PROFESSOR BƏŞİR ƏHMƏDOV – 90
YOXLUĞUN DİDİR İÇİMİ…
(Qardaşım Bəşir Əhmədovun ömür yoluna, yan-yörəsinə atüstü baxış)
– Qardaşın necə adamdır?
– Yoldaş olmamışam.
Bəşirlə doğma qardaş olsam da, uzun müddət yoldaşlıq edə bilməmişik. 1947-ci ildə o, kəndimizdəki yeddiillik məktəbi bitirəndə mənim 4 yaşım varmış. Orta təhsilini tamamlamaq üçün Qoşabulaq kəndinə – qohumumuz Qənbər kişigilə gedərək 3 il orada oxuyub, 1950-ci ildə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) filologiya fakültəsinə daxil olub. Ali təhsilini başa vurduqdan sonra 2 il Əli Bayramlı (indiki Şirvan) və Mərəzə (indiki Qobustan) rayonlarında müəllim və məktəb inspektoru işləyib, 1957-ci ildə əyani aspiranturaya qəbul edilərək Bakıya qayıdıb. 1961-ci ildə professor Ə.Dəmirçizadənin elmi rəhbərliyi ilə dissertasiya müdafiə edərək pedaqogika elmləri namizədi (fəlsəfə doktoru), 6 il sonra, 35 yaşında ikən, elmlər doktoru (elmi məsləhətçisi: professor A.Abdullayev) alimlik dərəcələri alıb.
Sözümün canı budur ki, yoldaşlıq etməyə uzun müddət imkan yaranmayıb. Yalnız 1966-cı ildən, mən əsgərlikdən qayıdıb Universitetə qəbul olunandan sonra, onunla qaynayıb-qarışmışıq, qardaşlığımız yoldaşlığa, dostluğa keçib. Qardaşımın necə insan olduğunu yalnız bundan sonra bilmişəm.
– Qardaşın necə insan idi?
– Hə, bax indi – 41 illik (1966-2007) yoldaşlıqdan sonra onun kim olduğunu deyə bilərəm.
Bəşir Əhmədov, hər şeydən öncə, Azərbaycanı ürəkdən, candan sevən, onun bütövlüyünü, müstəqilliyini, demokratik dünyaya uğurlu inteqrasiyasını arzulayan, bu yolda əlindən gələni əsirgəməyən vətənpərvər bir insan idi. O bu duyğusunu erkən şeirlərinin birində belə ifadə etmişdi:
“Kimlərdənsən”, – soran qardaş,
Azərbaycan övladıyam.
Anam, atam vətənimdir,
Ərən, insan övladiyam.
Mən deyirəm, eşit, Araz,
Nahaq qanlar yerdə qalmaz.
Azərbaycan parçalanmaz –
Vahid bir can övladıyam.
Torpağımdir mənim canım,
Ona qurban təndə qanım,
Yaman olur intiqamım –
Fətəlixan övladıyam.
Od oglu odam, Bəşirəm,
Turksoyluyam, özləşirəm,
Birlik deyib əlləşirəm,
Mən qana-qan övladıyam.
II
Bəşir müəllim həm insan, həm müəllim, həm alim, həm də vətəndaş kimi çox ciddi, şair Cavad Cavadlının yazdığı kimi, “poladdan möhkəm” idi. Bu ciddilik, bu möhkəmlik bəzilərinə hətta kobudluq kimi görünürdü.
Cəmiyyətdə insan haqları, ədalət prinsipi pozulanda və bunların qarşısını almağa gücü çatmayanda Bəşir müəllim “kobudlaşırdı”. Bu xüsusiyyətini onun alim dostu, ölkəmizin tanınmış dilçilərindən biri, professor Qəzənfər Kazımov belə təsvir edib: “Mən Səni həmişə müxtəlif istiqamətdə çarpışan, döyüşən görmüşəm. Ehkamlara dözmürsən, ehkam kimi qəbul olunanlar səni daim cırnadır, əsəbiləşdirir, özünün də hiss etmədiyin daxili bir quvvə Səni ayağa qaldırır, mübahisəyə, mübarizəyə, döyüşə göndərir”.
Savadsız müəllimlər savadsız şagirdlər, tələbələr yetişdirməklə millətin gələcəyini korlayanda Bəşir müəllim “kobudlaşırdı”.
Haşiyə: Bəşir müəllim institutların birində Azərbaycan dili kafedrasının müdiri seçiləndən sonra tələbələr arasında həmin kafedradakı müəllimlərin səviyyəsi barədə anonim sorğu keçirir. Tələbələr müəllimlərin təxminən yarısına mənfi rəy verirlər. Bunun həqiqət olub-olmadığını dəqiqləşdirmək üçün Bəşir müəllim həmin Azərbaycan dili “müəllimlərini” bir auditoriyaya yığıb onlara imla yazdırır və əksəriyyəti elmlər namizədi olan müəllimlərin yarıdan çoxu “2” alır. Vəziyyətdən xəbərdar olan rektor deyir: “Əlbəttə, çox pis faktdır, amma mən heç nə edə bilmərəm. Bax bu, filankəsin qızıdır, bu, filankəsin gəlinidir, bu, filankəsin kürəkənidir”. Belə məqamlarda Bəşir müəllim, həqiqətən, “kobud” olurdu.
