Müasir rus ədəbiyyatının gənc şairələrindən (ixtisasca jurnalist) olan Vera Polozkovanın uşaqlar üçün yazmış olduğu iki şeir Cəvahir Tanrıverdinin tərcüməsində (Вера Полозкова. Стихи.):
MƏNİM ƏZİZ ANAM
Gəlib məqalə yazmağa Budur mənim əziz anam. İş başlayıb, mən qoynunda Bükülmüşəm, yurd salmışam.
Öhdəsindən gəlsin gərək Yüz iş, beş yüz bir sualın. Mən özümlə götürmüşəm Sarı topu, al qatarı.
O, əlbəttə, deyəcəkdir: “Sürüş, düş, öz otağın var.” Aydındır, burda lazımam, Hər ailədə bir birlik var.
Lap yatmaq vaxtı gəlsə də, Axşam düşsə də, getmirəm. Bilirəm, çətindir ona, Mən ki kömək etməliyəm.
Uğursuzluqdan, pislikdən Qaçıb sevgiylə durmuşuq. Qorxma, ana, səninləyik Mən, qatarım, bir də topum.
I want to tell you a story that happened in the summer days. It was the first days of May. We’ve only just moved to the dacha on the outskirts of Baku. I was walking with my grandchild Nigar in the garden, watched the charms of cherry, apricot and almond trees that were in blossom. We were sniffing roses recently bloomed and smelled sweet.
At times I was to answer the endless questions of five-year-old Nigar, then tried to explain to her who wanted to know, sleeking down her silky hair. The little girl was interested in everything: the birds singing early in the morning, working bees that suck the sweet-smelling flowers and make honey, the “comb” on the head of hoopoe, how are fed many-coloured butterflies, and so on…
At that very moment, two swallows flew away overhead. We noticed that they flew extremely low and perched on the ceiling of our veranda. Very soon the birds flew away and were back again.
This time they brought the chaff and all kinds of brushwood on their beaks. They did the same things over and over again, they didn”t get tired, flew away and back, and were building for themselves a nest by all kinds of brushwood, sand grains and clay.
We’re used to seeing these two swallows. We missed them when they disappeared sometimes. And the birds no longer feared us. The female swallow stayed at the nest, she was sitting on her eggs. Nigar was also looking forward to see how the little swallows would be born out of the eggs.
One morning we woke up from the peeps of birds. The female swallow hatched. The male swallow was flying over the nest, peeping and chirping noisily.
Every other morning each of us and the little Nigar saw an interesting scene. The parent-swallows taking care of each little swallow and separately feeding them who opened mouths widely. They found earthworm out of wet soil, took the little insects on the air, and untiredly carried to their nest.
One day Nigar asked me:
“Grandma, will these little birds always be in the nest?”
“Honey, when the female-swallow teaches them to fly they’ll leave their nest”
“But they have not been yet covered with fluff…”
“Yes, my sweet, they have not become hairy yet…”
“I see, these little birds will fly when they get feathered, and spread their wings”
Soon we have also witnessed the appearance of this moment. One of the hot days in early morning the female and male swallows perched on an electrical wire near the nest and were chirping, as if they told something their little babies. We watched this scene together with Nigar. Suddenly my granddaughter squealed with delight.
“Grandma, this is the flying day of little swallows, I think!”
“Look, how the nest is narrow for them! Let us see, how they fly!”
The noisy lessons and support of parents had encouraged the little swallows. First, the more courageous one perched on the edge of nest and began to jump up and down, and suddenly opened her delicate wings and flied directly to the wire, and perched on next to her mother. As if the rest of the little swallows stood in a queue for flying as the other baby. This time female-swallow flied to the nest chirping noisily, then flied back to the wire. As though she was making her babies understand how to fly.
The nest became animated; the little birds that have been already grown up bustled about the nest and wanted to fly. At last all the rest swallows flied to the electrical wire and perched on next to mother.
The next day and all coming days the little birds frequently found themselves flying and perched on the branches of trees, flower bushes and the edge of pool.
At last, one day female and male swallows and their babies flied away and disappeared absolutely. The nest that we looked at every time with love had been emptied. A new life had begun for them, a period to fly on the blue heavens. Nigar has been asking me a lot lately.
“When our swallows will be back?”
I understood her longing for her winged friends, said:
“Don’t worry, my sweetheart Nigar, they say swallows return back to their first nest. They will be back again to give birth to their babies, grow up their little sweets and teach them to fly. They will be back when we feel the smell of spring, they are first signs of spring…”
Ser Çetverikov ataya minnətdar olmalıyam, ona görə ki, “Müasir dövrdə insanın taleyi” kitabımı yüksək səslə oxuyandan sonra öz məktubu vasitəsilə bəzi fikirlərimi səmimi və daha aydın söyləməyimə imkan yaratdı. Məni tez-tez yaxşı başa düşmürlər və dünyagörüşümün ziddinə xarakterizə edirlər. Buna, yəqin ki, səbəbkar özüməm. Çünki anlaşılmazlığı antinomiya, ziddiyyət, paradoks və faciəvi mübahisələrlə müqayisəli təhlil edirəm. Mən araşdırmaları özümün qəti inamımla aparıram, o inamla ki, dünyanın quruluşuna, hətta varlığın dərinliyinə antinomik-paradoksal düşüncə tərzi uyğun gəlir. Bu mənada dünyanı mütəsna olaraq nə pessimist, nə də optimist kimi qəbul etmək olmaz. Diqqətə çatdırmaq üçün onu da əlavə edim ki, ilahiyyatçı deyiləm, filosofam və dilim ilahiyyatçıların dilindən fərqlidir.
Adı çəkilən kitabımda ümidsizlik və inamsızlıq, Çetverikov atanın mənə yazdığı kimi, möhür vurulmuş şəkildə deyil. Doğrudur, həyatın pisliklərinə, bu pisliklərdə insanın acınacaqlı iştirakına qarşı məndə çox güclü və əzabverici hisslər var; amma həyatın Mənasına olan inamım bundan güclüdür. Gizlətmirəm, məndə xristianlığın həddən artıq mərhəmətli, alicənab, faciəsiz, ürəyiyumşaq başa düşülməsinə qarşı güclü müqavimət var. Hər halda o, dünyanı kilsə daxilində təhlükəsiz, sevincli, işıqlı – xilasedənlərə, və kilsə xaricində gizli, təhlükəli, əzabverici – məhv olanlara ayırır. Bax belə bölgü sistemi və kilsə daxilindəkilərin uyğun düşüncə tərzi mənə görə İncilin ruhuna uyğun gəlmir. Məsihin Incil obrazı başqa cürə öyrədir. Məsihin yolu ilə getmək ona gətirib çıxarır ki, biz vergi yığanlarla, fahişələrlə, düyada ölənlərlə bir yerdə olacağıq və əzab içində qıvrılacağıq. Başa düşmək çətindir, axı necə olar bilər ki, kilsə daxilində özünü sakit və firavan xilaskar kimi hiss edib dünyanın əzab-əziyyətinə şərik çıxmayasan. Farisey özbaşınalığının qorxusu həmişə var. Məni təəccübləndirən ata Çetverikovda mənim kitabımdan yaranan yanlış təəssüratdır ki, guya Allah tarixə təsir göstərmir, O, dünyanı tərk edib. Həqiqətdə isə, Allahın tarixə təsiri olmasaydı, onda nə mənim kitabım, nə də yazdıqlarım olardı. Heç kitabın əsas mövzusunu təşkil edən ali hakim də olmazdı. Lakin Allahın tarixə təsiri gizlidir və rasional şərhə tabe olmur. Allah tarixə təsir edir, necə ki, təbiət və insan təsir edir. Buna görə də tarix Allahın təbiətin determinasiyası və insanın azadlığı ilə birgə istehsalıdır. Tarix üzərində Allahın təsiri yolun immanent nəticələrə görə aşkarlanmasıdır, əks yol Allahın hökmranlığına aparır. Məhkəmə Allahın cəzası deyil, belə düşüncə antropomorf və ekzoterikdir, məhkəmə Allahı unutmanın nəticələrini aradan qaldırmaq üçündür. Ata S. Çetverikov nəyə görəsə məni o məsələdə qınayır ki, fikrimə görə, guya Allah mühakimə edən və cəza verəndir, Allah sevgisi yoxdur. Həqiqətdə isə, cəza Allahdan gəlmir, dilimizin qüsuru aldadıcıdır. Mən ancaq Allahın sevgisinə inanıram, əzab və qorxu verən Allaha inanmıram. Lakin Allah sevgisi qaranlıq stixiyada mənasını dəyişib; od kimi də təsir edə bilər, əzab kimi də yaşanar. Tarix üzərində immanent mühakimə dünya və insan üzərində mühakimənin sonuncusu deyil.
Ən başlıca problem ki, mənə əziyyət verir; bu şərin baş verməsi və şərə görə cavabdehlik məsələsidir. Pisliklərə görə Allahın cavabdeh olması fikrilə razılaşmaq çətindir. Hər şey Allahın əlindədir, Allah hər yerə təsir edir, Allah xeyirxah məqsədlər naminə şərdən yararlanır, Allaha münasibətdə heç kim, heç nə azad deyil. Kalvin tədrisdə ardıcıl və radikal nəticələrini əvvəlcə bu kimi fikirlərə görə əldə etmişdi. Allah şərə, yaxud şərdən keçən əməllərə təsir edirmi? Cavab “bəli”dirsə, o zaman dünya əzabına və şərə görə məsuliyyət Allahın üzərinə düşür. Yox, əgər “yox”dursa, onda Allaha və Onun münasibətindən azadolma baş verir ki, Allahın təkhakimiyyətliliyinə kölgə salır, sanki Onu şərə qarşı (mən düşünürəm ki, bütün bunlar dilin problemidir) gücsüz edir. Bu təhlükəsiz və optimist həllə imkan vermədiyi üçün problemlərin ən çətinidir. Dostayevski bundan əziyyət çəkirdi. Teodiseyanın böyük hissəsi, Bl. Avqustindən Leybnitsə kimi, nəinki qaneedici deyil, birbaşa təhqiredicidir, Allaha və insana qarşı hörmətsizlikdir. Əlbəttə, burada xalis aqnostik mövqedə dayanıb etiraf etmək olar ki, biz rasional dərk mümkün olmayan son dərəcə gizli işlə məşğul oluruq. Bu nöqteyi-nəzər daha yaxşıdır, nəinki rasional teodiseyalar ki, ilahiyyatda da, metafizikada da sona qədər duruş gətirə bilməyiblər; necə də olsa həmişə həssas vicdanlar üçün əlverişsiz mənzərə yaradıblar. Kilsə müəlliminin çoxu öyrədir ki, pislik mövcud deyil. Amma sona qədər fikirləşəndə etiraf etmək lazım gəlir ki, şərin mənbəyi varlıqdan kənardadır, harada ki, Allah qüdrəti hökm sürür, daha doğrusu, qeyri-mövcudluqda və olmayan azadlıqdadır. Bu, fəlsəfi təfsirdir, sonuncu sirr haqqında azadlıq və şər ilə əlaqəli fəlsəfi ifadədir. Dünyanı dərk etmə və görmənin faciəvi mənbəyi budur. Buna səbəb dünyanın şər və əzabının təcrübəsi, yaradıcılıq təcrübəsi, yeni nəyinsə yaradılmasıdır. Şərdən çıxış yolu Allahın öz əzabındadır, daha doğrusu, Məsihdədir, hakimi-mütləq Allahda deyil, bağışlayan, sevgi qurbanı Allahdadır. Mən düşünürəm ki, xristianlığın mahiyyəti budur.
S. Çetverikov ata mehriban Allahın insan həyatında rolunu belə təsvir edir ki, guya o, ancaq kilsə civarında qərar tutanlara, daşqın zamanı gəmidə olanlara aiddir. Lakin insanlıq tarixinin böyük hissəsi, ələlxüsusus, bizim dövrümüzdə, nə kilsə daxilindədir, nə də gəmidə, dünyanın quduz okeanlarında boğulur. Bu o anlama gəlir ki, Allah dünyanın və insanın böyük hissəsindən əl çəkib? Mömin xristianlar necə özlərini dünya əzabından qoruyub, kilsəxarici əzab və işgəncənin onlara dəxli olmadığını iddia edə, yaxud dünyanın vəziyyətindən doğan pessimizmə laqeydlik göstərib optimist ola bilərlər? Bu məhəbbətin hökmlərinə görə günah olardı. Andre Jidanın “Leretour del`enfant podigue” novellasında, hansı ki, incilin obrazını fikir azadlığı ilə təfsir edir, israfçı oğuldan onun bu dünyada ata evindən kənarda nə etdiyini soruşurlar, belə cavab verir: əzab çəkdim. Bu kimi cavabı həqiqət və doğruluq axtarmaq, xoşbəxtlik və həyat həzzi tapmaq səbəbindən ata evini tərk edənlər də söyləyə bilər. Məsihilər ata evini tərk edənlərin əzablarına, dünya acısı çəkmələrinə laqeyd ola bilməzlər. Ata evini tərk edənlərə diqqət xristianlığa döndərmək cəhdi və kilsəyə qaytarmaq işilə tamamlanmalı deyil; xristianlar onlardan çox şey öyrənə bilərlər.
