“Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən, fasonlu ədabazlar…”- BƏXTİYAR VAHABZADƏ
Türük oğuz begleri, bodun, eşidinq!
Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının və Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasının rəsmi dövlət dilidir:
İran, İraq, Gürcüstan, Rusiya, Suriya və Əfqanıstanda yaşayan azərbaycanlılar öz aralarında əsas ünsiyyət vasitəsi kimi Azərbaycan dilindən istifadə edirlər. Bugün dünyada Azərbaycan dilinin daşıyıcılarının sayı 50 milyondan çoxdur. Azərbaycan dili türk, türkmən, qaqauz və Xarəzm dilləri ilə birgə Altay dilləri ailəsinin türk dilləri qrupunun oğuz qoluna daxildir.
Azərbaycan yazılı dilinin tarixi mövcud materiallara görə XIII əsrdən başlasa da, dilimiz böyük inkişaf yolu keçmiş ən qədim dillərdən biridir. Bunu sübuta yetirmək üçün bir nümunəyə nəzər salaq: “Öze Kök Tenqri, asire yağiz jer qılıntaqude ekin ara kişi oğulu qılınmış. Kişi oğulınta öze eçüm apam Bumın qağan, İstemi qağan olurmış. Olurupan türük budunığ elim törüsün tuta bermiş iti bermiş. (Üstdə Göy Tanrı, aşağıda qonur yer qılındıqda ikisinin arasında kişi oğlu – insan nəsli qılınmış. Kişi oğlunun – insan nəslinin üstündə əcdadım Bumın xaqan, İstemi xaqan olmuş. Türk xalqını elimin törəsiylə tutub aparmışlar – idarə etmişlər).”
Yuxarıdakı sətirlər, VIII əsrin birinci yarısına aid Orxon-Yenisey yazılarındandır. 1300 il keçsə də, türk dilinin indiki daşıyıcıları bu sözlərin mənalarını asanlıqla anlayırlar. Digər dillərin böyük əksəriyyəti belə bir xüsusiyyətə malik deyildir. Bu, demək olar ki, dəyişməyən, zamanın və məkanın təsirinə məruz qalmayan əbədi bir dildir.
Böyük hökmdar, sərkərdə, əfsanəvi bahadır, alim, şair və övliya Şah İsmayıl Səfəvinin qurduğu Səfəvilər dövlətinin saray və ordu dili Azərbaycan dili idi. Rus alimi V.V.Bartold yazır: “Səfəvilər xanədanının təşəkkül tapdığı yerdə Azərbaycan əhalisi türkcə danışırdı və nəticədə türkcə Səfəvilər dövlətində saray və ordu dili olaraq qaldı”.
1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan az sonra Azərbaycanda kargüzarlığın türk (Azərbaycan) dilində aparılması ilə bağlı qərar qəbul edildi. Bu faktlar ona dəlalət edir ki, müxtəlif dövrlərdə mövcud olmuş Azərbaycan dövlətləri bir-birinin davamı, ardıcılı olaraq təşəkkül tapmışlar.
Yazımızın əvvəlki hissəsində qeyd etdik ki, Türkmənistanın Daşoğuz vilayətinin Üstyurt yaylasında Hələb adlı çox qədim bir şəhərin xarabalıqları vardır. Onu da vurğuladıq ki, Üstyurt yaylası qədim alanların as tayfasının və qədim oğuzların yazır boyunun vətəni olmuşdur. Mövcud dəlillərin hamısı onu göstərir ki, as və yazır, əslində, eyni tayfaya məxsus etnonimlərdir.
Məlum olduğu kimi, Suriyanın da ən böyük və ən qədim şəhərlərindən biri Hələb adlanır. Bu şəhərin adı ilə bağlı müxtəlif ehtimallar irəli sürülmüşdür:
“Hələb şəhərinin adı ərəb dilindəki şəhba (mərmər) sözündən yaranmışdır. Belə ki, bu ərazidən ağ mərmər əldə edilirmiş”.
“Hələb sözü ivrit dilindəki süd (חלב) sözündən törəmişdir. İbrahim Peyğəmbər orada öz qoyunlarını sağıb əldə etdiyi südün hamısını kasıblara verirmiş”.
Amorit dilində dəmirə və ya misə hələb deyilirmiş. Çünki həmin ərazidə zəngin dəmir və mis yataqları varmış”.
Üçüncü fərziyyəni yadımızda saxlayaq və qədim yunan şairi Rodesli Appolloniusun (e.ə. 295–215) “Argonautika” adlı poemasının bu hissəsinə nəzər salaq: “Polifem öz həyatını haliblərlə döyüşdə itirdi. Bu, skif xalqıdır. Haliblər Termodontun arxasında yaşayan skiflərdir. Haliblər dəmir mədənlərini kəşf edərək, onların emalı ilə məşğul olurlar. Onlara Aresin oğlu Halibin şərəfinə hələblər deyilir. Kallimah onları belə xatırladır: Yerdən çıxan bu şəri (dəmiri) kəşf etmiş haliblərin soyu kəsilsin”.
Qədim yunan filosofu Aristotel (e.ə. 384–322) “De Mirabilibus Auskultationibus” adlı əsərində yazırdı: “Haliblər öz ölkələrindəki çay qumunu bir neçə dəfə yuyurlar. Sonra onu oda davamlı adlandırılan daşla birlikdə xüsusi sobalarda əridirlər. Bu yolla əldə edilən metal başqa dəmir növlərinin hamısından üstündür. O gümüşü rəngdə olur və paslanmır”.
Qədim Roma şairi Postumius Festus Avienus (305–375) yazırdı: “Sonra tibarenlər, onlardan yuxarıda isə haliblər yaşayırlar. Buranın ölüm saçan dəmirlə zəngin çöllərini dəmirçi çəkiclərinin səsi bürüyüb. Onların arxasında Assuriya torpaqları və mənsəbini Armen silsiləsindən götürüb Amazon qəbiləsinin yaşadığı torpaqların yaxınlığından axan Teriodont çayı yerləşir”.
Qədim yunanlar hesab edirdilər ki, dəmiri haliblər kəşf etmişlər. Ehtimala görə, yunan dilindəki “xalivas” (polad) sözü məhz saka xalqının halib tayfasının adından yaranmışdır.
Qədim yunan tarixçisi və coğrafiyaçısı Strabon (e.ə. 64 – e. 24) “Coğrafiya” adlı əsərinin XII kitabının 19–20-ci hissələrində yazırdı: “İndiki xaldeylərə (xaldilərə) keçmişdə halib deyirdilər. Onların yaşadıqları bölgənin tam qarşısında Farnakiya yerləşir. Farnakiyanın sahil hissəsi palamut ovlamaq (axı bu balığı ilk dəfə burada ovlamağa başlamışlar) üçün münasibdir. Quru hissəsində isə dəmir mədənləri var. Əvvəllər hətta gümüş mədənləri də olub. Homerin dövründə isə halibləri alib adlandırırdılar”.
Bəzən xaldiləri (halibləri) Mesopotamiyanın qədim sakinləri olmuş məşhur xaldeylərlə eyniləşdirirlər. Lakin bu iddianı hələ ki, əsaslandırmaq mümkün olmamışdır. Məlumat üçün qeyd edək ki, Mesopotamiya xaldeyləri haqqında ilk informasiya e.ə. 878-ci ilə aiddir. Xaldey adını əvvəlcə altı tayfadan ibarət xalq, sonradan isə maqlar kastası daşımışdır.
Şərqdə onları sehrbaz, alim, filosof, riyaziyyatçı, astronom, astroloq hesab edirdilər. Əslində, Mesopotamiya xaldeylərini Anadolu xaldilərinə (haliblərə) yaxınlaşdıran da elə budur. Anadolu xaldiləri (haliblər) dəmirçi idilər. Qədim zamanlarda isə dəmirçiyə sehrbaz və maq kimi baxırdılar.
As tayfası və toponimik müəmmalar: Rusiyada Şəməxə (Şemaxi) çayı, Barda dağı, Sibirdə Tevriz (Təbriz) rayonu.
Azərbaycan adının mənasını izah edən 12 fərziyyə
III hissə
Azərbaycan toponimilə bağlı oxucuya təqdim etdiyimiz onuncu fərziyyə Azərbaycan tarixçisi, akademik Mahmud İsmayılova (1920–2002) məxsusdur:
1. “Azərbaycan sözünün az–as hissəsi əski türk etnonimidir. As xalqının adı qədim Orxon–Yenisey yazılarında da təsbit olunmuşdur. Tədqiqatçıların bir qismi bu fikirdədir ki, Asiya qitəsinin də adı bu ərazinin ən qədim sakinləri olmuş asların adı ilə bağlıdır”.
Məlumat üçün qeyd edək ki, tarixdə as adlı bir neçə xalq və tayfa olmuşdur:
Azlar – Orxon-Yenisey abidələrində və digər əski mənbələrdə adı çəkilmiş türk boyudur. VIII əsrin əvvəllərində qədim alan xalqının az tayfası indiki Qazaxıstan və Altay ərazisində yaşamış, türk dilində danışmışdır. Həm qədim alanların, həm də azların türkdilli olduqlarını birmənalı şəkildə sübuta yetirən çox mötəbər bir mənbənin təqdim etdiyi məlumata nəzər salaq:
İslam alimi Əbu Reyhan ibn əl-Biruni (973–1048) “Tahidd nihayət əl-əmakin fi tashih məsafət əl-məsakinu” adlı əsərində yazırdı: “Su daşıb sola döndü, Xarəzm və Curcan arasındakı səhrada yerləşən, bugün Mazdubast adı ilə tanınan çayın mənsəbi boyunca peçeneqlərin ölkəsinədək axdı. Xeyli ərazi uzun müddət su altında qaldı, məhv oldu. Həmin yerlərin sakinləri Xəzər dənizinin sahillərinə köçdülər. Bu, alan və asların bir boyu (tayfası, soyu) idi. İndi onların dili Xarəzm və peçeneq dillərinin qarışığıdır”.
İzah. Hazırda başqırd, Altay, teleut, çeçen və osetin xalqlarının tərkibində müvafiq olaraq assı, yaxud aşa, baylak as, tört as, as və assı adlı tayfa və nəsillər mövcuddur. Həmçinin Azərbaycanın ən qədim yaşayış məntəqələrindən biri Ordubadın Aza kəndidir.