Bəşir müəllim güvəndiyi alimlərlə bəzən hətta dava səviyyəsinə qalxan elmi mübahisələrə girişməyi xoşlayırdı, lakin bu vəziyyət onların şəxsi münasibətlərinə, dostluqlarına qətiyyən xələl gətirmirdi. Dosent Akif Məmmədov bununla əlaqədar yazır: “Mətbuat orqanlarının birində professor Əziz Əfəndizadə ilə professor Bəşir Əhmədovun bir-birinə əks mülahizələrə əsaslanan yazıları dərc olunmuşdu. Oxucular, o cümlədən mən də belə hesab edirdim ki, yəqin, bu alimlər bir-biri ilə qanlı-bıçaqdır, ən yaxşı halda küsülüdürlər. Ancaq iki gün sonra elmi yığıncaqların birində onların necə mehribanlıqla görüşüb-öpüşdüklərini, yanaşı oturub dərdləşdiklərini görəndə heyrətləndim və bu iki alimin həm də böyük insan olduqlarını başa düşdüm”.
Haqsız olduğunu anlayanda o, çox tez yumşalır, hətta özündən kiçiklərdən də üzr istəməkdən çəkinmirdi. 90-cı illərdə müstəqil qəzetlərdən birində baş redaktor idim. Sözlərin etimologiyası ilə bağlı bir silsilə yazı vermişdi ki, dərc edim. Onlardan birində qalstuk sözünün xalis türk sözü olduğunu əsaslandırmağa çalışmışdı. Alman dilini bir az bildiyim üçün (3 il Şərqi Almaniyada əsgərlikdə olmuşdum) ona izah elədim ki, bu, alman sözüdür. Hals “boyun”, tux (almanca: tuch) “mahud” deməkdir.
– Bəs onda niyə biz ona halstuk yox, qalstuk deyirik?
Sonra öz sualına özü cavab verdi:
– Rus dilinin təsiridir. Rus əlifbasında h hərfi olmadığına görə söz təhrif olunub, biz də onu kor-koranə qəbul etmişik.
Bundan sonra mənimlə tez-tez məsləhətləşirdi.
III
Bəşir müəllimin elmi fəaliyyəti, pedaqoji görüşləri, müəllimliyi, dostcanlı olması barədə bu kitabda çox dəyərli, obyektiv yazılar toplanıb. Buradakı müəlliflərin hər birinə Bəşir müəllimin övladları, nəvələri, yeganə bacısı adından, bütün qohum-əqrəba adından, eləcə də hələlik yaşayan tək qardaş olaraq öz adımdan dərin minnətdarlığımı bildirir, dünyasını dəyişmişlərə Tanrıdan rəhmət, həyatda olanlara cansağlığı diləyirəm.
Bəşir müəllimə xeyli şeir həsr olunub. Hamısı poetik cəhətdən mükəmməl olmasa da, səmimiliyi, ürəkdən gəlməsi ilə diqqəti çəkir. Belə itfaflardan ikisini təqdim edirəm.
YAŞAYACAQDIR
(Yaxin dostum, professor Bəşir Əhmədovun əziz xatirəsinə)
Deyirəm, həyatda işə bax, işə,
Hökmünü qəfildən, çox yaman verir.
Gəlmək istəyirdim sənlə görüşə,
Gözümü açmağa heç aman verir?
Işləmir, əlimdə donubdur qələm,
Mən səni nə təhər eləyim tərif.
Təkcə mən demirəm, şahiddir aləm,
Poladdan möhkəmdin, çiçəkdən zərif.
A qardaş, sən belə kövrək deyildin,
Ölümün doğru yox, şübhədir, şəkdir.
Axı necə sındın, necə əyildin?
Sınsan da, ürəyin döyünəcəkdir.
Sən necə sevirdin ana Vətəni,
Qəlbin bu torpağa, bu elə bağlı.
Ölüm sevinməsin aparıb səni,
Bunu qəbul etmir insanın ağlı.
Adi olmayırdı sənin gəlişin,
Elə bil bir pələng, bir şirdi gələn.
Çox olsun, ya da ki, az olsun işin,
Hamı deyirdi ki, Bəşirdi gələn.
Bir kəsə bəsləməz ədavət, nə kin,
Lap onu öldürüb böləsən şaqqa.
Mənəvi aləmin o qədər zəngin,
Heç zaman verməzdin haqqı nahaqqa.
Hər vaxt yerin vardı məclis başında,
Sənintək insanı unutmaq çətin.
Bir od, alov idin gənclik yaşında,
Yanan ürəyiydin bizim millətin.
Fikrin elə geniş, bilməzdi məkan,
Bəşir olan məclis rövnəqlənərdi.
Elə dərindi ki, idrakın, zəkan,
Səni müəllimlər Ata bilərdi.