İnsanın dünyadakı taleyinə xüsusi diqqət, onları sınaq və əzablara ayırmaq üçün icazə lazımdır. Xristianlıq müasir insana fəlakət zamanı kömək edə bilər, xüsisilə, o zaman ki, əgər insan müasir ruhun sınaq və suallarına müstəsna əhəmiyyət verir. Amma bu, kifayət deyil, görünür, kilsə dairələrində zamanın hərəkətinə lazımi həssaslıq göstərilmir, onlar düşünürlər ki, bu günün adamı beş yüz, min il bundan əvvəlin adamı ilə eynidir. Mənim kitabımdan narahat olan S. Çetverikov ata heç vəchlə kilsədən imtinanın hayında deyil. Lakin kilsə tarixi krizis yaşayır və onun üzərində mühakimə labüddür. Kilsə cəhənnəm cəfənglərinin qarşısını ala bilmir, çünki Məsihə üstün gəlmək gücündə deyil, lakin cəhənnəm adıyla, nəinki kilsə xarici qüvvələri, hətta kilsədaxili qüvvələrin də qarşısını almağa çalışır, hansılar ki, xristanlıqda insanlığın xeyrinə düzəliş ediblər. Müasir ateizmdə təkcə ateistlər günahkar deyillər, ilk günahdan üzü bəri həmişə “Allah, Allah” deyə səslənənlərdir ki, Allaha etiqad və ibadəti təhrif ediblər. Kilsə onun ikili anlayışa malik olduğunu etiraf etməklə müdafiə olunar. Bəzi kilsəyə görə Məsihin mistik varlığı canlı, guya həqiqi davam edən təcəssümdür. Bəzi kilsələrin tərkibi sosial institutlar kimi günahkar insanlardır və bu mənada, həm sosial mühit, onun təsiri, təlqini ilə, həm də öz hüquqları, iqtisadiyyatlarına uyğun hökümətlə müəyyən əlaqədədirlər. İkinci mənada kilsə özündə məhdudiyyət və bütün baş verənlərin sosial nizamla tənzimlənməsi məsuliyyətini daşıyır. Tarixdə sosial hadisələr kimi kilsənin ən böyük günahı onun səcərə və qeyri-ruhanilərinin şəxsi günahları deyil, günah yanlışlıqda, təhrif edilmələrdə, xristianlığın əsas prinsiplərinin insan mənafeyinə uyğunlaşdırılmasında, inancın özündədir. Ruhani və müqəddəs adlandırılmış o qədər günahkar adamlar var ki… Bax, bunun üzərində düşünmək lazım gəlir. Allah həmişə dünyaya təsir edir və bu faydalı təsir heç vaxt insanın qəddarlıq, şəxsiyyətə zidd, amansızlıq kimi mühakimələrinə bənzəmir. Həm insan azadlığı, həm də dünyanın qaranlıq stixiyası mənada Allahın dünyaya təsiri bizim üçün müstəsna dərəcədə çətin və anlaşılmazdır. Bu təsir heç vaxt kənardan və zorakı ola bilməz. Dünyanın üzərində Allah mühakiməsi rəhimsizcəsinə ola bilməz, məxsusən, ona görə ki, Allah insan azadlığına hörmət edir və zoru sevmir.
Insan yeni yollar arayanda, iztiraba dözmək məcburiyyətində qalanda, əzab çəkəndə eynən İovanın taleyini yaşayır. Məni hər şeydən çox İovanın təsəlliverənlərinə çevrilmək qorxusu narahat edir. İova Allahla mübarizədə Allah tərəfindən bəraət qazandı, amma onun dindar təmsilçiləri məzəmmət olundular. Xristianlar tez-tez İovanın təsəlli verənləri kimi mühakimə yürüdürlər. Onlar elə bilirlər ki, insanın və dünyanın hədsiz əzablarına baxmayaraq bu üsulla optimist olmaq mümkündür. Qoy “bədxahlar” əzabda qovrulsunlar, bu onların haqqıdır, “xeyirxahlar” isə bunun nəticəsində razılıq hissi yaşasınlar. Bu məsələni heç vəhclə qəbul edə bilmirəm. Çünki heç kəs özünü dünyanın, bəşəriyyətin ümumi taleyindən ayıra bilməz və heç kəs özündən razı şəkildə iddia edə bilməz ki, o, düzgün yoldadır. Mən, əlbəttə, yaxşı bilirəm ki, S. Çetverikov ata xilas yolunun qaçılmaz əlaməti olaraq özünü ləyaqətsiz və günahkar hiss edir. Təəssüf ki, bir çox xristianlar özlərini ləyaqətsiz və günahkar hiss etmək düşüncəsilə xristian aləmində ritorik – şərti üsullar əldə etdilər.
S. Çetverikov ata, əlbəttə, bunu yaxşı bilir. Mənim nəzərdə tutduğum problem başqadır. Söhbət bütün xristianlar üçün səciyyəvi olan özünü ləyaqətsiz və günahkar hiss etmədən getmir, dünyanın, başqa insanların sualını özününkü kimi qəbul edib, əzabı-əziyyətini bölüşməkdən, gedir. Hamı hər kəs üçün cavabdehdir. O insanlar ki, nə vaxtsa dünyanı monastıra getmək üçün tərk edirdilər, onlar bunu fədakarlıq xatirinə edirdilər. İndi bu dünyada yaşamaq özü fədakarlıqdır. Allahla mübarizə bəzi vaxtlarda Allah üçün daha münasibdir, nəinki Allaha ibadətin başqa formaları və təqva. İova Allahla mübarizə aparırdı, onun təmsilçiləri isə mömin idilər. İova da, onun təmsilçiləri, daha doğrusu, ittihamçıları indi də var. İova pessimizm anları yaşadı, lakin onun təmsilçiləri optimist idilər, çünki bütün baş verənlərin ədalətli olduğuna inanırdılar. Hər halda Allahın mühakiməsi bizim düşündüyü-müzdən gizli baş verir və rasionallaşdırıla bilməz, baxmayaraq ki, bu, teoloji rasionalizasiya olardı.
Mən optimist deyiləm, lakin pessimist kimi xarakterizə olunmağım da düzgün olmaz. Qəti pessimizm xristianlıqla uzlaşmır, bu varlığın əksinə – yoxluğa doğru meyletmədir. Passiv pessimizmi təəccüblə qarşılayıram, amma pessimizmin mənim payıma düşən cəhətini aktiv pessimizm, yaxud pessimizmlə mübarizə kimi dəyərləndirmək olar. Mən insana, onun ilahi təbiətinə, yüksək ləyaqətinə, dünyada sülhü davamlı qoruyan yaradıcılıq işinə hər kəsdən çox inanıram. Bütün yazdıqlarım buna şahididir. Lakin bu heç də insan təbiətinin
J. J. Russo ruhunda lütfükar təmizliyinə xoşniyyətli inam və ya optimist münasibət deyil. Insan ruhuna xas olan azadlıq və yaradıcılıq onun həyatını faciəvi edir.
İnsan var olmaq və olmamaq uçurumu ilə üz-üzə qoyulub. O, bu uçurumu təkbaşına, öz gücü ilə dəf edə bilməz, yuxarının köməyinə ehtiyac var. Bu isə ilahi işdir. Əgər bizim əsrdə insanın varlığı özü təhlükədədirsə, insan çürüyürsə, bu məhz ona görədir ki, o, ancaq özünün, öz gücünün ixtiyarına buraxılıb. İnsan bəlkə də öz varlığının ən təhlükəli dövrünü yaşayır. Lakin mən düşünmürəm ki, insanın taleyi tamamilə çarəsizlik olmuşdur. Axı çarəsizlik bu dünyaya aiddir, o biri dünyaya yox. Məgər biz bilmirik ki, dünyanın tarixi sonsuz deyil, dünya bir gün dağılacaq, tarix bitəcək. Buradan isə belə nəticəyə gəlmək olur ki, bu dünyada, bu torpaqda, bu dövrdə sonun olacağı labüddür. Dünyəvi çarəsizliyin səbəbi bununla izah olunur. Çarəsizlik düşüncəsi insanın yaradıcı işinə, onun bu dünyada həqiqəti işıqlandırmaq istəyinə mane olmamalıdır; çünki yaradıcılıq insanı son nəticəyə qədər təqib edir. Allah-insan işinin sonuna. Axırıncı söz ki, Allaha şamil olunub, insan sözünə də aid olur. Mütləq və qəti pessimizm artıq tənqidlərə dözmür, ona görə ki, dünyanın və insan həyatının cəfəngiyatına və şərinə dair hər bir mühakimə daha yüksək bir Mənanın mövcudluğunu nəzərdə tutur; aşağı həyatın da hər bir hökmü, mühakiməsi tək olan Tanrının varlığını şərtləndirir. Bu mənada demək olar ki, şər və şər adı ilə tanınan mövcudluq Allahın varlığını təsdiq edir.
Laçın Dün gecə yuxuda Laçını gördüm: Vüqarlı başında dümağ saçları, Gözləri yol çəkən yüksəklikləri, Həsrətə bürünmüş boz yamacları… *** Qulağı səsdəydi, fikirli, yorğun… Əyni də nimdaşdı, kimsəsiz kimi. Keçilməz yollarda itmişdi sanki, Torpaq yaddaşına düşən iz kimi. *** Susurdu, yamanca qəribsəmişdi, Gileyi donmuşdu baxışlarında. O hardan biləydi gələcəyik biz Hansı bir ilinsə son baharında. *** Sarılmaq istədim qanadlarına: Tövrünlə sızlatma ürəyimizi! Bitəcək ayrılıq, qurbanın olum! Yamanca gecikdik, bağışla bizi!..
Лачин Прошлой ночью мне приснился Лачин: С гордо поднятой седой головой, С тоской во взгляде могучих вершин И посеревших в разлуке равнин… *** Весь в ожиданьи вестей, усталый, В бедной одежде предстал предо мной. Словно потерян он был в дороге, Как памятный след на коре земной. *** Был молчалив и смотрел, как чужой, В глазах его застыл упрек немой, Откуда знать ему, что мы придём, Что этой встречи с ним давно мы ждём. *** Так захотелось мне его обнять, Как мучила разлука, рассказать… Уже осталось мало, потерпи! Мы долго шли к тебе, ты нас прости. Müəllif: Afaq ŞIXLI
Qreys Oqot 1932-ci ildə Keniyanın Nyanza vilayətinin Asembo kəndində anadan olmuş, 2015-ci ildə vəfat etmişdir.
Qreys Oqot məşhur Keniya yazıçısı olmaqla yanaşı, eyni zamanda tibb bacısı, jurnalist, dəyərli siyasətçi və diplomat kimi də tanınırdı.
O, Keniyanın ilk parlament üzvlərindən biri, o vaxtkı prezident Daniel Arapa Moinin kabinetində yeganə qadın nazir köməkçisi olmuşdur. Atası Jozef Nyanduqa Asembo kəndində Qərb təhsili alan ilk şəxs idi. Nqii Kilsəsində Qızlar məktəbində dərs deyirdi. Qreys Oqot da əvvəlcə bu məktəbdə, sonra isə Buterdə orta məktəbdə təhsil almışdı. O, nənəsindən xalq nağıllarını öyrənmişdi. Londonda Müqəddəs Tomas anaları və uşaqları üçün xəstəxanada çalışmışdı.
Qreys Oqot Uqandada tibb bacıları hazırlayan xəstəxanada təhsil almışdı. Sonradan Qreys Oqot ingilis dilində əsərləri nəşr olunan Keniyalı ilk qadın idi. O, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assableyasında Keniyadan olan deputat kimi fəaliyyət göstərmişdir (1975). YUNESKOda Keniya nümayəndə heyətinin üzvü olmuşdu.
Keniyada Yazıçılar Assosiasiyasının əsasının qoyulmasında yaxından iştirak etmişdir.
Qreys Oqot / Qrace Oqot (Keniya yazıçısı)
ELİZABET
(hekayə)
Səhər saat səkkiz tamamda Elizabet kontorun qapısını açdı. Bundan belə o, burada qulluq edəcəkdi. Bu ara telefon zəng çaldı. Elizabet tələsik dəstəyi qaldırdı:
– Allo.
– Cənab Cimbonun katibəsidir?
– Bəli, eşidirəm. – Elizabet dəstəyi çənəsi ilə sıxıb stolun gözündən bloknot və karandaş çıxartdı.
– Məni şeflə calaşdırın.
– Təəssüf ki, hələ gəlməyib. Zəhmət olmasa, yarım saatdan sonra zəng edin.
– Telefonda qırıq bir səs eşidildi:
-Yaxşı.
Elizabet əsəbi halda dəstəyi tulladı:
– Heç özünü də təqdim etmədi.
Cənab Cimbonun kabinetinə açılan qapı azca aralı idi. Elizabet otağa nəzər saldı. Otaq çox böyük idi. İçəridə qızıl ağacından qayırılmış böyük yazı masası qoyulmuş, döşəməyə tüklü yaşıl xalça salınmışdı. Pəncərələrin jalüziləri qaldırılmışdı. Bu, o demək idi ki, səhərlər kabinetə günəş şüası düşmür. Bütün əşyalar ciddi bir səliqə ilə düzülmüş, stolun üstündə qəşəng bir qadınla iki uşaq şəkli qoyulmuşdu. Elizabet fotoşəklə baxıb sonra onu yerinə qoydu. Qəbul otağına qayıdıb çox da böyük olmayan pəncərəyə yaxınlaşdı, küçəyə baxdı. Küçədə saysız-hesabsız maşın görünürdü. Sağa və sola doğru şütüyürdü.Maraqlıydı, təzə iş yerində çoxmu qərar tutacaqdı? Son yarım ildə bu, üçüncü iş yeri idi. O, dörd ay Amerikanın böyük idarələrinin birində qulluq etmiş, sonra topdansatış ticarət firmasında bir ingilisin katibəsi olmuşdu. Görəcəyi işdən çox şefini Elizabetin gözəlliyi maraqlandırırdı. İki ay birtəhər işlədikdən sonra qız xəbərdarlıq etmədən çıxıb getdi…
Təzə iş yerində ona ildə 790 funt təklif etmişdilər, halbuki əvvəllər o, 850 funt alırdı.
Pilləkəndə eşidilən addım səsləri onu düşüncələrdən ayırdı. Qız stolun arxasına keçdi və makinadakı kağızı düzəltdi. Qapı açıldı. Cənab Cimbo astanada göründü. Elizabet cəld yerindən sıçrayıb kabinetin qapısını taybatay açdı:
– Sabahınız xeyir, ser!
Şef bir müddət başdan ayağadək onu süzüb tələsmədən özünü yırğalanan kürsüyə yaydı, Elizabet üsulluca qapını örtüb makinada yazmağa başladı. Az sonra zəng çalındı və telefonun işığı yandı. Elizabet dəstəyi qaldırdı.
– Bura gəl. Məktub diktə edəcəyəm.
Elizabet:
– Baş üstə, ser! – deyib stenoqrafiya üçün bloknot və karandaş götürdü və kabinetə keçdi.
– Əyləş.
Şefin stolu üzərindəki telefon səsləndi. Cənab Cimbo etinasız halda dəstəyi qaldırdı. Bədənini geriyə atıb kürsüyə söykəndi.
Elizabet oğrun-oğrun yeni müdirinə baxdı. Onun yaşı qırxa yaxın olardı. Hündürboylu, kök və qarabuğdayı adam idi. Üzü tərtəmiz qırxılmışdı. Sir-sifətindən sağlam adam olduğu bilinirdi. Dişləri o qədər ağ idi ki, adam onların süni olduğunu zənn edirdi. Gur səsi ilə qıza müraciət edəndə səsində bir ata qayğısı duyulurdu. Və onu qadınların tumanı ardınca sürünən o biri şeflərə bənzətmək olmurdu… Nə eybi, gələcək göstərər.