Tədqiqat zamanı diqqətimizi çox maraqlı bir fakt da cəlb etdi. Belə ki, Rusiya Federasiyasının Omsk vilayətində Tevriz rayonu, Tevriz qəsəbəsi, Malıy Tevriz kəndi, Tevriz adlı çay vardır.
Xatırladaq ki, Omsk vilayəti qədim türk yurdudur. Bugün də Tevriz rayonu əhalisinin 20–25 faizini tatarlar təşkil edir. Tevriz rayonunun yaşayış məntəqələrindən biri Azı adlı tatar kəndidr. Azı adlı digər kənd Omsk vilayətinin Ust-İşim rayonundadır. Həmçinin Omsk vilayətinin Ust-İşim və Tevriz rayonlarından axan iki çayın adı Azıdır.
Ehtimala görə, Tevriz toponimi Tevriz çayının adından götürülmüşdür. İddia edilir ki, bu hidronim xantı dilindəki “tay” (qara) və “is” (su) sözlərindən yaranmışdır. Zənnimizcə, həmin fikrin ciddi əsası yoxdur. Çünki Omsk vilayətinin sözügedən hissəsində xantı xalqı yaşamır. Həmçinin Tevriz adı ilə “tayis” sözü arasında oxşarlıq tam deyil.
Lakin burada da diqqəti cəlb edən bir detal vardır. Xantı dili fin-uqor dil ailəsinin uqor qrupuna aiddir. Xantılar özlərini As-xoyat və ya As-jah (As adamları) adlandırırlar. Maraqlıdır ki, Qərbi Sibirdə axan və dünyanın ən nəhəng çaylarından biri olan Ob çayının xantı dilindəki adı Asdır.
Tanınmış sovet-rus tarixçisi İqor Dyakonov (1914–1999) və görkəmli Azərbaycan tarixçisi, professor İqrar Əliyev (1924–2004) hesab edirdilər ki, Azərbaycanın Təbriz şəhəri Assuriya hökmdarı II Sarqona (e.ə. 765–705) məxsus kitabədə adı çəkilmiş Tarmakis qalasıdır. Həmin kitabədə yazılmışdır: “(Mannanın) Tarmakis qalasının divarları ikiqat idi. Oradan Fərat çayı qədər geniş kanal axır, onun ətrafı isə qalın meşəliklərin əhatəsindədir. Şəhərdə gözəl binalar vardı. Mən Tarmakisə hücum etdikdə əhali oranı tərk edib çöllərə qaçdı. Bu mahalı ələ keçirdim, hər biri istehkama çevrilmiş yaşayış məntəqələri arasında döyüşə başladım”.
Rusiyanın Omsk vilayətində Tevriz toponimlərinin mövcudluğu göstərir ki, İ.Dyakonov və İ.Əliyev Mannanın Tarmakis şəhərinin yerini düzgün müəyyən edə bilməmişdilər. Görünür ki, Təbriz adının həqiqi mənasını qədim assur və ya qədim pars dilində, yaxud zərdüştilikdə tapmaq mümkün deyil. Həmin toponim as–alan tayfası ilə əlaqəlidir. Bu fikri əsaslandıran çoxlu misal çəkə bilərik. Hələlik onlardan yalnız ikisi ilə kifayətlənirik.
– Rusiya Federasiyasının Çelyabinsk vilayətinin Nyazepetrovsk rayonunda Şəməxə və ya Şemaxi adlı kənd var. Onun yaxınlığından Şəməxə və ya Şemaxi adlı çay axır. Güman edilir ki, Şəməxə (Şemaxi) adını əvvəlcə çay daşımış, sonra isə həmin ad kəndə verilmişdir. Yazımızın bu yerində oxucunun diqqətini kifayət qədər maraqlı bir məlumata yönəldək:
Şəməxə (Şemaxi) kəndi 1713-cü ildə başqırdların xatay tayfasının qışlaq yerində salınmışdır. Sözügedən xatay tayfasının altı nəslindən biri yalan (alan–alban), digəri isə as və ya aşa adlanır. Amma bənzərlik bununla bitmir, gerisi daha maraqlıdır. Çelyabinsk vilayətindəki Şəməxə (Şemaxi) çayı öz mənsəbini xatayların Bardı adlandırdıqları dağ silsiləsindən götürür. Tatarlar isə Bardı toponimini Barda şəklində tələffüz edirlər. Xatırladaq ki, IV–VII əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının (Qafqaz Alaniyasının) paytaxtı olmuş digər qədim şəhərimizin adı Bərdədir.
– Türkmənistanın Daşoğuz vilayətinin Üstyurt yaylasında Şemaxa-qala, Şirvan-qala, Diyarbekir və Hələb adlı qədim şəhərlərin xarabalıqları, eləcə də Şirvan adlı kənd vardır. Tədqiqat prosesində belə bir nəticəyə gəldik ki, bu bənzərlik də təsadüfi deyildir. Belə ki, Daşoğuz vilayətinin Üstyurt yaylasında yaşayan qaradaşlı türkmən tayfasının əski adı yazır olmuşdur. Yazır isə bildiyimiz kimi, oğuz elinin 24 əsas boyundan biri idi. Nüfuzlu sovet arxeoloqu və tarixçisi Sergey Tolstov (1907–1976) oğuz elinin yazır boyunu alan xalqının as tayfası ilə eyniləşdirmişdir. Yazımızın VIII hissəsində bu haqda daha ətraflı məlumat verəcəyik. IV–VII hissələr isə Hələb şəhərinin adına həsr ediləcək.
Roma imperiyasının indiki Şimali Makedoniya ərazisində yerləşmiş şəhərlərindən birinin adı Tauresium idi. Ostroqot kralı Theodahad (480–536) və Şərqi Roma imperatoru Yustinian (482–565) bu şəhərdə anadan olmuşdular. Şimali Makedoniya və Yunanıstanın ən böyük çaylarından birini makedoniyalılar (slavyanlar) Vardar, yunanlar Aksios, yerli albanlar isə Asi adlandırırlar. E.ə. IV əsrdə Yaxın Şərqi istila etmiş makedoniyalılar (qədim yunanlar) müasir Suriya, Livan və Türkiyə torpaqlarından axan nəhəng Oront çayının da adını Aksios qoymuşdular. Maraqlıdır ki, ərəblər də həmin çaya Asi deyirlər.
Böyük bir təpə yarandı, onu Azərbaycan adlandırdılar.
Azərbaycan adının mənasını izah edən 12 fərziyyə
II hissə
Azərbaycan adının mənasını izah edən daha bir fərziyyə yəhudi əsilli İslam və İlxani tarixçisi Fəzlullah Rəşid əd-Dinin (1247–1318) “Oğuz-namə” adlı əsərində verilmişdir:
“Oğuzlar Azərbaycan vilayətini də ələ keçirdilər. Oğuz öz atlarını Ucanın geniş, gözəl çəmənliklərinə və otlaqlarına buraxdı. Orada olduqları zaman Oğuz əmr etdi ki, hər bir kəs öz ətəyində torpaq gətirib müəyyən bir yerə töksün və beləliklə, orada təpə ucalsın. Əvvəlcə onun özü ətəyində torpaq gətirib həmin yerə tökdü.
Bunu şəxsən etdiyinə görə döyüşçülərin hamısı ətəklərində torpaq gətirib ora tökdülər. Böyük bir təpə yarandı. Onu Azərbaycan adlandırdılar. Türkcə azər uca, bayqan isə varlıların, uluların məskəni deməkdir. Bu ölkə belə bir adla tanındı və məhz ona görə də bugün Azərbaycan adlanır”.
İzah. Fəzlullah Rəşid əd-Dinin qələmə aldığı variantın həqiqətəuyğunluğunu müəyyənləşdirmək üçün Azərbaycan adını əvvəlcə elemenlərə bölək, sonra isə hər bir elementi ayrılıqda tədqiq edək:
Az–ər. Böyük türk filosofu və dilçisi Mahmud Kaşğari (1029–1126) “Divani lüğət ət-türk” adlı əsərində göstərmişdir ki, türk dilində “aziz yir” ifadəsi hündür, yüksək yeri bildirir. “Aziz yir” kəlməsilə “azər” sözü arasında bənzərlik tam deyil. Amma onu da nəzərə almalıyıq ki, “aziz yir” ifadəsi şifahi nitqdə zamanla “azir” və ya “azer” şəklinə də düşə bilərdi.
Bay. “Qədim türk dili lüğəti”nə əsasən, “bay” varlı, zəngin deməkdir.
Can. Divara, hasara çuvaş dilində “xume”, monqol dilində “xana” deyilir. İran dillərində isə “xanə” sözü evi bildirir. Fin dilində “huone” (otaq), ingilis dilində “home” (ev), Azərbaycan dilində isə “koma” (kiçik, sadə ev) sözü vardır. Vətən ingilis dilində “homeland”, macar dilində “hon” sözü ilə ifadə edilir.
Avrasiyada yayılmış dillərin əksəriyyəti üçün ümumi olan belə misallar kifayət qədərdir. Onları çəkməklə göstərmək istəyirik ki, Azərbaycan toponiminin sonuncu “can” (kan) hissəsi həqiqətən də vətən, ölkə, məskən kimi mənaları daşıya bilər. Beləliklə, Fəzlullah Rəşid əd-Dinin variantına görə, Azərbaycan adı dörd hissədən ibarətdir:
Az – aziz, yəni hündür.
Ər, er, ir – yer.
Bay – varlı, zəngin, bəy.
Can (kan) – ölkə, məskən, ev.
Qeyd. Onu da vurğulayaq ki, Fəzlullah Rəşid əd-Dinin sözügedən fərziyyəsi Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə məhz bu yazıda belə bir üsulla tədqiq edilmiş, qədim türk dilindəki “aziz yir” ifadəsi Azərbaycan toponiminin “azər” hissəsilə müqayisə olunmuşdur.
Növbəti iki fərziyyə fransız əsilli İngiltərə səyyahı Jean-Baptiste Chardinin (1643–1713) “Jean Chardinin səyahətnaməsi” adlı əsərindəndir:
“İranlılar deyirlər ki, bu əyalət Azərbaycan, yəni od yeri və ya od ölkəsi adlanmışdır. Çünki ən məşhur od məbədi burada tikilmişdir. Az yiyəlik halın artiklidir. Qədim Şərq idiomlarının əksəriyyətində olduğu kimi, əski pars dilində də oda ər və ya ur deyilir. Pekan isə yer, yaxud ölkə anlamını verir”.
“İranlılar onu (Midiyanı) Azərbeyan və ya Azurpekan adlandırırlar. Bəzi adamlar onu Asurpekan şəklində tələffüz edir və yazırlar. Bu da Assur ölkəsi deməkdir. Deyirlər ki, bu böyük əyalət vaxtilə Assuriya dövlətinin tərkibində olduğuna görə onu Assur adlandırmışlar”.
Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794–1847) isə Azərbaycan sözünü xalqımızın qəhrəman oğlu Babəkin (798–838) adı ilə əlaqələndirirdi. O, “Gülüstani-İrəm” adlı əsərində yazırdı:
“Ehtimala görə, Azərbaycan sözü Azər-Babəqan ifadəsindəndir. Ərəblər onu Azər-Babəcan kimi tələffüz edirlər. Azərbaycan Babəkin atəşi deməkdir. Hər halda, bizə məlumdur ki, atəşpərəstlik bugün Azərbaycan adlandırılan məmləkətdə zühur etmişdir”.
Doqquzuncu fərziyyəni birinci və dördüncü fərziyyələrin sintezinin nəticəsi kimi irəli sürürük:
“Ola bilsin ki, Atropat e.ə. IV əsrdə yaşamış Azərbaycan hökmdarının adı deyil, ləqəbi idi. Bu halda mümkündür ki, atropat (atəş keçikçisi) sözü həmin şahın, əslində, kahin və ya din xadimi olduğunu göstərirdi”.
Amma bir məsələ də var ki, tarixi mənbələrdəki məlumatlar e.ə. IV əsr zərdüştiliyində od məbədlərinin mövcudluğunu şübhə altına alır. Əsaslı ehtimala görə, od elementini zərdüştiliyə eramızın III əsrinin əvvəllərində Sasanilər daxil etmişlər.
Bu yazımızda Azərbaycan adının mənasını izah edən on iki fərziyyə təsbit olunmuşdur. Əvvəlcə onlardan ən populyarını qeyd edək:
1.“Azərbaycan toponimi qədim Atropatena dövlətinin adından törəmişdir. Əhəmənilər imperiyası (e.ə. 550–329) süqut etdikdən sonra, həmin dövlətin satrapı olmuş Atropat (e.ə. 370–321) tarixi Midiyanın (e.ə. 670–550) şimal-qərbində öz şahlığını qurmuşdu. Onun ölkəsi əvvəl Atropat (Aturpat, Atorpat) Midiyası, sonra isə Atropatena adlandırılmışdı. VII əsrdə bölgəni istila etmiş ərəblər Atropatena sözünü Azərbaycan kimi tələffüz etmiş və yazmışlar”.
Yunan əsilli İslam coğrafiyaçısı və səyyahı Yaqut əl-Həməvi (1178–1229) “Kitab əl-Buldan” adlı əsərində Azərbaycan adının mənşəyilə bağlı üç fərziyyə sadalamışdır:
2. “Əbu Muhəmməd Abdullah ibn əl-Mukəffa (723–759) deyir ki, Azərbaycan Azərbaz ibn İran ibn Əsvəd ibn Sam ibn Nuh əleyhissəlamın şərəfinə belə adlandırılmışdır”.
3.“Digərləri söyləyirlər ki, Azərbaycan adı Azərbaz ibn Bayvarasfın adından yaranmışdır”.
Qeyd. Belə bir ehtimal da var ki, ərəblər Atropat şəxs adını Azərbaz kimi tələffüz etmişlər. Bu fikri nəzərə alaraq deyə bilərik ki, tarixdə Atropat adlı daha bir məşhur şəxsiyyət olmuşdur. Marəspəndanın oğlu Azərbaz (Adurbad-i Mahraspandan, Azərbəd-e Marəspəndan) 290-cı ildə dünyaya gəlmiş, 320-ci ildə Sasanilər imperiyasının Mobədlər Mobədi (zərdüştilikdə ali dini dərəcə) seçilmiş, 371-ci ildə vəfat etmişdir.
Azərbaz zərdüştiliyin müqəddəslərindən, eyni zamanda tarixin ən müdrik şəxsiyyətlərindən biri hesab olunur. Yeri gəlmişkən, “özgəsinə quyu qazan, sonda özü o quyuya düşər” məşhur Azərbaycan zərb-məsəlinin müəllifi ola bilsin ki, həmin Azərbazdır.
Zərdüştiliyin “Denkərd” (IX əsr) kitabındakı məlumata görə, Azərbaz İranın Kuran kəndində doğulmuşdur. Güman edilir ki, həmin kənd indiki Pakistanın Sind və Bəlucistan vilayətlərindəki Mekran səhrasında yerləşirmiş. Belə bir iddia üçün yeganə əsas isə, Kuran və Mekran (Makuran şəklində də yazıla bilərdi) toponimləri arasındakı bənzərlikdir. Digər ehtimala görə, Azərbazın əsli İranın Mazandaran ostanının Miandorud şəhristanının Makeran kəndindəndir. Yenə də ad oxşarlığına istinad edilmişdir. Üçüncü fərziyyəyə əsasən, Azərbazın vətəni İranın indiki Fars ostanıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bugün İranda Kuran adlı ən azı on bir kənd vardır:
Kuran – Qərbi Azərbaycan ostanının Urmiya şəhristanında kənd;
Kurani – Qərbi Azərbaycan ostanının Urmiya şəhristanında kənd;
Kuran – Qərbi Azərbaycan ostanının Mehabad (Soyuqbulaq) şəhristanında kiçik kürd kəndi;
Kuran – Şərqi Azərbaycan ostanının Hurand şəhristanında böyük türk kəndi;
Kuran-e Türkiyə – Şimali Xorasan ostanının Faruj şəhristanında qədim türk kəndi;
Kuran-e Kurdiyə – Şimali Xorasan ostanının Faruj şəhristanında kiçik kürd kəndi;
Kuran-e Tat – Şimali Xorasan ostanının Əsfərəyan şəhristanında əski türk–tat kəndi;
Kuran-e Ulya – Sistan və Bəlucistan ostanının İranşəhr şəhristanında kənd;
Kuran-e Suflə – Sistan və Bəlucistan ostanının İranşəhr ostanında kənd;
Kuran – Hörmözqan ostanının Bəndər-Abbas şəhristanında xırda sünni fars kəndi;
Kuran – Hörmözqan ostanının Bəstək şəhristanında balaca fars kəndi.
Göründüyü kimi, mobədlər mobədi Azərbaz, əslində, azərbaycanlı da ola bilərdi. Zərdüştiliyin “Bundahişn” adlı kitabına əsasən, Azərbaz İranın əfsanəvi Pişdadilər sülaləsindən idi. Xatırladaq ki, İran mifologiyasına görə, qədim zamanlarda bu ölkə bir-birini əvəz etmiş dörd sülalənin hakimiyyəti altında olmuşdur. Onlardan birincisi Pişdadilər, ikincisi Kəyanilər, üçüncüsü Əşkanilər (Ərsaqilər), dördüncüsü isə Sasanilərdir.
Hər hansı bir əfsanə və mifin əsasında müəyyən bir həqiqət, real tarixi hadisə yata bilər. Rəvayətlərdə deyilir ki, Kəyanilər sülaləsi hakimiyyət başına Pişdadilər sülaləsindən sonra keçmişdir. İran mifologiyasının tədqiqatçıları Kəyanilər sülaləsini Əhəmənilər (e.ə. 553–229) sülaləsilə eyniləşdirirlər. Tarixdən isə bəllidir ki, Əhəmənilər sülaləsindən əvvəl indiki İran və Orta Asiyanın da böyük bir hissəsi Midiya (Azərbaycan) şahlarına tabe idi. Deməli, Pişdadilər, o cümlədən, Marəspəndanın oğlu Azərbaz maday, yəni qədim azərbaycanlı olmuşlar.
Belə bir haşiyədən sonra Yaqut əl-Həməvinin diqqətini cəlb etmiş üçüncü fərziyyəyə nəzər salaq:
4. “Bəziləri isə güman edirlər ki, pəhləvi dilində azər sözü atəş, bayqan sözü isə keşikçi və ya mühafizəçi deməkdir. Beləliklə, Azərbaycan sözü atəş məbədi və ya atəş mühafizəçisi anlamını ifadə edir. Bu, həqiqətə uyğundur. Çünki həmin ərazidə çoxlu atəş məbədi vardı”.
Aşura mərasimini daim vəhdət şəklində qeyd edən Azərbaycan
– “Bəhlul əfəndi Zəngəzurun sünni kəndlərini gəzib insanları İmam Hüseynə matəm saxlamağa çağırırdı.”
Hər il hüzünlü məhərrəm ayı daxil olan kimi müəyyən şəxs və qruplar Azərbaycan xalqının ünvanına standart ittihamlar səsləndirməyə başlayırlar. O cümlədən belə bir iddia da irəli sürürlər ki, guya Aşura mərasimi yalnız konkret bir məzhəbə aiddir.
Bu fikrin kökündən yanlış olduğu hər bir bilikli və gözüaçıq azərbaycanlıya gün kimi aydındır. Bugün də Azərbaycanda keçirilən Aşura ayinlərində hər iki məzhəbdən olan vətəndaşlar iştirak edirlər. Onu da vurğulamalıyıq ki, bu, tarixən belə olub.
Azərbaycan xalqının dini və milli dəyərlərə bağlılığını, tolerantlığını, böyük dövlətçilik tarixinə malik bir millət kimi cılız hisslərdən və davranış tərzindən uzaq olduğunu göstərən çoxlu misal çəkə bilərik. Bu gün onlardan biri üzərində dayanacağıq.
1920-ci il aprelin 28-də Rusiya Azərbaycanı yenidən işğal etdi. Amansız repressiya dalğaları, qırmızı terror, talanlar ölkəni bürüdü. Minlərlə ziyalı, din xadimi, hərbçi, sadə şəhərli və kəndli sorğu-sualsız güllələndi, qaranlıq və soyuq zindanlara atıldı.
Belə bir ağır və ümidsiz vəziyyətdə Azərbaycanın vətənpərvər və cəsur övladları yadellilərə qarşı silahlı mübarizəyə qalxdılar. Onlardan biri də 1869-cu ildə indiki Qubadlı rayonunun Dondarlı kəndində anadan olmuş Bəhlul əfəndi Mustafa əfəndi oğlu Əfəndiyev idi.
Bəhlul Behçət əfəndi nüfuzlu ruhani, gözəl folklorşünas, istedadlı tarixçi və yazıçı olmuşdur. Cümhuriyyət dövründə o, Zəngəzur qəzasının qazisi vəzifəsində çalışmışdı. Bəhlul əfəndi dini təhsilini Osmanlı imperiyasında almışdı. O, İslamın əhli-sünnə yoluna etiqad edirdi.
Bəhlul əfəndi haqqında ən maraqlı məlumatı onunla mübarizə aparmış bolşevik Nəzər Heydərov (1896-1968) özünün «В горах Зангезура» adlı əsərinin 165–188-ci səhifələrində vermişdir:
“1921-ci ilin sonlarından etibarən özü də sünni olan Bəhlul əfəndi Zəngəzurun sünni kəndlərini gəzib insanları İmam Hüseynə matəm saxlamağa çağırırdı. O, deyirdi: Kim məhərrəm ayında Kərbəla şəhidləri üçün göz yaşı axıdacaqsa, həmin şəxsin son məkanı yəqin ki, Cənnət olacaq. Çünki Məşhər günü onun üçün şəfaəti İmam özü istəyəcək.
Bəhlul əfəndinin dəvəti Qubadlının sünni kəndlərində qəbul edildi. 1922-ci ilin payızında bu kəndlərin hamısında hər gün əzadarlıq mərasimləri keçirilir, kəndlilər sinə vurub mərsiyələr deyirdilər.
Aşura günü sünni azərbaycanlılar iki cərgədə düzülmüşdülər. Birinci cərgə addımlayaraq Şah Hüseyn, ikinci cərgə isə Vay Hüseyn deyirdi. Sonra birinci cərgə uca səslə Heydər, ikinci cərgə isə Səftər adlarını çəkdi. Ardınca birinci cərgədəki sünnilər başlarına xəncər və qılınclarla zərbələr endirdilər. Sonra şəbih mərasimi başlandı.
Zəngəzur qəzasının Dağ-Tumas, Sirik, Qazanzəmi, Maşanlı, Xanlıq, Çay-Tumas, Əfəndilər kəndlərinin əhalisi Bəhlul əfəndinin ətrafında birləşmişdi. 1922-ci il oktayabrın 18-də Bəhlul əfəndi bu kəndlərdən olan mücahidlərin qarşısında çıxış etdi.
O, müraciətini kəlmeyi-şəhadət formulunu ifadə etməklə bitirdi: Əşhədu ən lə iləhə illəllah, əşhədu ənnə Muhəmmədən Rəsul Allah, əşhədu ənna Əliyyən vəliyullah. Döyüşçülər bu sözləri Bəhlul Əfəndinin ardınca təkrar etdilər”.
Zəhgəzurun sünni kəndlərinin sovet hökumətinə qarşı silahlı üsyanı belə başlandı. Üsyançılar qəzanın mərkəzini ələ keçirib xainləri cəzalandırdılar. Lakin qüvvələr qeyri-bərabər idi. Bolşeviklər özlərinin erməni dostlarını köməyə çağırdılar. Bir neçə gündən sonra üsyançıların üstünə rus ordusunun hissələri də göndərildi.
Rusların, ermənilərin və yerli manqurtların silah-sursat və canlı qüvvə baxımından böyük üstünlüyə malik birləşmələrinə inadlı müqavimət göstərən üsyançılar geri çəkilməyə məcbur oldular. Döyüşlərdən birində mücahidlərin hərbi komandiri igid Təhməz ağır yaralandı.
Satqınlardan biri Təhməzin artıq şəhid olduğunu güman edərək ona yaxınlaşdı və qəhrəman döyüşçünü təpikləyib təhqir etmək istədi. Təhməz son nəfəsində özünü toparlayıb bu yaramazı Cəhənnəmə vasil etdi.
Bolşeviklərlə mücahidlər arasında son şiddətli döyüş Maşanlı və Qazanzəmi kəndləri ətrafında oldu və bir neçə saat davam etdi. Yüksəkliklər düşmənin əlinə keçdikdən sonra üsyançılar İran sərhədinə doğru geri çəkilməyə başladılar.
Qırmızıların mühasirəsini yaran azərbaycanlılar başda Bəhlul əfəndi olmaqla İran ərazisinə daxil oldular. Lakin vətən həsrəti çəkən Bəhlul əfəndi 1923-cü ilin payızında Qubadlıya qayıtdı. Bolşeviklər bundan xəbər tutan kimi onu həbs etdilər.
10 il dustaq həyatı yaşadıqdan sonra azadlığa çıxan Bəhlul əfəndi 3 il “Azərnəşr”də, ardınca isə Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının ədəbiyyat sektorunda çalışdı. 1937-ci ilin avqustunda o, yenidən həbs olundu. 1938-ci il martın 15-də saxta ittihamlar əsasında güllələndi.
20 il sonra Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin 5 noyabr 1958-ci il tarixli qərarı ilə Bəhlul əfəndi Behçətə bəraət verildi.
Allah Bəhlul əfəndiyə və Azərbaycanın azadlığı, ərazi bütövlüyü uğrunda şəhid olmuş hər bir insana rəhmət eləsin.
Aşura günündə Kərbəlada şəhid olan 10 azərbaycanlı kim idi? – TARİXİ FAKT
Miladi tarixi ilə 10 oktyabr 680-ci ildə baş vermiş Kərbəla müsibəti daha çox dini hadisə olaraq görünsə də, əslində bu olay həm siyasi, həm tarixi, həm də insanlıq baxımından önəmli bir olaydır.
Həzrət Hüseyn(s.a) qarşılığında hər nə olursa -olsun, hər zaman doğrunun və haqqın yanında durmaq barədə insanlığa önəmli bir mesaj çatdırıb.
Təsadüfi deyil ki, müasir Hindistanın qurucusu Mahatma Qandi və Afrikanın unudulmaz liderlərindən olan Nelson Mandela daxil olmaqla tarix boyunca bir çox insan Həzrət Hüseynin ədalətsizliyə qarşı duruşunu özlərinə örnək götürüblər.
Məsələn, Mahatma Qandi belə deyib:
“Mən, Hüseyndən məzlum olduğu halda necə qalib gəlməyi öyrəndim”.
Kərbəla hadisələrini Azərbaycanda kimlər təbliğ və təşviq edib?!
Kərbəla olayının Azərbaycan ədəbiyyatına da böyük təsiri var. Xaqani Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, Xurşidbanu Natəvan, Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə və Hüseyn Cavid daxil olmaqla bir çox Azərbaycan şairi bu hadisəyə dair çoxlu sayda şeirlər həsr ediblər. Hətta, Azərbaycan türklərinin ən önəmli yazılı əsərlərindən olan Kitabi-Dədə Qorqudda da Kərbəla hadisəsi haqqında yazılıb.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Kərbəla müsibəti haqqında nə deyib?
Lakin Kərbəla sadəcə üzərində ağlanılanacaq və yalnız qəmginliklə qeyd ediləcək bir mövzu deyil. Əsas odur ki, insanlığa da dərs olan Kərbəla məsələsinin ana fikri dərk edilsin.
Azərbaycan tarixinin ən görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olan, Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, 14 Noyabr 1914-cü ildə “İqbal” qəzetində çap olunmuş məqaləsində bu barədə belə yazır: “Vaqieyi-Kərbəlanı çox eşitmişik. Əhli-beytin oradakı məzlumiyyətlərini, min dürlü şəkil və növdə dinləmişik.
Aşura gününün məzaliminə hər sənə göz yaşı və baş qanı tökərək gəlmişik. Gözlərimizlə bədənimizi zorlayaraq bu xüsusda əcirlər gözətləmişik. Yalnız bu, qiyamətə qədər böyük bir tufani-müsibət qoparan vaqeə haqqında ən az işlətdiyimiz və ən az zəhmət verdiyimiz bir şey vardır: əql!
Halbuki, bu kimi ictimai və siyasi vəqeələrdən istifadə edə bilmək və onun künhünə və hikmətinə lüzumunca aşina ola bilmək üçün hissiyyati bihudə yerə sərf edən göz yaşlarından ziyadə bundan faydalı nəticələr istehsal edə biləcək əqllə göz yaşlarını siləcək və millətlərə təskinlik bəxş edəcək bu böyük qüvvətə müraciət etməli və Aşura vaqeəsi üzərində düşünməlidir.
Hüseyni məzlum bilib də halına ağladığımız halda hər qisim bəla və müsibətləri ancaq ağlamaq və yalnız ağlamaq təriqi ilə istiqbal etmək məzlumiyyətinə öyrənən bizlər, imamın bu böyük ruhu ilə aşina olub ona imtisal etmək xəyalında heç olmuyoruz. Bəlkə də bu hal, Kərbəla şəhidini qəbrində də rahatsız etməkdədir”.
Rəsulzadə çox gözəl vurğulayır ki, qəmginliklə hadisəni yad etməkdən daha önəmli məsələ, Kərbəlanın nə olduğunu anlamağımızdır.
Ən nəhayət, bəziləri deyir ki, “iki ərəb vəzifə üstündə bir-birini qırıb, bizə nə(?!)”.
Bu təfəkkürdə olanlara tarixi bir həqiqəti çatdırmaq istəyirik. Kərbəla olayında imam Hüseynə(s.a.) sona qədər sadiq qalan və onun ideyası yolunda ölümə gedən 72 şəhiddən 10 azərbaycanlı idi.
Məhərrəm ayının sonuncu Aşura günündə şəhid olmuş 10 azərbaycanlının adlarını təqdim edir və Allahdan onlara rəhmət diləyirik:
