ki, bütün bu qeylü-qal, qaçhaqaç, hər saniyəsini nə iləsə doldurmaq həşiri öz dəyərsizlikləri ilə üzləşməyin qorxusundandır. Sürət xoşbəxt olmağı bacarmayanların ardına sığındıqları kədərli bəhanədir. Özümüzə etdiyimiz haqsızlıqlar bir bəhanənin ardından daha sevimli görünür, şübhəsiz.
Biri varmış, biri yox… Ən birinci hansı yox olmuşdu, görən? Bəlkə, elə əvvəldən heç biri yoxuymuş? Yox olanın getdiyi məkan haraydı? Sonsuz kainatda heç bir nəsnə heç bir yerə irəliləyə bilmədiyi kimi sonsuz zamanlı bir dünyada da heç bir ulus, insan və ya tarix irəliləmir. Mövcud olan hər şey başıboş dönməkdə və zaman isə sürətlə axıb getməkdədir. Ona görə qədim çağların insanları qum saatını ixtira etdilər ki, zamanın yoxa çıxdığını gözləri ilə görsünlər. Təbiət məqsədsiz, kainat bikar və sərsəridir. Və ən əsası həyatda mütləq biri varkən, o biri də birdəncə yox olur.
Baba nəvəsinin əlindən yerə düşmüş çörəyi balacanın ağlamağına baxmayaraq göyərçinlərin önünə atır. Uşağın üzündə əvvəlki xoşbəxtlikdən əsər qalmır artıq. Tanrıdan ədalət umaraq etdiyimiz yaxşılıqlar ucbatından ya cəzalandırılacaq, ya da bağışlanacağıq. Ancaq etdiyimizə inandığımız yaxşılıqlara görə, yəqin ki, cəhənnəm qurulacaq daxili dünyamızda. Çünki Tanrı axmaq deyil.
İçimdən bir səs – yaxşılıq məhz bu səbəbdən pisliyə qarışdı – deyəndə həmişə özümlə danışan iç səsim dadıma gəlmədi bu dəfə. Yenə də biri var ikən o biri yox oldu. Sözlər də bir nağıldır. Varmış və yoxmuş…
Yağış damcılarının soyuq pəncərə şüşəsinə dəyib göz yaşı kimi axaraq pəncərənin bağrından süzülməyi nəyisə xatırladır mənə. Fəqət yadıma sala bilmirəm. Uzun müddət bu barədə düşünsəm də ağlıma nəsə gəlmir. Sonra haradan yadıma düşürsə, yoxluqdan içimə daman səs köhnə şəkillərin olduğu qutunu açıb oraya baxmalı olduğumu pıçıldayır.
Doğrusu, keçmişi xatırlamağı əksər hallarda sevmirəm. Yaxşı ya da pis olmasından asılı olmayaraq hansısa ilə, günə dönmək istədiyimi də xatırlamıram, nə də arzulamıram. Ancaq mən hələ də uşaqkən yaşadığım evə gedəndə anamın xəyalı həmişə olduğu yerdə dayanıb gülən gözləri ilə mənim gəlişimdən sevinir. Bəlkə də, xəyalı da deyil, elə özüdür.
Bu yaxınlarda çox maraqlı film izlədim. Riçard Mathesonun romanı əsasında çəkilmişdi. Oradan bir epizodda baş qəhrəmana belə bir sual verilir: “Sən nədən ibarətsən? Əlin, ayağın, ya da bədəninin hansısa hissəsi? Heç beynin də sən deyilsən axı. Çünki o da bədəninin digər hissələri kimi bir gün çürüyəcək və yox olacaq. Sən düşüncələrdən ibarətsən. Çünki yalnız düşüncələr yaşayacaq. Fiziki olanlar illuziyadır, düşüncələrimiz gerçək. Beləliklə, sən yoxa çıxmayacaqsan. Sadəcə öləcəksən. Düşüncələrindən özünə yeni dünya quracaqsan.”
Şəkillərin arasından çox köhnə bir kağız tapıram. 2006-cı ildə anamın mənə yazdığı məktubudur. Bükülmüş yerləri bir qədər sürtülüb cırılmaq üçün bəhanə axtarır. Anamın yazdıqları artıq kədərlidir. Cümlələr boynubükük baxır mənə. Oxunmağa həvəs qalmayıbmış kimi tənbəlcə uzanıblar köhnəlib saralmış kağızın yox olmuş sətirlərinə. Məktubun aşağısına çəkdiyi gül rəsmi solub, rənglər insafsızca bir-birinə qarışıb. Həmin il universitetə qəbul olmuşdum və ilk il idi ki, anamdan ayrı qalırdım. Əslində, ara-sıra telefonla da danışa bilirdik, ancaq anam məktub yazmağa üstünlük vermişdi. Çünki o, sevgisini ifadə etməyi bacarmırdı. Mənə xoş sözlər dediyini də xatırlamıram. Beynimin ən dərin qatlarında belə tamam qeyb olublar. Təkcə həmin məktuba yaza bilmişdi. Məndən ayrı qaldığı üçün nə qədər darıxdığını və bir də… İlk dəfə idi ki, onun belə duyğusal danışdığını görürdüm, daha doğrusu, görmürdüm, oxuyurdum.
Mən onun könlü xoş olsun deyə hər şeyi etməyə çalışmışdım. Ancaq indi bu məktubu oxuyanda bəzi xatirələr gözümdə yenidən canlanır. Məsələn, toylara getməyi sevmirəm deyə bütün klassik analar kimi küsürdü məndən. Bu xatirə məni ruh halımdan asılı olmayaraq həmişə gülümsədir. Kaş ki, indi də istəsəydi getməyimi, hətta bir az da irəli gedib tələb etsəydi.
Əgər həmin filmdəki kimi insanlar düşüncələrdən ibarətdirsə, mən indi onun dünyasındayam, yəqin ki. Görəsən, yenə də toylara getməyi sevmirəm, yoxsa anam öz dünyasında məni istədiyi kimi proqramlamağa nail olub?
İnsan doğulur, yaşayır və ölür. Bəlkə də, sırası bu deyil. Əslində isə: insan doğulur, ölür və yaşayır… Ya da nə bilim… Heç özüm də dəqiq bilmirəm. Yaşam üzməyi bilmədən bizi atdıqları dənizdən başqa nədir ki? Cənnətdən qovularkən Tanrı bizə çox xiffət eləməyək deyə üç şeyi bu dünyaya gətirməyə izin verdi, deyəsən: sevinmək, həyatdan zövq almaq, gülmək. Ayrılığı, kədəri, acını, xəstəliyi, can sıxıntısını və bir-birindən boş ümidlərin hamısını biz özümüz bu dünyada tapdıq. Heç düşünmədən yaşamaq nə asandır, heç yaşamadan düşünmək də. Həm yaşamaq, həm də düşünmək?!