– Deməli, arvadınızla saat səkkizdə sizi gözləyirəm. Hələlik.
Şef dəstəyi asıb diqtə etməyə başladı. Saat on birə yaxın Elizabet bütün məktubları makinada yazıb imzalatmaq üçün cənab Cimboya apardı. Cənab Cimbo heyrət içərisində gözlərini qıydı:
– Maşallah, nə tez yazmısan!
Elizabet gülümsədi və çıxdı. Ona xəbərdarlıq etmişdilər ki, cənab Cimbonun işi çox olur, lakin qız onların öhdəsindən gələcəyinə inanırdı. Birə on beş dəqiqə işləmiş o, stolun üstünü yığışdırıb nahara getdi.
Bazar ertəsi cənab Cimbonun qəbuluna bir qadın gəldi. Elizabetə elə gəldi ki, haradasa onu görüb, ancaq xatırlaya bilmədi.
Qadın hündürboylu və tökməbədənli idi, dərisi süd qarışıq şokolad rənginə çalırdı və səliqəli saç düzümü vardı. Qadın ehtiyatla:
– Məşğuldur? – deyə soruşdu.
– Bəli. İclas gedir. Zəhmət olmazsa, adınızı deyin. Daxili telefonla xəbər verim.
Qadın mehribancasına gülümsəyib:
– Mən onun arvadıyam, – dedi.
– Hə, yadıma düşdü. Sizin şəklinizi onun kabinetində görmüşəm. Əyləşin, missis Cimbo. Bu saat gəlişinizi bildirərəm.
– Ami, əzizim, bağışla. İclasım var. Sürücü səni evə aparar. İclas qurtaran kimi zəng edərəm.
– Yaxşı, gözlərəm.
Qadın Elizabetə sarı dönüb gülümsədi:
– Təşəkkür edirəm.
Ami Cimbonun görünüşündən hiss edilirdi ki, həyatından razıdır. Elizabet onların xoşbəxt nikahına inanır və ürəyində sevinirdi ki, bu idarəyə düşməkdə bəxti gətirib. O, ah çəkib Amerikaya oxumağa getmiş nişanlısını xatırladı. Sonra kədərli fikirləri başından qovub yenə işlə məşğul oldu.
Həftələr, aylar sezilmədən ötüb keçdi. Nəhayət, Milad bayramı gəlib çıxdı. Elizabet iki rəfiqəsi ilə bayramı keçirmək üçün Mombasaya getdi. Onlar çimərlikdə üzdülər, isti qum üzərində nazlandılar, şirniyyat yedilər.
Elizabet Allahı qəzəbləndirsəydi, günaha batardı. Odur ki, öz yalvarışları, duaları ilə xudavəndi-aləmin dərgahına pənah apardı: onunla işləyən adamların hamısı qıza qarşı mərhəmətli olublar. Nə cənab Cimbo, nə də klerklər onun qadınlıq heysiyyatına toxunacaq xırda bir cəhd də göstərməyiblər. Doğrudur, gərgin işləmək lazım gəlirdi, bəzən işdən sonra da saatlarla qalmalı olurdu. Axşamlar tək-tənha idarədə oturmaq dəhşətdir. Amma Cimbo hiss edilmədən qızda rəğbət hissi oyatmışdı, onunla davranışında heç bir qüsura yol verməmişdi.
Bir dəfə qıza müraciətlə: “Səni belə gec yalqız evə buraxmaq istəməzdim, – dedi. – Amma ötürmək fikrində də deyiləm. Bu söz-söhbətə səbəb olar. Nahaqdan böhtana düşərsən. Səninsə bütün həyatın hələ öndədir. Öz gözəl ləyaqətini qoru, mənim balam”.
Qızlar gecə qatarına minib bazar ertəsi səhər tezdən Mombasadan qayıtdılar və vağzaldan birbaşa işə yollandılar.
Nayrombidə ümumdünya konfransı keçirilirdi. Cənab Cimbonun stolunun üstü kağızlarla dolu idi. Elizabet hər axşam idarədə ləngiyirdi. Qız xoflanmasın deyə cənab Cimbo gözətçiyə tapşırmışdı ki, kontorun həndəvərindən uzağa getməsin.
Şənbə günü bərk isti idi. Elizabet saatına baxanda artıq ikinin yarısı idi. Nahara gecikməmək üçün tələsməli idi. Bu vaxt cənab Cimbo qapının ağzında göründü. Onun sifətinə xoş bir təbəssüm qonmuşdu:
– Yazıq qız, sən hələ də işləyirsən? Qoy qalan işlər bazar ertəsinə qalsın.
-Təşəkkür edirəm, ser. Mən artıq getməyə hazırlaşıram. Konfrans qurtarandan sonra dincələrəm.
Cimbo öz kabinetinə keçdi. Elizabet çantasını və jurnal götürüb qapıya sarı addımladı:
– Mən gedirəm, ser.
– Bir dəqiqə.
Cimbo gözdən keçirdiyi sənədlərdən ayrılıb qıza baxdı.
– Səhər yeməyində mənə kömək edərsənmi? O qədər çoxdur ki, təkbaşına öhdəsindən gələ bilmərəm.
Qız etiraz etmək qərarına gəldi. Axı Cənab Cimbonun bu təklifi nəzakət xətirinə idi.
– Təşəkkür edirəm, ser. Rəfiqələrim yataqxanada oturub məni gözləyirlər.
– Boyun qaçırma, rica edirəm.
Qız kabinetə girib divanda əyləşdi. O, şefin sözünü yerə salıb nəzakətsiz adam təsiri bağışlamaq istəmirdi. Şef həmişə onunla çox nəzakətli davranmışdı. Cənab Cimbo yeməyi ona sarı çəkdi. Qız yumurtalı buterbrod götürdü. şef ağır-ağır nəfəs alıb onun yanında əyləşdi.
– Səndən olduqca razıyam, mənim balam. Sən bura gələndən hər şey dəyişib. Yaxşı katibədən çox şey asılıdır.
O susdu və əlini buterbroda uzatdı:
– Minnətdaram, ser. Mən də sizdən olduqca razıyam. Sizinlə işləmək xoşdur.
– Bunu eşitməyimə şadam. Məni bir məsələ narahat edir, mənim balam.
O, Elizabetin sol əlindəki brilyant nişan üzüyünə toxundu:
– Səni itirmək istəməzdim.
– Ah, ser, hələ toya azı iki il var. O vaxta qədər çox şey baş verə bilər.
– O xoşbəxt kimdir? Nə ilə məşğul olur?
– Hələ oxuyur…
Elizabetin səsində ovqattəlxlik duyulurdu.
– Bəxtəvər onun başına. Sən elə işgüzar, elə incə və qəşəngsən ki…
Ağır əl möhkəmcə Elizabetin bədənindən yapışdı.
– Oy… xahiş edirəm, ser. Yalvarıram, lazım deyil…
O, yaxasını zorla şefin əlindən qoparıb ayağa sıçradı. Cənab Cimbo, demək olar ki, qışqıraraq:
– Qulaq as, Liz, – dedi. – Sənə heç bir yamanlıq etmərəm, and içirəm.
O, ehtiraslı nəzərlərlə qızı süzdü. Elizabet özündə-sözündə deyildi, havası çatışmırdı.
– Rica edirəm, ser, izn verin gedim. Mən dua etmişəm. Arvadınızı, uşaqlarınızı düşünün.
Hıçqırıqlar onu boğurdu. Cənab Cimbo:
– Di sakitləş. Eşidən olar, heç bir yamanlıq etmərəm, – deyə təkrar edə-edə qapını qıfıllayıb açarı pencəyin cibinə qoydu.
Qız cəld stolun arxasında gizləndi, sonra pəncərəyə sarı yüyürdü, sonra yenə qapıya, daha sonra stola doğru qaçdı. Cimbo onu yaxaladı və divana tərəf apardı. O, qızın dodaqlarını gəzdi, amma qız yumaq kimi büzülüb donunun ətəkləri ilə sifətini örtdü.
Cimbo:
– Liz! – deyib qızın qulaqlarını, yanaqlarını, əllərini öpdü. – Sən elə qəşəngsən ki… – O pıçıldadı. -Sənin dərin hamar və qızılgül ləçəyi kimi zərifdir. Mən heç bir pis iş tutmaram.
Qız ondan yaxasını qurtarmaq üçün bir xeyli çabaladı, nəhayət, ixtiyarı əldən getdi. Və… hər şey… xoşagəlməz yuxuda olduğu kimi baş verdi…
… Qaş qaralanda o, yataqxanadakı çarpayısında uzanmışdı. Yastıq göz yaşlarından tamam islanmışdı. Nişanlısının əzik-üzük edilmiş şəkli döşəməyə düşüb qalmışdı. O, ağır-ağır qalxıb pəncərəyə sarı getdi. küçə bom-boş idi, avtomobillər ötüb keçirdi.
Elizabet pərdəni çəkdi. Şəhər həyatı onun üçün deyildi. Öyrəşə bilmirdi. Qız kənddəki evlərindən, böyük və səmimi ailəsindən ötrü darıxdı. O özünü yalnız orada təhlükəsiz hiss edə bilərdi. Onun dincliyi, rahatlığı pozuldu, qəlbinə qüssə və kədər çökdü.
Bazar ertəsi səhər tezdən həmişə olduğu kimi yataqxanadan çıxdı. Ancaq avtobusa əyləşmək əvəzinə parkın içərisiylə pay-piyada vağzala sarı yollandı. Saat səkkizə az qalmış artıq əmək birjasının qarşısında idi. Yüzlərlə qadın, qoca və cavan dayanıb idarənin açılmasını gözləyirdi. Ağsaçlı qarılar dövrə vurub oturmuşdular. Astadan söhbət edirdilər. Qüssə və əzab onların sifətlərində hamarlanması mümkün olmayan qırışlar açmışdı. Elizabetin ürəyi ağrıdı, onların halına acıdı.
Adamlar get-gedə çoxalırdı. Qəmgin çöhrəli bu adamlar Allaha inanan, dua etmək üçün ağzına qədər dolmuş kilsəyə gələn adamları xatırladırdı.
O vaxt uşaq idi… Allah, yəqin ki, artıq ondan üz döndərib. O günahkardır…
Kimsə əlini onun çiyninə qoydu. Qız səksəndi və cəld çevrildi.
– Liz, burada nə edirsən? Bir bəri gəl, görüm.
O, miss Kimanininin ardınca arakəsmənin yanındakı kabinetə keçdi və ona təklif edilən stulda əyləşdi.
– Yenə işsizsən?
Elizabet dinməzcə başını yırğaladı.
– Bu dəfə nolub?
Elizabet cavab vermədi.
Ortayaşlı missis Kimanininin birjada çoxdan işləyirdi və arif adam idi. Əlüstü məsələni başa düşdü.
– Nə isə, təkid etməyəcəyəm, mənim balam. Sadəcə, bu şəhərdə qadınların həddindən ziyadə əziyyət çəkdiyini görəndə adamın ürəyi ağrıyır. Rüsvayçılıqdır. Oradakı qızları görürsən? Onlar hamısı işsiz katibə və stenoqrafçıdır.
Elizabet missis Kimaninin iti və ağıllı gözlərinə baxdı:
– Elə buna görə də yanınıza gəlmişəm. Mənə başqa iş tapın, eybi yox, qoyun lap iki dəfə az maaş alım.
– Liz, axı sən şəhərdəki ən yaxşı katibələrdən birisən. Yaxşı, eybi yox, gəl kilsədə və xeyriyyə cəmiyyətində iş axtaraq. Di, ruhdan düşmə.
Missis Kimanini xeyirxah qadın idi. Qızların çoxuna kömək etmişdi. O, Lizin də xoşuna gəlirdi.
– Keçən dəfə deyirdiniz mənim şefim afrikalı olacaq. Yadınıza düşür? Bu tamam başqa məsələdir. Ona görə ki, o, ölkə qarşısında öz məsuliyyətini hiss edəcək. Gördünüz? O heç də ağlardan yaxşı deyilmiş. Qorxuram kilsə idarələrindən də bir şey çıxmasın. Bütün kişilər bir bezin qırağındandırlar.
– Hər halda cəhd göstərək. Bir yer var, zəng çalım, get, bax. Sonra xoşuna gəlib-gəlmədiyini mənə bildirərsən.
Həftənin axırında Elizabet kiçik yetimxanadan zəhmət haqqı olaraq bir qədər qəpik-quruş aldı. İş ondan dözüm və səbir tələb edirdi. Yetimxananın sahibəsi rahibə Yelena bacı ona dırnaqlarını qısa kəsdirməyi buyurdu. Qıza ağ xalat, ağ ləçək və dabansız tufli geyindirdilər. Güzgüyə nəzər salan Elizabet özünü güclə tanıdı. O, ləçəyin altından çıxan tellərini düzəldib Yelena bacının ardınca uşaqların oynadığı böyük zala keçdi. Uşaqların bir qismi şəkil çəkir, lap balacaları isə kubiklərdən ev qururdular. Rahibə astaca:
– Yazıqlar ana məhəbbətindən və nəvazişindən məhrum olublar, – deyə sözə başladı. – Başqa uşaqların ata-anaları, bacı-qardaşları var, bunların isə heç kimi yoxdur. Onlara nə veririksə, qane olur, bütün həyatları boyu unutmurlar.
Qayğıya möhtac olan otuz cüt göz Elizabetin sifətinə zilləndi. Göz yaşları onun gözlərinə tor gətirdi. Özü çirkab içərisində olduğu halda onlara nə təlqin edəcəkdi?! Nə bilmək olar? Bəlkə də o, günahsız uşaqların arasında təsəlli, dinclik və sakitlik tapa bildi. Onlar yalvarıcı nəzərlərlə qadına baxırdılar. O, bu gözlərdən: “Bizim gələcəyimiz sənin əllərindədir. Bizə elə məhəbbət bəxş et ki, hələ heç kimdən beləsini görməmiş olaq” sözlərini oxuyurdu.
Elizabet həyəcanını bir təhər özündən kənar edib:
– Bacı, siz böyük və müqəddəs bir iş görürsünüz, – dedi. – Mən sizə kömək etməyə çalışacağam.
Birinci həftənin sonunda qız tam ümidsizliyə qapılmışdı. Uşaqlar onu ələ salır, hirsləndirir, sözünə qulaq asmırdılar. O, kömək üçün missis Kimaniniyə müraciət etmək qərarına gəldi, lakin özündə qüvvə tapmadı. Bir ay keçdi və uşaqlar Elizabetə isinişdilər. Onların həyəcan oyadan məhəbbəti qızın iqtidarını əlindən aldı. Balacaların ona böyük ehtiyacı olduğunu anladı və ona qüvvə versin deyə Allaha yalvardı.
