Etiket arxivi: Lətafət Beybutova Ələsgər qızı

MƏDƏNİYYƏTİ XALQIN BÖYÜK SƏRVƏTİ  HESAB  EDƏN ULU ÖNDƏR   HEYDƏR ƏLİYEV

MƏDƏNİYYƏTİ XALQIN BÖYÜK SƏRVƏTİ  HESAB  EDƏN

ULU ÖNDƏR   HEYDƏR ƏLİYEV

Azərbaycan  xalqı  tarixin   qədim  və çətin dövrlərindən belə öz zəngin milli-mənəvi irsini, adət-ənənələrini qoruyub saxlamış, nəsildən-nəsilə ötürərək bu günlərə  kimi  gətirməyi  bacarmışdır. İslam dininin  zəngin dəyərlərindən dönməyən,  daxili inamı və  mənəvi saflığı ilə  dini etiqada əsaslanan  xalqımız tarixin ən kəşməkəşli  mərhələlərində belə milli əxlaqi və bəşəri duyğularını təcəssüm etdirərək bu dəyərlərə həmişə  sadiq qalmışlar.

XX əsrdə   xalqımızın  mədəni həyatında yeni bir dövr başlanmışdır. Bu, Ulu Öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olan bir dövrdür. Mədəniyyəti xalqın böyük sərvəti  hesab  edən  Ulu öndər   Heydər Əliyev milli  mənəvi dəyərlərlərimizin  mühafizə olunaraq gələcək nəsillərə  çatdırılması, Azərbaycan  mədəniyyətinin  bütün sahələrində sürətli inkişaf  və nəaliyyətlər  əldə edilməsində müstəsna  xidmətləri olmuşdur. “Xalq bir çox xüsusiyyətləri ilə tanınır, sayılır və dünya xalqları içərisində fərqlənir. Bu xüsusiyyətlərdən ən yüksəyi, ən böyüyü mədəniyyətdir”. Bu müdrik ifadələr   ümummilli   lider  Heydər  Əliyevə məxsusdur.  Onun  xalqımızın tarixi  keçmişinə,  klassik  ədəbi qaynaqlarına,  ana  dilinə, milli-mənəvi sərvətlərinə həssas və qayğıkeş münasibəti bu  sahənin  öyrənilməsi, qorunub yaşadılması işinə güclü təkan vermışdir.  

1969-cu ildə  Azərbaycanda  siyasi  hakimiyyətə  gələn  ümummilli lider Heydər  Əliyev  ilk gündən hər cür ideoloji-siyasi baryerlərə sinə gərərək Azərbaycan xalqının milli özünüdərki üçün  bütün  zəruri tədbirləri həyata keçirməyə başlamış, ictimai şüurdakı qorxunu, ehtiyatlılığı  aradan  qaldırmağı,  cəmiyyəti  bütün   sahələr üzrə   gələcək  mənəvi  yüksəlişlərə  ruhlandırmağı bacarmışdır. Ulu  öndər xalqda milli heysiyyəti gücləndirmək, onu öz şanlı keçmişinə, soykökünə qaytarmaq, habelə zəngin bədii irsini, mədəniyyətini, incəsənətini,  adət-ənənələrini  yaşatmaq, ana  dilini  inkişaf  etdirmək  üçün  bir  sıra  aşkar-gizli  tədbirlər  həyata   keçirmişdir.

Azərbaycan xalqının adət-ənənələrinin, ümumən milli kimliyimizin mühüm komponentlərinin  daha çox  əksini  tapan,    qədim, böyük türk eposu “Kitabi – Dədə  Qorqud”un  xilası və bu eposun təbliği  məqsədilə  bədii  filmin  çəkilişi,  habelə  1300  illiyini  bütün  dünyada  keçirməklə  dastanın həm  Azərbaycan hadisəsi  olduğunu  sübut  etmiş,  həm də Sovet  rejiminin  pərən-pərən  saldığı  dünya  türklərini bu dastan  ətrafında  bir  yerə  toplamaqla  türk birliyi  yaratmağa  nail oldu. Eyni  zamanda ulu öndərin  Nizami, Xaqani,  Nəsimi,  Füzuli, Vaqif,  Üzeyir  Hacıbəyov  və bir çox söz və musiqi  sənəti  ustadlarının  dahiyanə   əsərlərinin,  eləcə də  aşıq poeziyasının   təkrarsız  nümunələrini  sovetlər  məkanında 

Azərbaycan mədəniyyətinin   təbliği  istiqamətində  atılan addımıdır. 1972-ci ildə Azərbaycan   aşıq  sənətinin  görkəmli  nümayəndələrindən  olan Aşıq  Ələsgərin 150 illik  yubileyinin  Bakıda  və  Moskvada ən  yüksək səviyyədə qeyd edilməsi, eləcə də belə möhtəşəm tədbirin həm də aşığın  doğulduğu  Göyçə mahalında keçirilməsində məqsəd el sənətkarını xalqa qaytarmaqla yanaşı, həm də tarixən Azərbaycanın real  sərhədlərinin  hansı coğrafiyanı  əhatə  etdiyini, ulu  babalarımızın Ermənistan  adlanan  ərazidə  əzəldən yaşadığı  fikrini sovet cəmiyyətinə çatdırmaq idi.

Qeyd edək ki,  Azərbaycan  mədəniyyətinin  görkəmli  xadimləri Heydər Əliyev dövründə olduğu qədər heç zaman tanınmırdılar. Heydər Əliyev mədəniyyətimizi yaradan, onu inkişaf etdirən insanların əməyini yüksək qiymətləndirir, onların daim qayğısını çəkirdi. Sovet dövründə   XX əsr Azərbaycanın  böyük  mədəniyyət   xadimləri- Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi,  Rəşid Behbudov, Tahir Salahov, eləcə də Süleyman  Rəhimov,  Rəsul  Rza, Mirzə İbrahimov, Süleyman  Rüstəmov və s. ədəbiyyat klassikləri  o dövrün ən şərəfli  mükafatı  Sosialist  Əməyi  Qəhrəmanı  kimi  SSRİ-nin yüksək fəxri adları məhz  Heydər  Əliyevin qayğısı nəticəsində  almışlar.    Heydər  Əliyev  bəstəkarların,  kinematoqrafçıların,  teatr  xadimlərinin,  rəssamların   qurultaylarında, konfranslarında iştirak edir, dərin, məzmunlu nitqi iştirakçıların alqışları  ilə qarşılanardı. Onun  hər  çıxışı  mədəniyyətin bir sahəsinin gələcək inkişaf proqramına çevrilirdi. Hansı sahədən danışırdısa, elə hiss edirdin ki, bu sahənin mütəxəssisi,  bilicisidir. Heydər  Əliyev  özü  də  incəsənətə meyilli şəxsiyyət  idi.  Gəncliyində  incəsənətə  gəlmək və  memar  olmaq  istəyən  ulu öndəri  zaman siyasət  memarına çevirdi.

Heydər Əliyevin  Azərbaycana  rəhbərliyi  illərində bütün sahələrdə olduğu  kimi, mədəniyyət sahəsində kadr  çatışmazlığı  böyük  problemə  çevrilmişdi.  Həmin  dövrdə Ulu Öndərin səyi ilə azərbaycanlı gənclərin keçmiş SSRİ-nin müxtəlif ali təhsil müəssisələrində təhsil almağa göndərilməsi və mədəni irs sahəsində milli kadrların yetişdirilməsində mühüm rol oynadı. 1970-1980-ci illərdə  Bakıda  Şirvanşahlar  Sarayı Kompleksi,  Naxçıvanda  Mömünə  Xatun, Yusif   Küseyir  oğlu və  Qarabağlar  türbələri, Mərdəkandakı  Düzbucaqlı  və Dairəvi qəsrlər,  Şəkidə  Xan sarayı,  Bərdə  türbəsi,  Mərəzədə Diri Baba türbəsi həmçinin  Rəşid  Behbudov  adına Mahnı  Teatrının,  Musiqili  Komediya Teatrının binası və s. ölkə əhəmiyyətli  tarixi abidələrin  qorunub  saxlanması  istiqamətində  mühüm   işlər həyata keçirildi.

Azərbaycanın  əvəzsiz mədəni irsi olan İçərişəhərin qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması məqsədilə Heydər Əliyevin xüsusi tapşırığı ilə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 10 avqust 1977-ci il tarixli 280 nömrəli qərarına əsasən İçərişəhərin, eyni zamanda qədim Şuşanın, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad  rayonunun tarixi hissələri tarixi-memarlıq qoruğu elan olundu. 1981-ci ildə isə  İsmayıllı  rayonunun  Lahıc qəsəbəsinin  tarixi hissəsi də qoruq elan edildi.

Ədəbiyyatımız və mədəniyyətimiz dünyanın ən qabaqcıl mədəniyyətləri  sırasına yüksəldi.  Hеydər  Əliyev  hamıdan  yaxşı  bilirdi  ki, türkləri birləşdirmək üçün onları ortaq məxrəcə gətirən ideyanı ortaya qoymaq lazımdır. Məhz onun müdrikliyi, böyük uzaqgörənliyi sayəsində dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd  Füzulinin 500  illiyi  bütün  dünyada qeyd olundu.  Heydər Əliyev 2 noyabr 1994-cü ildə 80-dən artıq millətin nümayəndəsi iştirak edən Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxışında demişdir:  “Füzuli keçmişdə də türkləri birləşdirən bir şəxsiyyət olmuşdur. Amma indi türk dünyası XX əsrdə parçalanmış olduğu bir halda, türk  dünyasına  mənsub ölkələrin,  demək  olar ki, tam əksəriyyətinin  onların həyatına, tarixinə, adət-ənənəsinə uyğun olmayan rejimlər içərisində yaşadığı dövrlərdə Füzuli bizi yaşadaraq  bu  günlərə gətirib çıxarmışdır”. Böyük romantik şair və  filosof  Hüseyn Cavidin  nəşinin  uzaq   Sibirdən  gətirib   doğma  Naxçıvanda torpağa  qovuşdurması və  Cavidlər  məqbərəsinin tikilməsi, Bakıda böyük hürufi şair İmadəddin Nəsimiyə, Nəriman Nərimanova, Cəfər Cabbarlıya möhtəşəm heykəllər qoydurması  Hеydər  Əliyevin  Azərbaycan klassik ədəbiyyatına qayğısının  böyük  təzahürüdür.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycana birinci rəhbərliyi dövründə formalaşdırdığı mütərəqqi ənənələri müstəqillik  illərində də inamla  davam  etdirilirdi.  Həmin  illərdə  bir  müddət  mədəniyyətimiz  böyük  çətinliklər  qarşısında qalsa da, Heydər Əliyevin hakimiyyətə yenidən qayıdışı Azərbaycan mədəniyyətinin tərəqqisinə yeni təkan verdi. Sosial problemlər ucbatından xarici ölkələrə üz tutan sənət adamları Vətənə  döndülər, onlara  xüsusi  qayğı  göstərilməyə başlandı. Bağlanmış teatrlar, kitabxanalar, muzeylərin  qapıları  yenidən  tamaşaçıların  üzünə  açıldı  və  eyni  zamanda  ölkə ərazisində mövcud olan  abidələrin  qorunması  məsələsi də ön plana çəkildi. Belə ki, tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması, öyrənilməsi və  onlardan  düzgün  istifadənin təmin olunması   məqsədilə qəbul olunmuş – 10 aprel 1998-ci il tarixli “Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” və 6 fevral 1998-ci il tarixli “Mədəniyyət haqqında” qanun bu  istiqamətdə mühüm  addım  oldu.  Bunun   ardınca, 2001-ci ildə “Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” Azərbaycan  Respublikası  Qanununa  müvafiq olaraq vaxtilə dövlət mühafizəsinə götürülmüş 6571 abidənin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü aparılmış, Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər   Kabinetinin 2  avqust 2001-ci il tarixli qərarı ilə 6308 abidə dövlət  tərəfindən  mühafizəyə götürülmüşdür.    

Ulu öndər xalqımızın  mədəniyyətinin,  incəsənətinin, milli-mənəvi dəyərlərinin qorunması istiqamətində gördüyü ölçüyəgəlməz işləri ilə gələcək nəsillərə zəngin mənəvi xəzinə bəxş etmişdir. Sağlığında  millətinə,  dövlətinə ən yüksək dəyəri verən Heydər Əliyev xalqın  yaddaşında  əbədi, silinməz iz qoymuş, onun adı ilə bağlı olan hər şey əziz xatirəyə çevrilmişdir.

Müəllif: LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZI

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond şöbəsinin müdiri              

Mob: 055 543 55 28, qubatovaltaft@gmail.com

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI


SEYİD ABDULLA OĞLU CABBAROVUN YAZILARI


ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI

> > > > MÜTLƏQ OXUYUN !!!

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.USTAC.AZ >>>> 

Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93   E-mail: zauryazar@mail.ru

MƏDƏNİYYƏTİ XALQIN BÖYÜK SƏRVƏTİ  HESAB  EDƏN ULU ÖNDƏR   HEYDƏR ƏLİYEV

MƏDƏNİYYƏTİ XALQIN BÖYÜK SƏRVƏTİ  HESAB  EDƏN

ULU ÖNDƏR   HEYDƏR ƏLİYEV

Azərbaycan  xalqı  tarixin   qədim  və çətin dövrlərindən belə öz zəngin milli-mənəvi irsini, adət-ənənələrini qoruyub saxlamış, nəsildən-nəsilə ötürərək bu günlərə  kimi  gətirməyi  bacarmışdır. İslam dininin  zəngin dəyərlərindən dönməyən,  daxili inamı və  mənəvi saflığı ilə  dini etiqada əsaslanan  xalqımız tarixin ən kəşməkəşli  mərhələlərində belə milli əxlaqi və bəşəri duyğularını təcəssüm etdirərək bu dəyərlərə həmişə  sadiq qalmışlar.

XX əsrdə   xalqımızın  mədəni həyatında yeni bir dövr başlanmışdır. Bu, Ulu Öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olan bir dövrdür. Mədəniyyəti xalqın böyük sərvəti  hesab  edən  Ulu öndər   Heydər Əliyev milli  mənəvi dəyərlərlərimizin  mühafizə olunaraq gələcək nəsillərə  çatdırılması, Azərbaycan  mədəniyyətinin  bütün sahələrində sürətli inkişaf  və nəaliyyətlər  əldə edilməsində müstəsna  xidmətləri olmuşdur. “Xalq bir çox xüsusiyyətləri ilə tanınır, sayılır və dünya xalqları içərisində fərqlənir. Bu xüsusiyyətlərdən ən yüksəyi, ən böyüyü mədəniyyətdir”. Bu müdrik ifadələr   ümummilli   lider  Heydər  Əliyevə məxsusdur.  Onun  xalqımızın tarixi  keçmişinə,  klassik  ədəbi qaynaqlarına,  ana  dilinə, milli-mənəvi sərvətlərinə həssas və qayğıkeş münasibəti bu  sahənin  öyrənilməsi, qorunub yaşadılması işinə güclü təkan vermışdir.  