Həyatın yalın doğruları ədəbsiz olduğu üçün əyninə paltar geyindirib sonra adam arasına çıxarırıq. –deyərək cumub gəldi Şeytan yenə ağlıma. Yavaşca diz çökdü qarşımda və əlinin tərsi ilə üzümə sığal çəkərək astadan dedi: -Nə baş verdiyini anlamadan xaosun içində taparsan özünü. Silahsız, müdafiəsiz, ayaqların yalın. Bir qılınc parlayar başının üstündə, tək zərbəylə alar canını. Elə-belə qeyri-müəyyən formada bir at başı gözünə dəyər. Boynu qan-tər içində, ağzı köpük, zorla nəfəs alır. Süvarisi kim idi? Niyə indi? Və niyə mən? –deyə düşünməyə belə macal tapmadan başqalarının dünyasının gerçəyi, öz dünyanınsa yalanına çevrilərsən…
Hər gün səhər olduğu kimi bu gün də Günəş öncə başını azca çıxardaraq ətrafı oğrun nəzərlərlə süzdükdən sonra bütün möhtəşəmliyi ilə cahanı aydınladıb nura qərq etmək üçün səmanın fövqünə qalxmaqda idi. Yay boyu mütəmadi olaraq hər gün ən uzağı saat altıda oyanır, öncə Günəşin doğmasını seyr edir, sonra elmi işi yazmaq üçün eyvandakı masamın arxasında əyləşirəm. Uzun müddətdir, tək yaşayıram. Səbəbi insanlardan qaçmağımdır. İki il davam edən uğursuz ailə həyatından sonra özümü toplamağım üçün çox uzun zaman lazım olmuşdu. İndi o hissləri yenidən yaşamağa da qorxuram, düzü. Övladım da yoxdur. Buna kədərləndiyimi desəm, yalan olar. Hərdən düşünürəm ki, xoşbəxt uşaqlıq dövrü bəxş edə bilməyəcəyin övladı dünyaya gətirib onu da bu həyatın dərd-sərinə ortaq eləmək hansı xudbinliyin əlamətidi? Tək qalmaq qorxusununmu? Yoxsa “hər kəsdə var, məndə də olsun” düşüncəsininmi? Ya da, bəlkə, Tanrının qadınlara bəxş etdiyi ana olmağa həvəs instinktininmi? Bunun səbəbləri haqqında çox düşünmüşdüm boş vaxtlarımda. Yaxşı ki, indi beynimi elmi işdən başqa nəyəsə məşğul eləməyə vaxtım qalmır. “Təklik zirvədəkilərə məxsusdur” – deyib arada özümə naftalin ətri gələn köhnəlmiş zarafatlar eləməkdən də qalmıram. Tez-tez mənə elə gəlir ki, şəhər bom-boşdur. Burada uzun zamandır heç kim yaşamır. Bəlkə də, mövcuddurlar, amma yaşamırlar. Ola bilsin ki, Diogen də ona görə insanlardan qaçıb təkliyi və bir çəlləkdə yaşamağı üstün tutmuşdu. Çəllək ha! Özümə gülməyim gəlir. Görürsünüz də, adam uzun müddət tək qalanda belə fəlsəfi fikirlər istehsal eləməyə başlayır. Çəllək! Yox bir! Olmaya sən də özünü Diogen sayıb evinin bu tək eyvanını da çəllək hesab edirsən? Bax beləcə, tez-tez özümlə mənasız zarafatlar edib gülürük. Bəlkə də, dəli olmuşuq. Nə isə!
Səhər saat altıdır. Şəhər hələ yatır. Bir azdan Günəşin qalxması ilə bərabər isti adamları təngnəfəs etməsinə baxmayaraq küçədə maşın və adamların izdihamı başlayacaq. İndi isə səhərin erkən çağı olduğu üçün küçədə çox az, demək olar ki, bir neçə adam gözə dəyir. Beş-altı yaşlarında bir qız anasının əlindən tutub onun addımlarını balaca ayaqlarına uyğunlaşdırmaq üçün yeyin hərəkətlərlə getməkdədir. Qəfildən anasının əlini buraxıb Günəşə tərəf baxdı.
-Salam, Günəş, -deyərək üzündə şən gülümsəmə ilə onu salamladı.
Anası hövsələsiz halda:
-Tez gəl, gecikirik, -deyə onu çağırdı.
Qız Günəşə əl edib becid hərəkətlə qabaqda gedən anasına çatıb onun əlindən tutdu.
Uşağın davranışı mənə həm məzəli göründü, bir qədər də düşündürdü. Hərgah yay fəsli başlayandan hər gün lap erkən çağlarda qalxıb binanın eyvanında Günəşin necə çıxmasını izləyirəm. Amma bir dəfə də onunla salamlaşmamışam. Birdən bir qədər uca səslə “Salam, Günəş” deyə gülümsəyirəm. Mənə elə gəldi ki, Günəş də mənə gülümsədi.
Bir aydan çoxdur ki, bu təkliyimin içinə başqa bir təklik də əlavə olunub. Kiminləsə tanış olmağım fikri ağlınıza gəldisə, təbii ki, o deyil. Mən öz təkliyimlə dostam və ona xəyanət eləmək niyyətində deyiləm. Çünki uzun müddət sənə həmdəm olanı sevməsən də ona bağlanırsan. Mən qonşudakı qadını nəzərdə tuturdum. Hər gün onun eyvanına baxıram. Qəribədir, uzun zamandır, o mənzildə heç kim yaşamırdı. İndi isə səhv eləmirəmsə, bir aydan çoxdur ki, orada hər gün orta yaşlı, dolu bədənli, bəstəboy bir qadın görürəm. O, hərdən gözündə eynəklə bir müddət noutbukda nələrisə yazır. Sonra yenidən eynəyi çıxarıb əlini çənəsinin altına dayaq edib uzun müddət səmaya baxır. O, çox nadir hallarda aşağıdakı adamları, maşınları, yəni, qaynayıb-qarışan həyatı seyr edir. Hətta bəzən iki avtomobildəki adam bir-birinə yol vermək üstündə dava edirlər, ya da bir neçə qadın nəyəsə görə qışqıra-qışqıra danışırlar, səsləri aləmə yayılır. Qonşu qadın həmin anlarda belə bir saniyəlik də olsa, başını aşağı salıb küçədə baş verənlərə baxmır. Ola bilsin, o, kardı, səsləri eşitmir. Amma hər halda, bu az ehtimaldır. O daha çox bütün dünyaya laqeyidləşmiş kimi görünür. Səmada hərdənbir görünən təyyarələrin arxasınca onların silueti yoxa çıxıb göy qübbəsi ilə bir bütün təşkil edənə qədər gözlərini zilləyib ümidlə baxır. Sanki kimsə təyyarənin pəncərəsindən baxıb ona güləcəkmiş kimi gözlərində bir neçə anlıq ümid işartıları yanır. Təyyarənin görüntüsü öləziyib yoxa çıxandan sonra qadının üzünə yenə həmin mübhəm kədər yüklənir. Doğrusu, gözlərim qadının bütün üz cizgilərini sezəcək qədər yaxşı görmür, bunları yalnız onun qımıldamalarından hiss edirəm. Eyvanın divarına yapışdırılmış bir heykəl kimi uzun müddət hərəkətsiz qaldıqdan sonra onun ən cüzi tərpənişlərinin, reaksiyalarının nəyə olduğunu anlamaq elə də çətin olmur. Nədənsə qəlbimdən gələn bir hisslə qadını bir az daha yaxından tanımaq arzusu dolur içimə. Bu mənim yazıçı marağımdanmı irəli gəlir, yoxsa insani hisslərdimi qərar verə bilmirəm. Hər halda, əsas məsələ odur ki, bax elə indicə bu dəqiqə eyvandan yataq otağına keçib əynimə qonşuya getmək üçün daha münasib paltar geyinirəm. Bu xasiyyətimi sevimmi, yoxsa tənqid edimmi, heç bilmirəm. Uşaqlıqdan beləyəm. Ağlıma gələn ilk fikri reallaşdırmağa çalışıram. Daha bunun sonrası haqqında düşünmürəm. Etdiyi hərəkətlərin nəticələrini hesab-kitab edib sonra qərar verən adamlara həsəd aparmışam həmişə. Mən isə elə hey ağlımın əksinə hərəkət edib qəlbimin dediyini etməkdə israrçı olmuşam. Bax, indi mənə deyən lazımdır ki, axı təxminən bir aydır ki, müşahidə etdiyin bu qadını yaxından tanımaq sənin nəyinə gərəkdir? Durub da öz eyvanında. Adama deməzlərmi, sən kimsən ki, mənim həyatımla bağlı sual verməyə, məni daha yaxından tanımağa gəlmisən?
Təbii ki, özümə etdiyim bu töhmətlərin heç faydası olmadı. Artıq onların binasının giriş qapısından içəridəyəm. Bəlkə, marketdən nəsə bir şirniyyat filan alardım? Deyim ki, mən sizin qonşunuzam. Yəqin, buralarda heç kimi tanımırsınız. Tanış olmağa gəlmişəm. Qadın da deyə ki, lap yaxşı, şirniyyat sevmirəm, tanış olmaqla da aram yoxdu. Təklik daha gözəldir. Xoş getdiniz…
Heç nə almadım. Artıq qapının zəngini çalmışam. Mən evdən çıxanda qadın eyvanda oturmuşdu. Bəlkə də, oraya səs getmir. Ola bilsin ki, qapını ümumiyyətlə heç kimə açmır. Ya da ola bilsin ki… Düşüncələrim burada yarımçıq qalır.
-Salam, -qadın qapını açıb üzündə mənim təsəvvür elədiyim həmin o anlaşılmaz ifadə ilə gözlərini mənə dikmişdi. Nə deyəcəyimi bilmirəm. Ey Tanrı, yardım elə, marağımın güdazına gedirəm.
-Salam, necəsiz? Mən sizin qonşunuzam. İçəri girmək olar? –deyib qadının məni qapıdan qovmağını gözləyirəm. İlahi, görəsən, dünya yaranandan bəri qarşısındakına ikinci belə mənasız sual verən olub?
-Buyurun, əlbəttə, – qadın mübhəm tənhalığının üzünə çökdürdüyü məhzun ifadə ilə heç uyuşmayan istiqanlılıqla məni içəri dəvət edir.
Birbaşa salona keçdik. Orada divan, önündə balaca jurnal masası və bir də kitablar yığılmış maraqlı dizaynı olan rəfdən başqa demək olar ki, heç nə yoxuydu. İndi künc divanının hərəmiz bir başında oturub sanki belə də olmalı imiş kimi bir-birimizə baxırıq. Yəqin ki, qadın aramızdakı sükutu pozub axır ki, ona nəsə deməyimi, gəlişimin əsas səbəbini bilmək istəyir.
-Bilirsiniz, mən sizinlə üzbəüz binada yaşayıram. –deyə sözə başladım, səmimi olmaq həmişə ən yaxşı seçimdir. Al-əlvan bəzənmiş üstü bəzək altı təzək cümlələrə ehtiyac görmürəm. –bəlkə, səfeh olduğumu düşünə bilərsiniz. Deyə bilərsiniz ki, bu dövrdə kimdi ki, kimisə yaxından tanımaq üçün qapısını döyən? Yenə kənd olsa, başadüşülən olardı. Orada hamı bir-birinə daha çox can yandırır. Ancaq şəhərdə kim kimədir ki? Deyəsən, bura yeni köçmüsünüz, əvvəllər sizi heç görməmişdim bu mənzilin eyvanında. Və mənə birdən maraqlı gəldi. Xahiş edirəm, elə bilməyin ki, dəliyəm, mən sadəcə yazıçıyam. Ancaq biz yazıçılar da bir növ dəli sayıla bilərik. Ona görə də bu mənasız marağımı üzrlü sayın, -deyib yenə şit zarafat etdim.
-Yox, niyə, ola bilər də. –qadının nəzakət xətrinə üzünə qondurduğu süni gülümsəmə müşayiəti ilə verdiyi bu etinasız cavabı məni daha da pərt edir. Qovsa, daha yaxşı idi. – əslində, doğru təxmin etmisiniz, tək yaşayıram. –qadın başını aşağı dikərək yenidən danışmağa başlayanda ürəyim yerinə gəldi. Döşəməyə o qədər diqqətlə baxırdı ki, elə bil, deyəcəkləri orada yazılmışdı və oxumağa çalışırdı. –təxminən, on ildir ki, tək yaşayıram. Əvvəllər işə gedib-gəlirdim. Böyük bir şirkətin mətn redaktoru işləyirdim. Orada da heç kimlə qaynayıb-qarışmazdım. Adamlardan qaçıram çox vaxt. Heç kimlə söhbət eləməyi sevmirdim. İş yoldaşlarımla olan ünsiyyətim ancaq işlə bağlı suallara çox qısa və konkret cavablar verməkdən ibarət olurdu. Sonra daha cavan kadrlar işə gəlməyə başladı. Onların təcrübəsi az olsa da həyat enerjisi, işə həvəsi, özlərini təsdiqləmək üçün hər gün daha yaradıcı ideyalar irəli sürməyi rəhbərliyi daha çox cəlb edirdi. Mən bunu anladığım üçün onların məni ixtisara salmağını gözləmədən üzüsulu özüm ərizə yazıb çıxmaq qərarına gəldim. İndi sərbəst olaraq redaktor kimi işləyirəm. Əvvəldən işlərimə bələd olan adamlar ehtiyac olduqca mənə mətnlər göndərir, onlarla məşğul oluram, geriyə qalan zamanı da yola verirəm gedir, -qadın gözlərini döşəmədən qaldırıb mənə baxaraq yenidən gülümsədi, amma bu gülümsəmənin içində dərin bir təəssüf oxudum. –siz də tək yaşayırsınız? Ailəniz haradadır? –heç gözləmədiyim halda o da mənə şəxsi həyatımla bağlı suallar verdi.
-Bəli, mən də tənhayam. Ailəm yoxdu. İllər öncə evli idim, sonra ayrıldıq. Uşağım da yoxdur. –mən gülümsədim. İndi fikir verdim ki, mən bu cümlələri təəssüf hissi ilə deyil, beləsi daha yaxşı olubmuş kimi öz təkliyindən qürur duyan adam ədası ilə dedim.
-Həə, -deyərək qadın yalançı təsəlli sözləri tapmağa çalışmaq üçün vurnuxub bir müddət bilmədi nə desin.
-Həyatda hər şey yaxşılığa doğrudur. Belə olubsa, deməli, xeyirlisi bu imiş. –mən belə deyərək onu pis vəziyyətdə qalmaqdan xilas elədim.
-Əlbəttə, -deyə qadın məmnun ifadə ilə dediklərimi təsdiqlədi. Sonra yenidən üzünə yenə həmin kədər qondu. –yəqin ki, hər şey yaxşılığa doğru olur. Amma bəzən… –qadın duruxub fikirlərini hansı sözlərlə ifadə edəcəyini düşündü, -bəzən elə hadisələr olur ki, biz onlarda nə qədər yaxşılıq payı axtarsaq da tapa bilmirik. Mənim övladlarım var. Daha doğrusu, biri artıq yoxdur, o biri var. O isə… Həyat yoldaşımla bir-birimizi sevib evlənmişdik. Uzun müddət övladımız olmamışdı. Sonra biz mənim bacımın üçüncü oğlunu övladlığa götürdük. Mən onu lap doğulandan götürdüm ki, ana kimi məni bilsin. Onun üç yaşı olanda bir möcüzə oldu və mən də hamilə qaldım. İkinci oğlumuz dünyaya gəldi. O anadan olduqdan bir müddət sonra həyat yoldaşımı maşın qəzasında itirdik. –qadın bunu deyərkən bir az duruxdu. Bu itkinin təsirindən doğub artıq korşalmış iztirab hissi onu göz yaşı ilə müşaiyət etməsin deyə dodağını dişlədi, sonra yenidən davam etdi, -mən oğlanlarımı çətinliklə böyüdürdüm. Hətta bir neçə dəfə bacım uşaqları böyütməkdə çətinlik çəkdiyimi görüb öz oğlunu geri götürmək istəyirdi. Mənsə bundan inciyib daha da məyus olurdum. Yoldaşımın vəfatı mənə ağır təsir eləmişdi. Sarsıntıdan kimi günahlandıracağımı bilmirdim. Doğma oğlum atasına çox oxşayır. İçimə doğmuş xudbin hisslərin təsiri ilə atasının ölümündə onu günahkar bilməyə başladım. Eləbil, Tanrı mənim uşaq üçün yalvarışlarımı eşidib oğlumu verdi, amma yoldaşımı aldı. Gündən-günə oğluma qarşı daha çox qəzəb yaranırdı içimdə. Bunu böyük qardaşına həmişə yaxşı davranıb onu hər fürsətdə sancmağımla da bəlli edirdim. –bunları deyərkən qadın ağlamırdı, amma balaca bir yaş dənəsinin kipriyindən necə qopub yanağına düşərək orada yoxa çıxdığını görə bildim, – sonra orta məktəbi bitirib hər ikisi universitetə qəbul oldu. Böyük oğlum ali təhsilini yekunlaşdıranda əsgərliyə getdi. Və… –qadın bir neçə dəqiqə səssizcə döşəməyə baxdı. Mən ürəyimdə özümü tənbehləyirdim. Axı başqalarının yaralarını tərpətməyə, onlara keçmişi xatırlatmağa nə ehtiyac var? Necə də pis insanam!
-Əgər sizə çətindirsə, qalanı danışmaya bilərsiniz, -deyə çox quru cümlə ilə guya onu ovutmağa çalışdım.
-Narahat olmayın, adam hərdən bölüşməyə də ehtiyac duyur, -deyə o davam etdi. –müharibə bizim əlimizdən çox sevdiklərimizi aldı. Elə deyil? –deyib mənə baxdı. Mən nə deyəcəyimi bilmədiyim üçün susdum. O isə davam etdi, –Hə, elədi. Doğrudur, adamlar bəzən bədbəxt hadisələr nəticəsində də dünyadan vaxtsız köçə bilir, biz buna “uğursuz tale” deyirik, amma gərək müharibə insanların taleyi olmasın. Ondan sonra mənim kiçik oğlumu görməyə heç gözüm qalmadı. Hər fürsətdə onu acılayır, bütün əsəbimi ondan çıxır, başıma gələn bütün fəlakətləri onun ayağına yazır, ailəyə bədbəxtlik gətirdiyini düşünürdüm. Bəlkə də, dəli olmuşdum. Oğlum Bakıda universiteti bitirdikdən sonra Amerikada təhsilini davam etdirmək üçün vətəni tərk elədi. Sonralar məktubunda yazmışdı ki, orada yaxşı bir işdə çalışır, hətta evlənib. Nömrəmi bilməsə də “facebook” hesabımdan mənə tez-tez yazaraq nəyəsə ehtiyacım olub-olmadığını soruşur. Heç bir mesajını cavablamasam da o daim yazır. Əslində, onun üçün çox darıxmışam. Başıma gələn fəlakətlərdə günahsız uşağı müqəssir bildiyim üçün özümə nifrət eləmək istəyirəm. Amma cavab da yaza bilmirəm. Sanki hansısa gözəgörünməz bir qüvvə mənim artıq onu oğul bilməyə haqqımın olmadığını deyir. Neçə dəfə yazsam da göndərə bilməyib silmişəm. Daha haqqım çatmır özümü ona ana bilim. Mən çox pis insanam. Hələ sağ olsun ki, məni sayıb yazır, axtarır, maraqlanır. Onun da bir oğlu var, yəni mənim nəvəm –qadın bunu deyərkən gülümsədi, -çox şirin uşaqdı, şəkillərini görmək istəyirsiniz? –qadın sanki yüz illin rəfiqəsiyikmiş kimi cəld hərəkətlə noutbukda “facebook” hesabını açıb oğlunun profilinə daxil oldu. Burada uşağın fərqli məzəli fotoları var idi: yemək yeyərkən üzünə makaronlar yapışmış halda, hovuzda çimərkən, çəmənlikdə yıxılmış və başqa fərqli situasiyalarda.
-Çox şirindi, Tanrı qorusun. –mən şəkillərdən gözümü çəkmədən dedim.
-Çox sağ olun. –deyib sonra birdən xatırlayıbmış kimi –ay, üzrlü sayın heç sizə çay təklif etməmişəm bayaqdan. –deyərək cavab gözləmədən mətbəxə yüyürdü. Adını belə bilmədiyim qadının “facebook” hesabı qarşımda açıq qalmışdı. Profilinə baxıb öyrəndim: Səma Əlizadə.
Mesaj bölməsi ekranda açıq qalıb. Oğlundan gəlmiş çoxlu mesajlar var. Bunun yanlış olduğunu bilsəm də əlim dinc durmur və qeyri-iradi oğlunun yazdığı mesajlar bölməsinə girib qadının profilindən ona yazdım: Sizin üçün çox darıxıram…
Mesajı göndərib-göndərməyəcəyimə tərəddüd etməyə vaxt yox idi. Ona görə də birbaşa “göndər” etdim. Və göndərilmiş mesajı sildim. Vəssalam! Bəzən sevdiklərimizə qovuşmaq bu qədər rahatdır. Həyatı qəlizləşdirməyə nə ehtiyac var?
-Heç sizdən çay yoxsa kofe xoşladığınızı soruşmadan birbaşa çay gətirdim. Ümid edirəm, narazı qalmazsınız, mən çayı yaxşı dəmlədiyimi düşünürəm, kofeylə isə aram yoxdu –deyə çayı və şirniyyatı balaca jurnal masasının üstünə qoydu. –bayaqdan danışıb dostlaşırıq, amma heç adlarımızı da bilmirik. Mən Səmayam. Sizinlə ünsiyyətə şad oldum. Bilirsiniz, qəribədir, ünsiyyətsevən olmasam da sizə hər şeyi danışmağım gəldi birdən. Eləbil, sizi mənə Tanrı göndərdi. Bax beləcə Tanrının qəribə işləri olur arada, -deyərək qadın gülümsəyən gözlərini tavana dikdi. Sanki Tanrı orada oturmuşdu.
-Mən də Zərifə. Mənə də xoş oldu tanış olmaq. Artıq gedim, yenə gələrəm, qonşuyuq onsuz, yol yaxındı, -deyərək çaydan bir qurtum alıb durdum.
-Tez-tez gəlin, -qadın gülümsədi və məni yola saldı.
Mən artıq öz binamızın qapısından girirəm və düşünürəm ki, necə tez-tez gedə bilərəm? Mən dostlaşmağı və ünsiyyət qurmağı sevmirəm axı. Bu da sadəcə bir maraq idi, tanımaq ehtiyacımı təmin etdim, bundan sonrakı ünsiyyət mənə zövq verən deyildi, yəqin ki. Mənzilə girib yenidən əzəli məkanım olan eyvana çıxdım və beynimi başqa düşüncələrdən arındırmağa çalışıb yenidən elmi işimlə bağlı kitabı oxumağa başladım.
Bir müddət sonra yenidən qonşu binaya baxıram. Qadın eyvanda yenə həmin yerdə oturmuşdu. İndi o, bir qədər daha doğma görünürdü. Üstəlik, bir az da sevincliymiş kimi gəldi. O, harada yaşadığımı bilmirdi. Çünki mən səkkizinci mərtəbədə, o isə qarşı binadakı dördüncüdə qalır. Yəqin ki, onu izləyənin məhz mən olduğumu anlamış deyildi. Oğlunun ona verdiyi cavabı, yəqin ki, heç vaxt öyrənə bilməyəcəm. Heç olmasa, adımı səhv deməsəm, bəlkə, tapardı məni. Eh, bu da bir gün idi, yaşadım… Günəş isə üfüqdə son qalan şüalarını da yığışdırıb binaların arasında itib-batırdı…
İctimai şüurun formalarından olub həyatı obrazlı şəkildə əks etdirən ədəbiyyat mürəkkəb olduğu qədər, eyni zamanda, onu yaradan üçün artıq bir həyat qayəsi, yaşam tərzi halını almış bir prosesdir. Eynən bu məqalədə haqqında söhbət açacağım yaradıcı qadın olan Təranə Məmməd kimi. O, incəsənətin növlərindən biri olan təkcə ədəbiyyatla kifayətlənmir, eyni zamanda çox gözəl rəsm əsərlərinin də yaradıcısıdır. Bir sözlə, bu qadın geyim tərzi, həyata baxışı, nəcib xarakteri, gözəl rəsmləri, lirik və epik əsərləri ilə belə demək mümkünsə, incəsənətlə bütünləşmişdir. Bu məqalənin mövzusu isə onun nəsr əsərləri, daha konkret ifadə etsək, hekayələri haqqındadır. Digər incəsənət növlərində olduğu kimi ədəbiyyatda da ilk növbədə əsərin məzmun gözəlliyi, sonra isə forma gözəlliyi əsasdır. Əgər sənət əsərlərinin özülünü həyat həqiqətləri təşkil etməzsə, ondan ərsəyə gələn məzmun da cəlbediciliyini itirər. Təranə Məmmədin bütün hekayələrində bütövlükdə onun yazıçı qayəsini, yəni, müəllifin oxucularda empatiya yaratmaq qabiliyyətini, ictimai mövqeyini, dünyagörüşü, müxtəlif həyati məsələlərə tərbiyəvi əhəmiyyətli mövqeyi, bədii-estetik məramını hiss etməmək mümkün deyil. Məlum olduğu kimi, nəsrdə sənətə məxsus olan bədiilik gözlənilməklə yanaşı eyni zamanda müəyyən bir sərbəstlik də vardır. Lakin deyərdim ki, Təranə Məmməd bu sərbəstliyin də ahəngini, ritmini tapmış, belə demək mümkünsə, nəsrə də lirizm yansıtmışdır. Müəllifin özünün də şərti olaraq “lirik hekayə” adlandırdığı “Sarı köynək” hekayəsində gənc ikən sevdiyi qızı itirmiş kişinin xatirələrindən bəhs edilir. Ümumiyyətlə, Təranə Məmməd yaradıcılığında müəllifin obrazlar vasitəsilə xalq deyimlərinə bir növ şüuraltı inam var. Bu da müəllifin kəlimələrin bir sehir olduğuna və həyatdakı ən güclü qüvvənin sözlər olduğuna inam hissindən irəli gəlir. Bəli, sözlərin gizli bir sehir olduğuna mən də inanıram. Psixoloqlardan da tez-tez eşitdiyimiz “gözəl