İyunun ortalarında birdən-birə Elizabet yatağa düşdü. Yelena bacı öz qayğısını qızdan əsirgəmədi. Bir gün, iki gün keçdi. Qızın halı daha da xarablaşdı. Onu xəstəxanaya aparmaq lazım gəldi. Xəstəxanada o, üç gün yuxusuz və narahat gün keçirdi. Dördüncü gün halı bir qədər yaxşılaşdı və Yelena bacıya xəstəyə baş çəkməyə icazə verildi. Rahibə onun əlini ovcunun içərisində sıxıb üzünü yana çevirdi:
– Oh, Elizabet, həkim dedi ki, sənin uşağın olacaq….
Gənc qadının ürəyi tez-tez döyündü, sifəti qıpqırmızı kəsildi. O, hamilədir. Rahibə tənə ilə ona nəzər saldı. Bu baxış: “Yetimin biri də artacaq” deyirdi.
liz hələ xəstəxanada ikən başa düşdü ki, onu tez, ya gec yetimxanadan qovacaqlar. Odlu məhəbbətlə sevdiyi nişanlısı onu bağışlamayacaq. O, evə – valideynlərinin, nənəsinin yanına qayıtmağa ürək etmədi. Hamilə olanları işə də götürmürdülər. Birdən gözü qarşısında Ami Cimbonun surəti canlandı. bu neçə vaxtda ilk dəfə həmin qadın haqqında düşündü. Xoşbəxt, məmnun və tamamilə təmin olunmuş bu qadın onun tam əksi idi. Yox, bu, ədalətsizlikdir. Cimbo onunla – Elizabetlə gör necə də amansızcasına davranmış, onu biabırçı vəziyyətdə qoymuş, dilənçiliyə məhkum etmişdi. Öz məxsusi arvadını isə mələk kimi bəsləyir.
Nahardan sonra Elizabet uşaqları yatırıb bərbərxanaya yollandı. Onun saçlarını düzəldən usta:
– Sənin gözlərin elə belə də parlaqdır, – dedi. – Görüşə hazırlaşırsan?
Liz:
– Bəli, – deyə pıçıltı ilə cavab verib kürsünün arxasına söykəndi və gözlərini qıydı.
– Sən qəşəngsən. Onun bəxti gətirib.
– Təşəkkür edirəm. O özü də çox yaraşıqlı və xeyirxahdır.
Açıq sezilən istehzadan Lizin gözləri bir az da parladı. axşam o, Yelena bacıya bazar gününü qohumlarıgildə keçirəcəyini bildirmişdi. rahibə ilə xudahafizləşib avtobus dayanacığına yollandı.
Cənab Cimbonun evində heç kim yox idi. Bərk külək əsirdi. O, ayaqları keyləşənə qədər darvazanın kiçik qapısı ağzında gözlədi. Yağış başladı. Həyətdə qarajla yanaşı gözünə kiçik saray dəydi. Sarayın qapısı açıq idi. Çantasından bloknot çıxarıb bir parça kağıza: “Sizinlə görüşməyə gəlmişəm. Küçədə soyuqdur. Sarayda gözləmək qərarına gəldim” sözlərini yazıb qeydi qapının dəstəyinə keçirdi.
Cimbonun ailəsi evə xeyli gec qayıtdı. Ami bükülü qeydi açaraq:
– Bizdə kimsə olub, – dedi. Sonra ucadan onu oxudu. Cənab Cimbo kağızı arvadının əlindən qapıb nəyisə izah etməyə çalışdı. Lakin rabitəsiz sözlər yığınından heç kim heç nə anlamadı. O, cəld saraya doğru getdi. Arvadı və uşaqları çaşqın halda onu izlədilər.
Cimbo qapını taybatay açdı. Və qorxudan dizləri büküldü. Elizabet boğazında qırmızı şərf ilgəkdə yırğalanırdı. Cimbo: “Bir Allah şahiddir ki, mənim heç bir günahım yoxdur. Nədən qorxmalıyam ki…” – deyə həyəcanla düşündü: “Bircə bu hadisə firmanın mənafeyinə xələl gətirməsin”.
Elizabetin ölümündən xəbər tutan Yelena bacı onun unudub yetimxanada qoyduğu qeyd kitabçasını polis idarəsinə apardı. Kilsə intiharı pisləsə də, rahibə ürəkdən bədbəxt qız üçün kədərləndi.
Erskin Preston Kolduell – ədəbiyyatda realist yönümün nümayəndəsidir. Amerika yazıçısıdır. 1903-cü ildə Corciya ştatının Uayt-Ouk şəhərində ruhani ailəsində anadan olmuş, 1987-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. Yazıçılığa 1931-ci ildə “Amerika torpağı” ( ingiliscə: American Earth) novellalar toplusu ilə başlamışdır. Sonralar “Tütün yolu” (“Tobacco Road”, 1932), ”Allahın payı” (“God’s Little Acre”, 1933) romanlarını yazmışdır. 1941-ci ildən Moskvada müxbir olmuş, təəssüratları əsasında “Moskva od içində” (“Moscow Under Fire”) kitabını, “Bütün gecə boyu” (“All Night Long”, 1942) romanını qələmə almışdır.
Erskin KOLDUELL
KRİSTİ TÖKERİN ÖLÜMÜ
(hekayə)
Kristi Töker axşamtərəfi qatırın tərkində plantasiya şəhərciyinə gedirdi. O, bütün günü yaşadığı evin ətrafını səliqəyə salmış, təzə payalar yonub çəpərin uçuq-sökük yerlərini düzəltmişdi. Öz işindən yerdən-göyə qədər razı qaldığından indi kefi ala buludlarda idi. Yol boyu fit çalırdı. O, plantasiya şəhərciyinə az-az gedirdi. Amma bir iş üçün çağırılanda vaxt itirmir, tez yola düşürdü. Kristi qatırı dükanın arxasındakı mıxçaya bağladı. Zəncilər bu gün nədənsə onunla görüşməyə tələsmirdilər.
Kristi üç ay olardı ki, arvadını da götürüb bu yerlərə köçmüşdü. O vaxtdan rəngi rənglərinə, taleyi talelərinə bənzəyən qara dərililərlə mehriban münasibətdə idi. İndi isə zəncilər nədənsə özlərini görməməzliyə vurub ona yaxın düşmürdülər. Kristi heyrət içərisində və tələsmədən plantasiya idarəsinə sarı yollandı. Froqqi Miller onun qarşısına çıxdı. Froqqi dönməyə macal tapmamış Kristi onun əlindən yapışdı.
– Başa düşmürəm, siz camaata nə olub?
Froqqi Miller onun evindən bir mil aralıda – üzbəüz evdə yaşayırdı. Onların evlərini uzanıb gedən pambıq plantasiyaları ayırırdı. Qonşuluqda yaşadığından hamıdan çox onu tanıyırdı.
– Nə olub, Froqqi?
Froqqi hündürboylu, saçlarını qısa vurdurmuş zənci idi. O, bir ayağını qaçaraq qoymuşdu. Kristi yenidən onu tutub saxladı. Həyəcanlı halda:
– Qulaq as,- dedi. – Özünüzü niyə belə qəribə aparırsınız?
Froqqi:
– Cənab Li Krossmən sənin dalınca adam göndərib? – deyə soruşdu.
– Hə, göndərib, nə olsun ki? Yəqin təsərrüfatla əlaqədar nə isə demək istəyir. Başa düşmürəm siz…
O, sözünü qurtarmamış Froqqi aralandı və yola düzəldi. Kristi onu narahat edən suallara cavab almaq üçün tələsik plantasiya idarəsinə girdi. Plantasiyanın mühasibi Hendriks və Li Krossmənin kiçik qardaşı Morqan birinci otaqda əyləşib ayaqlarını pəncərənin artırmasına qoymuşdular. Hendriks Kristini görən kimi qalxıb o biri otağa keçdi. Mühasib gələnədək Morqan Krossmən sakit və davamlı nəzərlərlə zəncini süzdü. Qonşu otaqdan mühasibin səsi eşidildi:
– Bura gəl!
Kristi çevriləndə plantasiyanın sahibi və bossu Li Krossməni astanada dayanmış gördü. Kristi:
– Eşidirəm, ser, – dedi.
Li Krossmən əyninə kip tikilmiş bozumtul minici şalvar – brici, mixəyi rəngli köynək və dizlərinə qədər gəlib çatan uzunboğaz çəkmə geyinmişdi. O, kənara çəkilib otağa keçmək üçün Kristiyə yol verdi, sonra arxa tərəfdən qapını bağladı. Kristi otağın ortasında dayanıb Li Krossməni gözləməyə başladı.
Kristi plantasiyaya ilin birinci yarısında – üç ay əvvəl gəlmişdi. O ilk dəfə idi ki, Corciyada olurdu. Həmin yerlər onun xoşuna bu vaxta qədər yaşadığı Alabamadan daha çox gəlirdi. Arvadı ilə onu Corciyaya köçməyə vadar edən torpağın məhsuldar, maldarlıq işinin əlverişli olması idi. Kristinin dediyinə görə,
onlar bir qarın tox, bir qarın ac dolanırdılar. Buraya isə xoş gün həsrəti ilə gəlib çıxmışdılar.
Li Krossmən qayıtmaq bilmirdi. Kristi stulların birində əyləşdi. Yenicə yanını yerə qoymuşdu ki, qapı açıldı. O, ayağa sıçradı. Gülümsünərək:
– Hər vaxtınız xeyir, cənab Li, – dedi. – Torpağı yoxladım. Əgər bir dənə də qatırım və çox gavahınlı kotanım olsaydı, çalardım. Belə kotanla iki qat artıq pambıq yetişdirərdim. Torpağa söz ola bilməz. Ovcumun içi kimi təmizdir. Nə kötük var, nə də bir qamış. Kol-kos sarıdan da nigarançılıq yoxdur. Heç yerdə çala-çuxura rast gəlmədim. Əgər mənə bir dənə də qatır və kotan verilsə, iki yardardan çox pambıq becərərdim.
Kristi danışıb qurtaranadək Li Krossmən gözlədi. Sonra qapını möhkəmcə örtüb otaqda var-gəl etdi:
– Zəncini mən sənin dalınca göndərmişəm, yoxsa sən mənim?
– Elədir, cənab, Li, siz göndərmisiniz…
– Elə isə sənə icazə verilməmiş heyvərə ağzını az açıb-yum!
– Günahkaram, ser, cənab Li, – deyə Kristi arxası divara söykənənədək dalı-dalı çəkildi. Li Krossmən stulda əyləşib nəzərləri ilə onu «yedi».
– Günahkaram, ser, cənab Li,- deyə Kristi tutuquşu kimi təkrar etdi.
– Sən də o heyvərə zəncilərin tayısan, haradan peyda oldun, bilmirəm. Sən ki, Corciya zəncilərindən deyilsən.
Kristi ovcunun içərisilə üzünü sildi. Başa düşmədi ki, nə üçün Li Krossmənin ona acığı tutub. Bayaq zəncilərin yaxın gəlib onunla kəlmə kəsməmələrinin səbəbi yalnız indi ona aydın oldu. Onlar bilidilər ki, Kristi Li Krossmənin qəzəbinə düçar olub və ser öz adamını onun dalınca göndərib. Plantasiya sahibinin və bossun gözündən düşmüş adamla söhbət etmək isə özünü diri-diri oda atmaq demək idi.
– Özünə radio almısan?- deyə Li soruşdu.
– Bəli, ser.
– Haradan almısan?
– Möhlətlə almışam.
– Sənin pulun haradan idi?
– Bir az varım idi. Arvadım da cücə saxlayır.
– Nə üçün radionu plantasiyadakı mağazadan götürməmisən?
– Başqa yerdən almaq daha münasib idi. Orada bir qədər ucuzdur.
– Plantasiyada yaşayan zəncilər lazımi şeyləri buradakı mağazadan alırlar.
– Sizə borclu qalmaq istəmədim, cənab Li. İstəyirəm ilin axırında plantasiyadan mənə çatacaq məbləği tam alım.
Li Krossmən arxasını kresloya söykəyib ayağını ayağının üstünə aşırdı. Cib bıçağını çıxarıb dırnağını təmizləməyə başladı. Otaqda bir müddət sakitlik oldu. Kristi divara söykənmişdi. Bunu görən Li:
– Düz dayan, zənci!- deyə bağırdı.
– Baş üstə, ser,- deyə Kristi qəddini düz saxlamağa çalışdı.
– Çəpərini nə ilə təmir etmisən? Mənim meşəmə girmişdin?
– Bəli, ser, cənab Li.
– Bəs nə üçün icazə almamısan?
– Axı mən o yerdə yaşayıram. Gördüm çəpər amana-məəttəldir, uça bilər. Fikirləşdim ki, köhnə payaları yeniləri ilə əvəz etsəm, yaxşı olar.
– Özünü pis aparırsan! Çox pis! Demək, məni saymırsan? İstədiyini edirsən. Özünü mənim torpağımın və evimin sahibi kimi aparırsan? Öz kefinə iş görür, özünü ağ adam kimi ləyaqətli hesab edirsən?
– Xeyr, ser, cənab Li, – Kristi etirazını bildirdi. – Belə şeylər yatar-yuxuma da girməz. Sadəcə, bekar oturmaqla aram yoxdur. Əyilmiş çəpəri düzəltməyincə, odunu doğramayınca, pambığı yığıb qurtarmayınca rahatlıq tapmıram. Bu günün işini sabaha qoymuram, ser.
– Xəbərin var ki, sənin kimi qudurğan zəncilərin başına nə oyun açırlar?
– Xeyr, ser.
– Biz onlara öz burunlarını hər yerə soxmamağı, öz yerlərini bilməyi öyrədirik.
Li Krossmən ayağa qalxıb şkafa sarı getdi. Şkafın qapısını açıb əlini içəri saldı. O, geri dönəndə əlində uzun dəri qamçı tutmuşdu. Qamçıya ağır mis toqqa bənd edilmişdi. Li otaqda gəzişərək qamçını uzunboğaz çəkməsinin yanına çırpmağa başladı.
– Mənim plantasiyamda cücə saxlamağa sənin arvadına kim icazə verib?
– Heç kim, cənab Li,- Kristi dedi,- sizin etiraz edəcəyinizi bilmirdik. Həyətdə bunun üçün şərait var. Mən balaca hin də düzəltmişəm.