1969-cu ildə  Azərbaycanda  siyasi  hakimiyyətə  gələn  ümummilli lider Heydər  Əliyev  ilk gündən hər cür ideoloji-siyasi baryerlərə sinə gərərək Azərbaycan xalqının milli özünüdərki üçün  bütün  zəruri tədbirləri həyata keçirməyə başlamış, ictimai şüurdakı qorxunu, ehtiyatlılığı  aradan  qaldırmağı,  cəmiyyəti  bütün   sahələr üzrə   gələcək  mənəvi  yüksəlişlərə  ruhlandırmağı bacarmışdır. Ulu  öndər xalqda milli heysiyyəti gücləndirmək, onu öz şanlı keçmişinə, soykökünə qaytarmaq, habelə zəngin bədii irsini, mədəniyyətini, incəsənətini,  adət-ənənələrini  yaşatmaq, ana  dilini  inkişaf  etdirmək  üçün  bir  sıra  aşkar-gizli  tədbirlər  həyata   keçirmişdir.

Azərbaycan xalqının adət-ənənələrinin, ümumən milli kimliyimizin mühüm komponentlərinin  daha çox  əksini  tapan,    qədim, böyük türk eposu “Kitabi – Dədə  Qorqud”un  xilası və bu eposun təbliği  məqsədilə  bədii  filmin  çəkilişi,  habelə  1300  illiyini  bütün  dünyada  keçirməklə  dastanın həm  Azərbaycan hadisəsi  olduğunu  sübut  etmiş,  həm də Sovet  rejiminin  pərən-pərən  saldığı  dünya  türklərini bu dastan  ətrafında  bir  yerə  toplamaqla  türk birliyi  yaratmağa  nail oldu. Eyni  zamanda ulu öndərin  Nizami, Xaqani,  Nəsimi,  Füzuli, Vaqif,  Üzeyir  Hacıbəyov  və bir çox söz və musiqi  sənəti  ustadlarının  dahiyanə   əsərlərinin,  eləcə də  aşıq poeziyasının   təkrarsız  nümunələrini  sovetlər  məkanında 

Azərbaycan mədəniyyətinin   təbliği  istiqamətində  atılan addımıdır. 1972-ci ildə Azərbaycan   aşıq  sənətinin  görkəmli  nümayəndələrindən  olan Aşıq  Ələsgərin 150 illik  yubileyinin  Bakıda  və  Moskvada ən  yüksək səviyyədə qeyd edilməsi, eləcə də belə möhtəşəm tədbirin həm də aşığın  doğulduğu  Göyçə mahalında keçirilməsində məqsəd el sənətkarını xalqa qaytarmaqla yanaşı, həm də tarixən Azərbaycanın real  sərhədlərinin  hansı coğrafiyanı  əhatə  etdiyini, ulu  babalarımızın Ermənistan  adlanan  ərazidə  əzəldən yaşadığı  fikrini sovet cəmiyyətinə çatdırmaq idi.

Qeyd edək ki,  Azərbaycan  mədəniyyətinin  görkəmli  xadimləri Heydər Əliyev dövründə olduğu qədər heç zaman tanınmırdılar. Heydər Əliyev mədəniyyətimizi yaradan, onu inkişaf etdirən insanların əməyini yüksək qiymətləndirir, onların daim qayğısını çəkirdi. Sovet dövründə   XX əsr Azərbaycanın  böyük  mədəniyyət   xadimləri- Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi,  Rəşid Behbudov, Tahir Salahov, eləcə də Süleyman  Rəhimov,  Rəsul  Rza, Mirzə İbrahimov, Süleyman  Rüstəmov və s. ədəbiyyat klassikləri  o dövrün ən şərəfli  mükafatı  Sosialist  Əməyi  Qəhrəmanı  kimi  SSRİ-nin yüksək fəxri adları məhz  Heydər  Əliyevin qayğısı nəticəsində  almışlar.    Heydər  Əliyev  bəstəkarların,  kinematoqrafçıların,  teatr  xadimlərinin,  rəssamların   qurultaylarında, konfranslarında iştirak edir, dərin, məzmunlu nitqi iştirakçıların alqışları  ilə qarşılanardı. Onun  hər  çıxışı  mədəniyyətin bir sahəsinin gələcək inkişaf proqramına çevrilirdi. Hansı sahədən danışırdısa, elə hiss edirdin ki, bu sahənin mütəxəssisi,  bilicisidir. Heydər  Əliyev  özü  də  incəsənətə meyilli şəxsiyyət  idi.  Gəncliyində  incəsənətə  gəlmək və  memar  olmaq  istəyən  ulu öndəri  zaman siyasət  memarına çevirdi.

Heydər Əliyevin  Azərbaycana  rəhbərliyi  illərində bütün sahələrdə olduğu  kimi, mədəniyyət sahəsində kadr  çatışmazlığı  böyük  problemə  çevrilmişdi.  Həmin  dövrdə Ulu Öndərin səyi ilə azərbaycanlı gənclərin keçmiş SSRİ-nin müxtəlif ali təhsil müəssisələrində təhsil almağa göndərilməsi və mədəni irs sahəsində milli kadrların yetişdirilməsində mühüm rol oynadı. 1970-1980-ci illərdə  Bakıda  Şirvanşahlar  Sarayı Kompleksi,  Naxçıvanda  Mömünə  Xatun, Yusif   Küseyir  oğlu və  Qarabağlar  türbələri, Mərdəkandakı  Düzbucaqlı  və Dairəvi qəsrlər,  Şəkidə  Xan sarayı,  Bərdə  türbəsi,  Mərəzədə Diri Baba türbəsi həmçinin  Rəşid  Behbudov  adına Mahnı  Teatrının,  Musiqili  Komediya Teatrının binası və s. ölkə əhəmiyyətli  tarixi abidələrin  qorunub  saxlanması  istiqamətində  mühüm   işlər həyata keçirildi.

Azərbaycanın  əvəzsiz mədəni irsi olan İçərişəhərin qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması məqsədilə Heydər Əliyevin xüsusi tapşırığı ilə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 10 avqust 1977-ci il tarixli 280 nömrəli qərarına əsasən İçərişəhərin, eyni zamanda qədim Şuşanın, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad  rayonunun tarixi hissələri tarixi-memarlıq qoruğu elan olundu. 1981-ci ildə isə  İsmayıllı  rayonunun  Lahıc qəsəbəsinin  tarixi hissəsi də qoruq elan edildi.

Ədəbiyyatımız və mədəniyyətimiz dünyanın ən qabaqcıl mədəniyyətləri  sırasına yüksəldi.  Hеydər  Əliyev  hamıdan  yaxşı  bilirdi  ki, türkləri birləşdirmək üçün onları ortaq məxrəcə gətirən ideyanı ortaya qoymaq lazımdır. Məhz onun müdrikliyi, böyük uzaqgörənliyi sayəsində dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd  Füzulinin 500  illiyi  bütün  dünyada qeyd olundu.  Heydər Əliyev 2 noyabr 1994-cü ildə 80-dən artıq millətin nümayəndəsi iştirak edən Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxışında demişdir:  “Füzuli keçmişdə də türkləri birləşdirən bir şəxsiyyət olmuşdur. Amma indi türk dünyası XX əsrdə parçalanmış olduğu bir halda, türk  dünyasına  mənsub ölkələrin,  demək  olar ki, tam əksəriyyətinin  onların həyatına, tarixinə, adət-ənənəsinə uyğun olmayan rejimlər içərisində yaşadığı dövrlərdə Füzuli bizi yaşadaraq  bu  günlərə gətirib çıxarmışdır”. Böyük romantik şair və  filosof  Hüseyn Cavidin  nəşinin  uzaq   Sibirdən  gətirib   doğma  Naxçıvanda torpağa  qovuşdurması və  Cavidlər  məqbərəsinin tikilməsi, Bakıda böyük hürufi şair İmadəddin Nəsimiyə, Nəriman Nərimanova, Cəfər Cabbarlıya möhtəşəm heykəllər qoydurması  Hеydər  Əliyevin  Azərbaycan klassik ədəbiyyatına qayğısının  böyük  təzahürüdür.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycana birinci rəhbərliyi dövründə formalaşdırdığı mütərəqqi ənənələri müstəqillik  illərində də inamla  davam  etdirilirdi.  Həmin  illərdə  bir  müddət  mədəniyyətimiz  böyük  çətinliklər  qarşısında qalsa da, Heydər Əliyevin hakimiyyətə yenidən qayıdışı Azərbaycan mədəniyyətinin tərəqqisinə yeni təkan verdi. Sosial problemlər ucbatından xarici ölkələrə üz tutan sənət adamları Vətənə  döndülər, onlara  xüsusi  qayğı  göstərilməyə başlandı. Bağlanmış teatrlar, kitabxanalar, muzeylərin  qapıları  yenidən  tamaşaçıların  üzünə  açıldı  və  eyni  zamanda  ölkə ərazisində mövcud olan  abidələrin  qorunması  məsələsi də ön plana çəkildi. Belə ki, tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması, öyrənilməsi və  onlardan  düzgün  istifadənin təmin olunması   məqsədilə qəbul olunmuş – 10 aprel 1998-ci il tarixli “Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” və 6 fevral 1998-ci il tarixli “Mədəniyyət haqqında” qanun bu  istiqamətdə mühüm  addım  oldu.  Bunun   ardınca, 2001-ci ildə “Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” Azərbaycan  Respublikası  Qanununa  müvafiq olaraq vaxtilə dövlət mühafizəsinə götürülmüş 6571 abidənin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü aparılmış, Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər   Kabinetinin 2  avqust 2001-ci il tarixli qərarı ilə 6308 abidə dövlət  tərəfindən  mühafizəyə götürülmüşdür.    

Ulu öndər xalqımızın  mədəniyyətinin,  incəsənətinin, milli-mənəvi dəyərlərinin qorunması istiqamətində gördüyü ölçüyəgəlməz işləri ilə gələcək nəsillərə zəngin mənəvi xəzinə bəxş etmişdir. Sağlığında  millətinə,  dövlətinə ən yüksək dəyəri verən Heydər Əliyev xalqın  yaddaşında  əbədi, silinməz iz qoymuş, onun adı ilə bağlı olan hər şey əziz xatirəyə çevrilmişdir.

Müəllif: LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZI

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond şöbəsinin müdiri              

Mob: 055 543 55 28, qubatovaltaft@gmail.com

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF


YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

HEYDƏR ƏLİYEV SİYASƏTİNDƏ İNCƏ MƏQAMLAR. LƏTAFƏT BEYBUTOVA.

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

HEYDƏR ƏLİYEV SİYASƏTİNDƏ İNCƏ MƏQAMLAR

(Azərbaycanlıların soyqırımlarına verdiyi hüquqi-siyasi qiymət)

Azərbaycan tarixinin  Heydər Əliyev dövrü, tariximizin böyük inkişaf və  möhtəşəm   quruculuq  dövrüdür. Onun  rəhbərliyi  altında  əldə  olunan   uğurların ən mühümü  məhz qurub yaratdığı  müstəqil  Azərbaycan dövlətidir. Azərbaycanda  dövlət  quruculuğu dövlətçilik,  milli və mənəvi  dəyərlərin  qorunub saxlanılması,  iqtisadiyyatın, elmin, mədəniyyətin, bir sözlə  həyatın ən müxtəlif  sahələrində  böyük  nailiyyətlərin  qazanılması, coşqun  bir  tərəqqi  dövrü  məhz  Heydər  Əliyevin   uzaqgörən,  qətiyyətli  siyasəti   nəticəsində   yaşanmışdır. 

Ötən əsrin 90-cı ilin əvvəlində  müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan ərazisinin bir hissəsinin Ermənistanın  təcavüzünə məruz qaldığı, xarici təzyiqlərin və daxili çəkişmələrin tüğyan etdiyi bir dövrdə xalqının səsinə səs verən Heydər Əliyev  ölkəmizi dünyanın siyasi xəritəsindən silinmək və dövlətçiliyini  itirmək  təhlükəsindən  xilas  edərək dövlətin dayanıqlı siyasi və  iqtisadi  inkişaf  yolunu  müəyyən  etmişdir. 

Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra xalqımızın tarixi keçmişinin obyektiv mənzərəsini  yaratmaq  imkanını  əldə  etməsi məhz  Ulu öndər Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti sayəsində olmuşdur. Uzun illər gizli saxlanılan, üzərinə qadağa  qoyulmuş həqiqətlər açılır, təhrif edilmiş hadisələr özünün əsl  qiymətini  alırdı.  Azərbaycan və ümumən Qafqazın  tarixinin  təhrif  olunması  həmin  proqramların  mühüm  tərkib  hissəsini  təşkil  edirdi.  “Böyük  Ermənistan” yaratmaq xülyasından ruhlanan erməni   qəsbkarları  1905-1907-ci illərdə azərbaycanlılara  qarşı  açıq  şəkildə  geniş miqyaslı qanlı aksiyalar  həyata  keçirdilər.  1918-ci ilin mart  ayından etibarən əks-inqilabçı  ünsürlərlə   mübarizə şüarı altında Bakı  Kommunası tərəfindən  ümumən   Bakı  quberniyasını  azərbaycanlılardan   təmizləmək  məqsədi  güdən  mənfur  plan  həyata  keçirilməyə  başlandı.  Böyük  dövlətlərin  yeritdikləri  imperiya  siyasətinin  icraçısı olan  ermənilərin əli ilə dəfələrlə azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti  yeridilmiş, yüz minlərlə dinc azərbaycanlı  milli  mənsubiyyətinə  görə  məhv  edilərək  öz ata-baba  yurdlarından  didərgin salınmışdır.  Azərbaycanın qədim  yaşayış  məskənləri xarabalığa  çevrilmişdir. Sonralar  tarixi dovr 30-cu illərin  ağir  represiyaları  ilə  müşayət  olunaraq  Azərbaycanin ziyalı genofondunun  məhvinə  nail  olunmuş,  bunun  ardınca 1948-53-cü illər  azərbaycanlıların   kütləvi  deportasiya dalğası, 80-ci illərdən başlayaraq   Dağlıq   Qarabağ  probleminin  yenidən  süni  şəkildə  qızışdırılması,  1990-cı il  20  yanvar  faciəsi  və  1992-ci il Xocalı  soyqırımı  demək olar ki,  bu faciələrin  pik nöqtəsi oldu. 