düşün ki, həyatın da gözəl keçsin” sözləri əbəs yerə deyilmir. İnsan kəlimələr vasitəsilə düşünür, düşüncə vasitəsilə müxtəlif həyat hadisələrini özünə çəkir. Eynən “Sarı köynək” hekayəsinin qəhrəmanı kimi. O, sevdiyi qıza aldığı sarı köynəyin bacısının sözlərinə inanaraq ayrılıq salacağına inanır və dəyişmək üçün mağazaya gedəndə bacısının qəza keçirməsi onun həyatında çətinlik yaratdığı üçün sevgilisinə vaxt ayıra bilmir. Müəyyən müddətdən sonra isə sevdiyi qızın artıq başqasına nişanlandığını görəndə sarsıntı keçirir. İndi artıq o, nəvələri olan bir baba statusunda olsa da, nə ilk məhəbbətini, nə də aldığı o sarı köynəyi ömrü boyu unutmamışdır. Haradasa xalq mahnısı olan “Sarı köynək” ifa olunanda da xatirələri hər şey dünən baş veribmiş kimi yenidən canlanır və hekayənin qəhrəmanını əbədi bir xəyal qırıqlığına məhkum edir. Çernişevski ədəbiyyatı “həyatın dərs kitabı” adlandırırdı. Bu mənada ki, gözəl yazılmış əsərlər insanın düşüncələrinə təsir edib onu aydınlatmalı, işıqlı bir gələcəyə yönləndirməli, humanizm və xeyirxahlığı təbliğ etməlidir. Yazıçının qısa hekayələrindən biri olan “Bumeranq”da öz atasına qarşı ədalətsiz davranmış oğulun da eyni taleyi yaşayacağı qənaətindədir. Belə ki, hekayədə sahibsiz bir məzarın sağ ikən atasına qayğı göstərməmiş, onun məzarına belə heç vaxt getməmiş bir şəxsə aid olduğu təsvir olunur. Bu çox qısa hekayə özündə dərin mətləblər ehtiva edir. Heç bir qanun kitabında öz əksini tapmayan, belə demək mümkünsə, yazılmamış qanunlardan biri də odur ki, övladın valideyn qarşısında vəfa borcu vardır. Belə ki, övladlar böyüdükdən sonra artıq yaşlanmış valideynlərinə qayğı və şəfqət göstərməli, onları sevgidən məhrum etməməlidirlər. Yazıçı bu hekayəsi ilə öz valideynini bu qayğıdan məhrum edənlərin eyni taleyi yaşayacağı qənaətindədir. Yəni, başqa sözlə ifadə etsək, “yaşatdığını yaşamadan ölməzsən” deyimi buraya tam uyğun gəlir. Bu ideyanı başqa bir əsərdə – “Qonşular” hekayəsində də görürük. Burada isə qızına heç vaxt sevgi göstərmədən onu tərk edən atanın qızını tapıb ona isinişməyə başladığı vaxt övladının da onu tərk etdiyinin şahidi oluruq. Müəllifin “Uşaq yaddaşı” hekayəsində də başqa bir formada eyni ideya hakimdir, əslində. Hekayənin qəhrəmanı hər gün yol ilə gedərkən məktəblərinə yaxın olan yoldan keçəndə orada yaddaşında iz buraxan insanları xatırlayır, onlar üçün darıxır. O, keçmiş məktəbindəki qapıçı və xadimənin necə saf və gözəl qəlbli insanlar olduğunu fikirləşir həmişə. Onundüşüncələrindən məlum olur ki, qapıçı və xadimə kasıb olmalarına rəğmən ruhən zəngin insanlar olmuşlar. Bir dəfə məktəbdə ac qalan həmin qıza xadimə öz bulkusunu verib özü ac qalsa da qızın doymağından mənən rahatlıq tapmışdı. İndi o qız böyümüş, yaxşı iş yerlərində çalışır və təsadüfən yolda həmin xadimə qadınla qarşılaşanda ona kömək etmək istəyir. O, cibindəki pulu çıxarıb verəndə öz mənəvi borcunu yerinə yetirdiyini düşünüb ruhən xoşbəxtlik tapır. Yazıçı nədən yazmasından asılı olmayaraq, onun əsərlərinin əsasını insan, onun həyatı, milli, bəşəri qayğı və arzuları təşkil edir. Və hər bir sənətkar yazarkən həm də öz dövrünün sosial mənzərəsini yaradır, cəmiyyətin xarakterini obrazlar vasitəsilə kağıza köçürür. Lakin əsl ustalıq köçürmə prosesində deyil. Bu işin sirri həm də hər bir oxucunun buradan öz həyatı üçün hansı nəticə çıxaracağı qənaətinin düzgün ölçü meyarının hesablanmasındadır, yəqin ki. Təranə Məmmədin “Daxili çevriliş”hekayəsi də həyatda düzgün yol tutmamış insanın doğru yola gəlmək çabasını ifadə edir. Belə ki, hər gününü sərxoş olub içki şüşələrinə qurşanan adamın artıq ətrafında kimsəsi qalmamış, hər kəs ondan üz döndərmişdir. O, zaman-zaman əvvəlki həyatı üçün darıxıb həyat yoldaşı, qızı ilə münasibətləri düzəltmək, yenidən onların həyatındakı yaxşı insan olmaq haqqında düşünsə də iradəsiz davranışları buna mane olur, içkisiz qala bilmir, özü ilə bacarmır. Bir gün təsadüfən kafedə müqəddəs kitabı almaq istəyərkən pulunun çatmadığını görəndə bir şəxs (hekayənin daha sonrasında oxucu bu şəxsin onun qızını sevən, onunla evlənmək istəyən adam olduğunu öyrənir) ona bu kitabı alıb hədiyyə edir. Adam günlərcə evdən çölə çıxmadan kitabı oxuyur və sonrasında özündə bu dəyişikliyi hiss edir ki, o, içkisiz də qalmağı bacarırmış. Yavaş-yavaş özünə gəlməyə və iş-güc barəsində də düşünməyə başlayır. Hekayə obrazın yenidən işini, ailəsini geri qazandığı nikbin sonluqla tamamlanır. Əsərdən çıxan nəticəni isə belə aydınlaşdırardım ki, yazıçı insan psixologiyası və kainat qanunlarının vəhdətdə olduğu düşüncəsindədir və əgər bir insan qarşısına məqsəd qoyub hər hansı xoş niyyətini reallaşdırmaq istəyərsə, bütün kainat onun bu niyyətini gerçəkləşdirmək üçün iş birliyi edər. Müəllifin bu cür “kainatın iş birliyi etdiyi” hekayələrindən biri də “Kesma” adlı hekayədir. Evlənmək üçün heç kimlə uzlaşmadığını amma bibisinin qədər, qismət haqqında dediyi sözlərə də etinasız və biganə yanaşan gənci sonda bu sözə tam anlamı ilə inanmağa vadar edən bir hadisə yaşayır və bu hekayə də nikbin sonluqla tamamlanır. Yazıçının “Yuxulara inanın” hekayəsi ilk baxışda bədbin bir hekayə təsiri bağışlasa da (belə ki, hekayə vəfat etmiş uşağın ruhlar aləmindən olan nitqi əsasında yazılıb) düşünürəm ki, bu əsər də insana mənəvi rahatlıq və ruha dinclik bəxş edir. Hekayədə müəllif dünyagörüşünü, insanın maddi dünyadan köçdükdən sonra ruhlar aləmindəki dünyaya inamını da nümayiş etdirir. Yazıçının “sevdiyiniz insanla qovuşa bilmədiyinizə görə üzülməyin, cismin bacarmadığını ruh bacarır, bəzən” cümləsinin də kökü klassik ədəbiyyata gedib çıxır. Belə ki, müasir ədəbiyyatımız üçün özül, mənbə rolunu oynayan klassik ədəbiyyatımızda da bir çox əsərlərdə, o cümlədən, “Leyli və Məcnun”larda qəhrəmanlar sonda ruhlar aləmində qovuşduqları üçün xoşbəxt hiss etdikləri qeyd olunur. Ruhlar dünyasına inamın əks olunduğu hekayələrdən biri də “Güldəstənin yuxuları” hekayəsidir. Burada da müəllif cəmiyyətin sosial mənzərəsini, xalqın yaşam tərzini göstərməyə çalışır, bəzən hətta ruhun dili ilə ruhların yaşadığı mənəvi dünyanın daha gözəl və rahat olduğu qənaətinə gəlir. Yazıçının “Dəniz sevgisi”, “Dənizdən böyük eşq”, “Qoru onları” hekayələrində sevən insanın qəlb çırpıntıları ifadə olunur, onun öz eşqi uğrunda hər fədakarlığı edəcəyi qənaətindədir. Bu nəsr əsərlərində saf və təmənnasız sevgi vurğulanır. Müəllif “Oğurluq”, “Qadınlar, qadınlar” hekayələrində isə oxucunu humanist duyğulara səsləyir, insanları anlamağa, intiqam və həsəd duyğularından uzaq olmağa, keçmiş yaşadıqlarından dərs almağa, həyatda heç kimin başına gələ biləcək pis hadisələrdən siğortalanmadığına, həyat təcrübələrinə söykənərək yaşananlardan dərs almağa dəvət edir. Ümumilikdə, Təranə Məmməd yaradıcılığı ədəbiyyatın əzəli məqsədi olan insanı mənən zənginləşdirmək funksiyasını ən gözəl formada həyata keçirir. Bu incəsənət xanımın həmişə yazıb-yaratmasını diləyirəm…
Narıngül Nadirin nəsr əsərləri və qadın dünyasına baxış
Xüsusən də, müasir dövrdə qadın yazıçılar ədəbiyyat tarixində mühüm rol oynayırlar və bu rolun zaman irəlilədikcə daha gözəçarpan boyalarla özünü əks etdirəcəyinə əminlik duyğusu içərisindəyik. Maraqlı fəlsəfi şeirləri ilə diqqətimi çəkdiyi üçün son zamanlar nəsr əsərlərinə də müraciət elədiyim yazıçılardan biri də Narıngül Nadir oldu. O, “İşıqda adiləşmək qorxusu”, “Qadın da ağac kimidir” şeir kitablarının və “Güzgüdəki qadın”, “Qar çiçəyi”, “Günəş üzlü qadın”, “Çilli qız” adlı nəsr kitablarının müəllifidir. Yazıçının istər şeir kitablarında, istərsə də nəsr əsərlərinin təkcə adlarına nəzər saldıqda belə oxucuya müəyyən mesajlar ötürülür. Belə ki, müəllifi maraqlandıran mövzuların əsasını elə qadın, onun həyatı, əldə etdiyi uğurlar, itirdiyi xoşbəxtlik, qazandığı sevinc –bir sözlə, qadın və onun taleyi məsələsi ön plandadır. Müəllif öz əsərlərində, həmçinin ailə münasibətləri, qadın hüquqları və onların təcrübələri kimi mövzularda da oxucuya unikal perspektivlər təklif edir, çətin vəziyyətlərdə qalan qadınların həyatına işıq olması üçün müəyyən yollar göstərir, onlara stimul ola biləcək baxış bucağı təqdim edir. Belə əsərlərdən biri də onun “Çilli qız” povestidir. Əsərin baş qəhrəmanı sadə kənd qızıdır. O, yaşadığı mühitlə özü arasında böyük uçurum görür və bir növ xoşbəxtlik axtarışına çıxır. Müəllif yaşadığımız həyatı nağıla bənzədir və özü də qeyd edir ki, bu həyatda hamının öz nağılı var. Povestdə Azərbaycan xalq nağılları və nikbin sonluqla tamamlanan dastanlardan irəli gələn motivlər var. Belə ki, baş qəhrəmanın xoşbəxtlik axtarışında qarşısına bir çox əngəllər çıxsa da o sarsılmır, yoluna davam edir. O, pozitivdir və maneələri aşmasında elə bu həyata müsbət baxışın böyük rolu var. Fəlsəfə və psixologiyada belə bir qavram var ki, həyata necə baxsaq, o da zamanla bizə eynisini geri qaytarar. Çilli qızı –Səmanı anası kənddə hansısa bir oğlana nişanlamaq üzrədir. Çünki o, öz övladlarını atasız böyütmək məcburiyyətində qalmışdır və qızlar böyüdükcə onları evləndirib rahatlığa qovuşacağına inanır. Amma Səmanın arzuları var. O, ali təhsil almaq, iş həyatına qarışmaq, üstəlik də, özünün sevdiyi kişi ilə evlənmək fikrindədir. Buna görə də bir sabah anası evdə yox ikən məktub yazaraq şəhərdə iş tapdığını və yaxın zamanda yaşadığı ünvanı onlara da xəbər edəcəyini bildirib evdən qaçır. Əslində, bu belə də olmuşdu. O, televiziyada gördüyü verilişdəki rəssama aşiq olmuş, onunla əlaqə saxlayaraq emalatxanada işə düzəlmək niyyəti ilə şəhərə yollanmışdı. İlk gün onun üçün çox uğursuz olsa da, sonrakı günlərdə keçmişlərində çox qəribə həyat hekayələri olan və elə bu həyat əhvalatının nəticəsi olaraq səfillərə miras qalmış evdə gecələyir. Onlar ər-arvad idilər və qadın Səmaya xoş davranır, ona evində nə qədər istəsə qalmasını söyləyir. Səma artıq emalatxanada işə düzəlmişdi və rəssamla da aralarında sevgi münasibətləri yaranmışdı. Amma tale onları ayırır və Səma rəssamla münasibətləri kəsildikdən sonra hamilə olduğunu bilir. O, uşağını dünyaya gətirir, şəhərdə dostlaşdığı rəfiqəsi ilə birgə ona baxırlar. Eyni zamanda hazırlaşıb universitetə də qəbul olur, böyük uğurlar, nailiyyətlər əldə edərək işlədiyi müəssisəyə rəhbər olma vəzifəsinə qədər yüksələ bilir. Günlərin birində o, rəssamla da yenidən qovuşur və onlar ailə kimi birləşib xoşbəxtliyi yenidən əldə edirlər. Göründüyü kimi, qadın xarakter başına gələn bütün fəlakətlərin və çətinliklərin nəticəsi olaraq sonda əzəldən axtardığı xoşbəxtliyi əldə etməyə nail olur. Yazıçı həm də cəmiyyətdə qadının bəxtəvərliyini nə vaxtsa bir yuvaya sahib olmağında, onu tamamlayan, vəhdət halında hiss edə bildiyi əks cinsdə tapacağına inanır və oxucunu da inandırır. Müəllif cəmiyyətdə gender rollarını və stereotipləri sorğulayır, qadının öz savadına, gücünə, çalışqanlığına, iş həyatında da qazana biləcəyi uğurlara inanması üçün onlara stimul verir. Əsərin ideyası da sosial normaların şübhə altına alınması və dəyişdirilməsi istiqamətindədir. Bir qadın yazıçı olaraq o, yaratdığı obrazın daxili dünyasına daha yaxından bələddir və onun həyat təcrübələrini yazaraq həm fərdi, həm də kollektiv yaddaşda qorunmasına xidmət edir. Bu isə sosial empatiyanı artıra, insanlar arasında anlaşma və həmrəyliyi gücləndirə bilər. Narıngül Nadirin qadınları dilemma qarşısında qoyduğu, obrazları yarğılamadan onları sözün real boyaları ilə yaratdığı obrazlar “Yuva” povestində də yer almışdır. Əsərdə azad ruhlu qadınla evinə, ailəsinə bağlı olan qadının həyatı göstərilir və müqayisə edilir. Qadına da öz həyatını kənardan da izləyib dəyərləndirmə etməyi üçün ədəbiyyat vasitəsilə bir növ platforma yaratmış olur. Qadınlar eşq vasitəsilə həm mənəvi kamilliyə yüksələ, həm də onlar həyatın ən qaranlıq köşələrinə doğru yol ala bilərlər. Onların bir çox davranış biçimləri toplum tərəfindən qeyri-əxlaqi həyat tərzi kimi qarşılandıqda konfliktin əsası qoyulur. Yazıçıya da həyatın əksini güzgü kimi tutaraq bu konfkliktdə kimin daha haqlı olmasına hər kəsin öz “ədalət tərəzisi” qərar versin deyə mövzunu bir növ müzakirəyə çıxarır. Müəllif burada ölkədəki sosial vəziyyətə də nəzər salır. Əsərin baş qəhrəmanı olan kişi universitet bitirmiş savadlı adamdır. Ancaq o, ixtisasına uyğun iş tapa bilməməsi ucbatından ailəsinə yaxşı baxa bilmir, yaxud da, ona uyğun olmayan ağır işlərdə çalışaraq çox az miqdarda əməkhaqqı ilə qənaətlənməli olur. Buna görə də kişinin öz ailəsi olduğu təqdirdə onun xoşbəxtliyi məhz ailəsində axtarmamağına səbəb kimi yazıçı daha çox sosial vəziyyətin kişinin baxa bilmədiyi ailənin yanında gözükölgəli olmasına, yaxınlarına və hətta özünə belə yadlaşmasına səbəb ola biləcəyini də nümayiş etdirir. Əsərdə obrazların daxili dünyalarında tez-tez özlərinə ünvanladığı suallar oxucunu da bu barədə düşünməyə və özü ilə ünsiyyət quraraq həyatı qavrama prosesinin asanlaşmasına xidmət edir. Yazıçı hekayələrində də kiçik mətnlərin içində dolğun xarakterlər yaratmağa nail olmuşdur. Onun “Pulqabı”, “Qara”, “Professor’, “Uğur böcəyi” və s. kimi hekayələri oxucunu düşündürür və cəmiyyətdə daha ədalətli yanaşmanın inkişafına töhfə verir, sosial dəyişikliklər üçün ilham qaynağı olur. Müəllif “Pulqabı” hekayəsində qadının ədalət anlayışını sorğulayır və hətta daxili dünyasında dürüstlükdən uzaq düşən qadında belə mərhəmət və vicdan duyğularının onu yanlış hərəkətlərdən döndürəcəyinə inanır. Ədəbiyyat şəfqəti və vicdanı müxtəlif yollarla müəyyən edir və sorğulayır. Şəfqət başqalarının əzablarına qarşı həssaslıq və kömək etmək istəyi olaraq görülə bilsə də, vicdan insanın əxlaqi dəyərlərə görə özünü qiymətləndirməsi kimi başa düşülür. Bu hekayə də sözügedən anlayışların necə qəbul olunduğunu və obrazların timsalında onların oxucudakı təsirini müəyyən edir. Əsərdə obrazın daxili konfliktləri, mənəvi dilemmaları vasitəsilə onun vicdan anlayışı sorğulanır. “Professor” hekayəsində savadlı qadının elm arxasınca gedərkən öz şəxsi xoşbətliyinə gecikdiyini, yəni, qadının bir növ öz gənclik, gözəllik və ailə qurmaq şansını elmə qurban etdiyinin təəssübünü çəkir. Qadın sayılıb seçilən elm adamı olsa da şəxsi həyatında xoşbəxt deyil. Son zamanlar isə eyni qrupda oxuyan və onu sevən oğlanı tez-tez xatırlamağı da buna işarədir. Bir zamanlar fikrini təkcə elmə yönəltmək üçün vaz keçdiyi eşq həyatını qadın yenidən bərpa etmək qərarına gəlmişdir, buna görə də o, bir zamanlar onu sevən oğlana zəng edib onun iş yerində görüş təşkil edirlər. Qadın oraya gedərək daha böyük xəyal qırıqlığına uğrayır. Belə ki, artıq onu sevən adamın başqası ilə çox xoşbəxt ailə həyatı var. Qırılmış ümidlərini də götürüb yenidən öz tənha həyatına geri dönür. Hekayədə onu gəncliyində sevən oğlan simvolik olaraq bir növ qadının gənc və gözəl çağlarını da ifadə edir. Yəni, hər anın öz hökmü olduğuna və həyata gecikən insanın onu geri döndürmək iqtidarında olmadığına işarədir. Müəllif “Uğur böcəyi” hekayəsində də qadınlar üçün həssas nüansa toxunur. Hər nə qədər elmdə, iş həyatında irəliləmiş bir qadın olsa da onun sevdiyi bir əks cinslə vəhdət halında olmağa ehtiyacı olduğunu vurğulamağa çalışır. Ümumiyyətlə, yazıçının nəsr əsərləri qadın dünyasını, onun həyata baxış tərzini, qadın və cəmiyyət konfliktlərini öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan ədəbi tənqidinin görməli olduğu işlərdən biri də qadın yazıçıların yaradıcılıqlarını geniş təhlilə cəlb etməkdir. Bu təhlillərdə bir dissertasiya və ya bir neçə məqalə ilə kifayətlənməməli, çağdaş yazıçıların əsərləri və mətnin işlənmə tərzi haqqında yetkin mülahizələr irəli sürülməlidir. Əsas diqqət yetirilməli məqam isə azərbaycanlı xanım yazıçıların əsərlərində təsvir edilən qadın obrazları, onların psixologiyaları və toplumda tutduqları yer baxımından müəllif yanaşmasının müəyyənləşdirilməsidir. Sonrakı mərhələdə isə kişi və xanım yazıçıların əsərlərindəki qadın obrazlarının qarşılaşdırılması həyata keçirilməlidir. Beləliklə, ədəbi tənqidin feminist qolunun inkişafı tətiklənmiş olar.
Bunları qeyd edirəm, çünki İlahə Səfərzadənin “Gerçəyin izində” romanı vurğuladığım prizmadan incələnməyə dəyər əsərdir. Təbii ki, bu yazıda həmin məsələyə də toxunacam, lakin “toxunmaq”la o yanaşmanın geniş formada ələ alınması arasında dağ-dərə fərqi var.
Ümumi baxış
“Psixoloji roman” kimi nəşr edilən “Gerçəyin izində” müəllifin sayca üçüncü romanıdır. Digər romanlarını da oxuduğumdan İlahə Səfərzadənin yaradıcılıq baxımından xeyli yol qət etdiyini söyləyə bilərəm. Yazıçının hadisə yaratma və müstəqil süjetləri birləşdirmə bacarığı son romanda daha aydın üzə çıxır və biz bunu qarışıq (bu qarışıqlıqda həm də bir bəsitlik var) süjetdə açıq şəkildə görürük.
Detektiv əsərlərə xas keyfiyyətlər daşıyan “Gerçəyin izində” kitabının mərkəzində bir ailənin parçalanması dayanır. “Yalanların gec-tez üzə çıxma kimi bir xasiyyəti var” cümləsinin insanlar üzərindəki təsirinin ələ alındığı əsərdə qarışıq münasibətlər sisteminin əlaqələndirmə şəkli özünəməxsusdur. Oxucu hadisələri Səma obrazının gözü ilə görür, onun dəyərləndirmələri, şübhələri vasitəsilə müəyyən qənaətə varmağa cəhd edir. Səma obrazının düşüncələri təhkiyəçi vasitəsilə dilə gətirilir, lakin bir çox yerdə müəlliflə obrazın düşüncələrinin kəsişdiyini, hətta bir-birini əvəzlədiyini də görürük. Bu da əsəri dinamiklik baxımından oxunaqlı edir.
Əvvəlki abzasda yazdığım kimi, roman “psixoloji” şriftlidir və obrazların dünyasını açma, münasibətlərdə üzə çıxan davranışları aydınlaşdırma, şərh etmə bacarığına görə müəllifi yaxşı müşahidəçi adlandırmaq olar. Həmçinin baş vermiş hadisəyə xarakterin reaksiyası, bu reaksiyalarda gizlənən xırda detallar davamlı hal alır, sonda bir bütünü əmələ gətirərək oxucunu diqqətilə sınayır.
Müəllifin özünə istinadı
İlahə Səfərzadənin hekayə yaradıcılığı ilə tanış olanlar “Gerçəyin izində” romanında bu hekayələrdən izləri aydın şəkildə görə bilərlər.
Proloqda təsvir edilən qaçış motivinin bənzəri yazıçının “Azyaşlı ana” hekayəsində də var.
“Gerçəyin izində” romanında keçən “Dodağını dişləyib tərəddüd içində gah bayaq gəldiyi istiqamətə, gah da şoseyə çıxmaq üçün qarşıda onu gözləyən qısa məsafəyə tərəf baxdı. Deyəsən, dodağını bərk dişləmişdi. Ağzında qan tamı hiss elədi” hissə ilə “Azyaşlı ana” hekayəsindəki “Ayağının altındakı quru budaq qırıntıları qaranlıq və yarpaqsız ağaclarla müdhiş görüntü yaradan bağın vahimələndirici səssizliyini pozaraq sındılar. Həmin an yaxalanacağı qorxusu ilə dodağını dişlədi və isti qanın ürküdücü dadını bütünlüyü ilə hiss etdi” hissəsi böyük bənzərlik təşkil edir (başqa motivlər üçün hekayəni oxumanız daha məqsədəuyğun olar).
Romanda keçən Elnaz adı ilə bağlı İlahə Səfərzadənin ayrıca eyniadlı hekayəsi də var. “Səma eşitmişdi ki, qrup yoldaşının anası oğlu Vətən müharibəsində şəhid olduqdan sonra onun artıq həyatda olmadığını qəbullana bilmirmiş. O, balasının ölüm xəbərindən sonra yaşadığı şokun təsiri ilə həqiqəti beynində bir uydurma olaraq qəbul edib inanmaq istədiyini gerçək kimi düşünürmüş” – romandakı bu hissə qeyd etdiyim “Elnaz” hekayəsi ilə uyuşur.
“Özünə istinad” adlandırdığım bu metoda fərqli yanaşmalar ola bilər, lakin, fikrimcə, bu, oxucunun müəllifin digər yaradıcılıq nümunələrini oxumasına stimul verə bilər. Bu mənada, İlahə Səfərzadənin detallarla işləmə şəklini yüksək qiymətləndirmək lazımdır.
Sosial mesajlar
“Gerçəyin izində” romanında müəllifin baş verən sosial-siyasi hadisələrə münasibətini də görürük. Ədəbiyyat adamlarını çox vaxt qeyd etdiyim prosesdən kənarda qaldıqları üçün tənqid etdiklərində yazıçının belə bir vəzifəsinin olmadığını müdafiə etmişəm. İndi də o fikirdəyəm. Düzdür, yazıçı müxalif olmalıdır, ancaq hər şeyə. Fəqət bu müxalifliyini ictimailəşdirmək üçün siyasətçi kimi çıxış etməsinə heç bir lüzum yoxdur. Çünki yazıçılıq siyasətdən yüksəkdədir və ictimai fikrə təsir imkanları fərqli cəhətdən dəyərləndirilməlidir. Yazıçı fikirlərini əsərləri vasitəsilə oxucuya çatdırmalıdır, həm də bunu elə etməlidir ki, hansısa siyasi fikri mənimsədiyini biruzə verməsin.
Müqayisələrlə daha da dəqiqləşdirim. Məsələn, bu gün çox geniş yayılmış şeylərdən biri də müxtəlif dini, sosial və siyasi fikri mənimsəmiş sadə insanlarla həmin düşüncə biçimlərini biznesə çevirmiş mütəxəssislərin (və ya mənəviyyat əmiciləri) çox möhkəm və yalnız bir perspektivdən dəyərləndirilə biləcək ağıl birliyi içərisində olduğunu müşahidə edir, beləliklə, ikinci sıradakılar çox geniş kütlələri ətraflarına toplayaraq vurğuladığım dünyagörüşünə sahib insanlar üzərindən pul qazanırlar. Lakin bu “düşüncə birliyi” təktərəflidir və məncə, sui-istifadə hallarına açıqdır. Yazıçı isə bütün kəsimlərə xitab etməlidir. Onun bu xitabında ayrı-seçkilik olmamalı, obyektiv müşahidənin dolğun ifadəsinə diqqət yetirilməlidir.
Qeyd etdiyim xüsusda İlahə Səfərzadə vurğuladığım mövqedən çıxış edib. Əsərdə obrazın ölkədə baş verən hadisələrlə bağlı xəbərləri oxuduğu səhnədə ümumi mənzərənin nədən ibarət olduğunu anlayırıq: “Başı qarışsın deyə xəbər başlıqlarını oxudu. Məşhurların həyatından mənasız foto və xəbərlər, ölkədə hər şeyin bahalaşmasına etiraz edən insanlar, maaşı hədsiz qalxan vəzifə sahibləri, bunu məsxərəyə qoyan digər insanlar və bu mövzuda başqa başlıqlı xəbərləri keçdi. Başını qarışdıracaq ürəkaçan xəbər tapa bilmədi, telefonu söndürüb kənara atdı” və ya “İşsizliyin hədsiz artması, qiymətlərin bahalaşması, gəlirin az, xərclərin çox olması insanların böyük bir qismini getdikcə daha səfil hala salırdı” kimi cümlələrdə əhalinin sosial vəziyyətinin necəliyini başa düşürük.
Həmçinin müəllimlik sənətilə bağlı obrazın dilindən səsləndirilən fikirlər də üzərində düşünülməli aktual reallığı əks etdirir.
Bu artıq müəllif mövqeydir və əvvəldə bildirdiyim kimi, yazıçı mövqeyi bu cür ifadə edilməlidir.
Xanım yazıçının əsərində qadın obrazının yaradılması
İki il əvvəl Nadir Yalçının “Yad” hekayəsini feminist cəhətdən tənqid etməyə çalışmışdım. Orada kişi yazıçının qadın obrazını necə işlədiyi, qadının yoxluğunun ailə daxilində hansı hadisələri tətikləyəcəyi və situativ dəyərləndirmənin necə olacağı, ümumilikdə isə cəmiyyətin qadına yanaşma tərzinin ortaya çıxması haqqındakı şüuraltı düşüncəsinin əsərə yansıması üzərində durmuşdum. İlahə Səfərzadənin “Gerçəyin izində” romanında isə xanım yazıçının gözü ilə qadınların dünyası və onların toplumda tutduğu mövqenin təsvirinə baxmaq yerinə düşər.
İlk olaraq qeyd etməliyəm ki, yazıçının digər romanları və hekayələrində də əsas obrazlar qadınlardır və İlahə Səfərzadə oxucuya dünyaya qadınların gözlərilə baxma fürsəti verir. Qadının cəmiyyətdəki yerinin sorğulanması, toplumsal hüquq bərabərsizliyi kimi məsələlər “Gerçəyin izində” romanında ön plandadır.
Əsər boyu müəllifin mövcud cəmiyyətdə qadın olma problemi üzərində düşündüyünü görürük. O sual edir: “Əslində, qadınları “pis” dedikləri yola düşməyə vadar edən məhz kişilər deyildimi?”
Qadının üzərinə yüklənmiş sosial məsuliyyətləri də “Gerçəyin izində” romanında görürük. “Nə olursa-olsun, qadın ailəsini dağılmağa qoymamalıdır, öz hüququndan, istəyindən, hətta qürurundan vaz keçsə belə, o ailə dağılmamalıdır” düşüncəsini ictimai basqının nəticəsi, qadınların o düşüncəyə tabe etdirilməsi kimi işləyən müəllif kişi və qadının xəyanəti arasındakı fərqə diqqət çəkərək birinci halda bunun normal qəbul edildiyini və “kişilik”, ikinci halda isə “fahişəlik” hesab olunduğunu vurğulayır. Yazıçı yanaşmasında qadınların bu halı qəbul etdiyi düşüncəsində olduğunu da sezmək mümkündür.
Romanın əsas qəhrəmanının qadın olması ilə bərabər, süjetin təməlində dayanan və hadisələrin baş vermə səbəbi kimi “qadın düşmənliyi” göstərilir. Psixoloji travmanın bu formada üzə çıxmasını müəllifin mübaliğəli simvol daraltması kimi başa düşürəm. Yəni tərəzinin gözlərindəki tarazlıq ən yüksək həddə pozulub və bunun səbəbi də əsərdə qadın hüquqsuzluğunun (əslində, oyuncaq olduqlarının) düşmənliyə vardırılması, beləliklə, simvolun minimuma endirilməsidir.
Qeyd etdiyim məsələlərin sorğulanması, öz-özünə fikir alışverişi əsər boyu davam edir. Onu da bildirməliyəm ki, müəllifin sözügedən əsərində digər romanlardan fərqli olaraq, sosial reallıq daha qabarıqdır.
Müəllif tələskənliyi
İlahə Səfərzadənin müstəqil süjet qurma və onları əlaqələndirmə, həmçinin dinamikliyi qoruma barədə bacarığının yüksək olduğunu əvvəldə də vurğulamışdım. Lakin hər üç romanında müşahidə etdiyim bir şey var: Müəllif əsəri sonlandırmağa tələsir. Yazıçı oxucuların əsərin sonluğunun necə olmasından savayı, o sona gətirib çıxaran hadisələr zənciri ilə də maraqlandığını gözardı edir. Burada nəzərdə tutduğum düyünün açılması ilə finalın eyni olması deyil. Düzdür, eynidir, lakin bu ikisi arasında baş verən hadisələr xülasə şəklində anladılır, təhkiyəçilik ön plana çıxır, bu da həmin hissənin əsərin ümumi ruhu ilə uyuşmadığı təəssüratını oyandırır.
“Gerçəyin izində”
Hadisənin aydınlaşdırılması baxımından gerçəyin izinə düşərək nəticəyə varılan romanda həm də sosial-siyasi reallıqlar üzə çıxarılır, ümumi ictimai rəyin qadınlığa yanaşma tərzi ortaya qoyulur, tənqidi baxış bucağı sərgilənir. Mətnə yerləşdirilmiş bu detalların ümumi oyanışa xidmət etdiyi şübhəsizdir.