– Mənimlə mübahisəyə girişmə, zənci!
– Göz üstə, ser.
– Elə bilirdin məhsulun cücələr tərəfindən tərg edilməsi mənim xoşuma gələcək?
– Xeyr, ser.
– Radionun pulunu necə ödəmisən?
– Qurduğum tələyə bir-iki dovşan düşmüşdü. Onların dərisini satıb bir az pul əldə etdim.
– Mən istəmirəm ki, mənim plantasiyamdakı dovşanlara toxunsunlar.
O, ağır qamçını qaldırıb çəkməsinə vurdu:
– Nə üçün bizim mağazanın kitabında sənin adına heç nə yazılmayıb?
– Mən borca düşmək istəmirəm. İlin axırında plantasiyadan mənə çatacaq məbləği tam almaq fikrindəyəm.
Krossmən:
– Sənin bəri başdan, yaxud o başdan borclu qalacağın artıq mənim öz işimdir,- deyib döşəmədəki sökük yeri Kristiyə göstərdi:
– Köynəyini çıxart, şalvarını aşağı sal. – Ağ adam sözünə davam edib, – Dizi üstə orada dayan!
– Fikriniz nədir, cənab Li?
– Darıxma, görəcəksən. Köynəyini, şalvarını çıxart, dediyim şəkildə dayan.
– Cənab Li, razı olmaram ki, məni döyəsiniz. Xeyr, ser, cənab Li. Mənimlə belə rəftar etməyinizə icazə vermərəm. Yox, nə danışırsınız?!
Li Krossmən acığından gömgöy göyərdi. Onun bağırtısı otağı başına götürdü:
– Qaraağızlı, qarakürəkli köpək!!! – deyib ağır mis toqqalı qamçını qaldırdı və Kristini döyməyə başladı.
Kristi yaxasını qurtarmağa çalışdı. Li ikinci dəfə qamçını endirəndə zənci havada tutub buraxmadı. Li əvvəlcə çaşqın nəzərlərlə ona baxdı, sonra qamçını dartdı, almaq istədi.
– Cənab Li, mənim sizə heç bir yamanlığım keçməyib. Yalnız bir-iki dovşan tutmuşam, bir-iki cücə saxlayıram. Sizə qarşı pis fikrə düşməmişəm. Elə bilmişəm bir-iki paya ilə çəpəri təmir etməyimdən narazı qalmazsınız.
– Mumla, dediyimə əməl elə. Köynəyini, şalvarını çıxart!- deyə Li əsib-coşdu.- Dartıb əlindən almamış qamçını burax!
Kristi tərpənmədi. Qamçını ovcunda daha möhkəm sıxdı. Li o qədər qəzəblənmişdi ki, dili söz tutmurdu. O, şkafa sarı qaçıb tapançanı götürdü . Kristiyə sarı dönüb üç dəfə atəş açdı. Kristinin qamçı tutan əli boşaldı və o, yerə sərildi.
Linin qardaşı Morqan və mühasib Hendriks qaçaraq arxa otağa gəldilər. Linin qardaşı Kristi Tökeri döşəmədə sərəli görüb:
– Nə olub?- deyə xəbər aldı.
Li boğula-boğula:
– Sən bir buna bax! Məni hədələyirdi!- deyib şkafa sarı getdi, tapançanı oraya qoydu. – O heyvərə məni öldürməklə hədələyirdi. Hendrikslə sən bunun canlı şahidisiniz. Öz həyatımı xilas etmək üçün zəncini o dünyaya göndərdim!
Onlar arxa otağı tərk edib idarəyə keçdilər. Plantasiya mağazasından qaçaraq bir neçə klerk gəldi. Nə hadisə baş verməsi ilə maraqlandılar. Li əlini krantın altında yuya-yuya:
– Qudurmuş zənci idi. – dedi. – İki-üç ay əvvəl Alabamadan gəlmişdi. Bu gün onun dalınca adam göndərmişdim. Dedim gəlib izah etsin, görüm. məndən icazəsiz evinin ətrafındakı çəpərə niyə təzə payalar basdırıb. Sorğu-suala tutanda başladı mənə qara-qorxu gəlməyə. Yaman yaramaz zənci idi!
Klerklər qayıdıb plantasiya mağazasına getdilər. Hendriks kitablarını açıb plantasiyanın haqq-hesab işləri ilə məşğul olmağa başladı. Li qardaşına:
– Arxa qapını aç,- dedi. Qoy hamı görsün ki, Alabamadan gələn zənci kimi qudurğanların aqibəti necə olur!
Morqan arxa qapını açıb yola sarı boylandı. Zəncilər gözə dəymirdilər. Yalnız Kristi Tökerin bayaq minib plantasiya şəhərciyinə gəldiyi qatır dayanıb öz sahibini gözləyirdi.
Rafail TAĞIZADƏ Tərəddüd Gecənin bu sakit, hüznlü vaxtı, ürəklə qapımı kim olar döyən? Doğmamı, özgəmi bu qəfil gələn? Kimlərin yadına düşmüşəm görən? Bu əski qapılı, əski qıfıllı bu kasıb komamı kimdi tanıyan, kimdi gecə vaxtı məni arayan? Adamın ağlına min güman gəlir, başımda min xəyal dolaşır, gəzir. Çoxdan unutmuşam qonaq-qaranı, Tanrımı göndərib gələn qonağı? Qaranlıq gecəyə Ay doğan kimi, qapının ağzında gecə qonağı. Bir əlim dəstəkdə, biri cəftədə. Açım, ya açmayım? Bilmirəm hələ…
Рафаил ТАГИЗАДЕ Сомнение Кто в это время, в тишине ночной, Так упорно в дверь мою стучится? Кто он, этот гость, свой или чужой? Кто меня вспомнил, что могло случиться? Кто знает о бедном жилище моём, Со старой дверью и старым замком, Кому я вдруг понадобиться мог? Тысячи мыслей в голове роятся, Сомненья тучей на душу ложатся. Я же так давно гостей не встречал, Может, гостя этого сам Бог послал? Как Луна, что ночью небо освещает, Перед дверью моей гость ночной ожидает. Схватилась за дверной замок моя рука, Открывать или нет? Не знаю пока…
Əsasən, sxolastika dövrü və ondan sonra Allahı mümkün olan xassələrlə az-az geyindirmişdilər, ancaq maariflənmə dövrü geyindirdikləri libasları bir-birinin ardınca yenidən çıxarmağa başladılar və əgər paltarların altında heç nə tapmamaq qorxusu olmasaydı, onu bütünlüklə soyundurardıllar. Lakin Allahın bir-birindən seçilməyən iki xassəsi – soyundurula bilməyən şəxsiyyət və səbəbiyyət kimi iki əsas cəhəti mövcuddur ki, bu əlamətlərsiz onun haqqında nəsə danışmaq mümkün olsa da, özünü təsəvvür etmək imkan daxilində deyil. Söylədiyim odur ki, bu hissi, müvəqqəti, ancaq bir təsəvvürdən ibarət olan dünyada, şübhəsiz, həm şəxsiyyət və səbəbiyyət, həm onlara ehtiyac var. Lakin məni yüksək şüur elə bir dünyaya yüksəldir ki, orada artıq nə şəxsiyyət-səbəbiyyət, nə də subyekt-obyekt mövcuddur. Öz ümid və inamım onunla nəticələnir ki, bu yüksək (ən həssas, zamandan kənar) təfəkkür mənim üçün Tək olandır; elə bu səbəbdən də düşünürəm Allah yoxdur. Ola bisin, Allah terminindən məhz bu yüksək idrakı, yaxud ad tapa bilmədikləri ayrı nəyi isə adlandırmaq naminə simvolik istifadə etmək istəyirlər, o zaman buyursunlar, lakin filosofların arasında yox. Yeni fəlsəfədə Allah öz işlərini rahat və maneəsiz həyata keçirmək üçün majordom dövrünün boş adlar saxlayan Frank hökmdarlarına bənzəyir. Tövbə yaxşı ideyadır, çünki həqiqətən bizim hər birimiz özümüzü xeyrə və şərə dəqiq bələd olan, xeyri sevib şərə nifrət edən müqəddəs, səriştəli əxlaq hakimi hesab edirik, amma hədəfimiz öz deyil, özgə əməllərini tədqiq etmək olur ki, icra etmənin ağırlığı yad çiyinlərin üzərinə düşür. Buna görə də hər kəs tövbə edən qismində Allahın nümayəndəsi ola bilər. Əgər biz fərz etsək ki, (Yevangeliyada başlıca müddəalar kifayət qədər etibarlı və tamamilə həqiqidir) İisus Xristos bütün pislik və günahkar meyllərdən tamamilə azaddır, onda (əslində, bədənə, qiymət və günaha meyillilik də lazımdır, bundan əlavə o, təcəssüm etdirilmiş günahkar meyillərin şəkil görüntüsündən başqa heç nə deyil) İisusun bədəni bütün ehtimalların əksinə xəyali olmalıdır. [2] Bir insan haqqında bütün günaha meyletmələrdən tamamilə azad, xəyali bədən daşıyıcısı, qız tərəfindən doğulmuş kimi düşünmək, həqiqətən, gözəldir. Hətta uzaqdan bu təzahüratı fiziki şəkildə də göstərmək mümkündür. Xatırladığım qədər müəyyən heyvanlarda, xususilə, bəzi həşəratlarda belə xüsusiyyət var ki, mayalanmanın baş verməsilə əmələ gələn döl özü də balalıqda bala vermək üçün yumurta qoyur, baxmayaraq, sonuncu ilə mayalanma hadisəsi baş vermir. Bu bir dəfə yalnız bir insanın başına gəlib mümkün hesab edilən hadisə ki, necəsə, nə vaxtsa, həqiqətən, bütün günahlardan təmizlənmiş insan olmuşdur və sonuncuya icazə veririk, onda bədən təcəssümü ilə bütün canlı varlıqların başa düşülən xarakteri, çoxsaylı meyletmələrin irsi-xarakterik xüsusiyyətləri arasındakı heç hansı ağılla anlaşılmayan harmoniyanı da, tamamilə, birinci hadisəyə aid etmək olar. 1. Paulus ad Romanos 8, 3: “Deus filium suum misit in similitudinem carnis peccati” (“Tanrı öz oğlunu günahlı bədənə oxşar bədəndə göndərmişdir”) – Müqəddəs Avqustin bunu liber 83 quastionum quaestio 66 – da belə izah edir: “Non enim caro peccati erat, quae non de carnali delectatione nata erat: sed tamen inerat ei similitudo carnis pessati, quia mortalis caro erat”, “çünki bədən günahlı idi, baxmayaraq ki, cismani ehtirasdan doğulmamışdı, hər halda onda günahlı bədənə oxşar bədən vardı, bədən isə ölümsüz deyil”. 2. “Alii” Valentinum secuti historiam generationis Christi totam converterunt in allegoriam; cui se opposuit ex orthodoxis İrenaues. Post hunc Appelles aliique Christum verum hominem esse negarunt, Phantasma sine corpore esse affirmantes. Conta quos disputavit Christum esse Deum”; Hobbs, “Leviathan”, § 46. “Bəzi valentinçilər İsusun doğulma tarixini alleqoriyaya çevirdilər, buna ortodokslardan İriney qarşı çıxdı. Onun ardınca Apelles və başqaları etiraz etdilər ki, yox, Xristos, həqiqətən, bədənsiz görünüşə malik insan idi. Tertullian “bədənsiz varlıq yoxdur” arqumentinə əsaslanaraq buna tənqidi yanaşdı. – Eres Ariya inkar etdi ki, yox, Xristos Allahdır”. Teistlər ateistlərdən, spinozaçılardan, fatalistlərdən ona görə fərqlənir ki, birincilər dünyanın ixtiyari prinsipinə əsaslanırlar, ikincilər təbiətə; birincilər onun hansısa iradənin təsirilə meydana gəldiyinə inanırlar, ikincilər müəyyən səbəbdən qaynaqlandığına. Səbəbi zərurət yaradır, iradə azaddır. Lakin dərkolunmayan motivlər əsasında iradə də səbəbsiz təsir kimidir. Elə motivsiz iradə özü də səbəbsiz fəaliyyət kimi mümkünsüzdür. Əgər dünya yaranıbsa, ateistlərin fikrincə, onda birinci növbədə onun səbəbi bilinməlidir, ona qədər heç nə olmalı deyil, nəyin təsirilə yaranıb, nəyin təsirilə hərəkətə gəldiyi məlum olmalıdır ki, izahı mümkün olsun: o, başqa asılı olmayan səbəbdən yox, doğrudan da, mütləq zərurət ilə mütləq zəruru öhdəlik əsasında hərəkət edir, bu isə məna etbarı ilə fatalizmdir. Nə vaxt teistlər hər hansı iradənin motivsiz təsiri haqqında düşünürlər, onda fatalizmə oxşar olaraq mənasız nəticə alınır, məxsusən də, əsassız istəmək, əsası olmayan vəzifə zəruriliyi. Əksəriyyət adamlar əsassız istəklə daha çox qane olurlar, nəinki əsassız zəruriyyətlə, bu isə olduqca qəribədir. Bəlkə də ona görə ki, hər hansı səbəb özlüyündə tədqiqə uyğun gəlir, amma hər motiv yox; çünki iştirakçı şəxs öz motivini gizlədə, gizli niyyətini pərdə arxasından da həyata keçirə bilər. Hər iki baxışı o zaman səsə qoymaq olar ki, iradə ilə səbəbiyyətin, azadlıq ilə təbiətin eyni olduğunu başa düşək. Bu yol mənim yeni nəzəriyyəmə doğru yön alır, ələlxüsus, ona ki, bədən iradənin obyektidir və buna baxmayaraq, o, özü olaraq əsas, cism etibarı ilə səbəbiyyət qanununa tabedir. Belə ki, nə qədər iradə varsa, bədən də var və buna uyğun olaraq motivasiyanın təyin olunduğu qədər də səbəbiyyət mövcuddur. Əlavə: – Motiv insanın tələbatını təmin etməyə yönələn hərəkəti şərtləndirmək üçün düşünülmüş meyldir, motivasiya isə istəyin motivlərlə təyin edilməsidir. Birinci təbiətə – yaradılışa aiddir, ikincisi, insanın özü və istəkləri arasındakı prosesə. [G. K] Necə ki, qədim allahlar qədərə tabe olurdular, eləcə də, xristian filosofları öz allahları üzərində aeternas veritates, daha doğrusu, metafiziki, riyazi, məntiqi həqiqətlərə istinad edirlər [1], hansı ki, onlar Allah iradəsinin vasitəçiliyilə təsirlənmirlər və ondan asılı deyillər, əksinə, öz təsirlərini onun üzərində genişləndirirlər. 1. Onlardan bəziləri, hətta əxlaq qanunlarına əsaslanır. Dinin imkan verdiyi ən sanballı kömək xidmətkar obyektin səmimi inamıdır ki, həyatın boşluq və bayalığını mükəmməl doldurur; gerçək dünya ilə yanaşı görünməyən ikinci bütöv dünya və ikinci dünyanın mövcudiyyətilə ünsiyyətdə olan yüksək ruh bəxş edir. Qədim vaxtlarda mömin hindlini, yunanı, katoliki öz tanrısı və müqəddəslər məşğul edirdi, hansılar ki, qurbanlar gətirir, dualar oxuyur, məbədlər ucaldıb zinətləndirir, tövbələr yerinə yetirir, kilsə xidmətlərini tənzimləyir, ayinlər həyata keçirir, ikona bəzəyir, ziyarətlərə gedirdilər və s. Həyatın bütün hadisələri bu varlıqların təsiri kimi dəyərləndirilirdi; belə ki, onlarla ünsiyyət daha maraqlı olur, az qala yarım ömrü əhatə edirdi ki, bu məsələdə daimi cazibədarlıq bəxş edən, həmişə ümidi qoruyan poetik illiyuziyanın da öz yeri vardı. Hər halda illizüya hər cür xoşbəxtlik deməkdir. Beləsini, əlbəttə, ciddi inamla xidmət edən din yarada bilər, hansı ki, ilkin tanrı arzuları ilə zəngindir və çoxlu mərasimlər tələb edir, həm də səthi yox, mücərrəd, qəti monoteist, idraka dayanıqlı protestantizmlə, başqa sözlə, Hötenin öz tərcümeyi-halında katolik və protestantların sirlərindən düzgün olaraq bəhs etdiyi şəkildə. Din bu möcüzəvi cazibədən bizim vaxtımızda uzaq qalıb, tamamilə, öləziyib. Lakin səhvlərdən xilasolma xoşbəxtlik gətirdiyi üçün həmişə arzu olunandır. Katolik dini özlüyündə göyü dilənçiliklə necə əldə etmək göstərişi təqdim edir, çünki onu qazanmaq o qədər də rahat deyil. Keşişlər də bu dilənçiliyə ortaqdır. Hər kəs bu, yaxud o biri dünyada, öz əməlləri müqabilində mükafat axtarır, eqoistdir. Onu bu dünya üzərində hökmran olan təsadüfü qüvvələrin gücü ilə burada, yaxud gələcək dünya haqqındakı boş arzuların təsirilə orada itirir, fərqi yoxdur, hər iki hal səbəbdir ki, insan arzu və məqsədə çatmadan xilas olsun. Yox, artıq kiminsə məqsədini eqoizm təşkil edir, bu halda mənim ona hörmətim artır, ona görə ki, tərəf məqsədinə Makivelli üsulu ilə can atır və çalışır ki, ona ağılla, motiv və səbəbi dərk etmək yolu ilə yaxınlaşsın, hansı ki, hərəkətlə nəticələnir; nə vaxtsa, hamısının on qat əvəzini almaq və o biri dünyada varlı kimi dirilmək ümidilə çoxlu sədəqə paylayır. (Hər iki üsul arasında ağla əsaslanmadan ayrı fərq yoxdur.) Əgər mən bu insanın hansısa bədbəxtə kömək etməsinə sevinirəmsə, onda mənim sevincim həmin bədbəxtə bu və ya digər hadisənin, yaxud tapılmış xəzinənin köməyindən duyduğum sevinclə tamamilə eyni olacaq. Buna baxmayaraq unutmaq olmaz ki, başqası təmiz sevgi və yaxşı niyyətlə bəxşiş verir (bu mərhəmətdir) və nə vaxt bu mükafat haqqında öz ağlına hesabat vermək istəyir, biliyin və həqiqi fəlsəfənin çatışmazlığı üzündən fikrini müxtəlif tipli ehkamlarla sakitləşdirir. Bu tamamilə təfavütsüzdür; onun təşəbbüsünü həqiqi məna və qiymətdən məhrum etmir. Ruhun köçürülməsi haqqında əsatir tərkibcə o dərəcəyə qədər zəngin və mühümdür ki, nə vaxtsa yaradılan bütün miflərdən fəlsəfi həqiqətə bilavasitə yaxındır və mən onu mifik görüntünün non plus ultrası adlandırıram. Eyni səbəblə Pifaqor və Platon da onu beləcə dəyərləndirib qəbul etmişlər, lakin o xalqlarda ki, bu, milli inamın predmeti olaraq ümumi hökmranlıq kimi istifadə olunur və həyata həlledici təsir göstərir, həmin xalqı, ən qədim dövrlərdə olduğu kimi, yetgin hesab etmək lazımdır. Məlum olmayan bir dildə yazılmış “Desatir” (Ser V. Cons, əlbəttə, səhv olaraq o kitabı bütün məşhur kitabların ən qədimi hesab edir) kitabında ruhi köçürmələr aşağıya- bitkilərə, hətta metal və minerallara da aid edilir. Bombay transact. Vol. 2, § 355 [1] 1. [Sonradan:] kitab ingilis dilində 1818-ci ildə Bombeydə peyda olub. Əlavə edirəm ki, “Desatir” deyərkən A. Şopenhauer Zərdüştün “Avesta” kitabını nəzərdə tutur və mən, əlbəttə, kitabın qədimliyi barədə Ser V. Consun fikrilə razıyam. Kitab fars – qədim pəhləvi dilində yazılıb. [G. K] Çətin xüsusiyyəti ram etmək, qəddarlıq və ədalətsizlikdən uzaq tutmaq üçün həqiqət işə yaramır, çünki bu sayaq adamlar onu başa düşmürlər, deməli belələri üçün aldanma, nağıl, parabola lazımdır. Faydalı dini tədrislərə ehtiyac bu səbəbdən vacibdir. Təbii din, yaxud indiki dəblə onu dini fəlsəfə adlandırırlar, öz nəticələrinə görə hansısa müsbət din ilə üst-üstə düşən fəlsəfi sistem kimi ifadə olunur, məhz bu vəziyyətin ikisi də təsdiqini bu və ya digər davamçıların gözündə doğru olan kimi tapır. “Dini fəlsəfə” “təbii dini” ifadə etməkdən ötrü dəbdə olan sözdür. Həqiqətdə isə “təbii din” yoxdur və onlar hamısı süni məhsuldur. İstənilən müsbət din o zaman taxt-taca sahib olur ki, fəlsəfənin xüsusi tərkib hissəsinə çevrilir. Buna görə də birincilər filosoflara həmişə düşmən münasibəti bəsləyirlər, kaş ki, sonuncular da bu qaçılmaz kinə əksər adamların ruh zəifliyinə qarşı istifadə etdiyi qoltuq ağacı kimi baxaydılar… Əgər dünyanı hən hansı allah yaradıbsa, o zaman pislikləri ürəyimi parçalayan bu dünyanın allahı olmaq istəməzdim. “Deistlər” – bunlar sünnət olunmayan yəhudilərdir. Necəsə Allah-Yaradan haqqındakı ehkam insan azadlığı ehkamına uyğun gəlmir, hansı ki, essedə yaşamalıdır, eləcə də o, ölməzlik nəzəiyyəsilə də ziddiyyət təşkil edir; buna görə də Allah-Yaradan termininin ixtiraçıları – yəhudilər ölümdən sonrakı həyatı qəbul etmirlər, əksinə, ölməzlik nəzəriyyəsi barbar, kobud yəhudi inamına yad element kimi daxil olur, Hindistan, Misir, yaxud yunan miteriklərinin etdiyi dəyişikliklər qətiyyən işə yaramır, görünür, İsus Xristos tərəfindən keçirilmiş islahat uyğunluq səbəbinə görədir ki, onda saxlanılır. Beləliklə, əgər bizim ilahiyyatçılar – “din filosofları” həmişə “Allah və ölməzliyi“ bir yerdə, bir-birinə bağlı iki fikir, iki hadisə, guya bir-birilə yaxşı yola gedirmişlər kimi, nəzərdən keçirirsə, onda bunu yalnız köhnə adətlərin və əqli çatışmazlığın hesabına yazmaq lazımdır. Çünki yuxarıda işarə olunmuş kobud, yöndəmsiz, mənfur yəhudi ehkamları nə ölümsüzlüyə uyğundur, nə də iradə azadlığına. “Allah” sözü mənim ürəyimi bu həddə qədər ona görə bulandırır ki, zahirdə olan batinlə dəyişik salınır. Eyni nöqteyi-nəzərdən deyə bilərik ki, teizm ilə ateizm arasındakı fərq məkan xarakteri daşıyır. Onda belə çıxır ki, allah mahiyyətinə görə subyekt deyil, obyektdir; deməli allah ehtimal edilən kimidirsə, onda mən heç nəyəm. Subyekt və obyektin eyniliyini təsdiq etməklə, teizmlə ateizmin eyniyyəti də təsdiq olunur. Əlbəttə, bütün ziddiyyətlər nisbidir və onların hər birindən ümumi – ziddiyyət olmayan nəzər-nöqtəyə yetişmək olar. Lakin bu yolla biz heç nə qazanmarıq. O ki, hamıda özünü həyat iradəsi kimi tanıdır, həm də varlıq və onunla əlaqəli əzablardan xilas olmaq üçün həyat iradəsini inkar edir. Əgər ona bizdən fərqli və ayrı, özünü həyat iradəsinin təsdiqi kimi təmsil edən sonuncu xüsusiyyət nöqteyi-nəzərindən diqqət etsək və istəsək ki, “allahın” yaratdığı dünyanın (hansı ki, həyat iradəsi təsdiq ounub) əksini heç nə adlandıraq, onda bu həmin ifadədən əl çəkmək istəməyən adamların nəfinə olacaq, eyni zamanda nəticəni qarşılığı inkar olan naməlum X təşkil edəcək; məhz iradəni inkar edən də, artıq qeyd etdiyimiz kimi, bizdən və dünyadan fərqlənən, digər tərəfdən bizimlə də, dünya ilə də eyniyyət təşkil edən, Odur. Təsdiq etdiyi kimi inkar edən də məhz odur. Yeni anlayışları izah etmək üçün köhnə ifadələrdən istifadə etmək qarışıqlıq yaradır və bu mənada söylənilən, guya, “tanrı” dünyanı istəmir ifadəsi yanlışdır, çünki “tanrı” anlayışının əsasında dünyanın varlığının istənilməsi düşüncəsi dayanır. Məgər məsələ sözdə, daha doğrusu, “allah” terminindədir? Bir halda ki, sizə fiziki olmayan, fizika qanunlarına boyun əyməyən metafiziki nəsə lazımdırsa, o zaman bunu həyat iradəsilə də əldə etmək olar. Nə qədər gizlədələr, bəzəyələr, allah sözü bütün insani dillərdə dünyanı yaradan mənasını verir. Mübahisədən qaçmaq üçün bu sözdən istifadə etməyə lüzum yoxdur. Fəlsəfədə anlayış onsuz da çətin başa düşülür, onu eyhamlarla daha da ağırlaşdırmaq caiz deyil. Belə bir tanrı haqqında bizim başqa dini nəzəriyyəmiz yoxdur, bundan əlavə, əsasını ancaq mühakimə təşkil edən “Theologia mystica” – mistik teologiyada Dionis Aeropaqit deyir: Allaha dair bütün predikatları inkar etmək olar, ancaq birini də isbat etmək mümkün deyil, ona görə ki, o, bütün varlıq və bütün dərketmənin sərhədləri xaricindədir, üstəlik Dionis nəyi epeceina adlandırırsa, digər tərəfdən onu bizim şüurumuza tamamilə uyğun gəlməyən kimi xarakterizə edir. Bu, dini nəzəriyyə olaraq yeganə həqiqətdir, lakin o da mahiyyətdən uzaqdır. Sözün doğrusu, o heç nə danışmır, heç nə öyrətmir, sadəcə, bir məktubla özünün hər şeyi yaxşı bildiyini və bunun ayrı cürə doğru olmadığını ehtimal şəklində bizə ötürür. Foluk Məhəmməd mistiklərinin gözəl tərcüməsində və bu tərcüməyə aid xristian, teistik, mənfi və panteizmlə polemikləşən qeydlərində xədimə bənzəyir; hansı ki, hərəm gözətçisi timsalında çıxış edərək, oranın bütün gözəllərini ən faydalı şəkildə təsvir edir, lakin özü onlarda, tamamilə, yaxşı heç nə tapmır, buna baxmayaraq öz sənətindən də hələlik əl çəkmir. Onu hollandlılara da bənzətmək olar, hansılar ki, (Jan Polun ifadəsinə görə) özləri gülməli vəziyyətə və oyuna düşmədən fransızların ağıllı və azad düşüncəli yazılarını öz xeyirlərinə çap etmişdilər.
Folukun “Şərq mistikləri antologiyası”nda aşağıdakı mövzular çox mühümdür: 1. Saqilərin timsalında allahın tərifi, səh.218 2. Attar Mütləqi tərənnüm edir, səh.260 3. İnsanın ləyaqəti, səh. 266 4. Dünyanın dəyəri, səh. 273 5. Gənclik, səh. 274 6. Xristianlığın mistik mənası, səh. 221
Zahidlik və mistiklik bəyənilmiş nəzəriyyə arxasında saxlanılan hər hansı məzhəb deyil, bir dəfə və həmişəlik qəbul edilmiş ehkamdır ki, onun qorunub inkişaf etdirilməsi üçün bütün üzvlər öz aralarında birlik yaradırlar. Lakin daxili təcrübə ki, onun əsasında, yaxud haqqında azından hamı danışır, belədir: biz və başqaları onu səsləndirməyi və bu minvalla araşdırmağı bacarmırıq. Həm də o, sadəcə, seçilmiş bir neçə şəxsin payına düşür; ona görə də bu daxili təcrübə alilik adını qazanıb. Onu bizim üçün şübhəli edən də məhz hamı üçün əlçatan olmamasıdır. Bundan başqa, əgər müxtəlif vaxtlarda dünyanın çox müxtəlif yerlərində sosial statusları, yaşı, cinsi yetərincə fərqlənən insanlar özləri tanıdıqları, lakin bizə məlum olmayan hər hansı ölkə haqqında danışsalar, doğru sözylədiklərini sübut etmək üçün bizim imkanımız olmayacaq, yox, əgər bu adamlar, yuxarıda qeyd etdiyimiz böyük fərqlərə, bizim, həm onlara, həm də onların mənsub olduğu göstəricilərə açıq-aşkar nabələd olmağımıza baxmayaraq, aramızda heç bir ümumi bağlılıq olmayan həmin məmləkət haqqında yenə danışsalar, onda da adı çəkilən ölkənin varlığı və başlıca xüsusiyyətləri haqqında şübhəyə əsasımız olmayacaq. O yerdə ki, vasitəsiz təcrübə sayəsində müvəffəqiyyət əldə edə bilmirik, onda başqalarının şahidliyinə qane olmalıyıq, ancaq qənaətimizin şübhəli olub-olmadığını yoxlamaq şərtilə. O güc ki, bizi varlıq olmağa səsləyir, şübhəsiz, kordur. Çünki görən qüvvə xarici olsaydı, ancaq qəddar iblis olmalı idi, amma daxili, yəni biz özümüz olaraq da heç vaxt özümüzü belə dəhşətli vəziyyətə salmalı deyildik. Özünü bu yolla obyektləşdirən təmiz, həyat iradəsinin dərkindən azad, kor-koranə cəhd həyatın özəyini təşkil edir. Əgər məndən soruşsaydılar ki, dünyanın daxili mahiyyətinin intim dərkinə, özündə şeyə, hansı ki, mən həyat iradəsi adlandırmışam, harada yetişmək olar; yaxud bu mahiyyət bütün aydınlığı ilə harada şüura daxil olur və ya özünün həqiqi açılışına nail olur, mən birləşmə aktının şirinliyini nişan verərdim. Ordadır! Bütün şeylərin həqiqi mahiyyəti, özəyi, bütün varlıqların məqsədi və təyini ordadır. Baxın, nəyə görə o, canlı varlıqların məqsəd və fəaliyyətlərinə subyektive xidmət göstərir, lakin dünyanın əsaslandığı faktoru objektive şəkildə təqdim edir, çünki üzvi olmayan dünya idrakın gücü ilə üzvi dünyaya birləşir. Lingam və Phallis qarşısındakı hörmət bu səbəbdəndir. Bəs o bizdə hansı təsəvvürü oyadır? – Bunun cavabını V. Şekspir 129-cu sonatında vermişdir. Bu günlərdə fəlsəfi yazılar yazan axmaqlarda heç cürə şübhə etmədikləri dərin və qəti inam var ki, sonuncu məqam və hər hansı mücərrəd mühakimə qabiliyyəti Allahın dərkidir, həqiqətdə isə bu özünü dərketmədən başqa heç nə deyil, həm də bu barədə delfi məbədlərindən oxuya, azından Kantdan öyrənə bilərdilər, çünki sonuncu da eyni təsiri göstərəcəkdi, hətta onlardan yüz il sonra yaşamış olsa belə. Hər halda mən istəyərdim ki, onlar tərifli Allahı tərənnüm etməzdən əvvəl, heç olmasa, bir az öz ətraflarına nəzər salaydılar və şahidi olaydılar ki, bu gözəl dünyada işlər necə gedir. O zaman onlardan soruşardım ki, bu dünya müdrikliyin, xeyirxahlığın, qadir olanın yaratdığına daha çox bənzəyir, yoxsa kor həyat iradəsinin. Əgər dünya nə vaxtsa vicdanlı olmaq dərəcəsinə qədər düzəlsə ki, on beş yaşına çatmamış uşaqlara Allah Qanunlarını öyrətməsinlər, bundan sonra ona məlum ümidi bəsləmək olar. Hərçəndi onun dərk olunma intellekti anadangəlmədir, sonuncunu cism və materiya kimi təqdim etmir, bu da, əslində, fitri ideyaların öyrədilməsindən xəbər verir, hansı ki, varlığını Lokk inkar, Karteziy ilə Leybnis təsdiq etmişdir. Nəticə etibarı ilə buna, bu ideyalara münasibətdə intellekt, həqiqətən, hansısa tabula rasa – ağ kağız vərəqi kimi olur. Təbiət onun üzərində əvvəlcə qayda yaratmalı, sonra şüur, anlayış yazmalıdır, həm də bu sonuncular daha dəqiq və güclü ştrixlərlə yazılmalıdır ki, intellekt və fəaliyyətin bələdçi ulduzuna çevrilsin. Beləliklə, (vicdansız və biabırçı şəkildə) ortaya çıxıb altı yaşlı uşaqda tabula rasanın üzərinə pozulmayan kobud xətlə dinin müsbət olması anlayışını yazırlar və bununla da onun gözəl ağ vərəqinin təbiətini həmişəlik korlayıb, gənc zəkanı mücərrəd başlanğıc, bəzi fərdi və dünya səbəblərinin dəhşətli konsepsiyası kimi fikirlərlə öz təbətinin və təşkilinin ziddinə yönəldirlər. Məhz bu yolla doğru olmayanı öyrətməkdən ötrü ona sərbəst bünövrə qurur, yalanı mənimsətmək üçün zehnini yararlı vəziyyətə gətirirlər. Qarsena de Tassinin Quran barəsində gizli ziddiyyətlərlə ifadə olunmuş “Exposition de la foi Musulmane” əsərinin şərhlərindən yaxşı, baxmayaraq, bütünlüklə xristanlığa uyğun gəlir, teizmin dəhşət və cəfəngiyatını izah etmək olmaz, həm də o, “xristianlar qəti şəkildə Allah Atanı qəbul etməlidirlər” sözündən savayı heç nə demir, ona görə ki, bu fikir bütün yəhudi məzhəbləri üçün ümumidir, həm də onlardan başqa heç yerdə ifadə olunmur. Lakin xristianlar bu aydın ifadədən könüllü qaçaraq mistisizmin arxasında gizlənirlər, hansı ki, qaranlıqda mücərrədlik itməli, beş rəqəmi cüt kimi başa düşülməlidir. Parslar, yəhudilər, məhəmmədilər Yaradana ibadət edirlər, induslar, buddistlər, yainlər, əksinə, üst dünyaya, həm də onun haqqında görünən mənanı aşağılayaraq. Aydındır ki, xristianlıq öz mənasına, yaxud Yeni İncil xristianlığına görə ikinci sinfə aiddir [dinin], lakin tarix boyu onu zor və cəfəng şəkildə dinin birinci sinfinə calaşdırıblar. Ateizm kəlməsində necə də hiyləgər saxtakarlıq və qəddar iftira yatır(!), guya teizm, özlüyündə ötəri bir şeydir. Hər teistə dilemmatik sualla müraciət edilməlidir: “Sizin tanrınız fərddir, ya yox?” Əgər o suala mənfi cavab versə, bu allah demək deyil, təsdiq etsə, onun cavabından qəribə şeylər çıxır. Gənclikdən başlayan daimi təlqinetmə insanı beyindən silinməyən xurafata sürükləyə bilər, eynən zəhlətökən ideya kimi. Lakin daha vacib olan budur ki, belə aşılanmış bezdirici ideya nəhayətdə ov itlərinin təlimi kimi bir nəticəyə gətirir; əgər aşılama uzun müddətə nəsildən nəslə təkrarlanırsa, irsi xarakter daşıyır və o zaman, həqiqətən, anadangəlmə ideyaya zəmin olur. Bu qayda ilə onu izah etmək olar ki, dünyanın bir yarısı məlum anlayışı fitri və zərurət kimi tanıtsalar da, eyni vaxtda başqaları bunu inkar edir. Yeri gəlmişkən, onu da fərqləndirmək lazımdır ki, bu zaman həqiqi təsəvvür ancaq iradədir. Allah kəlməsi altında avropalılların böyük çoxluğu, həqiqətən, insan kimi bir fərdi başa düşür. O kəslər ki, məlum təhsilin təsiri altındadır, təhsilin səviyyəsinə uyğun olaraq bununla razılaşmır, verilən adın altında getdikcə az düşünürlər, nəhayətdə daha təhsillilər, yaxud, sadəcə, natura naturans, əlbəttə bu ad ona pis yaraşır, daha dəqiq bir fikir yürüdə bilmirlər, lakin ürəklərinin dərinliyində təhvil aldıqları bu addan çox möhkəm yapışırlar, hansı ki, onunla bütün qüsur və günahlarına etibarlı müdafiə taparaq gələcək xoşbəxtliklərini əbədi təmin edəcəklərinə ümid edirlər: sadə döyüş vəziyyəti. Burada da əsas işi kozır hesab etdiyi kartdan yapışan iradə görür. Yəhudi miflərinə rəsmi hücum “heç nədən yarandı və heçliyə qayıtmalıdır” müddəasına istinad etməlidir, ona görə ki, doğru və həqiqi olan təzahür etməz, heç məhv də ola bilməz. Əgər köhnə ifadəyə bağlılıqdan qurtarmaq üçün istəsək ki, (onu ki, bəyənmirəm) onu tanıdığımız həyat iradəsi kimi adlandıraq, bunun əksinin (nirvana) – həyat iradəsinin ziddinə yönəlmənin necə baş verməyindən xəbərimiz olmayacaq, (belə ki, şüurumuz onu bu dönüşə qədər izləyə bilir) əgər bu xəbərimiz olmayan x-i, yaxud y-i allahın yerinə işlədib, qısaca, desək ki, allah bizim dünya olmadığımız vaxt təsəvvür etdiyimizdir, onda bu vasitə ilə sözün ilkin mənasını deyil, özünü xilas etmiş olarıq və allahı dünyadan, hətta sonuncunun inkarı qədər ayırarıq. Teizmə gəldikdə isə Almaniyada alimlər arasında onun mənasını işin tamamlanmış həddində nəzərdən keçirsələr də, sözdən ayrılmaq istəmirlər və bu güclə hakimiyyətdən ayrılan karolların tituldan ayrıla bilməməsinə bənzəyir, belə ki, hələ də Avstriya imperatoru özünü Yerusəlim karolu hesab edir, ingilis karolu özünü fransız karolunun titulu ilə çağırır. Əgər din ən rəzil fikirlərin pərdələnməsinə xidmət edirsə, bu ona qədər də baş verən gündəlik hadisələrdəndir ki, heç kimi təəccübləndirə bilməz; lakin bunun fəlsəfə ilə, heç vaxt, heç yerdə həqiqətdən başqa heç nə axtarmayan müqəddəs göy qızı ilə baş verməsi, – bu bizim dövrün qismətinə düşüb. Allah, azadlıq və ölümsüzlük metafizikanın əsas məqsədinin böyük hissəsi hesab olunur, lakin birinci iki sonrakıları mümkünsüz edir. Belə də demək olar: birinci, antoloji, yəni essentia var, existentia yoxdur, ikinci, existentia var, essentia yoxdur kimi sübut olunmalıdır. Geniş yayılan saxta doktrina həqiqətin yolunu hasarlayıb özünü iyrənc bir məxluq kimi aparır, istər o, min nəsillərin səlahiyyətini qazana , istər insan irqinin əxlaqi tərbiyəsi işində ölçüyəgəlməz fayda gətirə, – mən ona aman verməyə, yaxud öz nifrət və ikrahımı dəf etməyə səbəb görmürəm. Biz həqiqətə çatmaq istəyirik və peşman (remorse) olmadan yalanın viviseksiyasına da əl atmalıyıq.
Teizm növbəti ehtimallardan birini qəbul etməlidir: 1. Allah dünyanı heç nədən yaratdı; bu bütünlüklə səhih həqiqətə ziddir, belə ki, heç nədən heç nə yaranmaz. 2. O dünyanı özündən yaratdı; sonra, ya özü panteizmdə qaldı, ya da öz hissəsindən yaratdığında, hansı ki, ondan ayrılıb: emanasiya. 3. Tutaq ki, tanrı tapılmış materiyanı müəyyən formada emal edib, onda özü kimi bu sonuncu da əbədidir, belə olan təqdirdə o, sadəcə???
Kütlə hər zaman ancaq inanmağa qadir olacaq, başa düşə bilməyəcək. Inamın asanı, çətini yoxur, ikisi də eynidir. Buna görə də ona inam obyekti olaraq məntiq və həqiqət verin, sonuncunu təbiət haqqında yalan və ləyaqətsiz təsəvvür yaradaraq zahiri saxtalıq səviyyəsinə qədər alçaldan təlimlər verməyin, guya ki, bəşər övladı və dünya xoşbəxt olmaq üçün mövcuddur və s. Əxlaq hər hansı ehkamda özünə istinad nöqtəsi tapmalıdır, hələlik gerçək ehkamı tanımamaq səbəbindəndir ki, hansısa mifikə, alleqorikə, etibarsıza, yalnış ehtimal edilənə istinad olunur. Çox yaxşı, lakin, əxlaqın həqiqətənmi ehkama ehtiyacı var? Bunu onun özündə təsəvvür etmək düzgün olmazdımı, axı o da həqiqidir, məgər icbari vəzifələri ədalətə və polisə həvalə etmək doğru olmazdımı, üstəlik onlarda şərəf, başqalarının fikirinə diqqət də var? Əgər mifik ehkam lazımdırsa, o zaman bütün başqalarından yuxarıda metempsixozların ehkamı dayanır. Yalançı filosoflar deyəndə mən o kəsləri nəzərdə tuturam ki, həqiqətin axtarılması bəhanəsilə qədim qərbin səhvləri üzərində səylə çalışırlar. Vaxt gələcək, metafizikada fərz etdikləri allah-yaradana astronomiyanın episikli kimi baxacaqlar. İnanmaqdan ötrü filosof olmaq lazım deyil. Ancaq hökümət kahinlərin çətinliklə ayağa qaxmalarına imkan yaratdı, yoxsa hələ də bir-birinin saçını yolurdular. Bu məni ürəkdən sevindirir. Bəşəriyyət irəliyə – həqiqətə cəhd edir; qayışlar qırılır, onları birləşdirmək isə müvəqqəti kömək edir. Yoxsa bəşəriyyətin tərəqqisi hər vasitə ilə gerimi dönməlidir? Təvəzökarlıqla təşəkkür edirəm! Bəziləri istəyərdilər ki, almanları əvvələ çəksinlər, o yerə ki, onları orda Böyük Fridrix və P. İosif tapmışdı. Simasız allah – bu contradictio in adjecto deməkdir, əksi isə fərddir. Teizm öz mənasına görə tamamilə düzgün həndəsi konstruksiyada kürənin mərkəzinin ondan kənara düşməsini sübut etməyə bənzəyir. Bütün predikatlar privativum – özəlliyinə görə, ateizm və s. kimi özlərini elə aparırlar ki, buna məntiqdə sonsuz mühakimələr deyilir, nəticədə isə müsbət tərkibdən və s. məhrum olub heç nə danışa bilmirlər. Dünyanı hansısa şəxsin yaratmasına, əlbəttə, inanmaq mümkündür, lakin bu barədə düşünmək olmaz. Birincini bizə təcrübə öyrədib. [1] 1. Hansısa varlıq dünyanı şəxsən yaradıb – buna, təcrübəyə görə, əlbəttə, inanmaq olar, lakin təsəvvürə gətirmək mümkün deyil. Əgər biz yaradanın iblis olduğunu düşünsəydik, bu zaman onun yaratdıqlarını haqlı olaraq özünə göstərib qışqırardıq: “Sən nə cürətlə dünyaya bu qədər ağrı və kədər gətirmək üçün Heç nəyin müqəddəs sakitliyini pozmusan!” Kim ki, həqiqəti sevir, təkdə də, cəmdə də tanrılara nifrət edir. Nə vaxt ki, həqiqət arxamdadır, onda paxıllıq etmirəm ki, mənim düşmənlərimin tərəfində öz Əhdi Ətiq və Əhdi Cədidilə birlikdə kilsə mövcuddur. O vaxtdan ki, ultima ratiotheologorum, tonqal artıq işə yaramır, yalan və aldatmağın nazı ilə ancaq qorxaq oynayacaq. Həqiqi mahiyyətin əzəliliyini, keçici olmadığını, hansı ki, var və olmalıdır, tanımamaq, onu heç nə (əslində, onun varlığından əla yaradılmış) xammalına qədər aşağılamaq, əsl küfrdür. Əgər siz desəniz ki, dünyanın daxili mahiyyəti allahdır, o zaman siz özündə şeyi obyektiv nəyəsə (mümkün olmayan) çevirirsiniz, bu isə yalandır; çünki ancaq subyekt nəyisə vasitəsiz və s. təqdim edə bilər; bəlkə də bu səbəbdən vasitəsiz dərketmə bütün vasitəlilərin izahı üçün əsas rolunu oynayır: iradə belədir. Zehni fəaliyyətin tərəqqisi dini, onun mahiyyətinə – obrazlılığına qədər sıxışdırıb mücərrəd-ləşdirir, lakin zehni fəaliyyət müəyyən dərəcə ümumiləşən kimi o da tamamilə süqut etməyə məruz qalır. Əgər intellektual dəyərlərin yüksəkliyini düzgün müəyyən etmək o həddə qədər mümkün olsa ki, mövcud insan varlğın problemini assimilyasiya etsin və onunla kamala yetişsin, onda avropalılarla müqayisədə hindlilər və qədim misirlilərin nə qədər yüksəkdə olmasının fərqini görərik! Yadıma düşdüyü qədər, hind yazılarında, əsas etibarı ilə, müqəddəs kişilərdən – günahkar dindarlar və hindli dərvişlərdən söhbət gedir, xristianlıqda müqəddəs ruhlar daha çox qadınlardır, o cümlədən, Hüyon, Beata Şturmin, Klettenberq, Burinyon və s. Bu onu göstərir ki, Hindistanda qadın cinsinə, həqiqətən, böyük etinasızlıq var, hamsını tabe olmağa vadar edir, onlarla hesablaşmırlar və s. [1] 1. [Sonralar:] Həyat iradəsinin inkarı qadınlarda Suttee kimi çıxış edir. Buddistlərin müqəddəs kitablarında insan nəslinin tədricən piləşməsi haqqında nəql olunur, xüsusilə, cismani pisləşməni əxlaqi çatışmazlıqların, yaxud xarici fəlakətlərin təsiri kimi təsvir etməyə çalışırlar, ona görə də Çində vəbaya, qıtlığa və s. imperatorun mənəvi günahlarının nəticəsi kimi baxılır. Bütün bunların əsasında o düşüncə dayanır ki, təbiət həyat iradəsinin obyektləşməsini əks etdirir və iradənin əxlaqi xüsusiyyətilə öz uyğunluğunu ortaya çıxarır. Mən bu barədə “Dünya iradə və təsəvvür kimi” kitabımda demişəm: “İradə nədirsə, onun dünyası da həmindir”. Demək olar ki, bütün qədim xalqlar heyvanı Allahın adına olmadan heç vaxt kəsmirdilər, amma özləri yeyirdilər. Bu ona bənzəyir ki, mənim vaxtımda Rimdə küçələrdə, meydanlarda, evlərin pillələrində Madonnanın, yaxud hansısa müqəddəsin şərəfinə çıraq yandırmaq olmazdı, halbuki onların şəkillərini həmin yerlərdən asmışdılar. Əgər qədim dünya bizim gözümüzdə belə məsumdursa, deməli o, xristianlığı tanımırmış. İndiki və qədim vaxt arasındakı ziddiyyət, ola bilsin, başqa heç nəyə görə belə təsirli səslənmir, o mənada ki, bizdə çoxları, Allahı heç vaxt xatırlamasalar da, ölümqabağı onu yada salırlar, həm də ölüm yaxınlaşdıqca hər kəs öz fikirlərini, əgər mümkünsə, müstəsna olaraq, Allaha xitab edir. Qədi-milər isə, əksinə, ya ölüyə, ya da ölüm ayağında olan insana ünvanlayırdılar, allahla işləri olmurdu: elə bil, o, ətrafdan uzaqlaşmışdı. Bax, Sofokl: “Ayaks” səh. 584 və Vergili: “Eneidu” XI, səh. 51. Diqqətə layiqdir ki, tövratın ölümsüzlük haqqında, yəni bir insan üçün təhdid və vəd, cəza və mükafatın tez-tez onun nəslinə keçdiyi vurğulanan təlimlərində ailə siyahıları və şəcərələr də çox dəqiq və hərtərəfli, diqqətlə siyahıya alınmışdır. Belə ki, insanı başqa xalqlarla deyil, öz nəslinə daha çox uyğun gəldiyinə görə fərdi nəsli ilə eyniləşdiriblər. Ona təəssüf etmək lazımdır ki, Əhdi Cədidin açıqsözlü yazarları arasında nə dildə, nə də üslubda vəhyi açıqlayan olmayıb. Xristian asketizminin öz aydınlığı, fərqliliyi və vasitəsiz motivi yoxdur, onda Məsihin təqlidindən savayı özgə səbəb yoxdur; halbuki Məsih həqiqi mənada tamamilə zahid olmayıb; (baxmayaraq ki, o, könüllü yoxsulluğu məsləhət görürdü, Matf. 10, 9); bundan əlavə, kim olur- olsun, başqasını sadəcə təqlid etmək vasitəsizlik deyil, vasitəsiz səbəb özündə şeydir ki, işin məna və məqsədini izah edir. Protestant kilsələrində nəzərə çarpan predmet kafedradır, katoliklərdə səcdəgah. Bu o faktı simvolizə edir ki, protestantizm hər şeydən əvvəl dərk etməyi nəzərdə tutur, katolisizim imanı. Özlüyündə ortimizmi daşıyan humanizm birinci qədər də yalan, birtərfli və zahiridir. Bu səbəbdən qırx il əvvəl onun ağalığına qarşı zərif alman ədəbiyyatında, hansı ki, Höte və Şillerin əsərlərində üstünlük təşkil edir, öz pessimist ruhu ilə xristianlığa istinad edən romantizm cərəyanı öz işinə başladı. İndiki zamanda humanizmin əleyhinə, hansı ki, təsiri nəhayətdə materializmə gətirmək qorxusu yaradır, hərəkətə keçən ortodoksal və mömin partiyalar pessimist səmtdən möhkəm yapışırlar ki, ilkin günaha və dünyanın Xilaskarına istinad edə bilsinlər, məhz bu səbəbdən də, bütün xristian mifalogiyasını qəbul etməyə və həqiqi sensu propria kimi müdafiə etməyə məcbur qalırlar, indiki vaxtda isə buna müvəffəq olmaq çətin məsələdir. Əksinə, onlar, bilməlidirlər ki, ilkin günah anlayışı, yaxud insan nəslinin korlanması, eləcə də, dünyanın bədbəxtliklərindən, günah və ölümdən azadolma ümidi, əsla, xristianlığa xas ola bilməz, heç onun özünəməxsus mifologiyasının da tərkibində ola bilməz, halbuki o mümkün qədər geniş sferada yayımlanır, lakin qədim və əksəriyyət insanın ibadət etdiyi Asiya dinlərində daha yaxşı və aydın şəkildə, həm də tamamilə başqa formada qəbul edilir, əlbəttə, Nazareyanin gələnə qədər. Bu qədər dolaşıq, ədəbaz, hətta düyünlənmiş xristian mifologiyasında İsusun günahı yüngülləşdirən fərqli ölümü, bərəkətin əvvəlcədən təyini, etiqada bəraət və s. olduqca iki müxtəlifnövlü valideynin uşaqları kimidir; məhz indiki yəhudu monoteizminin hissi həqiqətlər münaqişəsindən əmələ gəlib, həm də mahiyyətcə onun ziddinədir. Yeni Cədiddə əxlaqi dəyərlər arasındakı ziddiyyəti on-on beş səhifənin tərifəlayiqlər, qalanının eşidilməmiş əcaibliklərlə doldurulması təşkil edir, hansı ki, cürbəcür uydurmalarla metafizikanı dərk etmiş istənilən insanın əksinə yönəlib. Mövzunu mənim fəlsəfəm həmişə yaşanan duyğu ilə aydınlaşdırıb və ifadə edib; bundan çoxları məmnundur. Mayster Ekhart [1] cisimlərin son dərəcə dərin və düzgün dərk olunmasına nail oldu. Lakin onun fikirləri başqaları tərəfindən o qədər korlandı ki, dərk olunması xristian mifologiyasını zəhlətökən ideyaya çevirdi; sonuncunu öz şəxsi inamı ilə barışdırmaq, azından onun dilində danışmaqdan ötrü o, həm Allahla [2], üçüzlü Troisalarla, Müqəddəs Qızla döyüşür, həm də onları alleqorik qəbul edir; nəticədə başa düşülməsi çətin olur, hərdən də daxili ziddiyyətli ifadələr üzə çıxır. O, bununla əlaqədar çox yazsa da, özünü də qane edə bilməyib, aydın, qısa ifadələr işlətməyib, buna görə də, ardıcıl təkrarlarla həmişə əvvələ qayıdıb. 1. “Protestantische Monatsschrift” jurnalının 1858-ci ilin aprel sayında Steffensenin M. Ekhart haqqında bir yaxşı məqaləsi çap olunub. M. Ekhart 1307-ci ildə Erfurtedə çiçəklənib, o, özünə istinad edərək sitatlar gətirən Taulerdən böyükdür. Pfeyferdə dərc olunanların 1/3 hissəsini Taulerin köhnə nəşrləri təşkil edir, amma sonrakı nəşrlər mətnin sonuna əlavə etdiklərindən yan keçib. Steffensen Ekhartın ən yaxşı xütbələri kimi 56 və 87-cini nişan verir. O, təxminən beş səhifədə onun nümunəvi baxışlarından ən yaxşı yerləri misal gətirir, amma mətnin əsas hissənini bir xütbədən götürdükləri təşkil edir. 2. Bu döyüşdə onun allahı hər an öz əlinin altında şəxsi məninə çevrilir. O bu biabırçılığa uzaqdan başladığı üçün tamamlanma gülməli alınır. Məsələn, 465-ci səhifədə günahlardan tövbə edən qadın öz keşişinin yanına gedib ona deyir: – Ata, mənimlə fəxr edin, mən Allah olmuşam. Budda, Ekkard və mən mühüm xassələrlə eyni şeyi öyrədirik, lakin Ekkard bunu öz xristian mifalogiyasının buxovuna çevirir. Buddizmdə də həmin fikirlərdir, həm də kifayət qədər təhrif olunmamış şəkildə; buna görə də onlar dinin ola biləcəyi qədər sadə və aydındır. Məndə isə tam aydındır. Əgər hadisələrin məğzinə nəzər salsaq, aydın olacaq ki, Mayster Ekhart və Şakyamuni eyni şeyi öyrədiblər, fərq ondadır ki, birinci cürət etmədiyi üçün fikrini o biri kimi birbaşa söyləyə bilməyib və məcbur olub ki, düşüncələrini xristian dilinə və mifinə tərcümə etsin; buna görə də o özü böyük çətinlik və uyğunsuzluqla, oxucular isə anlaşılmazlıqla üz-üzə qalıblar: gah düşünmədi-yini danışıb, gah da düşündüyünü söyləməyib. Bu məsələ pfeyfer nəşriyatının başçısına göndərilmiş bir kodeksdə öz əksini belə tapır: “Bir adam Mayster Ekharta onun xütbələrinin heç kim tərəfindən başa düşülmədiyini söyləmişdir”. Əgər siz həvəsinizi coşduran, heyranlığınıza səbəb olan sözdən başqa heç nə istəmirsinizsə, bu məqsədlə Allah kəlməsindən digər sözlər kimi istifadə edə bilərsiniz. Fəlsəfə professorunun fəlsəfə ilə yaşayan bir insan üçün ateizm ittihamından daha ləyəqətsiz hansı sözü ola bilər? Mənim əleyhimə bu kimi günahlandırma artıq üç fəlsəfə professoru tərəfindən irəli sürülüb. Bu cənablar o zaman yaxşı iş tutmuş olardılar ki, ateizm haqqındakı çağırışlarla öz qızğınlıqlarını ölçəydilər və düşünəydilər ki, doğrudan da, teizm məhz səmimiyyətdir, yenə də səmimiyyətdir, dünyada başqa heç nədə olmayan səmimiyyətdir, elə buna görə də, onlarla qızğın mübahisəyə cəlb olunmamaq üçün hər yerdə səmimiyyətə bərabər tutulan mərifəti yaddan çıxarmırıq. Din 1900 il zəkanı buruntaqda saxlayıb. Fəlsəfə professorlarının məqsədi onunla tamamlanır ki, avropa mifologiyasını qaçaqçılıq yolu ilə fəlsəfəyə daşısınlar. Həqiqətin və marifçiliyin muzdlu qatilləri var, nə qədər gizlənsələr də, maskalansalar da, onları tanıyırlar. Xristianlıqdan başqa heç yerdə belə bir məcburiyyət yoxdur ki, ləpəni qabıqdan ayırmaq lazım gəlsin; məhz ləpəni sevdiyim üçündür ki, hərdən qabığı sındırıram. Tərcümə etdi: Göyərçin KƏRİMİ