Yox, yox, alim ölsə, el ölə bilər,
Bu söz el sözüdür, el sözü haqdır.
Budur, Bəşir gəlir, yenə də gülər,
O ölməz həmişə yaşayacaqdır.
Cavad Cavadlı, şair, Əməkdar jurnalist
BƏŞİR MÜƏLLİM
Gözəl insan, gözəl yoldaş, gözəl alim
Əhmədov Bəşirə ithaf edirəm.
Sözünün mənası qılıncı kəsər,
Gecələr yatmadın, açıldı səhər,
Elmin özəyidir yazdığın əsər,
Zəhmətlə ucaldın sən, alim Bəşir.
Peyğəmbər övladı, özün tər-təmiz,
Könüldən-könülə olmusan əziz,
Əməllərin təmiz, ürəyin təmiz,
Çox gözəl insansan sən, alim Bəşir.
Adın həqiqətdir, gəzir el-oba,
Açıqca fikrini yazdın kitaba.
Birdinmi? Mindinmi? Sığmır hesaba,
Dəryasan, ümmansan sən, alim Bəşir.
Nə yalan deyirsən, nə and içirsən!
Elm yolunda şirin candan keçirsən,
Yaxşı-yaman sözü çox tez seçirsən,
Mən yazar Bəşirəm, sən alim Bəşir.
Bəşir Tağıyev, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru.
İndi isə Bəşir müəllimin (təbii ki, həm də özümün və ailəmizin) şəxsi yaşamından yadımda qalmış bəzi epizodları sevimli oxuculara çatdırmaq istəyirəm.
Atamla anamın 9 övladı olub. Uşaqlardan 4-ü erkən (1-10 yaş arasında) o dövrün yayılmış xəstəliyi olan malyariyadan vəfat edib. Bundan sonra xeyli müddət dörd qardaş, bir bacı olaraq yaşamışıq.
Atamız Abbas Əhməd oğlu Məmmədov (1893-1988) çox zəhmətkeş kişi olub. 1918-1920-ci illərdə toypulu yığmaq üçün Türkiyənin Qars vilayətində işləyib, evləndikdən sonra kənddə kolxoz quruculuğunda fəal iştirak edib, başçılıq etdiyi briqada üzvləri işə gəlməyəndə 50 hektar sahəni özü təkcə arat edib (Arat böyük zəhmət tələb edən qış suvarmasıdır). 1942-ci ildə cəbhəyə gedib, 1943-cü ilin sonunda 50 yaşı tamam olduğuna görə arxa cəbhəyə göndərilib. Bir müddət Rusiyada işlədikdən sonra doğma kəndə qayıdıb.
Anamız Tutu Məhəmməd qızı Məmmədova (1904-1997) qabaqcıl (özünün ifadəsi ilə desəm, zərbəçi) kolxozçulardan olub. Atamız və böyük qardaşımız Məhəmməd (1924-1995) müharibədə olarkən anamız 5 uşaqla qazma bir damda tənha qalıb, gündüzləri kolxozda işləməklə, gecələri ac balalarını ovundurmaq üçün Allaha dua etməklə keçirib. Mənim doğum günüm dəqiq bəlli deyil. Bəşir deyirdi ki, sən doğulanda tut ağacının başında arpa çörəyi ilə tut yeyirdim. Cijim çağırdı ki, qaç, Qızxanım arvadı çağır. Qızxanım arvad mənim göbək nənəm, indiki dillə desək, mamaçam olub. Lakin o gəlib çatınca mən torpaq döşəməyə düşmüşəm, kəlləmin düz ortası yerə dəyib (Həmin hissədə hələ də tük bitmir. Hər kəsin nə vaxtsa, bircə dəfə də olsa, başı daşa dəyir. Şükür ki, mən bu sınaqdan ömrümün ilk saniyələrindəcə çıxmışam).
1944-cü ildə, Bəşirin 12, mənim 1 yaşım olanda xəbər gəlir ki, Məhəmməd yaralanıb, Bakıdakı hospitallardan birində yatır. Anam məni kürəyinə şəlləyir, Bəşiri də yanına alıb pay-piyada kəndimizin 6-7 kilometrliyində yerləşən dəmiryol stansiyasına gəlir. Xeyli dava-dalaşdan sonra əsgər anası olduğunu deyərək biletsiz-filansız ümumi vaqona minib 400 kilometrlik yolu perronda ayaqüstə duraraq Bakıya çatır. Bu hər üçümüzün Bakıya ilk gəlişimiz imiş. Ayağımız sayalı olur: yaralı qardaşımı tərxis edib hamımızı hökumət hesabına rahat vaqonda evə yola salırlar. Bəşir müəllimin bir şeirində deyildiyi kimi, həqiətən, anaların adına layiq söz tapmaq çox çətindir:
Şairlər yazıblar səndən, ay ana,
Yazıblar ürəkdə od, yana- yana.
Söylə, deyilənlər layiqmi sana?
Adına layiq söz tapmaq olurmu?
Mən saz istəyəndə aşıq veribsən,
Gözümə gözündən işıq veribsən,
Nemətlər dadmağa qaşıq veribsən,
Adına layiq söz tapmaq olurmu?
“Ana heç vaxt ölmür, ana yaşayır”, –
Deyən dost, bəs bədən nədən üşüyür?
Qəlb niyə döyünür, niyə tövşüyür?
Anaya layiq söz tapmaq olurmu?
Röyada axtarır əlim səni, hey,
Dayanmır, çağırır dilim səni, hey
Rəhmətlə yad edir elim səni, hey,
Anaya layiq söz tapmaq olurmu?
Sağaldıqdan sonra Məhəmməd mühasiblik kursu oxuyub, kolxozda hesabdar (mühasib), briqadir, Təftiş Komissiyasının, sonra isə uzun müddət (24 il) Kənd Sovetinin sədri vəzifələrində çalışıb, el-obanın dərin hörmətini qazanıb.
İkinci qardaşımız Ağamməd (1927-2004) mexanizator işləyib, taxılın əllə (oraqla) biçildiyi vaxtlarda molotilkada (taxıldöyən maşında), sonra kombaynda çalışıb, mexanizatorların briqadiri kimi qoçaqlığı, işə can yandırması ilə ad-san çıxarıb. Çox baməzə, deyib-gülən, zarafatcıl, amma yeri gələndə ciddi, hirsli adam olub.
Yeganə bacımız Həcəri (1936) hamımız çox istəmişik, lakin Bəşirlə bir-birilərinə daha çox bağlı olublar. Həcər Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunu (indiki ADPU-nu) bitirib, Şəmkir rayonunun Zəyəm qəsəbəsində Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi, tədris işləri üzrə direktor müavini işləyib. İndi pensiyaçıdır.
Həcərin xatirələrindən:
Yaxşı yadımdadır, 1984-cü il idi. 5-ci sinifdə Azərbaycan dili dərsindəydim. Mövzumuz “Keçilmiş dərslərin təkrarı idi”. Təzəcə salamlaşıb dərsə başlayırdım ki, qapı döyüldü, tədris işləri üzrə direktor müavini onunla gəlmiş bir nəfəri təqdim etdi:
– Bu, Qurban müəllimdir, Sizin dərsinizdə oturmaq istəyir.
– Çox xoşdur, – dedim, buyurun, əyləşin.
Mən həmin sinifdə 2-ci il idi ki, dərs deyirdim, şagirdlərin içərisində hazırcavab olanlar, yaxşı oxuyanlar çox idi. Qurban müəllim dəftərçəsinə qeydlər edə-edə hərdən sakitcə soruşurdu:
– Bu uşağın adı, soyadı necədir? Jurnala baxmaq olarmı? Və s. O, jurnaldakı qiymətlərlə şagirdlərin verdiyi cavabları tutuşdururdu, özü də uşaqlara bəzi suallar verir, cavablardan razı qalırdı. Axıra yaxın mənə yaxınlaşıb ehmalca soruşdu:
– Bağışlayın, Siz haranı qurtarmısınız?
Elə bu anda ürəyimdən qulağıma gizli bir səs gəldi. Az qaldım deyəm: “Bəşir məktəbini”!
Bəli! O, kar və cingiltili samitləri, mənə sazın havası ilə öyrədərdi, özü də Sarı simdə. Bir yerdə olanda biz həmişə sazı şərikli kökləyərdik, yəni mən baş barmağımla simləri sıxardım, o isə bir əli ilə mizrab vurar, o biri əli ilə melodiyanı nizamlayardı. Və “Ruhani” dilə gələrdi.
Bu qısa fasilədən sonra dedim:
– Bağışlayın, müəllim, – dedim, – bir az fikrim yayındı. V.İ.Lenin adına APİ-ni bitirmişəm.
45 dəqiqənin nece gəlib keçdiyini özümüz də bilmədik.
Dərsdən sonra təhlil və müzakirə başlandı. Sözün düzü, özümün də gözləmədiyim xoş sözlər, təriflər mənə qol-qanad verdi.
Müzakirənin axırında yoxlamaya gələn bu müəllim üzünü mənə tutub dedi:
– Müəllimə bu dərslik sizi qane edirmi? Müəlliflərə öz rəy və təkliflərimizi bildirməliyik. Yəqin bilirsiniz, bu dərsliyin müəllifləri çox sanballı alimlərdir. Deməli, biz də dərsləri sanballı keçməliyik ki, həm uşaqlar savadlı böyüsünlər, həm də müəlliflərin əməyi yerdə qalmasın.
Söhbət vaxtilə tələbə yoldaşı olmuş iki dostun, iki tanınmış alimin – Bəşir Əhmədovla Ağamusa Axundovun V sinif üçün yazmış olduqları, yaxşı mənada səs-küyə səbəb olmuş qırmızıcildli “Azərbaycan dili” dərsliyindən gedirdi.
Bu yoxlamadan sonra məni rayon mərkəzinə – Şəmkirə çağırıb dərsimdən razı qaldıqlarını bildirdilər. Başqa məktəblərdən də müəllimlər gəlmişdilər. Maarif müdiri onlara məlumat verdi ki, Həcər müəllimənin dərsi başqa cür ola da bilməz, çünki o, dərslik müəlliflərindən birinin – professor Bəşir Əhmədovun doğmaca bacısıdır.
Müəllimlər arasında pıçıltı başlandı: “35 yaşlı elmlər doktoru”, “Rəylər toqquşur”, “Aspirant, sən kimsən?”, “Fonem nədir?” Mənsə təvazökarcasına hər sözü eşitməzliyə vururdum. Sonra məlum oldu ki, mənim sinifimə müəllifin bacısı kimi yoxlamaya gəliblərmiş.
IV
Mən ailənin kiçik övladı olmuşam. Doğulduğum müharibə illərinin, sonrakı aclığın, lütlüyün, saxta sovet demokratiyasının, ədalətsizliyin bütün ağrı-acılarını çiyinlərimdə daşımışam. Orta məktəbi əla qiymətərlə bitirsəm də, arzuladığım ixtisasa (BDU-nun jurnalistika fakültəsinə) 7 ildən sonra qovuşmuşam:
Mən isti yay günündə buludsuz səmalardan
qurğuşun yağışları yağanda doğulmuşam.
Körpələrin sevdiyi şirniyyat əvəzinə
anamın axıtdığı yaşlarda boğulmuşam.
Cırtdan kimi işığa – məktəbə yönəlmişəm
altı yaşım olmamış,
Sabahımdan qoparaq dünənımə süzülüb
on il – on damcı yağış.
Füzuli baratından necə küsmüşdüsə də,
yeddi il attestatdan mən də elə küsmüşəm.
İstəmişəm ucalam, haqzızlıq yolub məni,
Molla Nəsrəddin demiş: quş həddinə düşmüşəm.
Şükür ki, gec də olsa, zəhmətim sayəsində
öz arzuma çatmışam.
Ülvi diləklərimi Vətənimin, xalqımın
diləyinə qatmışam…
Bəşir məndən də çox əziyyət çəkib. 1947-ci ildə səhər alaqaranlıqlarının birində Məhəmmədin üç il əvvəl cəbhədən gətirdiyi nimdaş əsgər botinkasını geyinərək xəbərsiz-ətərsiz dar cığırlarla uzaq dağ kəndinə – Qənbər dayıgilə yola düşür (Evdə istəyirlərmiş ki, kəndin başqa uşaqları kimi o da qalıb kolxozda işləsin, ailəyə az da olsa, köməyi dəysin). O vaxt Qənbər kişi Qoşabulaqda kolxoz sədri imiş. Dolanışacağı babat olsa da, gecə-gündüz iş başında olurmuş. Evin bütün ağırlığı iki cocuğun – Qənbər kişinin oğlu Sabirlə onun yaşıdı olan Bəşirin çiyinlərinə düşür. Meşədən odun gətirmək, səhər tezdən mal-qaranı örüşə yola salıb axşamlar qarşılamaq, pəyəni kürüyüb təmizləmək, palçıqlı yollarla məktəbə gedib-gəlmək, neft qıtlığı şəraitində işıq gözünə dərsləri hazırlamaq… Üç il bu icbari zülmə dözməyin nə demək olduğunu indiki yeniyetmələr, yəqin ki, anlamazlar. Üstəlik də 10-cu sinifdə oxuyarkən Sabir rəhmətə gedir. Bu ağır dost-qardaş itkisi də dərdin üstünə yeni dərd gətirir. Bəşir qəti qərar qəbul edir: bu çətinlikdən çıxmaq üçün hökmən ali təhsil almalıyam!
Alakol kəndinin ilk ali təhsil almış (1941-1946-cı illərdə indiki BDU-nun filologiya fakültəsində oxuyub) nümayəndəsi – Ələkbər dayımızın qızı Fatma Məmmədova (1924-1976) olub. Bəşir də məhz onun məsləhəti ilə həmin ixtisası seçib.
Bəşirin tələbə olduğu 1950-1955-ci illər filologiya fakültəsinin çox qaynar dövrü olub. Şəxsən görmədiyim üçün o vaxtkı vəziyyəti qələmə almaqda çətinlik çəkirəm və əyanilik xatirinə bu işi Bəşir müəllimin üzünü görmədiyim, yalnız imzasını tanıdığım tələbə yoldaşı Xanoğlan Məmmədova həvalə edirəm: “1950-55-ci illər Azərbaycan Dövlət Universitetində tələbəlik illərim. O çağları, o şux və qaynar günləri unuda bilmirəm. Əsərləri ilə az tanış olduğumuz, hələ üzlərini görmədiyimiz professor-müəllim heyətinin dünyasına düşdüyümüz o miqyasasığmaz fərəhli günləri unuda bilmirəm. Mülayim təbiətli, son dərəcə mehriban və humanist olan, rus ədəbiyyatını bizə təmkinlə öyrədən Məmmədcəfər Cəfərov, konkretliyi, nitqdə yığcamlığı sevən, seminarlarda buna ciddi əməl edən və ədəbiyyat nəzəriyyəsini tutarlı nümunələrlə sevdirən Mir Cəlal Paşayev, obrazlı qalereyasının labirintindən bizi öz yorulmazlığı ilə çıxaran tükənməz enerji sahibi Pənah Xəlilov, uşaq sadəlövlüyü ilə tələbələrə tez isnişən, orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatına dair sanballı tədqiqatlarını bizə bəxş edən Həmid Araslı, Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının şirinliyini öz şirin təhkiyə tərzi ilə mənimsədən Məmmədhüseyn Təhmasib, dilçilik elminin korifeyləri Məmmədağa Şirəliyev və Muxtar Hüseynzadə – bu təmiz, dağ bülluru kimi saf və təmənnasız, umacaqsız, gözütox insanlar ADU-nun zinət və şərəfi idilər
Yox, o zəka nurlarını, o ürfan səhərlərini unutmaq olmur. Bizi bəlağət tutisitək sehirləyən yanar xilqətli Cəfər Xəndan yaddanmı çıxar? Əzəli qisməti olan xoşbəxt səsi onun parlaq natiqliyini uğurla tamamlayırdı.Son dərəcə təmiz və səliqəli geyinən professorun sinəsi şeir xəzinəsi idi. O şairləri, xüsusən Səməd Vurğunu tədris edəndə az qala qoşasaat şeirə tutulurdu. C.Xəndan təlqin etdiyi ədəbi qəhrəmanların idealını, istək və məramlarını sözün sehiri, fikirin rabitəsi ilə sevdirirdi. Onda dinləyəni öz ardınca aparan və mənəvi məmnunluq doğuran ovsun var idi. Bütün bunlar ədəbi-bədii dilin qüdrəti ilə təqdim olunurdu. Onun nitqində təhrif olunmuş söz və şəkilçiliyə təsadüf etmək mümkün deyildi. Ona itaət edən sözlər cilalanmışdı. O, dilimizin poetik-elmi qatlarının tilsimini açan müqtədir natiq idi. O, nəzəri fikirlər söyləyəndə həmişə faktlara əsəslanır və məntiqi nəticələr çıxarmağa sövq edirdi. Tədris etdiyi bütün yazıçıların yaradıcılığındakı bədii xüsusiyyətləri hafizələrə nəqş etmək onun proqramında möhkəm yer tutmuşdu. O vaxt bizə nəql edirdilər ki, M.F.Axundovun “Şərq poeması”nı professor öz tərcüməsində misilsiz bir məlahətlə söyləmişdir. Bunu dinləmək bizə müyəssər olmasa da, saysız-hesabsız şeirləri aktyor məharəti ilə söyləməsinin şahidi olmuşuq; o, misralara güc vurmurdu, hay-haray salmırdı, sözlər onun sinəsindən rəvan və ilişiksiz axıb tökülürdü..
Cəfər Xəndan natiqlik sənətinin təməl daşlarını qoyanlardan biri idi. Jestləri, diksiyası, yanğılı səsi, təkrara yol vermədən, çaşmadan sözlərdən səf yaratmaq qabiliyyəti onun alın yazısı idi. O vaxt Cavidlər, Cavadlar, Müşfiqlər, Yusif Vəzirlər tiranlığın qurbanları idilər. Onların işığı əlçatmaz uzaqlıqlarda sayrışırdı.Yasaq edilmiş bu əvəzsiz sənətkarların tədrisini Cəfər Xəndan nitqində görə bilmədik…
…Universitetdə natiqlik sənəti xüsusi kurs kimi öyrədilmirdi.Ancaq biz dərk edirdik ki, ən parlaq nitq öz inikasını ən ciddi hazırlıqda, dərin bilik və məlumatda tapır. Bax, buradaca “aləmə idrakla salam verənlər”dən (S.Vurğun) Mikayıl Rəfili yada düşür. Bəli, Hüqonun, Balzakın ağır əsərlərinin tərcüməçisi, poetik söhbətlərin aşiqi, rus dilinin kamil bilicisi yada düşür. O da atəşin nitqi ilə natiqlik sənətinin təməl daşlarını qoyanlardan idi.
Bir dəfə o, bayırda yağan quşbaşı qarı göstərə-göstərə Xaqaninin də bax beləcə qar altında Şirvandan baş götürüb getməsini elə təbii, elə inandırıcı təsvir etdi ki, biz qeyri-iradi ayağa qalxıb bayıra boylandıq. Bir gün Məhsətinin rübailəri lazım oldu, lakin kitabın ruscası tapıldı. O, kitaba baxır və onları asanlıqla şeir kimi tərcümə edirdi…
M.Rəfilinin vətəndaşlıq qüruru, zəngin bədii dili, bəlağətli nitqi, elmi mühakimələri tələbələri valeh etmişdi. Azərbaycan sovet yazıçılarının II qurultayının tribunasından onun ünvanına söylənən bəzi ittihamlar professorun çıxışına yağdırılan tələbə alqışları ilə, “Kirpi” jurnalındakı karikatura isə professora tələbə rəğbətilə sanki zərərsizləşdirildi. Hətta bir az sonra “Qorio ata”nın tərcüməsində bədxahlıqla eyib axtaranlar da tapıldı. Bu bizə barlı-bəhərli ağacın dibindən baltalanması kimi görünürdü. Belə ensiklopedik biliyə malik alim niyə sarsıdılır və səssiz-səmirsiz xəstəliklərə mübtəla edilirdi?..
Professor Əli Sultanlı! Öz alovları içərisində yanıb külə dönən və təzədən ehya olan Səməndər quşudurmu o? Yoxsa sözün qövsi-qüzehini ürəklərə köçürən şirin nağıl qəhrəmanıdır? Elmin və natiqlik məktəbinin sultanıdır Əli Sultanlı! Onun yaddaşı saysız-hesabsız surətlər qalereyası idi. Bitməz-tükənməz enerjiyə, həvəsə malik bu əvəzsiz alimin bütün mühazirələrini tələbə yataqxanasında yaxşı mənada təqlid edərdik; gah sözdən səhv düzəldib od yağdıran alimin antik dünyamızın işığı altında Homerə, Esxilə hördüyü çələngi sanki başımıza qoyub qalib kimi dayanar, “Demosfendən heç bir şey ixtira etmək, Siserona isə heç bir əlavə etmək olmaz” kəlamı bizi məşqə təşviq edər, gah intibah dövrünün qızıl haləsinə düşər, gah Şekspir atəşinin təlqini axınında dostun arxasından endirdiyi xəncər zərbəsinə qarşı Sezarın: “Brut, sən də?!” xitabındakı ağır dərdi atıb-tutar, gah da Hamletin: “Olum, ya ölüm?” tərəddüdünə qərq olardıq..
…Çox illər qanadlanıb ötəcək, çox sular axıb gedəcək, çox körpə qığıltıları eşidiləcək, çox nəğmələr oxunacaq, fəqət bu üç zəka nuru, bu üç ürfan səhəri – Cəfər Xəndan, Mikayıl Rəfili və Əli Sultanlı zaman-zaman əzizlənəcək, ürəklərə elə bircə natiqlik mədəniyyətinin yanğısını saldıqlarına əmin olduqları üçün onların ruhu haradasa həmişə Səməd Vurğunun: “Qoy rəhmət oxusun bizə nəsillər” – misrasını arxayınlıqla pıçıldayacaq” (X.Məmmədov. “Qoy rəhmət oxusun bizə nəsillər”. “Ədalət” qəzeti, 5 oktyabr 2011-ci il).
Bəli, Bəşir müəllim belə korifeylərdən dərs almışdı. Təkcə Bəşir müəllimmi? Yox! O buraxılışdan 5-6 nəfəri tanıyırdım. Hamısı bir-birindən ötə idi: akademik Ağamusa Axundov, professor Abdulla Abasov, professor Əbdül Əlizadə, professor Nazim Əhmədov, Firuz Sadıqzadə, Malik Məmmədov, Əbdülhüseyn Hüseynov (Allah hamısına rəhmət eləsin)… Hamısı “can” deyib, “can” eşidərdilər. Elm aləmində “çəkişmələri” olsa da, həyatda bərkişmişdılər. Ən yaxın dostu rəhmətlik Nazim Əhmədov (1933-1999) idi. Öz dilləri ilə desəm, “ata ayrı, ana ayrı doğma qardaş” idilər. 49 il (1950-1999) “bir ürək, iki can” olublar, 8 il (1999-2007) Bəşir müəllim onu yuxularında görüb, xəyalları ilə yaşayıb. 15 ildir, Haqq dünyasında bir yerdədirlər. Nazim müəllimin vəfatından sonra Bəşir müəllimin ona həsr etmiş olduğu iki şeir əlimizdədir:
Bundan sonra
(Dostum, qardaşım Nazim Əhmədovun xatirəsinə)
Eşsiz qalmış bir quyam mən,
Yaşamıram bundan sonra!
Arxadaşım getdi əldən.
Yaşamıram bundan sonra!
Köçdü dosta candan yanan,
Pozulubdur halım yaman,
Sözlərimdə yoxdu yalan,
Yaşamıram bundan sonra!
Bir o idi ruh verənim,
Ağlayanda güldürənim,
Qəm-kədəri öldürənim…
Yaşamıram bundan sonra!
Ağıllı dost arxa olar,
Dostsuz qalan tezcə solar,
Mən gedərəm, şerim qalar.
Yaşamıram bundan sonra!
Göynətdin
(Dostum, qardaşım Nazim Əhmədovun xatirəsinə)
Doğulanda yalnız özün ağladın,
Öləndə obanı, eli göynətdin.
Dirilikdə arxam, dayağım oldun,
Gedişinlə qəlbi, dili göynətdin.
Yasa batıb yaşıl dağlar, dərələr,
Sənsiz qalıb o gözəl mənzərələr,
Xəyalımdan gəlib keçir gör nələr,
Sonaları uçmuş gölü göynətdin.
Üşüyürəm, tir-tir əsir bədənim,
Arxam kim olacaq, de, daha mənim?
Tək sən idin hər gün gəlib-gedənim,
Nakamda yaradan əli göynətdin.
V
Tələbə vaxtı hər yay tətilində (pedaqoji praktika, hərbi toplantı və s. olmayanda) iyunun axırlarından avqustun axırına qədər Bəşir kəndə gələr, ailəyə yardım etmək üçün kolxozda işləyər, araba ilə ot, yaxud taxıl dərzləri daşıyar, Mehrəli dayımızın yanında dəmirçiliyi öyrənərdi. O, kəndə çox bağlı idi. Son 15-20 ildə məzuniyyətimizi, bir qayda olaraq, Alakolda bir yerdə keçirərdik. Həyətindəki tut ağacının altı onun ən sevimli istirahət yeri idi.
Nəvəsi İnci (İlham müəllimin qızı) babasının vəfatından bir il sonra yazmış olduğu şeirdə həmin tut ağacını yada salır:
BABAMIN TUT AĞACI
“Inci balam: Varlığınla ucalıqsan adıma,
Həcərmi? Qoy gəlsin, çatacaq imdadıma.
Arzu qərib yerdə, bilsə yetər dadıma…
Məclislərdə saz səsi,…
Qoca tutun kölgəsi,
Bir də samovar çayı
Yaman düşüb yadıma…”
Nədir bu?
Doğmalarla ayrılığın
Fəryadı, ah-naləsi?
Yoxsa vida nəğməsini
Mərd-mərdanə sonlayan
Şam kimi əriyənin
Titrək ümid şöləsi?
Həcər bibi, babamın harayına çatardın.
Telini sığallayıb, kürəyini ovardın.
Dadsız söz-söhbətə sən dad qatardın.
Hər ağrı-acıya əlac tapardın,
Nədən bu səfərin zəfər olmadı?!
Sən “Bəşir” deyəndə qürur duyardın,
Qardaş çırağını gur yandırardın,
Kəm baxanın gözlərini oyardın,
Bəzən Həcər, bəzən Tutu olardın.
Nədən bənövşə tək boynun büküldü?
Həcər bibi, qoy gözlərin dolmasın.
Ata yurdun çiçəkləri solmasın
Yenə haraylarsan: “Gəlir qonaqlar!”
Samovar odlanıb, manqal qalanar,
Qohum-qardaş Tut altına toplanar.
Yaddaşların hisi-pası silinər,
Kimlər yada düşər, kimlər anılar
Kimlərsə kövrələr, kimlərsə gülər.
Tut ağacı qərib-qərib boylanar,
Meh vurduqca həzin-həzin səslənər:
“Bəşir kölgəsidir! Sizi əzizlər!”
Bəşir müəllim zahiri ciddiyyətinə, “kobudluğuna” baxmayaraq, adi günlərdə “çiçək kimi zərif”, mehriban, qayğıkeş insan, ailəcanlı, məsuliyyətli Kişi idi. 1955-ci ildə, Universiteti bitirən kimi, bir neçə il öncə gözaltı elədiyi İlisu gözəli Soltanımla (Soltanım xanım Universitetin kitabxanaçılıq fakültəsini bitirmişdi) ailə həyatı qurmuşdu. Heç kimə demədən. “Komsomol toyu” ilə. Bir neçə tələbə yoldaşları, bir də özləri. 1956-cı ildə ilk övladları olur, adını “İlham” qoyurlar:
Oğlum
Dünyaya gələndə sən çox sevindik,
Qohumlu, qardaşlı olduq şad, oğlum!
Incə gülüşündən, şirin sözündən
Qalmadı qəlbimdə bir fəryad, oğlum!
Sən mənim ürəyim, mənim İlhamım
Evimin bəzəyi, ürəyim, canım,
Sevimli, mehriban anan Sultanım
Seçib tapdı sənə layiq ad, oğlum!
Südün pak, halaldır, tərbiyən – inci,
Atanın arxası, bürüncü, tuncu,
Bilirəm, olmazsan sən baş qaxıncı,
Südündə, kökündə yox bədzad, oğlum!
Kökünlə, südünlə daim öyün sən,
Tək mənim deyilsən: bütün elinsən,
Eldə ad-san qazan, ellə sevin sən!
Hər şeydən ucadır təmiz ad, oğlum!
Baharda açılan xoş çiçəyimsən,
Bütün uşaqların ən göyçəyisən.
Bəşirəm, sən mənim gələcəyimsən,
Düşmən qoy əlindən çəksin dad, oğlum!
İndi İlham müəllim atasının şərəfli müəllimlik, alimlik yolunu yeni şəraitdə uğurla davam etdirir. ADPU-nun dosentidir.
(Davamı var)
Mənbə: Nəsir Əhmədli

NƏSİR ƏHMƏDLİNİN YAZILARI

PROFESSOR BƏŞİR ƏHMƏDOV YAZILAR

PDF>>>ZAUR USTAC – “BB” HEKAYƏLƏR

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru