Nobel mükafatı… xahişlər… Ana Blandiananın müsahibəsi…
İndiyə qədər ədəbiyyat üzrə 122 nəfər “Nobel” mükafatı alıb. Onların 20-i (çox olar ki, az olmaz) milliyyətcə yəhudidir. Məsələn, 5 rus “nobelçi”dən ikisi – Pasternak və Brodski dəqiq yəhudidir, birinin (Soljenitsın) etnik mənsubiyyəti ətrafında müzakirələr ara-sıra hələ də ictimailəşir; rus Şoloxov haqqında isə nədənsə əsərlərini (“Sakit Don”u) o yazmayıb deyə mübahisə edirlər, bu da zaman-zaman indiyədək qabardılır.
Macar ədəbiyyatının təmsilçisi kimi 2 nobelçi var (sonuncu 2-3 gün əvvəl bəlli oldu), ikisi də yəhudidir.
Bu siyahıya müxtəlif xalqların ədəbiyyatını təmsil edən Zinger, Qordimer, Qlük, Yelinek, Bob Dilan və s. kimi bilinən adları da əlavə etmək olar. Hələ bilinməyənlər də var. Görəsən niyə belədir?
Şəksiz ki, yəhudilərin “kitablı xalq”, “kitabçı xalq” olduğu, şəksiz istedadlı, zəki olduqları vacib şərtdir. Amma əsas şərt deyil; necə ki, ümumiyyətlə mükafat alıb-almamaq, ümumiyyətlə mükafat əsas şərt deyil; “nobeli” almayan böyük ədiblərin sayı və keyfiyyəti onları alanlardan qat-qat çox və artıqdı.
Bu məsələni şərtləndirən əsas məsələlərdən biri, məncə budur ki, tarix boyu ya zəlzələdən, ya vəlvələdən köç, mühacirətlə tez-tez üzləşən yəhudilər başqa mədəniyyətlərə, xüsusən dillərə sirayət etmək məcburiyyətində qalıblar. Və başqa mədəni zəmində uğur qazanmağın yeganə yolu isə (onlar isə uğursuz yaşaya bilmirlər) həmin mədəniyyəti və xüsusən dili “yerlilərdən” iki dəfə artıq mənimsəmək və bilmək olub. Yəhudilərin istedadı, ən əsası isə böyük əzmi, sistematik çalışqanlığı bunu təmin edib, şərtləndirib.
İkinci məqam, ikihissəli psixoloji məqamdır. Əvvəla hər şeyi tərk edənlərin böyük etibar və səylə sığındıqları, sığına bildikləri, onları da özləri kimi sorğu-sualsız, lal-dinməz və vəfayla qəbul edən yeganə şey peşə olub. Sonra isə başqa etnik/dini mənsubiyyət “yerli ağrılara” (ədəbiyyat isə daha çox ağrıdır) bir qədər kənardan, demək ki, daha soyuqqanlı/dəqiq baxmaq və yazmaq imtiyazı verib.
Üçüncü məqam, kollegiallıq, kollektiv olma bacarığı, birgəlikdir, yəhudilər bunu başqalarından daha çox bacarıblar (xahiş edirəm, bunu məhəlli yerlibazlıq, vulqar qohumbazlıq, merkantil, lokal ictimai-siyasi maraqlarla qarışdırmayın); yəhudilər bir-birini, ən istedadlılarını, ağıllılarını və zəhmətkeşlərini təqdir ediblər; fərdlərini “gecikmədən” və nə qədər ki, intriqa burulğanında boğulmayıblar, “dəyərləndirə” biliblər.
Və nəhayət, ədəbi proses, sonradan ümumdünya ədəbi-mədəni mühitinə qoşulma (bu uğur deməkdir) deyilən şey “yazar-naşir-çevirmən-mətbuat” kvartetinin təcəllasıdır ki, dünyada bu işin bilinən və bilinməyən sahibləri də elə yəhudilərdir.
Halal olsun!
Necə deyərlər, qarşınızda papağımı çıxarıram!
Şəxsən mən özümüz də daxil olmaqla Qafqaz, postsovet məkanı və Şərqi Avropa coğrafiyasında bu “kvartetin” işini, iş metodlarını, təfərrüatlarını özüm üçün və tutarlı informasiyalar əsasında xeyli saf-çürük eləmişəm.
Bizi kimi “yerlilərə” sırınan qlobal tendensiyalar, temalar, “ümumbəşəri konyunktura”, onlara uyanlar bir yandan, lüğət kitablarını və folkloru istismar edərək milli olmağa, bestseller yaratmağa çalışan özümüz və b. məsələlər də digər yandan ( təhlükəli mövzulardır) – ağır dərdlərə, aşılmaz sədlərə çevrilib; bəlkə bu haqda nə vaxtsa danışarıq (Allah bizə insaf versin!).
Bir dəfə, təxminən 17-18 il olardı, Yeni İlə 3 gün qalmış bir Şərqi Avropalı həmkarımdan mesaj aldım. Yazırdı ki, 2 dostu ilə Bakıdadır, xeyli sərgüzəşt yaşayıb və indi qaş-qaralan vaxt gəlib çıxıb bura, yersiz-yurdsuzdur. 1 saat sonra görüşdüm onlarla.
Yedilər, içdilər (halal xoşları olsun), yerləşdirdim, o günləri demək olar bərabər olduq, təzə ilə 1 gün qalmış da Bakını tərk etdilər.
Həmin tanışım sərhəddi keçməkdən başlayaraq xeyli xoşagəlməz şeylər yaşadığını deyirdi. Nəyin nə qədər düz və ya səhv olduğunu nə onda, nə sonra dəqiqləşdirmək həvəsim olmadı.
Necə deyərlər, Allah qonağı idi, imkanlarım daxilində çalışdım ki, narazı qalmasınlar və neqativ təəssüratları yox olsun. Tanışımın dostlarından biri fotoqraf idi. 2 gün ərzində bir neçə dəfə hiss elədim ki, “qara-qura”, “gözlənilməz” şəkillər çəkir.
Ayrılanda, maşına yaxınlaşanda üçü də dayandı, həmkarım səmimi və içdən minnətdarlıq edib soruşdu ki, onlardan hər hansı xahişim varmı? Dedim var. Dedim ki, vətənim haqqında heç vaxt pis düşünməyin, pis danışmayın. Rastlaşdığınız neqativlər hər yerdə var, olub və olacaq. Kimin nə qədər haqlı olub-olmadığını bilmək olmaz? Və dedim: – Dostunuza deyin, çəkdiyi “gözlənilməz şəkilləri” pozsun və mənə elə indi söz versin. “Rakursu həmişə dəyişmək mümkündür, mən isə foto sənətini pis bilmirəm”. Söz verdilər.
2023-cü ildə Ana Blandiana Bakıya gələndə səfərinin sonuncu günü, son şam yeməyində (həmin yeməkdə səfir cənab Vasile Soare, yazıçı, tərcüməçi Jalə İsmayıl da iştirak edirdilər) xanım Blandiana soruşdu: “Məndən hər hansı istəyiniz, xahişiniz varmı?” – Xüsusi hər hansı istəyim yoxdur. İnanıram ki, ölkəmizi yaxşı xatırlayacaqsız. Sizə uzun, sağlam ömür arzulayıram. Bir də Nobel mükafatı. Amma işdir bu mükafatı alsaz, eşitmişəm ki, təqdimat mərasiminə hər bir laureatın bəlli sayda həmkarını dəvət etmək imtiyazı var, mərasimə məni dəvət etsəz, dəvətinizi məmnuniyyətlə qəbul edəcəm.
Ana xanım, təxminən belə reaksiya verdi: – Yəqin ki, bu olmayacaq.
Yəni, o bu mükafatı almayacaq.
Mən bilmirəm, Ana Blandiana növbəti illərdə bu mükafatı alacaqmı, almayacaqmı?
Və almasa belə o həm yaradıcılığı, həm həyatı və mübarizəsi ilə bu mükafatı alan bütün dəyərli yazıçı və şairlərlə eyni sırada dayanacaq.
Bunları niyə yazıram…
Bir neçə gün əvvəl, Ana Blandiananın bir müsahibəsi çıxdı qarşıma. Yeni müsahibədir. Həmin müsahibədən bəzi hissələri çıxarış edib paylaşır, keçidi isə şərh yerinə qoyuram.
Sağlıq olsun, görüşərik.
Ana Blandiananın müsahibəsindən çıxarışlar:
“Bizim kimi kiçik ölkələr üçün Nobel mükafatı yazıçıdan çox ölkə üçün daha vacibdir.
Polşanın ədəbiyyat üzrə 5 Nobel mükafatçısının (inanılmaz saydır) bəzisi zamanla unudulub, yazıçıların adlarını artıq xatırlamırıq. Amma Polşanın şöhrəti böyük dərəcədə artıb”.
“Rumıniya Nobel mükafatından daha ciddi çatışmazlıqlardan əziyyət çəkir. Həmişə özümüzə belə baxmışam: dahiləri və fərqli, özünəməxsus istedadları yetişdirməyə meylliyik, mükafatlar da alırıq, amma ortabablıq çoxdur, orta mədəniyyət isə yoxdur”.
“Rumın PEN Klubuna rəhbərlik etdiyim 14 il ərzində, hər il dekabr ayında, üstündə İsveç kral tacının şəkli olan, qızılgüllərlə bəzədilmiş rəsmi məktub alırdıq. Bizə növbəti il üçün Nobel mükafatına namizəd təqdim etmək təklif olunurdu. Yadımdadır, İonesko sağ ikən onu namizəd göstərmişdik. Daha sonra Çoranı, sonra Gellu Naumu. Sonralar nə baş verdiyini bilmirəm.
Həmin məktublarda, mehriban dəvət təklifi cümləsindən sonra, çox ciddi/sərt xəbərdarlıq cümləsi olurdu ki, əgər təklif etdiyimiz namizədi ictimaiyyətə açıqlasaq, həmin namizəd artıq nəzərə alınmayacaq. Çünki təkliflər məxfidir.
Demək istədiyim odur ki, illər sonra Yazıçılar İttifaqının sədri çıxıb deyəndə ki, beş-altı yazıçını Nobelə namizəd göstərib, bu, açıq-aşkar məsxərəydi. İctimaiyyətə açıqlanan təklif artıq keçərli sayılmırdı. Üstəlik, birdən-birə bir neçə nəfəri təklif etmək sadəcə gülüncdür. Hər il Nobel ətrafında yaranan hay-küy, hətta isteriya da bu qəbildəndir. Reallıq budur ki, namizədlərin kim olduğu bilinmir, bilinməməlidir.
Həmin 14 il ərzində ən incidici məqam bu idi: Nobel Komitəsi heç vaxt cavab vermirdi ki, bizim təklif qeydə alınıb, ya yox. Nə bir təsdiq, nə bir qeyd. Bu məyusediciydi, çünki təklif etdiyimiz yazıçılar böyük ədiblərdi, amma heç birinin adı belə siyahılarda görünmürdü.
Mətbuatda, jurnalistikada baş verənlər – Nobelə kimin layiq ola biləcəyi barədə mülahizələr – sadəcə jurnalistlərin təxminləridir”.
Məni düşündürən məsələlərdən birini fransız tarixçi Jül Mişle belə ifadə edib: “Tarix, əslində, coğrafiyadır.” Bu fikri Nobel mükafatları haqqında düşünəndə xatırladım – görünür, ədəbiyyat da tarix və coğrafiyadır”.
“Nobel mükafatı onu almayanlar üçün daha vacibdir, nəinki alanlar üçün. Rumıniya hələ ədəbiyyat üzrə Nobel almayıb. Bu, həm də daxili maneələrimizdən,çəkişmələrimizdən, həm də görkəmli yazarlarımızın haqsızlıqla qarşılaşmasından xəbər verir. Buna görə ürəkdən istəyərdim ki, kim olursa olsun, amma bir rumın Nobel alsın. Biz yetərincə çalışmırıq”.
“Frankfurt Kitab Sərgisində (1995) baş verən bir hadisəni xatırlayıram. Mən o zaman Almaniyada çıxan “Alqışlarla dolu siyirtmə” kitabıma görə dəvətli idim. Rumıniya pavilyonuna da baş çəkdim. Mənzərə çox acınacaqlı idi. Digər ölkələr pavilyonlarını cəlbedici etmişdi, bizimkilər isə yox. Hətta kitablar belə görünmürdü, çünki Mədəniyyət Nazirliyindən gələn məmurlar sərgidə o qədər çox idi ki, kitabların qarşısını tutmuşdular. Hər biri maaş alırdı, fürsətdən istifadə edib sərgiyə də gəlmişdilər.
Sonralar, Patapieviç dövründə Torino sərgisində vəziyyət çox yaxşı idi. Amma indi əvvəlki həvəs görünmür. Xaricdə, məsələn Roma və İspaniyada gözəl komandalar var, amma daha çox şey etmək olar. Mədəniyyət nazirliyi ölkədə hər zaman ikinci dərəcəli sayılır, bu isə böyük problemdir”.
“Biz hər zaman istisnalarla fərqlənmişik. Dahilərimiz, qaliblərimiz var – amma orta mədəniyyətimiz yoxdur.
Biz orta dəyərləri tanımalı, kateqoriyalara bölməliyik. Dövlət də, ziyalılar da bu sahədə daha çox işləməlidir. Hər kəs önə çıxmaq istəyir – və mümkün olsa, təkbaşına. Amma mədəniyyət birgəlikdir”.
“Əsas odur ki, şagirdlər oxumağa yönləndirilsin, yazmağa yox. Önəmli olan oxumağı öyrətməkdir. Yazmağı isə hər kəs, əgər bacarırsa, özü öyrənməlidir”.
Müəllif və mənbə: Səlim Babullaoğlu,
şair, esseist, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi.