 Heydər Əliyevin  keçmiş hadisələrə hüquqi-siyasi qiymətin verilməsi istiqamətində  qərarları və  deyərdim ki, ən vacibi 1918-ci il mart soyqırımının öz siyasi qiymətini tapması oldu. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, 1919 və 1920-ci illərdə martın 31-i Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  tərəfindən  ümumilli  matəm  günü  kimi  qeyd edilib. Əslində bu,  azərbaycanlılara  qarşı törədilən  soyqırımı və bir əsrdən artıq davam edən torpaqlarımızın işğalı prosseslərinə tarixdə ilk dəfə siyasi  qiymət vermək cəhdi  idi. Lakin,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin süqutu bu işin başa çatmasına imkan vermədi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi kimi Azərbaycan  Respublikası  bu gün onun axıra qədər həyata keçirə bilmədiyi qərarların məntiqi davamı olaraq, soyqırımı   hadisələrinə  siyasi qiymət  vermək  borcunu tarixin  hökmü   kimi  qəbul  edir.  Məhz bütün bunları  nəzərə alan Heydər Əliyev 1998-ci il martın 26-da “31 martı  Azərbaycanlıların  Soyqırımı günü” kimi qeyd  edilməsi haqqında fərman imzalamışdır.  Fərman  imzalandığı  vaxtdan  hər il 31 Mart respublika səviyyəsində qeyd edilir və soyqırımı  qurbanlarının  xatirəsi ehtiramla anılır.  Bu gün Azərbaycan Prezidentinin ətrafında sıx birlik nümayiş  etdirən  xalqımız  əmindir  ki, əsası ulu öndərimiz  Heydər Əliyev tərəfindən  yaradılan müstəqil dövlətimizin  inkişafı  etibarlı əllərdədir.

Müəllif: LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZI

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond şöbəsinin müdiri              

Mob: 055 543 55 28, qubatovaltaft@gmail.com

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF


YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

XOCALI -TARİXİN İZİ İLƏ

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

XOCALI -TARİXİN İZİ İLƏ

Azərbaycan  Respublikası müstəqillik  qazandıqdan  sonra xalqımızın tarixi keçmişinin obyektiv mənzərəsini yaratmaq imkanı əldə etmiş və uzun illər gizli saxlanılan, üzərinə qadağa qoyulmuş həqiqətlər açılır, təhrif edilmiş hadisələr özünün əsl qiymətini alır.

1813-cü və 1828-ci illərdə  imzalanan  Gülüstan  və Türkmənçay müqavilələri Azərbaycan  xalqının   parçalanmasının,  tarixi   torpaqlarımızın bölünməsinin əsasını qoydu.  Azərbaycan  xalqının  bu milli  faciəsinin davamı  kimi onun torpaqlarının zəbti başlandı. Rusiya  imperiyasının Cənubi Qafqaz ilə  bağlı planı burada yaşayan türk-müsəlman xalqlarının milli mənlik şüurunu və qədim dövlətçilik  ənənələrini  məhv etmək və həmin  əraziləri  mənimsəməklə  Rusiyanın tarixi arzusunu  həyata keçirmək idi.  Məhz bu  məqsədlə də, bir tərəfdən imperiyanın ayrı-ayrı yerlərindən Azərbaycan ərazisinə müxtəlif mənşəli xristian əhali köçürülüb gətirilir, digər tərəfdən də yerli əhalinin xristianlaşdırılması və ruslaşdırılması siyasəti yeridilirdi. Bundan əlavə bu siyasətin daha uğurla həyata keçirilməsi üçün həmin bölgələrdə ermənilərin sayı süni  surətdə çoxaldılır və nəticədə ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının  baş  qaldırmasına və erməni-müsəlman qırğınlarının törədilməsinə səbəb olurdu. Azərbaycanın  ərazisində məskunlaşdırılan ermənilər sayca azlıq təşkil etsələr də, sonralar  öz  havadarlarının  himayəsi  altında  inzibatı bölgü yaradılmasına  nail  olmuşdular.  Bununla  da  iki yüz  ildən artıqdır ki, erməni-daşnak quldur birləşmələri və onların havadarları Azərbaycan türklərinə qarşı qətliamlar  həyata  keçirir, torpaq iddiaları irəli sürür, böyük  fəlakətlər  törədirdilər. Demək  olar ki, iyirminci yüzillik başdan-başa  azərbaycanlıların  kütləvi qırğınları, yerini-yurdunu  tərk  etmələri, sürgünlük  taleyi  yaşamaları ilə müşayiət  olunmuşdur.

“Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyasından ruhlanan erməni qəsbkarları 1905-1907-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə geniş miqyaslı qanlı aksiyalar həyata keçirmişlər. Ermənilərin Bakıdan başlayan vəhşilikləri Azərbaycanı və indiki  Ermənistan   ərazisindəki  Azərbaycan kəndlərini əhatə edirdi. Yüzlərlə  yaşayış  məntəqəsi dağıdılıb yerlə yeksan edilmiş, minlərlə azərbaycanlı vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir. Bu hadisələrin təşkilatçıları məsələnin mahiyyətinin açılmasına, ona düzgün hüquqi-siyasi qiymət verilməsinə maneçilik törədərək azərbaycanlıların mənfi obrazını yaratmış, özlərinin avantürist torpaq iddialarını pərdələmişlər.

Daha sonra birinci dünya müharibəsi  zamanı Rusiyada baş vermiş 1917-ci il fevral və oktyabr çevrilişlərindən məharətlə istifadə edən ermənilər öz iddialarını bolşevik bayrağı altında reallaşdırmağa nail oldular. 1918-ci ilin mart ayından etibarən əksinqilabçı  ünsürlərlə  mübarizə şüarı  altında  Bakı Kommunası tərəfindən ümumən   Bakı quberniyasını  azərbaycanlılardan təmizləmək məqsədi güdən mənfur plan həyata keçirilməyə başlandı. Həmin günlərdə ermənilərin törətdikləri cinayətlər  Azərbaycan  xalqının yaddaşına əbədi həkk olunmuşdur. Minlərlə dinc azərbaycanlı  əhali yalnız milli  mənsubiyyətinə  görə  məhv edilmişdir. Ermənilər evlərə od vurmuş, insanları diri-diri yandırmışlar. Milli memarlıq incilərini, məktəbləri, xəstəxanaları, məscid və digər abidələri dağıtmış, Bakının böyük  bir  hissəsini  xarabalığa çevirmişlər.

Cənubi  Qafqaz  sovetləşməsindən  öz  çirkin  məqsədləri  üçün  istifadə edən ermənilər 1920-ci ildə Zəngəzuru və Azərbaycanın bir sıra digər torpaqlarını Ermənistan SSR-in ərazisi elan etmiş və sonrakı dövrlərdə bu ərazilərdəki azərbaycanlıların deportasiya edilməsi siyasətini daha da genişləndirmək məqsədi ilə yeni vasitələrə əl atmışlar. Bu vasitələrdən biri də SSRİ Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” xüsusi qərarına əsasən 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyasına dövlət səviyyəsində nail olmuşlar.

Azərbaycan  xalqına qarşı ermənilərin törətdikləri kütləvi cinayətlərdən Xocalı  soyqırımı  antibəşəri  mahiyyəti,  faciənin miqyası, qəddarlığı  və  amansızlığı ilə xüsusi olaraq seçilir. Məlum olduğu kimi, 1988-ci ilin əvvəllərində ermənilər Dağlıq Qarabağı birmənalı şəkildə ayırmaq və onu Ermənistana birləşdirmək məqsədilə tarixi planlarını həyata keçirmək üçün Azərbaycana qarşı təcavüzkar   fəaliyyətlərə   başlamışlar. 1991-ci ilin sonunda və 1992-ci ilin əvvəlində silahlı əməliyyatlar və Ermənistanın  Azərbaycana qarşı hücumları daha da artmış və Dağlıq Qarabağ regionunda  yerləşən rayonlardan biri olan münaqişədən öncə 7 min və  əksəriyyəti  azərbaycanlılardan  ibarət əhaliyə malik olan Xocalı bu  əməliyyatların   hədəfinə  çevrilmişdir.

Bütün  beynəlxalq  hüquq normalarına zidd olaraq təcavüzkar Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunun və ətraf rayonlarımızı özünə birləşdirmək istəyir, bu yolda bütün cinəyət və vəhşiliyə hazır olduqlarını nümayiş etdirirlər. Belə ki, 1992-cil fevral ayının 26-da həyata keçirilən Xocalı soyqırımı bu aqressiv və cinayətkar erməni siyasətinin nəticəsidir. XX əsrin sonunda baş vermiş bu faciə təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün insanlığa, bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş ən ağır cinayətlərdən biridir.

            1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan hərbi birləşmələri 7 min əhalisi olan Xocalı şəhərində genosid aktı həyata keçirmişlər. Ermənistan hərbi birləşmələrinin şəhərə hücumu zamanı burada yalnız 3 minə yaxın insan qalmışdı. Çünki şəhər 4 aydan artıq mühasirədə qaldığı və blokadada olduğu üçün əhalinin xeyli hissəsi şəhərdən çıxmaq məcburiyyətində idi. O müsibətli gecədə gözləri önündə balası süngüyə keçən analar havalanmış, ata-anasının vəhşicəsinə öldürüldüyünə şahidlik edən balaların bağrı çatlamışdı. Xocalı sakinləri şaxtanın qılınc kimi doğradığı qarlı havada ayaqyalın, başıaçıq çöllərə, düzlərə, meşələrə üz tutaraq canlarını qurtarmaq istəmişlər. Bu günahsız insanlara təbiət rəhm etsə belə faşist xislətli erməni cəlladları aman verməmişdi. Dörd bir tərəfdən mühasirəyə alınan şəhər günahsız insanların al qana boyanmışdır. Cinayətkar ermənilər qoca, qadın, uşaq demədən qarşılarına çıxanı ya vəhşicəsinə öldürmüş, ya da əsir götürülərək olmazın işgəncələr vermişlər. Xocalı soyqırımı zamanı 106 nəfər qadın, 63 azyaşlı uşaq, 70 qoca olmaqla 613 nəfər ödürülmüş, 1000 nəfər müxtəlif yaşlı dinc sakin aldığı güllə yarasından  əlil  olmuş,  8 ailə tamamilə məhv edilmiş, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 nəfər  valideyinlərindən birini itirmişdir. Faciə baş verən gecə 1275 nəfər dinc sakin  girov  götürülmüş, onların 150-nin taleyi indi də məlum  deyildir.

           Bu faciənin dünyada soyqırım kimi tanınması və haqq işimizin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması istiqamətində Azərbaycan xalqı yorulmadan mübarizə aparır. Bu gün böyük qürur hissi ilə deyə bilərik ki, möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin qətiyyətli iradəsiylə başlanmış İkinci Qarabağ müharibəsi Azərbaycan dövlətinin inamlı qələbəsi ilə başa çatmışdır. Müzəffər Azərbaycan Ordusu böyük şücaət və yüksək döyüş hazırlığı göstərərək 44 günlük Vətən müharibəsində 30 ilə yaxın işğal altında olan torpaqlarımızı geri qaytardı. Bu haqq döyüşündə tarix yazan Azərbaycan ordusu tərəfindən məhv edilən düşmən qüvvələri içərisində Xocalı soyqırımının cəlladları da vardı. Tarixi qələbə qazanan ordumuz bu qətliamın günahsız qurbanlarının qisasını aldı. Xocalıda, eləcə də Qarabağ uğrunda canından keçmiş bütün şəhidlərimizin ruhu əbədi rahatlığa qovuşdu.

Müəllif: LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZI

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond şöbəsinin müdiri              

Mob: 055 543 55 28, qubatovaltaft@gmail.com

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF


YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Lətafət Beybutova – ERMƏNİLƏRİN  AZƏRBAYCAN ƏRAZİLƏRİNDƏ “BÖYÜK  ERMƏNİSTAN ARZUSU”

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

ERMƏNİLƏRİN  AZƏRBAYCAN ƏRAZİLƏRİNDƏBÖYÜK  ERMƏNİSTAN ARZUSU

(1918-1920-Cİ  İLLƏR)

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi – azərbaycanlıların ilk milli dövlətinin – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) yaradılmasıdır.  Sonrakı  mühüm  tarixi  hadisələr – 1920-ci il 28 apreldə  Azərbaycanın  bolşevik  Rusiyası və XI  Qızıl  Ordu tərəfindən işğalı, AXC-nin süqutu və Azərbaycan  Sovet  Sosialist  Respublikasının  yaranması  Azərbaycanın  müstəqilliyinə  son  qoysa da  70 il  müddətində  Azərbaycan  dövlətçiliyinin  əsas  atributları  qorunub  saxlanılmış, 1991-ci ildə yeni tarixi şəraitdə isə Azərbaycan  xalqı bir daha öz  dövlət  müstəqilliyini  bərpa etmiş, Azərbaycan Respublikası yaradılmışdır.  Lakin  bütün bu əlamətdar  hadisələr  Azərbaycan  xalqı  üçün  heç  də asan  başa gəlməmiş, onun varlığını belə şübhə  altında  qoyan  qanlı  faciələr, saysız  qurbanlar, ərazi   itkiləri,  soyqırımları, deportasiyalar ilə müşayiət  olunmuşdur.  Müxtəlif   dövrlərdə və siyasi-ictimai şərtlər  daxilində yaşanan bütün bu  faciələrə  təkan  verən  əsas  amillərdən biri  və  bəlkə də ən  başlıcası, ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və bu  iddiaların  həmin  dövrün  hakim dairələrinin dəstəyi sayəsində hər vasitə ilə həyata keçirilməsi olmuşdur. Əslində  bütün bu  hadisələrin  hələ  XIX əsrin əvvəllərindən başlanan dərin tarixi kökləri və səbəbləri var idi. Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən  sonra  Rusiyaya   birləşdirilən   Azərbaycan  torpaqlarının zəbt edilməsinə və azərbaycanlıların bu  torpaqlardan deportasiyasına hesablanmış  ümumerməni  proqramının  həyata keçirilməsi prosesi məhz  bu tarixi  müqavilələrdən  sonra başlamışdır. I Nikolayın   maneəsiz  olaraq  İrandan və Türkiyədən  köçmələrinə  imkan  verən  sərəncamlarından  istifadə edən ermənilər kütləvi şəkildə Qafqazda,  xüsusilə  Qarabağ,  Naxçıvan, İrəvan ərazilərində məskunlaşırlar.

           I Dünya müharibəsinin başlanması ilə, 1917-ci il Fevral inqilabından və Rusiya İmperiyasının süqutundan sonra, müharibədə iştirak edən dünya dövlətlərinin  Qafqazda  maraqları  kəskinləşir və toqquşur. Çoxillik məqsədyönlü  işin  yekununda  erməni  ideoloqları Cənubi Qafqazın gələcəyinə dair Qərb dövlətləri və Rusiyanın planlarına “erməni dövlətçiliyi məsələsi”nin daxil edilməsinə nail olurlar. Bununla  yanaşı, Cənubi Qafqazın ən çoxsaylı xalqı olan azərbaycanlılar  nəinki  Qərb  dövlətlərinin,  neftlə  zəngin  Bakını qeyri-azərbaycan şəhəri hesab edən rus siyasi qüvvələrinin diqqətindən kənarda qalır.

 Azərbaycanlılar  üçün  son  dərəcə  əlverişsiz  olan bu vəziyyətdə “Müsavat” partiyasının Qafqazın siyasi meydanına cıxması  sinfi mübarizə ideyasını təbliğ edən və keçmiş Rusiya İmperiyasının bütün ərazilərində, o cümlədən  Qafqazda, hakimiyyəti  ələ  keçirmək niyyətini gizlətməyən bolşevikləri, eyni zamanda azərbaycanlı əhalinin üstünlük təşkil etdiyi tarixi Azərbaycan  torpaqlarında  erməni  dövləti  yaratmaq arzusu ilə alışıb-yanan erməni millətçilərini narahat etməyə bilməzdi.

            I Dünya müharibəsi hələ davam etdiyi  1917-ci ildə erməni millətçiləri Türkiyənin 6 vilayəti ərazisində “Böyük Ermənistan”ı  yaratmaq  xülyasından əl çəkməsələr də, mövcud vəziyyətdə bu planların həyata keçirilməsinin xeyli çətinləşdiyini anlayırlar. Bu səbəbdən ermənilər öz əsas fəaliyyətlərini daha əlverişli şəraitin  olduğu  Zaqafqaziya  ərazisinə  istiqamətləndirirlər. 1918-ci ilin mart ayına  qədər  onlar  artıq  Zaqafqaziyanın  cənub-qərbində – Qarsda, İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarının  bir  neçə qəzalarında və Qarabağda dinc sakinlərin-azərbaycanlıların sıxışdırılması, zorla qovulması və kütləvi şəkildə öldürülməsi yolu ilə hələ mövcud  olmayan  erməni dövləti  üçün  əraziləri təmizləməyə müvəffəq olurlar. Rusiyada 1917-ci il bolşevik çevrilişindən  sonra qorxuya düşən erməni və gürcü hissələri Qafqaz cəbhəsindən qaçmağa başlayır. Müharibənin  gedişində Rus ordusu tərəfindən müvəqqəti zəbt edilmiş Türkiyə vilayətlərinə köçmüş, bundan əvvəl isə daima türk torpaqlarında yaşamış yüz minlərlə Türkiyə erməniləri də Zaqafqaziyaya üz tutur. Burada onlar hələ 1915-ci ildə Türkiyə  hökuməti  tərəfindən ermənilərin cəbhəyanı zonadan köçürülməsi haqqında qanunun qəbul edilməsindən sonra göstərilən ərazilərdə məskunlaşmış erməni qaçqınları ilə birləşirlər.  Çoxsaylı  erməni  əhalisi  “Daşnaksutyun”un  silahlı  dəstələrinin və cəbhədən qaçmış minlərlə erməni  əsgərinin  köməyi  ilə  yerli,  silahsız,  dinc  müsəlman  əhalisinə torpaqlarından basqınlar edərək, qısa müddət ərzində onların  bir  hissəsini qətlə yetirir, qalanını   isə  doğma  torpaqlardan  didərgin  salır. Beləliklə, 1917-ci ilin əvvəlindən 1918-ci il mart ayınadək ermənilər təkcə İrəvan   quberniyasında  199 Azərbaycan kəndini yer üzündən silirilər.

                Bu  cəza  əməliyyatı “Daşnaksutyun”un  həmin  torpaqların  azərbaycanlılardan  təmizlənməsi və sonradan  Zaqafqaziya  ərazisində  Erməni  dövlətçiliyinin mərkəzinə çevrilməsi üzrə planının  tərkib  hissəsi idi.  Məhz həmin  dövrdə  gələcək  Erməni dövlətinin  ərazi  bünövrəsi  qoyulur.  Lakin “dənizdən dənizə” qədər  uzanan  “Böyük Ermənistan”ın   taleyi  şəhərlərdə, o  cümlədən  Bakıda  həll  olunurdu.

        Bakı qəzası-Mart 1918-ci il

1918-ci ilin  martında   Bakıda siyasi vəziyyət  son dərəcə  gərgin  idi. Bakı Sovetinə keçirilən seçkilərdə “Müsavat”ın böyük   səs  çoxluğu ilə qələbə qazanması bolşevikləri və  daşnakları ciddi narahat edirdi. Cənubi  Qafqazın  ən güclü siyasi partiyasına çevrilən “Müsavat” Azərbaycanın  ərazi  muxtariyyəti və siyasi  hakimiyyət  uğrunda inamla mübarizə aparırdı. Şaumyan   başda  olmaqla  bolşevik qüvvələri Erməni Milli Şurası və “Daşnaksutyun”  partiyasının rəhbərləri ilə birlikdə “Müsavat”a qarşı əsl müharibəyə başladılar. Bakıda Azərbaycan milli qüvvələrinin  sayca  az və pis silahlanmış olduğunu yaxşı bilən Şaumyan müsəlmanlara “dərs vermək” üçün milli qırğına hazırlaşırdı.

Martın 29-da şəxsi heyəti müsəlmanlardan  ibarət olan “Evelina” gəmisinin Bakıda bolşevik qüvvələri tərəfindən tərksilah edilməsi milli  qırğına  başlamaq  üçün  bəhanə oldu. Belə ki, 1918-ci il martın 17-də silahla ehtiyatsız davranışdan həlak olmuş H. Z. Tağıyevin  oğlu Məhəmməd Tağıyevin cənazəsini Bakıya gətirən müsəlman diviziyasının 48 nəfərdən  ibarət  kiçik bir dəstəsi bolşevikləri təşvişə saldı. Mərhumu  dəfn  edən  müsəlman  dəstəsi  “Evelina” gəmisi ilə Lənkərana geri qayıtmalı idi. Paroxodun körpüdən aralanmasına az qalmış silahlı bolşeviklər müsəlman dəstəsinin tərksilah olunmasını tələb etdi. Dəstənin rədd cavabına tüfənglərdən və pulemyotlardan atılan atəşlə cavab verildi. Gəmidəki silahlar bolşeviklər tərəfindən müsadirə olundu. Ertəsi gün şəhərin cənub hissəsində erməni əsgərləri göründülər. Onlar bütün küçə boyu səngərlər qazmağa, torpaq və daşlardan bəndlər ucaltmağa başladılar. Həmin gün  Müsəlman  Xeyriyyə Cəmiyyətinin  binasında  keçirilən yığıncağa  gələn Ter-Mikaelyans Erməni Milli Şurası və “Daşnaksutyun” partiyası  adından  bəyan etdi  ki, əgər müsəlmanlar bolşeviklərə qarşı çıxış etsələr, ermənilər də onlara qoşulacaq və  bolşeviklərin Bakıdan qovulmasına kömək edəcəklər. Martın 18-də  səhər  tezdən  şəhərin  müsəlmanlar yaşayan hissəsinə hücumlar başladı. Ermənilərin yalançı vədlərinə inanmış müsəlmanlar əvvəlcə şəhərdə nə baş verdiyini müəyyən edə bilmirdilər. Hücum ərəfəsində bütün ermənilər şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsindən ermənilər yaşayan hissəsinə keçdilər. Müsəlmanlar  yaşayan  hissədə xristian əhalidən ruslar və gürcülər qalmışdı. Bakı Soveti qüvvələrinə rəhbərlik  edən S. Şaumyanın  erməni hərbi hissələrindən istifadə etməsi bu qırğını daha da dərinləşdirmişdir. Bolşevikləri müdafiə etmək bəhanəsi ilə erməni hərbi hissələri türk-müsəlman  əhalisinə  qəddarcasına  divan tuturdular. Bakı Soveti də, onun yaratdığı ordu da əsas etibarı ilə ermənilərdən ibarət idi. Daşnaklar  azərbaycanlılara milli ordu yaratmaqda  mane olur, Sovetin  adından istifadə edərək millətçi-şovinist siyasətini canfəşanlıqla həyata keçirir, Bakı, Şamaxı və Azərbaycanın digər bölgələrində türk-müsəlman əhalisinə qarşı qırğınlar hazırlayırdılar.

Azğınlaşmış və vəhşiləşmiş erməni quldurlar dinc azərbaycanlı əhalini qırıb-çatmaq üçün ən amansız üsullara əl atırdılar. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü A. Y. Kluge bu komissiyanın sədrinə “Bakı şəhərinin müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıqlara dair iş haqqında” məruzəsində yazırdı: “Yaxşı silahlanmış, təlim keçmiş erməni əsgərlər çoxlu miqdarda pulemyotların müşayiəti ilə hücum edirdilər. Ermənilər müsəlmanların evlərinə soxulur, bu evlərin sakinlərini qırır, onları qılınc və xəncərlərlə doğram – doğram və süngülərlə deşik-deşik edir, uşaqları yanan evin alovları içərisinə atır, üç-dörd günlük çağaları süngünün ucunda oynadır, öldürülən valideynlərin südəmər körpələrinə rəhm etmir, hamısını öldürürdülər”.

Müsəlmanları qırıb-çatmaqla yanaşı, ermənilər onların əmlaklarını da məhv edir, az-çox qiymətli olan şeyləri isə özləri  ilə  aparırdılar. Sonralar təkcə bir yerdə torpağın altından 57 müsəlman qadın və qızın meyiti tapılmışdı. Onların qulaqlarını, burunlarını kəsmiş, qarınlarını yarmışdılar.

Fövqəladə  Təhqiqat  Komissiyası  tərəfindən toplanmış 36 cild 3500 vərəq istentaq materiallarından  6 cild  və 740  vərəqi   təkcə  Bakı  və onun   ətraf  kəndlərində baş verən faciələrlə bağlıdır. Bu sənədlərdən məlum olur ki, 1918-ci ilin mart  soyqırımı zamanı Bakı şəhərində 12 min nəfərədək   türk-müsəlman  öldürülmüş,  xalqın bir çox ziyarətgahları o cümlədən Təzə pir məscidi və tarixi abidələri dağıdılıb yerlə-yeksan edilmiş və  şəhər camaatından 400 milyon manatlıq daş-qaş və əmlak müsadirə edilmişdir. Daşnaklar Bakıda dünya memarlığının incilərindən sayılan “İsmailiyyə” binasına od vurub yandırmışdılar.

          Quba qəzası-Aprel-May 1918-ci il

Bakı  quberniyasının  digər ərazilərində olduğu   kimi, Qu­bada  da milli hərəkata divan tutmaq və öz hakimiyyətini qurmaq üçün Bakı Sovetinin bol­şevik-daşnak rəhbərliyi buraya  Gelovanidən sonra ikinci dəfə hərbi qüvvə, bu dəfə Hamazaspın rəhbərliyi ilə yalnız er­mənilərdən ibarət cəza qüvvəsi göndərmək qərarına gəlmişdi. Ha­ma­zaspın özü dəstəsinin cəza məqsədi ilə Qubaya göndərildiyini in­kar etmirdi: “Mən erməni xalqının qəhrəmanı və onun müda­fiəçisiyəm” deyirdi. Quba şə­hə­rinə çatmamış erməni quldur dəstələri yol boyunca dinc əhalinin yaşa­dı­ğı kənd­ləri yandırmış, kütləvi soyqırımlar törətmişlər. Ha­rın­lamış ermənilər qocalara, uşaqlara, qa­dın­lara belə aman verməyərək qa­baqlarına çıxan bütün müsəl­manları məhv etmişdilər.

Şahid ifadələrinə görə aprelin sonlarında Hamazaspın dəstəsi Xaçmaza yaxınlaşmış, lakin bu­rada yerli qüvvələr ona müqavimət göstərmişdilər. Lakin qüvvələrin qey­ri-bərabərliyi ucbatından iki günlük döyüşlərdən sonra cəza dəstəsi Qubaya yol aça bilmişdi. Bu dəstənin başında Hamazasp dururdu. Onun köməkçisi Nikolay, bələdçisi isə “Dəyirmançı” ləqəbli  yerli  erməni Harutyun Hayra­pe­tov idi. Hamazaspın dəstəsində 3 minə yaxın adam, 4 top və 8 pulemyot var idi.

Mayın 1-də bolşevik adı ilə üç tərəfdən şəhərə daxil olan erməni daşnaklar dərhal qətl və talanlara başlamışdılar.  Elə  birinci gün şəhərin aşağı hissəsində ək­səriyyəti qadın və uşaq­lardan ibarət 715 müsəlman öldürül­müş,  Böyük  Şosse və Bazar küçələ­ri dağıdılmışdı. İkinci gün 1012 nəfər dinc sakin qət­lə yetirilmişdi.  Şəhər əhalisinin nümayəndəsi kimi Hamazas­pın yanına gələn Ə. Əlibəyov ondan həlak olanları dəfn etmək  üçün imkan yaratmağı xahiş etsə də onun xahişi rədd edilmişdi. Hamazasp dəfələrlə edilmiş müraciətlərə baxmayaraq öl­dü­rülm­üş mü­səl­manların meyidlərinin  küçələrdən  toplanmasına  və  dəfn  edilməsinə  icazə  verməmişdi.  Məqsəd  də  aydın  idi    əha­lini  qor­xutmaq  və vahimə içində sax­lamaq.  Zorakılıqlar,   qətl və  qarət­lər  9 gün  davam  etmiş,  qəza  əhalisinin  əmlakları  ta­lan  edilmişdi.

Arxiv sənədləri araşdırılarkən məlum olmuşdur ki, Ha­mazasp gəldiyi vaxt Qubaya Petrovskidən də əlavə qüvvə gön­də­rilmişdir.  Ümumilikdə Quba qəzasında soyqırımı törədən erməni daşnak dəstə üzvlərinin sayı 5-6 mindən yuxarı olmuşdur.

Cəza dəstəsinin üzvləri müsəlmanlar üzərində insan təfək­kürünə  sığmayan  vəhşilikləri  tətbiq  edirdilər. Şahid  ifadə­lə­ri  erməni   vandallarının  yaralanmış və öldürülmüş insanlar üzə­rin­də tətbiq etdikləri insanlığa sığmayan “təcrübələrdən” zövq  al­dıqlarını  təsdiq edir. Qana  susamış  daşnak  cəlladları öldürülən  mü­səlmanların   meyitlərindən  əl  çəkmirdilər.  Quba  sakini 40 yaşlı Məşədi Həmdulla Əliyev bil­dirirdi  ki, şəhərdə    çox sayda  meyitlər  gördüm,  meyitlərdən  təxminən 2/3-si uşaq və qadınlara aid idi. Bir çox qadınların   döşləri  kəsilmiş,  meyitlər isə xəncərlər ilə eybəcər hala salın­mışdı. Ermənilər tərəfindən öldürülən 300 nəfərin 51 qəbirdə basdırıldığı ba­rə­də də arxiv materialları mövcuddur. Hamazaspın vəhşilikləri nəti­cə­sində Quba qəzasında ümumilikdə 16 min­dən çox dinc sakin məhv edilmişdi.

Fövqəladə Komissiyaya qəzanın ayrı-ayrı kənd icmalarına dəymiş zi­yan­la əlaqədar təqdim olunmuş sənədlərdə adətən  ailələrə  dəymiş  ziyan  ümum­i   şəkildə göstərilmiş,  bəzi hallarda yandırılmış evlər və digər tikililər  ba­rədə  məlumatlar  göstəril­məmişdir.

Din  ocaqlarını  yerlə-yeksan  edən  daşnaklar islam dininə,  şərq  tarixinə  və  ədəbiyyatına aid minlərlə qiymətli kitabları  da  məhv etmişdilər. Qubanın mərkəzində  Əbdürrəhim  əfəndinin  məd­rəsəsini  yandıran ermənilər  buradakı  1300-ə  yaxın kitabı tonqala atmışdılar.  Məlu­mat­lara əsasən Digah məs­ci­dində təxminən  600-700  il  əvvələ  aid,  al­ban  və ərəb  əlifbası ilə ya­zılmış kitablar var idi. Ermənilər hə­min kitabları məhv et­mək­lə ya­naşı, kənd məscidinin təxminən bir kilometrliyində  yerləşən  pirin daşını da partlatmışdılar. Bu, üstündə al­ban yazıları olan çox nəhəng daş idi

1918-ci  ilin  dekabr  ayında  Gəncə dairə məhkəməsinin üzvü Andrey No­vatski öz köməkçisi ilə birlikdə  Qubaya  gələrək  istin­taqa  başlamışdı.  1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasında törədilmiş soyqırımı  ilə bağlı istintaq qrupu bir neçə ay ərzində onlarla şahidi  dinləmiş,  hadisə  baş  verən yerlərə baxış ke­­çirilmiş və 3 cildlik  451  vərəqdən ibarət sənədlər top­lusu  hazır­lan­mış,  Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü No­vats­ki ko­missiyasının sədrinə Quba şəhəri, həmçinin  Qu­ba qəzasının kənd­lərində tö­rədilmiş dağıntılar, eləcə də dinc əha­liyə qarşı törədilmiş zorakılıqlar ba­rədə məruzə təqdim etmiş­dir.

Quba qırğınlarının birbaşa təşkilatçıları – Şaumyan, Kor­qa­nov, icra­çı­ları Hamazasp, Volunts və erməni millətindən olan başqa canilər idi­lər. Bol­şevik və daşnak S.Şaumyanın  rəhbəri  ol­duğu Bakı Sovetinin əsa­sən er­mə­ni­lərdən ibarət və daşnak Ha­mazaspın komandanlığı altında olan quldur dəs­tə­lərinin  Qubada törətdikləri vəhşiliklər vətəndaş müharibəsi və ya Sovet ha­ki­miy­yətinin qurulması hadisəsi deyil, bütöv bir xalqın kütləvi şəkildə məhv edilməsi – soy­qırımı hadisəsi idi.

            Şamaxı qəzası-1918-ci il

Azərbaycan torpaqlarında “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq istəyən erməni millətçilərinin 1918-ci ildə bütün ölkə hüdudlarında həyata keçirdikləri cinayətkar əməlləri arasında öz miqyasına, qurbanların sayına və vurduğu maddi-mənəvi ziyanın ölçüsünə görə Şamaxı soyqırımı ayrıca yer tutur. Şamaxı qəzasında bədnam S. Lalayanın və T. Əmirovun rəhbərlik etdikləri erməni daşnakları azğınlaşaraq müsəlman əhaliyə misli görünməmiş divan tutmuşlar. Erməni və molokan əsgərləri müsəlmanların evlərinə soxulur, qorxu içində olan insanlardan silah gücünə bütün qiymətli əşyalarını, pullarını alır, sonra ailələri bütünlüklə qətlə yetirmişlər. Eləcə də S.Lalayanın əmri ilə erməni əsgərləri şəhərin 12 məhəllə məscidlərinə, həmçinin VIII əsrə aid olan Cümə Məscidinə sığınan şəhər sakinlərini diri-diri yandırmışlar. Zorakılıq və talanlar 4 gün, Gəncədən Şamaxı müsəlmanlarının köməyinə gələn azərbaycanlı qoşunları şəhərə daxil olana qədər davam etmişdir.

Ümumilikdə isə, Şamaxıda iki dəfə törədilmiş azərbaycanlıların soyqırımı zamanı şəhərin 21.127 nəfər müsəlman əhalisindən 8-10 min arasında insan qətlə yetirilmiş, qalan əhali isə Azərbaycanın müxtəlif şəhər və qəzalarına qaçqın halında dağılmışdır. Yaşayış məhəllələri və məscidlərlə yanaşı, şəhərdə bütün ictimai bina¬lar, bazarlar, yüzlərlə dükan, anbar, dəyirman və digər mülki obyektlər yandırılaraq tamamilə məhv edilmişdir.

Şamaxıda baş verən soyqırımı 1918-ci ilin iyul ayının ortalarında Türk-Azərbaycan qoşunları tərəfindən azad olunana qədər davam etmişdir. Həmin dövr ərzində ümumilikdə Şamaxı qəzasının 106 kəndi yandırılaraq dağıdılmış, 110 kəndin sakinləri isə erməni-molokan quldur dəstələrinin hücumlarından zərər çəkmişlər. Hücumlar zamanı və əsirlikdə öldürülənlərin – ümumi sayı 4359 nəfəri qadın və uşaq olmaqla, 10.341 nəfər təşkil etmişdir. Bir neçə ay ərzində dağlarda, meşələrdə, düzənliklərdə dolaşan, həmçinin digər qəzaların şəhər və kəndlərinə dağılışmış qaçqınlar arasında soyuqdan, aclıqdan və xəstəliklərdən ölənlərin sayı isə on minlərlə ölçülmüşdür. Şamaxı qəzasının müsəlman kəndlərinin sakinlərinə vurulan maddi ziyanın ümumi həcmi 607.167.420 rubl təşkil etmişdir.

Şamaxı soyqırımını Azərbaycanın digər bölgələrindəki soyqırımlarından fərqləndirən cəhət qəzanın molokan-rus əhalisinin də bu hadisələrdə ermənilərlə birgə fəal iştirakı olmuşdur.
Şamaxı soyqırımına dair Komissiyanın sənədləri ümumilikdə, 22 cild istintaq materialı və 63 fotoşəkil təşkil etmişdir. Bu sənədlər 1918-ci il Şamaxı faciəsinin tam mənzərəsinin miqyasını bilməyə imkan verir.

         Göyçay qəzası-1918-ci il

1918-ci il iyun ayının 14-də Göyçay qəzası “bolşevik qoşunları” adı altında hərəkət edən erməni dəstələrinin güclü hücumuna məruz qalmışdır. Göyçay qəzasının Kürdəmir qəsəbə sakinlərinin müqavimətini qıran erməni dəstələri burada insanlığa sığmayan ağlagəlməz vəhşiliklər törətmişlər.  Nəticədə 56 ev və dükan, 127 mülk, 2 məscid binası tamamilə yandırılır, qalan bütün evlər  talan və qarət edilmişdir. İstər Kürdəmir stansiyasının, istərsə də kəndinin bütünlüklə dağıdılmasının, qalan əhalinin məhv edilməsinin qarşısını isə Qırmızı ordu hissələri tərkibində olan ruslar və qismən bolşeviklərlə əməkdaşlıq edən iranlı (cənubi azərbaycanlı) fəhlələr almışdır. FTK-nın sənədlərində  rus və azərbaycanlı bolşeviklərlə ermənilər arasında Kürdəmirdə milli qırğınlara son qoyulması zəminində baş verən münaqişələr, hətta bir neçə erməni əsgərinin güllələnməsinə dair şəhadətlər gətirilir. Kürdəmirdən başqa  Göyçay  qəzasının  Caylı, Qaravəlli, Qarabucaq, Mustafalı, Xəlil-Qasımbəy, Ərəb-Mehdibəyli, Dədəli və digər kəndləri də erməni hücumlarına məruz qalmış və insan tələfatı ilə üzləşmişlər. Məsələn, Ərəb-Mehdibəyli kəndində 84 ev dağıdılıb yandırılmış, kəndin 83 sakini, o cümlədən 78 kişi, 4 qadın və 1 oğlan uşağı qətlə yetirilmişdir. 1918-ci ilin yayında Bakı Soveti Ordusu ilə Qafqaz İslam qoşunları arasında gedən Göyçay qəzasının Qaraməryəm kəndi yaxınlığında gedən döyüşlər azərbaycanlıların xeyrinə dəyişərək həlledici əhəmiyyətə malik olmuş və Azərbaycan torpaqlarının düşməndən azad olunmasının əsasını qoymuşdur.

         Cavad qəzası-1918-ci il

Aprel  ayının  əvvəllərindən  başlayaraq  erməni vandalları bolşevik bayrağı altında Cavad qəzasının müsəlman kəndlərini sovet  hakimiyyəti qurmaq bəhanəsi ilə dağıdır və yandırır, dinc əhalini qırır, əmlakını isə qarət etmişlər. Erməni silahlı dəstələri Hacıqabul stansiyasından  başlayaraq  Kür  boyu  hərəkət etmiş və qəzanın  azərbaycanlılar yaşayan kəndləri olan Ərəb-Şahverdi  və Hilə-Mirzəlikəndə hücumlar etmişlər. Gözlənilmədən  kəndləri  mühasirəyə  alan erməni  daşnakları top və pulemyotlardan atəş açaraq çoxlu sayda insan qətlə  yetirilmiş,  44 yaşayış evini , kənd məscidini, müqəddəs kitabları yandırılmış, kəndlilərin bütün mal-qarasını və daşınan əmlakını qarət etmişlər.  Bu  kəndlərdən  başqa  Cavad qəzasının Bəydili, Yaxşıkənd, Xocalı, Seyidlər, Xarmandalı, Ərəb-Qardaşbəyli, Pirabba, Qara-İmamlı, Uzun-Babalı, Aşağı Sorra və digər kəndlər ayrı-ayrı vaxtlarda ermənilər tərəfindən dağıdılıb, yandırılmış, əhalisi isə misli görünməmiş vəhşiliklə qətlə yrtirilmişdir. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının  Cavad  qəzasına  dair  sənədləri arasında Xocalı  kəndinin 18 yaşlı sakini Sürəyya Məşədi Dadaş qızının verdiyi ifadə erməni qəddarlığına bariz nümunə sayıla bilər. Komissiyasının  müstəntiqləri qolu kəsilmiş, ayaqdan şikəst, xəstə və zəif, bütün yaxınlarını  itirmiş  və başqa bir  kənddə, yad  insanların  yanında sığınacaq tapmış Sürəyya Dadaş qızının zərərçəkən kimi ifadəsi və tibbi müayinə sənədləri ilə yanaşı, şəklini də erməni vəhşiliklərinin  şəhadəti  kimi  istintaq materiallarına daxil edilişdir. Bolşevik, molokan və erməni qüvvələri  tərəfindən bir müddət mühasirədə qalan Cavad qəzasının bir sıra yaşayış məntəqələri 1918-ci ilin payızında Azərbaycan Ordusunun xüsusi hərbi əməliyyatları nəticəsində düşməndən təmizlənmişdir. 1918-ci il iyulun 15-də yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının 36 cildlik  istintaq materialları sırasında Göyçay və Cavad qəzalarında da təhqiqatlar aparıldığı göstərilsə də, bu qəzalara dair  sənədlər respublikada qalmamış və uzun müddət  itirilmiş  hesab edilmişdir. Yalnız uzun axtarışlardan sonra FTK-nın çəkdiyi fotosənədlər Parisdə, Əlimərdan bəy Topçubaşovun  arxivindən aşkar edilmişdir. Beləliklə, Göyçay və Cavad qəzalarının yalnız Parisə göndərilən sənədləri – əsasən soyqırıma məruz qalmış insanların şahid ifadələri və bu qəzalarda təhqiqat aparmış müstəntiqlərinin məruzələri  əsasında  daha iki Azərbaycan qəzasında 1918-ci il soyqırımları haqqında məlumat əldə etmək mümkün olmuşdur.

Müəllif: LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZI

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond şöbəsinin müdiri              

Mob: 055 543 55 28, qubatovaltaft@gmail.com

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF


YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

ERMƏNİ VANDALİZMİNİN ƏYANİ SÜBUTU-QUBA ŞƏHƏRİNDƏ “SOYQIRIMI MEMORİAL KOMPLEKSİ”

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

ERMƏNİ VANDALİZMİNİN ƏYANİ SÜBUTU-QUBA ŞƏHƏRİNDƏ

“SOYQIRIMI MEMORİAL KOMPLEKSİ”

        2007-ci ildə Quba şəhərinin  stadion ərazisində  tikinti məqsədilə aparılan qazıntılar zamanı təsadüfən kütləvi məzarlıq aşkar edilmiş və həmin ərazidə Azərbaycan Milli Elimlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən ilkin tədqiqat işlərinə  başlanılmışdır.  İnstitutun Elmi Şurası bu məsələyə daha dolğun aydınlıq gətirilməsi üçün Qəhrəman Ağayevin başçılığı ilə 7 nəfərdən ibarət elmi heyət kütləvi məzarlıqda daha geniş şəkildə tədqiqat  işləri aparmış və 2008-ci ilin sentyabr ayında tədqiqat işləri başa çatmışdir. Araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, məzarlıq  1918-ci ilin may ayında bolşevik adı altında quldur erməni  dəstələri  tərəfindən öldürümüş  Qubanın dinc, müsəlman əhalisinə aiddir. Bu həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması,  Azərbaycan xalqının  gələcək  nəsillərinin milli yaddaşının qorunması və soyqırımı qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 30  dekabr 2009-cu il tarixli 673№ – li sərəncam imzalamışdır. Sərəncama müvafiq  olaraq  2012-2013-cü illərdə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə Quba şəhərində Soyqırım Memorial Kompleksi  inşa edilmiş və 2013-cü il sentyabr ayının 18-də cənab  Prezident İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əliyevanın  iştirakı ilə  açılışı  olmuşdur. Həmin ildən etibarən fəaliyyətə başlayan   Memorial Kompleks,  Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər Kabinetinin 29 iyul 2015-ci il tarixli, 238 saylı sərəncamı ilə  Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət  Nazirliyinin  tabeliyində  “Qoruq”  statusu  ilə davam etdirir.  Hazırda Soyqırımı Memorial Kompleksi dövlətimizdə erməni vandalizmini özündə əks etdirən yeganə ideoloji mərkəzdir. Kompleksin  əsas missiyası erməni vandalizmini olduğu kimi bəyan etmək  və Azərbaycan həqiqətlərini həm yerli, həm də beynəlxalq səviyyə də təbliğ etməkdir. Soyqırım Memorial Kompleksi  2013 cü ildən bəri  ümumilikdə 250 mindən artıq xarici vətəndaş olmaqla, 1 milyondan  cox insan, o cümlədən dünyanın bir çox ölkələrindən nümayəndələr ziyarət edir.

Memorial  Kompleks  2012-2013-cü illərdə  Quba şəhərində Qudyalçayın  sol sahilində, keçmiş stadion ərazisində inşa edilmiş, ümumi sahəsi 3,5 ha və 5 hissədən – Xatirə-abidəsi, Simvolik məzarlıq, Soyqırımı uzeyi,  Bayraq meydanı, İnformasiya mərkəzindən  ibarətdir.

Azərbaycan Respublikası  Prezidenti  Adminstasiyasının  Soyqırımı  Memorial  Kompleksi ilə bağlı bəzi məsələlər haqqında 05.06.2017-ci il tarixli sərəncamına uyğun olaraq  müvafiq komissiyası tərəfindən  mövcud vəziyyət  yerində araşdırmışdır. Komissiyanın qərarına əsasən ərazidəki torpaq sürüşmələri nəticəsində  yararsız hala  düşdüyü üçün məzarlıqdakı  insan sümükləri milli və dini adətlərə uyğun olaraq  dəfn  edilmişdir. Qeyd olunan  ərazidə 2018-ci ilin yanvar  ayında Soyqırımı qurbanlarının xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə diametri 19,30 m olan “Xatirə-Abidəsi” ucaldılmışdir. Hər il minlərlə insan həmin abidəni ziyarət edərək önünə gül dəstələri düzürlər.

         Azərbaycan üçün yeni olan sosial-tarix muzeyində soyqırımdan əvvəl, soyqırımı  zamanı və bu hadisələrdən sonra sosial, mədəni və s. sahələrdə əhalinin həyatında baş verən dəyişikliklər haqqında məlumat verilir. Yaşanmış faciənin miqyası, ağırlığı və acılığını hiss edən memar Vahid Kasımoğlu soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə dərin hörmət əlaməti olaraq heç bir dekorasiyadan və bəzək-düzəkdən istifadə etməmiş, matəm sükutunu təcəssüm etməyə çalışmışdır. Muzeyin görünüşünün yerin altından üzə çıxması tarixi gizlətməyin mümkünsüzlüyü, bıçaqların iti uclu olması isə ürəkləri parçalayan şiddəti bildirir.

         Muzeyin giriş hissəsində “Dinc Quba” adlanan ekspozisiyada XX əsrin əvvələrində  Quba qəzasının  sakinlərinin  və şəhərin görüntüləri verilir. Fotoşəkillər Quba qəzasının əhalisinin- dövlət qulluqçuları, din xadimləri, məktəb uşaqları, qadınlar və digər şəhər və kənd sakinlərinin iş başında, məişətdə, ailədə və istirahət zamanı çəkilib. Quba qəzasında azərbaycanlı türklərlə yanaşı başqa millətlərin və etnik qrupların nümayəndələri də kompakt şəkildə yaşayıblar. Qəzanın müxtəlif milli-etnik və dini əhalisi arasında dinc  qonşuluq münasibətləri əsrlərlə qorunub saxlanılıb. Bu da xalqımızın multikulturalizm ənənəsinə həmişə sadiq olmasının bariz göstəricisidir.  

         Zalın əsas hissəsində, mərkəzdə Azərbaycanın müxtəlif qəzalarında baş vermiş soyqırımlar zamanı kütləvi şəkildə qəddarlıqla öldürülmüş, yandırılmış, dənizə, quyulara atılmış və müxtəlif səbəblərdən dəfn oluna bilməmiş faciə qurbanlarının xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq qara mərməz daş ucaldılmışdır.

Burada həmçinin Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvlərinin  fotoşəkilləri və sənədlər nümayiş olunub. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti ölkədə baş verən qanlı hadisələrə münasibət bildirməyi zəruri saymış və Birinci Dünya müharibəsi başlandığı vaxtdan bolşevik adı altında erməni quldur dəstələri tərəfindən müsəlman əhalisinə və mülkiyyətinə qarşı törədilən zorakılıq  hallarını  araşdırmaq məqsədilə 1918-ci il 15 iyul tarixində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının  yaradılması haqqında qərar qəbul etmişdir. FTK- nın sədri tanınmış hüquqşunas Ələkbər bəy Xasməmmədov olmuşdur. Komissiya 7 nəfərlik tərkiblə təsis edilsə də, sonralar Bakı və Gəncə şəhərlərinin  istintaq-prokurorluq və məhkəmə orqanlarının digər nümayəndələri işə cəlb edilmişdir. FTK- nın tərkibi çoxmillətli olmaqla, əsasən polyak, rus, alman, litva tatarı və Rusiyada təhsil almış hüquqşunas azərbaycanlılardan ibarət idi.  Fəaliyyət göstərdiyi dövr ərzində 15 iyul 1918-ci ildən, 1 noyabr 1919-cu ilə qədər FTK tərəfindən 36 cilddən ibarət istintaq materialı toplanmışdır. Bakı, Şamaxı, Quba, Göyçay, Cavad, Nuxa, Lənkəran qəzalarında, Gəncədə, Qarabağda, Zəngəzurda ermənilər tərəfindən törədilmiş amansız cinayətlər araşdırılmışdır. FTK-nın fəaliyyətinin yekunu olaraq 128 məruzə və qərar layihəsi hazırlanmış, onların əsasında müxtəlif cinayətlərdə müqəssir bilinən 194 şəxsə qarşı cinayət işi qaldırılmışdır.

          Muzey qaleriyasının bütöv bir divarını Quba qəzasına həsr edilmiş 4 bölmədən ibarət ekspozisiyalar təşkil edir. Birinci bölmədə inzibati ərazi vahidi olan Qubanın 1918-ci il tarixi üçün vəziyyəti əks olunmuşdur. Quba qəzası  çar Rusiyası,  AXC, Az. SSR dövrünün 1929 -cu il tarixinə qədər mövcud olmuşdur. 1918-ci ildə  Quba qəzasında baş verən soyqırımları xüsusi qırmızı işarələrlə xəritədə qeyd olunmuşdur. İlkin məlumatlara görə, qəzada 122 kəndin  talanlara və dağıntılara məruz qalması qeyd olunsa da, daha dəqiq aparılmış təhqiqatlar nəticəsində bu kəndlərin sayı 167 olduğu sübut olunmuşdur.  

       Bakı sovetinin rəhbəri Stepan  Şamuyanın göstərişi ilə  Hamazaspın 3 minlik quldur erməni dəstəsi 2 həftə ərzində 1918-ci ilin aprel ayının sonundan may ayının ortalarınadək Quba qəzasında amansızcasına qətillər və qarətlər törətmişlər. Türklərə qarşı xüsusi nifrət bəsləyən daşnak Hamazaspın qarşısına qoyduğu əsas məqsəd cəza tədbirlərini həyata keçirmək, müsəlman əhalisini məqsədyönlü şəkildə sayını azaltmaqdan ibarət idi. Hamazaspın quldur erməni dəstələri müsəlman əhaliyə qarşı misli görünməmiş xüsusi qəddarlıqla uşaq, qadın, qocaya belə rəhm etmədən qətlə yetirilmiş, cəsədləri eybəcər hala salınmış və meyitləri şəhərin küçə və meydanlardan götürülüb dəfn edilməsinə belə icazə verilməmişdir.

Ermənilərdən fərqli olaraq azərbaycan xalqının hətta belə bir şəraitdə də tolerant  millət olduğunu bildirən sənəd nümayiş etdirilir.  Həmin sənəd Dəvəçinin (Şabran) Kilvar kəndində yaşayan  90 nəfər erməni əhalisi tərəfindən həyatlarının təhlükəsizliyinin qorunması haqqında şəxsi imzaları və möhürü olan Həmdulla Əfəndi Əfəndizadənin müdafiəsi üçün verilmişdir. Ekspozisiyada Quba qəzasının müdafiəçilərinin fotoşəkilləri öz əksini tapıb. Bundan əlavə həmin guşədə Quba qəzasının müdafiə dəstələrinin daşnak-ermənilərlə mübarizə aparması haqqında məlumat və  şiddətli döyüşlər getmiş Digah, Xucbala kəndləri  arasında yerləşən “Qanlı dərə” adlanan ərazinin görüntüsü verilmişdir. 

        1919-cu il Paris sülh konfransında iştirak edən nümayəndə heyətinin fotoşəkilləri, eləcə də  AXC sərhədlərini göstərən Qafqazın tarixi xəritələri verilmişdir. Heyətin əsas məqsədi Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi tanıtmaqla yanaşı, Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci ildə erməni-daşnaklarının törətdikləri cinayətlərin dünya ictimayyətinə çatdırmaqdan ibarət idi. Bu məqsədlə FTK-nın materiallarının bir hissəsi Azərbaycan  Xarici İşlər Nazirliyinin xətti ilə Parisə nümayəndə heyəti ilə  göndərilmişdir. Bu  materiallar Bakı, Şamaxı, Quba, Göyçay, Cavad qəzalarında 1918- ci ildə baş verən soyqırımları əks etdirən 6 cild sənədlər toplusundan və 102 fotoşəkildən ibarət idi. Azərbaycan nümayəndə heyəti  öz üzərinə qoyulan vəzifəni yerinə yetirmiş, sənədlərin surətləri böyük dövlətlərin başçılarına və müxtəlif beynəlxalq təşkilatlara təqdim edilmişdir. Bakıdan Parisə göndərilən  bütün materiallar tarix elimləri doktoru, professor  Solmaz Rüstəmova-Tohidi   tərəfindən 2011-ci ildə Fransada Topçubaşovun şəxsi arxivindən tapılmış və 94 ildən sonra vətənə qaytarılmışdır. Həmin sənəd və fotoşəkillərin surətləri muzeyin ekspozisiyasında orijinalda olduğu kimi verilmişdir.

Muzeyə aid  əsas zalda  davamlı olaraq Soyqırımı hadisələrini  əks etdirən sənədli film nümayiş olunur. Bundan əlavə burada  bədii tətbiqi sənətin nümunəsində verilən dəmir tabloda müasir insan simaları verilmişdir. Bu simalar  gənc və yaşlı nəsilləri təcəssüm edir. Simalarda sezilən baxışlar müxtəlifdir: məsələn  gənc simaların baxışlarında təəcüb, heyrət, qorxu hiss olunursa, yaşlı nəsilə aid simalarda bir o qədər kin, kədər, nifrət və acı hisslər  əks olunur.

Azərbaycana “Böyük Ermənistan” dövləti üçün potensial ərazi kimi baxan və eyni zamanda müsəlman əhalisini regionda soyqırımlar törətmək yolu ilə maksimum azaltmaq məqsədi güdən ermənilər, istədiklərinə nail olmaqdan ötrü  bütün vasitələrdən bəhrələnməyə çalışırdılar.  Bu planı reallaşdırmağa çalışan Bakı Sovetinin rəhbəri Şaumyan, bütün Qafqazın erməni qüvvələrinin, o cümlədən” Daşnaksytün” partiyasının üzvləri ilə sıx əməkdaşlıq edir,   səlahiyyətlərdən sui-istifadə edərək Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində xüsusi qəddarlıqla cəza tədbirləri həyata keçirirdi. 1918-ci il mart ayından başlayaraq soyqırımı  həyata keçirmiş erməni cəlladlarının  rəhbərləri və icraçılarının konkret adlarının  məlum olması bu faciənin guya “erməni qara camaatı” tərəfindən müxtəlif bəhanələrlə törədildiyi kimi istər o zaman  erməni dairələrində, istərsə də müasir dövrdə ermənilər tərəfindən yürüdülən uydurmaları təkzib edir. Guşədə həmçinin erməni quldurlarının həmin dövrdə soyqırımlar zamanı istifadə etdikləri soyuq, odlu silah nümunələri, işgəncə alətləri nümayiş olunmuşdur.

              Bakı quberniyası qəzaları mövzusu Cavad qəzasına aid ekspozisiya ilə davam edir. Cavad qəzası indiki Səlyan, Saatlı, İmişli, Sabirabad, Cəlilabad, rayonlarının ərazisini əhatə edirdi. Cavad qəzasına aid ekspozisiyanın mətn hissəsində qəzanın və əhalinin tərkibi haqqında məlumat yer alır.  Qəzada 1918-ci ilin mart-iyun aylarının ortalarına qədər ermənilər tərəfindən müsəlman əhalisinə qarşı soyqırım baş vermiş, həmin ilin aprelində Səlyan bolşeviklərin nəzarətinə keçdikdən sonra bu qəzanın dinc əhalisi daha çox təqiblərə məruz qalmışdı. Bu vəziyyət torpaqlarımızın Azərbaycan-Türk qoşunları azad edənədək davam etmişdir. FTK-nın fəaliyyəti zamanı müsəlman kəndlərinin bir hissəsi  hələ də ermənilərin nəzarəti altında olduğu üçün kəndlərə dəymiş ziyanın miqdarını və qətlə yetirilənlərin dəqiq siyahısını  əldə etmək mümkün olmamışdır. Lakin ermənilərin yerli müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri vəhşiliklərinin, vandalizmin miqyasını təsəvvür etmək çətin deyildi. Bu baxımdan ekspozisiyada yer almış Cavad qəzasının Xocalı kəndinin sakini 18 yaşli Sürəyya Məşədi Dadaş qızına aid dindirilmə və məhkəmə-tibbi müayinənin protokoluna baxmaq kifayətdir. Qətllər xüsusi qəddarlıqla müşayiət olunmuşdur: İnsanları süngülərə keçirmiş, xəncərlə doğramış, başlarını kəsmiş və yandırmışlar.

Göyçay qəzası 1918-ci ildə AXC Bakı quberniyasının tərkibində inzibati-ərazi vahidi olmaqla  ərazisindən bir neçə dəmiryol stansiyaların keçməsi hələ I Dünya müharibəsində gedən və qayıdan erməni silahlı dəstələrinin bu bölgəyə hücumunu asanlaşdırıb. 1918-ci ilin iyun ayından isə bolşevik hakimiyyəti qurmaq adı ilə ermənilər daha da azğınlaşmışdı. Belə ki, Ərəb-Mehdibəy kəndində 84 mülk yandırılmış, əmlakı qərat edilmiş, 83 nəfər öldürülmüşdür. FTK-nın həmin bölgədə apardığı tədqiqat sənədləri, yandırılmış kənd məscidlərinin, şəxsi mülklərin, evlərin, insan cəsədlərinin fotoşəkilləri  ekspozisiyada öz əksini tapır. Yalnız 1918-ci il 16-30 iyun  tarixlərində Göyçay qəsəbəsi və Qaraməryəm kəndi istiqamətində gedən döyüşlərdə BXKS-nin ordusu ilə Qafqaz İslam ordusu arasında baş vermiş həlledici döyüşlər nəticəsində torpaqlarımızın bolşevik -daşnak qüvvələrindən azad olunmuşdur.

      Nümayiş olunan növbəti ekspozisiyada Ağsu, İsmayıllı, Qobustan, Hacıqabul rayonlarının ərazilərini əhatə edən inzibati-ərazi vahidi  Şamaxı qəza   əhalisinin  tərkibi milli-dini mənşəyinə görə müxtəlif idi. Müsəlman əhalisinin çoxluq təşkil etməsinə baxmayaraq, gözlənilmədən erməni-bolşeviklərin hücumuna məruz qalması nəticəsində görülməmiş vəhşiliklərlə üzləşmişlər. Şamaxı soyqırımları Bakıda baş verən hadisələrlə eyni vaxtda başlamış, mart-aprel aylarında Şamaxı şəhəri 2 dəfə, qəzanın 110 kəndi isə bir neçə dəfə talanlara məruz qalmışdır. Bolşevik-daşnak quldurlarının Şamaxı şəhərində törətdikləri soyqırımları bir neçə gün davam etmiş, zəngin müsəlmanlara məxsus “Piran-Şirvan” yaşayış məhəlləsi yanğınla tamamilə məhv edilmişdir. Mart qırğınlarından sonra ürəkləri soyumayan ermənilər aprelin 10- da S. Lalayevin və T. Əmirovun başçıliğı ilə şəhərə yenidən basqın etmişlər. Şamaxının dini ocaqları, həmçinin 8 əsrlik tarixi olan  “Cümə məscidi” yandırılmış və dağıdılmışdır. Bu dövr ərzində ümumilikdə Şamaxı qəzasının 106 kəndi ermənilər tərəfindən viran qoyulmuş, 10341 nəfər öldürülmüşdür.

        442.097 nəfərlik əhalisi olan Bakı qəzası özünün çoxmillətli tərkibi ilə seçilirdi. Bakı şəhəri əhalisinin iki əsrlik köçürmə siyasəti və neft sənayesinin  XIX əsrin 2 -ci yarsından inkişafı ilə əlaqədar gəlmələrin hesabına artmasına baxmayaraq müsəlman, əsas da azərbaycanlılar əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil edirdi. Ekspozisiyada Bakı qəzasının xəritəsi, əhalinin milli -dini tərkibinə aid diaqramm, soyqırımda ziyan çəkmiş sakinlərin fotoşəkilləri və dindirilmə protokolları verilmişdir. Azərbaycan xalqının milli- azadlıq hərəkatına zərbə vurmaq, “Müsavat” partiyasınının sosial bazasını məhv etmək, müsəlman əhalinin sayını maksimum azaltmaq niyyətində olan bolşevik- daşnak qüvvələri hərəkətə keçmişlər. 1918-ci ilin mart ayının 26-da “Evelina” gəmisinin azərbaycanlılardan ibarət əsas heyətinin tərkisilah olunması ilə bağlı təxribat onminlik bolşevik erməni ordusunun müsəlman qırğınlarını həyata keçirilməsi üçün bəhanə oldu. Şəhərin dinc müsəlman əhalisinin 12 min nəfəri 3 gün ərzində vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir. Öldürülənlər arasında qadın, qoca, uşaqların olması guya şəhərdə “vətəndaş müharibəsi” getdiyi barədə iddiaları inkar edir, qırğınları kütləvi şəkildə müsəlman əhaliyə qarşı olduğunu sübut edirdi. Erməni “Daşnaksyutun”, erməni Milli Şurası və bolşevik cəlladlarının rəhbərliyi ilə keçirilən qırğınlarda azərbaycanlı əhalisinin bütün təbəqələri zorakılığın, haqsızlığın, talanların qurbanları olmuşlar. Bakının “Kərpicxana”, “Məmmədli” və s. məhəllələri, “Təzəpir”, “Şah”, “Şamaxı”, “Hacı Əjdər bəy”, “Bibiheybət” məscidlərini ,“Kaspi”, “Açıq söz” qəzetlərinin redaksiyaları, “İskəndəriyyə”, “İslamiyyə” mehmanxanalarının binaları dağıdılmış və yandırılmışdır. 

          Türk-Azərbaycan  Qafqaz İslam ordusuna həsr olunmuş ekspozisiyada AXC hökuməti müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi soyqırımın qarşısını almaq üçün  bir sıra tədbirlər görmüşdür. Hökumətin əsas məqsədi hakimiyyəti bütün Azərbaycan ərazisində bərqərar etmək və torpaqlarımızı düşmən tapdağından azad etmək idi. Yeni yaranmaqda olan Azərbaycan Milli ordusunun və Osmanlı Türkiyəsinin silahlı qüvvələrindən təşkil olunmuş Qafqaz İslam ordusu Gəncədə separatçı ermənilərin tərkisilah edilməsində, Göyçay qəzasında Qaraməryəm, Kürdəmir, Şamaxı qəzası ərazisində, nəhayət Bakı ətrafında gedən döyüşlərdə sürətlə əks hücuma keçərək, bolşevik-daşnak qüvvələrini ağır məğlubiyyətə uğratmışlar. Qafqaz İslam ordusunun zəfər yürüşü 1918-ci il sentyabrın 15 də Bakı şəhərinin azad olunması ilə başa çatdı. Bu qələbə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsinin əsasını qoymuş, Azərbaycan xalqının erməni-bolşevik əsarətindən azad olunması ilə nəticələnmişdir.  Bu vitrində Qafqaz İslam ordusunun  Azərbaycan torpaqlarını azad etmək yürüşünü əks etdirən fotoşəkillərlə başlayır. Həmçinin, türk və azərbaycan zabit və əsgərlərinin ümumi, kiçik  dəstələr və tək-tək şəkilləri, Türk qoşunlarının komandanı Nuru Paşa ilə Azərbaycan hərbi birləşmələrinin komandanı general- leytenant Əliağa Şıxlinskinin fotoşəkillərilə davam etmişdir. Ekspozisiya 1918-ci il sentyabrın 15-də  Bakını azad edilməsi münasibətilə keçirilmiş hərbi yürüşün görüntülərini əks etdirən fotoşəkillə tamamlanır.  Muzeyin sonuncu ekspozisiyasının Azərbaycan Milli Ordusuna həsr edilmiş foto-sənədlərlə bitməsi 1918-ci il soyqırımlarının məhz ordu tərəfindən son qoyulması kimi tarixi həqiqətlə yekunlaşmır. Əslində, bu, bir daha onu təsdiqləyir ki, Azərbaycan dövlətinin suverenliyini, ərazi bütövlüyünü, xalqımızın qorxusuz, təhlükəsiz yaşaması üçün onu həmişə qoruyan güclü ordusu olmalıdır. Yaşanan faciə bunu bir daha sübut etdi. Tarixdən alınan bu dərs gələcək nəsillər üçün ibrətdir.

             Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin “Bayraq meydanı”nda Azərbaycan Respublikasının üç rəngli bayrağı 20 metr hündürlükdə  dalğalanır. Kompleksin Məlumat Mərkəzinə  gələn ziyarətçilər  üçün, Heydər Əliyev Fondu tərəfindən müasir avadanlıqlarla təchiz olunmuş zəngin kitabxana,  oxu zalı,   audiobələdçi və 1918-ci ildə Azərbaycan qəzalarında baş verən soyqırımı tarixi faktlarını əks etdirən  buklet və kitablardan istifadə etmək üçün şərait yaradılmışdır.

      Simvolik məzarlıqda qədimdən bəri Qubanın rəmzi və həyat simvolu sayılan alma ağacları əkilmişdir.  Alma bağında 3 yaş qrupu üzrə  1918-ci il faciə qurbanları olan qadın, gənc, uşaq və qocaların xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq, 3 ölçüdə 40 simvolik mərmər daşı yerləşdirilmişdir.

Müəllif: LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZI

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond şöbəsinin müdiri              

Mob: 055 543 55 28, qubatovaltaft@gmail.com

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF


YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

AZƏRBAYCANIN İLK HƏRBİ NAZİRİ XOSROV BƏY SULTANOV

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

AZƏRBAYCANIN İLK HƏRBİ NAZİRİ XOSROV BƏY SULTANOV

 Rusiya və  İran  arasında aparılmış  müharibələrin sonunda bağlanmış Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri  Azərbaycan xalqının  tarixində  faciələrə  və Azərbaycan torpaqlarının  parçalanmasına səbəb olmuşdur.  Nəticədə Azərbaycanın şimal hissəsi Rusiyanın, cənub hissəsi isə İranın tərkibinə qatıldı. Türkmənçay müqaviləsindən dərhal sonra Rusiya  imperatoru  I Nikolay 21 mart 1828-ci il tarixli fərmanı ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində “Erməni vilayətinin” yaradılmasını elan etdi. Rus-türk müharibəsinin (1828-1829-cu illər) gedişində və müharibədən sonra Azərbaycana yeni erməni  axını başladı. Azərbaycan  ərazilərinə ermənilərin yerləşdirilməsi XX əsrin əvvəllərində də davam etdirildi. Təkcə 1904-1905-ci illərdə qonşu ölkələrdən 45 min erməni Cənubi Qafqaza gətirilərək məskunlaşdırıldı. 1915-ci ilin martında keçirilən Eçmiadzin kilsə qurultayında Türkiyə və İrandan köçürülərək Cənubi Qafqaza yerləşdirilən  ermənilərin  sayının   60 min nəfər olduğu vurğulanırdı.

    Təkcə 1915-ci ilin iyul ayında Qafqaz canişinin sərəncamına əsasən Cavanşir və Şuşa qəzalarına 24 min erməni yerləşdirildi. Azərbaycan  torpaqlarında  məskunlaşdığı  gündən  etibarən  bu  ərazilərdə  “böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq planını gerçəkləşdirməyi qarşılarına məqsəd qoyan ermənilər  fevral  və oktyabr  inqilablarından sonra Rusiyadakı siyasi vəziyyətdən öz mənafeləri üçün istifadə edərək,  bolşevizm bayrağından bəhrələnməyə başladılar.  Bakı   Kommunası  əksinqilabçılara  qarşı  mübarizə  şüarı  altında  1918-ci ildə  Bakıda,  Şamaxıda, Qubada, Qarabağda, Zəngəzurda, Naxçıvanda,  Lənkəranda  və digər  ərazilərdə azərbaycanlıların  tamamilə  məhv  edilməsi  kimi cinayətkar  planın icrasına həyata  keçirirdilər. Həmin  günlərdə  ermənilərin  törətdikləri  cinayətlər  Azərbaycan  xalqının  yaddaşına  həkk  olunmuşdur.  Milli   mənsubiyyətinə  görə  minlərlə  azərbaycanlı  qətlə yetirilmiş, evlər yandırılmış,  insanlara diri-diri od vurulmuşdur. Milli  arxitektura   abidələri,  məktəblər,  xəstəxanalar,  məscidlər və  digər  tikililər  dağıdılmış  xarabalığa çevrilmişdir.  

Təxminən 120  ilədək  davam  edən   Rusiya  əsarətindən  xilas  olan  Azərbaycan  xalqı 1918-ci il mayın  28-də  Şimali  Azərbaycanda  yeni  müstəqil  dövlət  yaratmağa   müvəffəq   oldular. Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti   Azər­baycanın   ayrılmaz  tərkib  hissəsi  olan   Qarabağın   bütün tarixi  ərazisində  öz   siyasi  haki­miy­yətinin  bərqərar  edilməsinə çalışırdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin  sülhsevər  siyasətinə  baxmayaraq, ermənilər  Qarabağda  hakimiyyətə  nail  olmaq  üçün  əvvəllər  başladıqları soyqırımı   siyasətini  davam   etdirirdilər.  1918-ci  ilin  yayından  başlayaraq  Ermənistanın  daşnak  hökuməti   Zəngəzur  bölgəsində Andronikin,  Njdenin,  Dronun   quldur  dəstələri vasitəsilə  dövlət   səviyyəsində  dinc əhali  kütləvi  şəkildə  məhv   edilmiş,  kəndlər  yandırılmış, tikililər  və  milli-dini  abidələr  dağıdılmışdır.  Cümhuriyyət   hökuməti  yaranmış  vəziyyəti nəzərə alaraq, 1919-cu il yanvarın 13-də “Cavanşir,  Şuşa,  Cəbrayıl  və  Zəngəzur  qəzalarına  general-qubernator  təyin edilməsi haqqında” qərar qəbul etmişlər. Yanvarın 15-də Milli Şuranın  iclasında  qəzalara  müvəqqəti  general-qubernatoru  vəzifəsinə əslən  Qarabağdan  olan, bu əraziyə  və   onun   əhalisinə yaxşı  bələd  olan   Azərbaycan   Cümhuriyyətinin  ilk  yaradıcılarından  və onun birinci  hökumətində  hərbi  nazir  olmuş   Xosrov bəy Sultanov təyin  edilmişdir.

              Xosrov  bəy Sultanov 1879-cu ilin may ayında  Zəngəzur qəzasının Hacısamlı nahiyəsinin, Qasımuşağı  obasının  Qurddağı  kəndində ( Laçın rayonu) anadan  olmuşdur.  Gəncə gimnaziyasını bitirdikdən sonra  Odessada ali tibb təhsili almış Xosrov bəy 1918-ci ilin 28 mayında  Müsəlman  Şərqində ilk  dəfə olaraq  Azərbaycan  ərazisində  demokratik dövlət olan  Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyətinin  qurucularından  və İstiqlal  bəyannaməsinə imza atan 26  ictimai-siyasi   xadimdən   biri  olmuşdur.  O, Xalq   Cumhuriyyətinin  həmin  gün  təşkil  edilmiş  birinci  hökumət  kabinetində   hərbi  nazir  postunu  tutmuş və  Zaqafqaziya  Seyminin və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin  üzvü  olmuşdur.

1918 ilin yayından başlayaraq Ermənistanın daşnak hökuməti Zəngəzur bölgəsində Andronikin,  Njdenin,  Dronun  quldur  dəstələri   vasitəsilə   dövlət   səviyyəsində   azərbaycanlılara qarşı  soyqırımı siyasətini  həyata keçirməyə başlamışdır. Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti   hökumətinin  29  yanvar 1919-cu il  tarixli qərarı ilə Şuşa, Zəngəzur,  Cəbrayıl və  Cavanşir  qəzalarında  Qarabağ  general-qubernatorluğunun  təsis   edilməsi və Xosrov bəy Sultanovun  general-qubernatoru vəzifəsinə təyinatını Ermənistan hökuməti   tərəfindən  narazılıqla  qarşılanmışdır.  Çünki,  Zəngəzur  və  Qarabağın   erməni-daşnak quldur qüvvələrindən  təmizlənməsində  və həmin bölgələrdə əmin-amanlığın  yaradılmasında   Xosrov  bəy  və  onun  qardaşı   Sultan  bəyin müstəsna  xidmətləri  olmuşdur. Bu  qardaşların  ermənilərə  qarşı  mübarizə   apardığını   yaxşı   bilən ermənilər,  erməni mətbuatı və  Xarici  İşlər  Nazirliyi  bir çox  dövlətlərə  müraciət  edərək   öz  narahatlıqlarını bildirmiş,  hətta   onlar  Qarabağ   general-qubernatorluğunun   ləğv  olunması  üçün  xarici   havadarlarından kömək   istəmişlər.  Buna   cavab  olaraq  1919-cu il  iyunun  18-də  Azərbaycan   Xarici  İşlər Nazirliyi  Azərbaycan   hökumətinin   Qarabağdakı   fəaliyyətinə   erməni    hökumətinin   müdaxilə  etməsinin    yolverilməz   olduğunu    bildirən   təcili   diplomatik  məlumatı  Azərbaycanın   Ermənistandakı   diplomatik  nümayəndəsi  M. X. Təkinskiyə ünvanlamışdır. Həmin  təcili  diplomatik  məlumatda  qeyd  edilirdi:                         “Ermənistan  hökumətinə   bildirin  ki, Sultanov 1919-cu il yanvarın 15-də Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə təyin edilmişdir.  X. Sultanov Azərbaycanın  şübhəsiz  ayrılmaz  hissəsi   olan  Şuşa,   Zəngəzur,  Cəbrayıl  və  Cavanşir  qəzalarının  general-qubernatoru   kimi müttəfiqlərin  komandanlığı   tərəfindən  aprelin 3-də rəsmi olaraq  tanınmışdır.  Bu səbəbdən erməni  hökumətinin   Sultanovun  fəaliyyətinə və yaxud  Azərbaycan  qoşun  hissələrinin Qarabağda  olmasına  dair  etirazları   Azərbaycan   Respublikasının   daxili  işlərinə  müdaxilə    kimi qiymətləndirilir və bunun müzakirəsinə yol verilmir.  Şuşa   rayonunda   baş  vermiş     iğtişaşlara   gəldikdə   isə  qeyd   edirik   ki,  general-qubernatorun  gördüyü  ciddi tədbirlər nəticəsində  nizam-intizam  bərpa edilmiş və həyat məcrasına  düşmüşdür.”

X.Sultanov Qarabağın general-qubernatoru vəzifəsinə başlayarkən  ünvanladığı müraciətdə   başçılıq  edəcəyi  qurumun  fəaliyyəti  haqqında  xalqı  bilgiləndirdiyi 1919-cu ilin 11 fevralında “Azərbaycan”  qəzetində  çap olunan yazı belə adlanırdı: “Müvəqqəti general-qubernator  X. Sultanovun Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarının əhalisinə müraciətində yazılırdı: “Azərbaycan  hökumətinin  yanvar  ayı  qərarı  ilə  Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzaları  xüsusi  general-qubernatorluğa   ayrılmışdır.  Bu  fövqəladə  tədbirlər  fövqəladə  vəziyyətdən  irəli   gəlmişdir. Azərbaycanın təqribən  yarısında, onun  ən yaxşı hissəsi – 4 qəza – artıq bir ilə  yaxındır  ki,  anarxiya  ucbatından  dağılır.  Şəxsi   firavanlığı  yüksək  ideal  sayan  məsuliyyətsiz  elementlərin  rəhbərliyi altında olan bandalar diyarı viranə qoyur; kəndləri yandırır, əhalini qırır, on minlərlə yurdsuz-yuvasız qadın və uşaq qaçqın düşmüşdür, yuxarıda  göstərilən  elementlər  milli  ədavət yayırlar. Əhalidən  ümumi  siyasi vəziyyət gizlədilir. Bu  şəxslər  öz  şəxsi   mənafelərini   güdür, öz  cəhdlərini  partiya  ideya  forması donuna salırlar”.

X. Sultanov  general-qubernator  vəzifəsinə  başlayanda  bölgədə  acınacaqlı  durum var idi. O, 1919-cu ilin fevralında Şuşaya gələrək, vəzifəsinin icrasına başladı. Azərbaycan hökumətinin qəti addımlarından narahat olan Ermənistan belə bir şəraitdə Dağlıq Qarabağa açıq iddia ilə çıxış etdi. Ermənistan   Respublikasının  etirazına,  ingilis  və   amerikanlarla  gərgin  münasibətlərə  baxmayaraq,  Qarabağda  qarşıya  qoyulan  vəzifələrin  həlli  sahəsində mühüm işlər görüldü.  Ermənilər  isə  Qarabağda  etnik təmizləmə  siyasətini  davam  etdirməyə  cəhd  göstərir, Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl və  Zəngəzur  qəzalarında  azərbaycanlılara  qarşı aramsız olaraq qırğınlar  törədirdilər. General-qubernator  X.Sultanov  separatçılara  qarşı  qətiyyətlə  mübarizə  aparırdı.

X. Sultanovun 1919-cu ilin fevralın 15, 16, və 17-də qəza rəisləri  və  ictimai   xadimlərinin iştirakı ilə   keçirdiyi  ümumbölgə  müşavirəsində  məlum  olurdu  ki, indiyədək  Zəngəzurda 166 kənd dağıdılmış, onların  əhalisinin  30  faizi  məhv edilmişdi.  Qarabağda və  Zəngəzurda erməni-daşnak  quldur qüvvələri əmin-amanlığın pozulması istiqamətində  ciddi-cəhdlə  öz fəaliyyətlərini  davam  etdirməsinə  baxmayaraq, Azərbaycan hökumətinin və Xosrov bəy Sultanovun rəhbərliyi ilə  Qarabağ Qubernatorluğunun həyata keçirdiyi əks tədbirlər  nəticəsində  erməni-daşnak quldur qüvvələrinin  təcavüzkar  fəaliyyətlərinin  qarşısını  almaq  mümkün   oldu.  Lakin  1919-cu il  martın 21-də quldur  erməni-daşnak  hərbi  dəstələri  Qarabağa  yeganə  keçid olan  Əsgəran  keçidini  ələ   keçirə   bildilər. Amma Xosrov bəyin  başçılıq  etdiyi  Azərbaycan  əsgərləri  daşnak generalı  Dronun  quldur  dəstələrini  darmadağın  edərək  Xankəndi və Şuşanı geri aldı.

X.Sultanovun  başçılığı ilə keçirilən  digər  əməliyyatda  isə  (1919-cu ilin iyununda) Şuşaya gizli  yolla  silah  aparan  erməni  milli  şurasının  üzvləri həbs edilərək  Qarabağ  ərazisindən çıxarılmışdı. X.Sultanov Qarabağda daşnak Andronik başda olmaqla, erməni quldur dəstələrilə amansız mübarizəyə başladı, təhlükəli yerlərdə milli ordunun əsgərlərindən ibarət mühafızə dəstəsi  yaratdı, erməni milli  şurası  üzvlərinin  Azərbaycandan  çıxarılmasına   nail oldu. Azərbaycan  hökumətinin   hərbi və diplomatik   tədbirləri  nəticəsində  martın   axırlarında – apreldə  ermənilərin  Qarabağdakı  düşmənçilik  fəaliyyətinin  qarşısı  alındı.

Həmin mübarizənin  nəticələrindən biri  idi ki, 1919-cu il iyunun 5-də erməni milli şurasının qatı   irticaçı üzvləri ingilis komandanlığı   nümayəndəsinin  müşayiəti  ilə Şuşadan Tiflisə  sürgün  edildi.   Azərbaycan batalyonu iyunun 6-da Şuşanın ermənilər yaşayan  hissəsindəki kazarmalarda  yerləşdirildi. Həyata keçirilmiş tədbirlər  nəticəsində avqustun  15-də  ermənilər  Azərbaycan  Hökuməti  ilə saziş imzaladılar və onlar ermənilər yaşayan ərazilərin  Azərbaycanın  tərkib  hissəsi olduğunu  qəbul etdilər. 2  sentyabr  1919-cu  il tarixli «Aзербайджан» qəzetində  dərc  olunmuş  məlumatda  qeyd  edilirdi  ki,  Şuşikənddə  8 gün  davam etmiş 7-ci erməni  qurultayının  nümayəndələri Qarabağın general  qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun yanına gələrək  Qarabağın dağlıq  hissəsinin Azərbaycan hakimiyyətini tanıması haqqında indiyədək  həll  olunmamış  məsələni  sülh  yolu  ilə  həll   etmək   istədiklərini   bildirdilər. Xosrov   bəy  Sultanovun  yanına  qurultay   nümayəndələri   ilə  birgə  erməni   ruhaniləri də gəlmişdilər. Danışıqlar  iki  gün  davam etmiş və nəhayət danışıqların  mətninin  aşağıdakı layihəsi əldə  edilmişdir:  mövcud   toqquşma   cərəyanlarının   Qarabağda   məskunlaşmış  xalqlar üçün  fəlakətli  olduğunu,   Qarabağ    məsələsinin   istənilən  həllində ermənilər  və   müsəlmanların  birgə    yaşamalı   olacaqlarını  nəzərə  alaraq  Qarabağ   ermənilərinin  VII  qurultayının   15 avqust  1919-cu  il   tarixli   səhər   iclasında  Azərbaycan   Respublikası   hökuməti  ilə  müvəqqəti  razılığın əldə olunması haqqında qərar  qəbul  edildi. İyirmi altı  bənddən  ibarət  həmin  müqavilədə  o  cümlədən qeyd  edilirdi: “Qarabağın, Şuşa, Cavanşir  və  Cəbrayıl  qəzalarının  dağlıq  hissəsində  məskunlaşmış  ermənil özlərinin  Azərbaycan   Respublikası  ərazisində  olduqlarını   qəbul  edir.  Qarabağ   qubernatorluğu nəzdində  6 nəfərdən: üç erməni və üç  müsəlmandan  ibarət şura təsis edilir. Millətlərarası  xüsusiyyətlərə malik   bütün  prinsipial   məsələlər əvvəlcə   şurada   müzakirə   edilmədən   həyata  keçirilə  bilməz.  Qarabağ   erməniləri   mədəni muxtariyyat  hüququndan  istifadə  edir,  Azərbaycan  Respublikası  hökuməti erməni milli  şurasının fəaliyyətinə  müvəkkil  edilmiş  ermənilər  vasitəsilə  nəzarət edir. Azərbaycan Respublikası  hökuməti  dağıdılmış  müsəlman  və erməni kəndlərinin tezliklə bərpa edilməsi  işinə yardım göstərir” və s. Beləliklə, 1919-cu ilin yayında Azərbaycan Respublikasının  Qarabağda  suveren  hüquqları  bərpa  edildi. Parisdə  olan  nümayəndələrə göndərilən məlumatda qeyd edilirdi: “Qarabağ məsələsi  adlandırılan  məsələ  qəti  şəkildə  həll  edildi. VII  erməni   qurultayında   Qarabağ   ermənilərinin   nümayəndələri  Azərbaycan   hökumətinin    hakimiyyətini   tanımaq  barədə   general-qubernator   Xosrov  bəy  Sultanovla  saziş  bağladılar.” Azərbaycan    Respublikası   hökuməti  Qarabağda  normal  həyatın  bərpa  olunması    istiqamətində  mühüm  tədbirlər  həyata  keçirdi.  Öz  həyatını  xalqa  xidmətə  sərf  etmiş  ictimai  xadim  kimi   mən   milli    mənsubiyyətindən  asılı  olmayaraq  hamıya eyni münasibət göstərməyi, ciddi ədalət və  qanunçuluq  mövqeyində  dayanmağı  hakimiyyətin    borcu  sayıram. Azərbaycanın müstəqilliyi, ərazi toxunulmazlığı, şəxsiyyətin ciddi məsuliyyəti və əmlak toxunulmazlığı – diyarın  həyatı  bu əsaslar üzərində qurulacaqdır”.

Qarabağda hadisələrin bu yöndə inkişafında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı təcavüzkarlıq  planlarını həyata keçirməyə hazırlaşan  Sovetlərin və bolşeviklərin ölkə daxilində apardığı  pozuçuluq-təxribatçılıq  işləri  də  mühüm  rol  oynadı.   Aprel işğalı (1920) və Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyətinin  süqutundan  sonra  Qarabağ general-qubernatorluğunun fəaliyyətinə də son qoyuldu. Həmin ilin sentyabrında  Azərbaycan hökuməti burada yaşayan ermənilərə mədəni muxtariyyət  verdi.  Xosrov bəy  Sultanov  Aprel  işğalından  sonra  mühacirətdə   yaşamış,  “İttihad” partiyasının  liderlərindən  biri  kimi   partiyanın   xarici ölkələr bürosunu formalaşdırmağa və  ittihadçıları  bir təşkilat  ətrafında  cəmləşdirməyə  çalışmışdır.

X.Sultanov 1920-ci ilin 27 aprelində Azərbaycan  Rusiya bolşevikləri tərəfindən işğal edildikdən sonra Türkiyəyə  getmiş,  çətin  mühacirət   həyatı yaşamışdır. O, Azərbaycanın  azadlığı mübarizəsini  Türkiyədən başqa  İranda,  Fransada,  Almaniyada davam etdirmişdir. O, 1926-cı ildə Parisdən  İrana gedərək, burada  İttihadın Tehran və Təbriz  komitələrini yaratmışdı.1936-cı ildə  Türkiyəyə qayıtmış və  Trabzonda, İstanbulda  yaşamışdır. 1943-cü ildə,  yanvar  ayının  7-də dünyasını  dəyişmişdir. Məzarı İstanbulun “Fəriköy” qəbiristanlığındadır. Milli mənəvi dəyərlərimizin qoruyucusu olan  Milli  Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Sənədli Mənbələr  Fondunda  Xosrov bəy Sultanovun  foto-şəkli  qorunur. Qrup  halında  olan şəkildə AXC qurucularının da şəkli əks olunub. Bundan başqa, fondda AXC parlamenti bitərəflər fraksiyasının  bəyanatı  mühafizə  olunur,  hansı  ki bu sənəddə Xosrov bəy  Sultanovun  da imzası var.

Müəllif: LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZI

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond şöbəsinin müdiri              

Mob: 055 543 55 28, qubatovaltaft@gmail.com

LƏTAFƏT BEYBUTOVA ƏLƏSGƏR QIZININ YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF


YAZARLAR.AZ

===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru