Foto 14 may 1993-cü ildə Yaşamda Azərbaycanın ilk yaradılan XTT-dan birində Hərbi Andiçmə günü çəkilib. Nurcahan Hüseynovanı və Zaur İbrahimovu rəhmətlə anırıq. Məqamları ucadır. Allah Zaur Ustaca can sağlığı versin:
1992-ci ildə istefa verməyinin səbəbini belə izah edib:
“- Bu torpaqları ermənilərə verəcəklər… istəmirəm ki, adım tarixdə qara hərflərlə yazılsın!… Dəvənin ovşarını (ipini) eşşəyin quyruğuna bağlayırlar! Məni Rəhim kimi savadsızın tabeçiliyinə veriblər, o da mənim əməliyyat planımda düzəliş edir”.
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Müdafiə Naziri- əslən Qubadlı rayonundan olan Valeh Bərşadlıya Allah Rəhmət eləsin. Amin.
1964-cü ildə Sovet kəşfiyyatı tərəfindən Bakıda arxeoloji qazıntılar aparıldı. Qazıntılar zamanı Qız qalasının yanında Hz. isa Məsihin 12 həvvarisindən biri olan Apostol Varfolomeyin məzarı tapıldı.
Müqəddas Varfolomey 24 avqust 71- ci ildə atəşpərəstlər şəhəri olan Bakıda xristian dinini yaydığına görə çarmıxa çəkildi. Onu çarmıxa çəkildiyi yerdə dəfn etdilər.
Dəfn olunduğu yerdə Alban kilisəsi tikildi. Daha sonra isə Müqəddəs Varfolomey kilsəsi ucaldıldı. SSRİ zamanı Bakıya gizli yollarla buranı ziyarət etmək üçün Fransadan, irandan, Türkiyədən, Britaniyadan insanlar gəlirdi.
Tapılan məzarın eni yarım metr, uzunluğu isə 2 metr idi. 1892-ci ildə həvarinin șəhid olduğu ərazidə (Qız qalası yaxınlığında) “Həvari Varfolomey” Kilsəsi inșa etdirildi.(9-cu şəkil) 1936-cr ilə qədər fəaliyyətini davam etdirən kilsə, daha sonra dinlə mübarizə kompaniyası çərçivəsində söküldü.Hal hazırda kilsənin qalıqları müqəddəs abidə olaraq dövlət tərəfindən qorunur.
Hər il 24 iyun səhər saatlarında burada xüsusi dua mərasimi icra edilir. (Keçirilən ayinlərdən şəkillər yerləşdirəcəm rəylərə)
Məzarın üstündə Alban dilində “Rəbbə sadiq Varfolomey” yazılırdı. Məzarı qutuya qoyub Moskvaya apardılar. Həmin kilisəni isə dağıtdılar.
Varfolomeyin məzarı olduğu kilisə dinlərlə mübarizə adı altında sökülmüşdür. Həmçinin Qız qalasının altından albanlara məxsus əlyazmalar, isa Məsihə aid olan əşyalar və qədim incil kitabi tapılib Sovet Rusiyası tərəfindən yox edilmişdir.
Üç qətlin izi ilə (Məqalə arxiv materalları və təkzibolunmaz tarixi faktlara əsaslanır) Qədim-qaim Qəbələdə dünyaya göz açan, amma ziya nuru ilə bütöv xalqa cığırdaşlıq etməyə müvəffəq olan üç aydınının həyat yoluna nəzər salanda diqqəti cəlb edən ilk nüans onların qətlini sifariş verən, yerinə yetirən qüvvələrin bir məkrin çirkin amalı olduğu açıqça sezilir. Haqqında araşdırma apardığımız hər üç simanı həyatda olduqları zaman fərqlidir. Yəni bu insanlar bir-birinin müasiri olmamış, zira onların ölüm səbəbləri kimi həyata baxışları da üst-üstə düşərək bütün zamanlar üçün müasir dünya görüşünə malik olmuşlar. Qədim və zəngin tarixi keçmişi olan Qəbələdə 1806-cı 14 iyulunda Qurban bayramı günü sonuncu Qəbələ sultanı Nəsrulla sultanın ailəsində bir uşaq dünyaya göz açır. Uşağın adını elə Qurban bayramının şərəfinə İsmayıl qoyurlar. Kiçik yaşlarında ailədə onu Qurban deyə çağırırdılar. İsmayıl bəy ilk təhsilini doğma Qəbələdə alır. Daha sonra o, Rusiyada hərbi təhsilini başa vurub, ordu sıralarında xidmət edir. Xüsusi istedadı ilə seçilən İsmayıl bəy Qutqaşınlı siravi əsgərdən general-mayor rütbəsinə qədər yüksəlir. O, Müqəddəs Georgi ordeninə layiq görülmüş ilk azərbaycanlıdır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, İsmayıl bəy general-mayor rütbəsini hərb meydanlarında qazanmış ilk azərbaycanlı kimi də tarixə düşmüşdür. İsmayıl bəy Qurtqaşınlı ordudan tərxis olunduqdan sonra bəy komissiyasında fəaliyyət göstərir, eyni zamanda Şamaxıda müəllimlik edir. O, ərəb, fars, rus, fransız dillərini mükəmməl bilirdi. 1835-ci ildə Varşavada çap olunan Rəşid bəy və Səadət xanım əsəri ilə İsmayıl bəy ədəbiyyatımızda bədii nəsrə yeni ruh gətirir. Eyni zamanda onun ömrünün son illərində yazdığı “Səfərnamə” əsəri publisistikamızın ilk nümunəsi hesab olunur. İnanclı ziyalı olan İsmayıl bəy iki dəfə Məkkə ziyarətində olmuş və məhz o bu ziyarətinin təəssüratları əsasında oçerk ruhunda adı çəkilən əsərini yazmışdır. İsmayıl bəyin maarifpərvərliyi, xalq sevgisi, türkçülüyə bağlılığı diqqət çəkməyə bilməzdi. Bu diqqət həm dostlar həm də düşmənlər tərəfindən idi. Beləki 1854-ci ildə Osmanlı ordu komandanı Mustafa Zərif Paşa İsmayıl bəyə məktub ünvanlayaraq Azərbaycanda və Dağıstanda xalqı üsyana qaldırmaq yönümündə iş aparmağa çağırırdı. Nəzərə də alsaq ki, həmin dövr xalq üsyanlarının baş verdiyi həssas zaman kəsiyi idi. Cənubi Qafqazda çar Rusiyasının müstəmləkəçilik əleyhinə Car-Baləkəndə 1830, Lənkəranda 1831, Qubada 1837, Şəkidə 1838, Zaqatalada 1848- ci illərdə üsyanlar yatırılsa da Şimali Qafqaz və Dağıstanda mürüdizm hərəkatı sözün əsl mənasında Rus imperiyasını ciddi narahat edirdi. Romanovlar xanədanı Qafqazdakı müstəmləkə əleyhinə xalq çıxışlarının kordinasiya olunaraq mütəşəkkil forma almasından çox qorxurdu. Belə bir şəraitdə Rusiyanın ermənilərin timsalında Cənubi Qafqazda özlərinə dayaq seçdikləri erməni fitnəkarlığı işə yarayırdı. Etraf etmək yerinə düşərdi ki, çar I Nikolay sələfi l Pyotrın vəsiyyətlərini yaxşı əxz edərək 1828-ci il 10 fevral bədnam Türkmənçay müqaviləsindən sonra regonda fitnə-fəsadın, türkə düşmən münasibətin ən qəddar üsul və vasitələrini etiva edən erməni məkrindən öz siyasəti naminə məharətlə istifadə etməyi bacarırdı. Etnopsxologiyasında xəyanət, sadist barbarlıq olan erməni vəhşiliyi rus imperalizminin Cənubi Qafqazdakı siyasətini həyata keçirməyə vasitə idi. İsmayıl bəyə ünvanlanan məktubun erməni Loris-Məlikovun əlinə keçməsi isə şərəfsizliklə rütbə və mənsəb yüksəlişini məqbul bilən erməni simasızlığına göydən düşmə fürsət olur. Mİxayıl Loris-Məlikov 2.XI. 1824-ci ildə Tiflisdə doğulmuş qatı antitürk erməni cəlladı idi. Nəzərə alsaq ki, 1853-1856-cı illərdə Fransa və İngiltərənin bir koalisiyada Osmanlı dövlətinin Rusiyaya qarşı apardığı Kırım müharibəsinin qızğın vaxtı idi. Rusiya bu müharibədə labüd məğlubiyyətlə üz-üzə olduğunu dərk edir, müstəmləkə ucqarlarında xalq çıxışlarından çox ehtiyatlanırdı. Məhz bu səbəbdən Məlikova İsmayıl bəyin nəyin bahasına olursa olsun qətlə yetirmək tapşırığı verilir. 30 yaşlı Məlikov artıq kürd və ermənilərdən ibarət qaniçən cəza dəstəsi toplamağa müvəffəq olmuş, türklərə qarşı xüsusi qəddarlığı ilə ad çıxarmışdı. Uzun müddət İsmayıl bəyin qətlini planlaşdıran Loris-Məlikov 14 avqust 1861-ci ildə Şamaxıdan həyat yoldaşı Tuti Bikə xanımla Qəbələyə gedərkən Ağdaş karvansarasında nahar edən Azərbaycan xalqının böyük oğlunu zəhərləməklə qətlə yetirməyə nail olur. Yeməyinə mərgümüş qatılan İsmayıl bəy xanımı ilə elə karvansarada vəfat edir. Erməni terrorunun qurbanı olan İsmayıl bəy və onun xanımı Tuti Bikə Qəbələnin Soltanbaba qəbirstanlığında dəfn olunur. Erməni terroru ölmündən sonra da XX yüzilliyin 30-cı illərində İsmayıl bəy Qutqaşınlının əlyazmalarını məhv etməyi də bacarır. Miskin təxəllüsü ilə yazanılan şeirləri, Tuti adlı iri həcmli əsəri məhv edilmə səbəbindən təəssüf ki, günümüzə çatmamışdır. Erməni şərəfsizliyinin simvolu bu “xidməti” müqabilində rütbə almış, hətta 6 avqust 1880-ci ildə çar II Aleksandrın təsis etdiyi Rusiya Daxili İşlər nazirliyinin ilk naziri olmuşdur. Ancaq bu məqamda tarixin ironiyası öz gərdişini göstərməkdən yan keçməmişdir. Çarın qorunmasına cavabdeh olan nazir Məlikov işinin öhdəsindən gəlməyi bacarmamışdır.1 mart 1881- ci ildə xalqçılar cərəyanından olan Rısakov çarı qətlə yetirmişdir. Bu məqamda isteza doğuran bir fakt maraq doğurmaya bilmir. Quldurluq, qaniçənlik, türkə patoloji nifrət, mənsəbə çatmaq üçün makyavelli prinsipinə can-başla qulluq edən Mixayıl loris-Məlikov sərsəm xülyası ilə Rusiya çarı olmaq sevdasına düşməsi əslində təəccüblü də deyil. Beləki mövcud versiyalardan biri çar ll Aleksandırın qətlinə erməni nazirin şərait yaratması da var. Zatında insanlıqla bir araya sığmayan alçaqlıqlığı özündə etiva edən erməni xisləti onu bəsləyənləri, vasitə kimi istifadə edənləri məqamı çatanda haqqını verəcək qəbildə olduğunu unudurlar. Elə həmin ilin 4 mayında bu şərəfsiz erməni nəyin ki, tutduğu postda qalmağı, saray çevrəsində itirdiyi etimadına görə Rusiyada yaşamağının mümkünsüz olduğuna Fransaya qaçır və öz ləyaqətsiz ömrünü Nitsada başa vurur. Qəbələ torpağının digər yetirməsi olan İbrahim bəy Musabəyov 1880-ci ildə doğulub. O, da İsmayıl bəy Qutqaşınlı kimi ilk təhsilini Qəbələdə alıb. 1898-1902-ci illərdə təhsil aldığı Qori seminariyasını bitirib, Şəkidə müəllimlik fəaliyyəti göstərmişdir. Daha sonra o bir müddət Dərbənddə və Bakıda pedaqoq kimi çalışıb. Dövrü mətbuatda aktuallığı ilə seçilən çıxışları olub. İbrahim bəy həmyerlisi İsmayıl bəy kimi Azərbaycan ədəbi mühütündə cığrdaş olmaq, ilkə imza atmaq missiyasını bacarmışdır. Onun “Neft Milyonları Səltənətində” əsəri bədii nəsrimizin yeni ruhlu şedevrıdır. Məhs bu əsərə yazılmış ssenari əsasında bütün türk və müsəlman dünyasında 1916-cı ildə Bakıda ilk film çəkilmişdir. İbrahim bəyin fonemenal yaradıcılığı 20-ci illərdə hadisə hesab olunurdu. 1932-ci ildə yeni təsis olunmuş “Əmək Qəhrəmanı” fəxri adını alması da təbii ki, təsadüfi deyildi. Məşum 30-cı illər represiyası xalqın İbrahim bəy Musabəyov kimi düşünən zəkasından yan ötə bilməzdi. Qiriqoryanların, Yegizaryanların fətvası ilə Musabəyov bir neçə dəqiqəlik məhkəmə-tamaşanın hökmünə rəğmən sürgünə göndərilir. Qəbələnin yetirməsi Azərbaycan xalqının böyük oğlu, görkəmli nasir, istedadlı publisisit, dəyərli maarif xadimi “qırmızı donlu” erməni şərəfsizliyinin əli ilə 14 sentyabr 1942–ci ildə Karaqandada həlak olur. Eyni məkrdən sifariş alan eyni xislətli niyyəti həyata keçirməyin məkanı zamanı fərqli olsa təməlində bir prinsip durur. Türkə qənim kəsilmək, onun düşünən zəkalarını fiziki olaraq yox etmək. 1975-ci ilin yanvarın 2-də Qəbələnin füsunkar gözəlliklərinin qoynunda, Vəndam kəndində dünyaya göz açan Polad Həşimov müstəqillik dövrümüzdə, məhz erməni işğalçıları ilə açıq müharibədə yetişən generallarımızdan idi. Peşəkar hərbiçi kimi məhz o döyüş səngərlərində mətinlik yolu keçmişdi. 2016-cı ildə Böyük Qələbəmizin müjdəsindən xəbər verən aprel döyüşlərində Polad Həşimov yaralanmış, ancaq buna baxmayaraq qarşıya qoyulan döyüş tapşırığını layaqətlə yerinə yetirmişdir. O, 25 iyul 2019-cı ildə general-mayor hərbi rütbəsinə layiq görülmüşdür. 2020-ci ilin iyul ayında Ermənistanın intensiv hərbi əməliyyatlarının qarşısının alınmasında xüsusi igidlik göstərmiş, sərəncamında olan heyətlə düşmənin xeyli canlı qüvvəsi və texnikasını məhv etmişdir. İyul ayının 14- də general Polad Həşimov Tovuz döyüşləri zamanı cəbhədə qəhrəmancasına həlak olmuşdur. O, döyüş meydanında həlak olan yeganə generalımızdır. Ölkə prezidentinin müvafiq sərəncamı ilə general-mayor Polad Həşimov ölmündən sonra 9 dekabr 2020-ci ildə Milli Qəhrəman adına layiq görülmüşdür. İsmayıl bəy Qutqaşınlı, İbrahim bəy Musabəyov, Polad Həşimov Qəbələdə doğulub bütün Azərbaycana parlayan simalardır. Bu qətlləri törədən erməni şərəfsizliyi öz çirkin əlləri ilə günəş parlaqlığını qara ləkəyə çevirməyə cəhd edərək hər üç layıqli vətən övladlarını fiziki məhv etməyə nail olsalar da onların işıqlı əməllərinə kölgə tutmağı bacarmadılar. İsmayıl bəy də İbrahim bəy də Polad bəy də ilklərə atdıqları imzaları ilə, o ilklərin təməli üzərində ucalan tərəqqi və qalibiyyətimizdə yaşayır.
Cəmi 7 ay ömür yaşamış Araz-Türk Cumhuriyyəti haqda məlumatlar və mənbələr çox azdır. Naxçıvanın da daxil olduğu və bir müddətlik paytaxtı elan edildiyi bu Cümhuriyyətin yaranma günü haqda müxtəlif fikirlər səslənir. Lakin, əksər tarixçilərə görə o, 3 noyabr 1918-ci ildə yaranlb.
Bu cumhuriyyətin yaranma səbəbinə nəzər salaq: Zaqafqaziya Federasiya dağıldıqdan sonra müstəqil dövlətə çevrilən Azərbaycan və Ermənistan, keçmiş Rusiya imperiyasının İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarının cənub əraziləri uğrunda mübarizəyə başladı. Bu ərazilər əslində Azərbaycanın ərazisi sayılan Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və Zəngəzur uyezdləri idi. O zaman erməni silahlı dəstələri Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və Zəngəzur mahallarının bir hissəsində nəzarəti ələ keçirmişdi.
Osmanlı qoşunlarının müdaxiləsindən sonra erməni silahlı dəstələri Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzdən çıxarıldı və burada vəziyyət sakitləşdi. Zəngəzurdan isə onları qovmaq mümkün olmamışdı. Burada Andranikin dəstələri dinc sakinlərə qarşı amansızlığını davam etdirirdi. O zaman birinci dünya müharibəsində məğlub olan Osmanlı dövləti Mudros atəşkəs müqaviləsini imzalamağa məcbur olmuşdu. Müqavilənin şərtlərinə görə, onlar Cənubi Qafqazdan çəkilməli oldu. Bununla da Naxçıvan bölgəsindəki əhali türklərin müdafiəsindən məhrum oldu.
Azərbaycan Cümhuriyyəti isə bir yandan problemlərin çoxluğundan, bir yandan da Zəngəzurun Andranikin nəzarətində olması səbəbindən Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz əhalisinə istədiyi həcmdə yardım göstərə bilmirdi. Naxçıvana yol Zəngəzurdan keçirdi. Çıxış yolu kimi, həmin ərazidə müvəqqəti olaraq müstəqil bir respublikanın yaradılması qərara alındı. Araz Türk Cümhuriyyətinin ərazisi İrəvan quberniyasının üç uyezdindən – Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və Sürməli – ibarət idi və 8700 kv kilometrə yaxın ərazini əhatə edirdi. Sənədlərdə paytaxtın İqdır olduğu göstərilsə də, hökumət daha çox Qəmərlidə (indi Ermənistanda Artaşat şəhəri) fəaliyyət göstərmişdi. Bu şəhər ermənilərin əlinə keçəndən sonra isə hökumət Naxçıvana köçmüşdür.
Naxçıvan bir müddət bu Cumhuriyyətin paytaxtı olub. Cümhuriyyət hökumətinə Əmir bəy Əkbərzadə başçılıq edirdi. Hərbi nazir İbrahim bəy Cahangiroğlu, xarici işlər naziri Həsənağa Şəfizadə, inzibati nazir Bağır bəy Rzayev, maliyyə naziri Qənbəralı bəy Bənənyarlı, ədliyyə naziri – Məmməd Bəyzadə idi. Onlardan əlavə, hökumətə şeyxülislam Mirzəhüseyn Mirzəhəsənzadə və müfti Xoca Ekit Əfəndi daxil idilər.
Araz-Türk Cümhuriyyəti effektli fəaliyyət göstərə bilmədi. Bunun bir səbəbi yardımına böyük ehtiyac duyduğu Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə mütəmadi əlaqələr saxlaya bilməməsi, digəri Osmanlı dövlətini bürüyən böhran idi. Bundan əlavə ,daxili səbəblər də vardı. Bir sıra əsilzadə şəxslər, o cümlədən Naxçıvan və İrəvan xanlarının soyundan olanlar cümhuriyyət hökumətinə tabe olmağa, onun göstərişlərini yerinə yetirməyə meylli deyildilər. Araz Türk Cümhuriyyyəti 1919-cu ilin iyununda ermənilərin hücumu nəticəsində süqut etdi, ərazisinə nəzarət qısa müddətə Ermənistan Respublikasının əlinə keçdi. Amma bir ay sonra Azərbaycan ordusu erməniləri qovaraq bu ərazilərin böyük hissəsini Cümhuriyyətə birləşdirə bildi.
Alban təqvimi — Qafqaz Albaniyasında istifadə olunmuş sivil və dini təqvimdir. Bu təqvimin varlığını ilk dəfə 1832-ci ildə Mariy Brosse irəli sürmüşdür.Ananiya Şirakatsiyə aid 114 nömrəli əlyazmaya istinad edən Brosse bu təqvimdə 12 ay olduğunu göstərir. Təqvim avqust ayından başlayırdı. Ayların adları həm Udi dilində həm də Fars dilində izah olunur. Paris, Tbilisi həmçinin İrəvanda saxlanılan 12 fərqli əlyazmada bu aylar sıralanmışdır. Utili tarixçi Ovannes İmastaserin (1047–1129) qeydlərinə əsasən qədim Alban və Gürcü təqvimləri 29 Avqustda başlayırdı. Bu təqvimin əsasında Udi təqvimi hazırlanmışdır.
Navasardun Alban təqvimində ilk ay olmuşdur. Əslən orta pəhləvi dilində olub “yeni il” mənasına gəlir.
T’ule Alban təqviminin ikinci ayı. T’ul — albanca olub, “şərablıq üzüm” deməkdir. Udi dilində də üzüm mənasına gəlir.
Namos’ Alban təqviminin üçüncü ayı. Bu ad üçün iki ehtimal irəli sürülüb. Bir ehtimala görə o farsca ibadət mənasına gələn “namaz” sözündəndir, ikinci bir ehtimala görə isə bu yenə farsca olan “nəm” sözündən gəlir.
Çil Təqvimin dördüncü ayıdır. Udi dilində “toxum” mənasına gəlir.
Bokavon Təqvimin beşinci ayı. Udi dilindəki “yığmaq, dərmək” mənasına gələn “bok’sun” sözündən yarandığı güman edilir.
Altı və yeddinci aylar Alban təqviminin altıncı və yeddinci aylarının mənası barədə etimoloji təklif irəli sürülməmişdir.
J’qul Alban təqviminin səkkizinci ayıdır. Udi dilində “yaz, bahar” mənasına gəlir.
Doqquz və onuncu aylar Bu ayların adlarının mənası haqqında məlumat yoxdur və Udi dili ilə də açıqlanmır.
Exna Alban təqviminin on birinci ayıdır. Udi dilində “ex” sözü “biçin” mənasına gəlir.
Baxna Alban təqviminin son ayıdır. Udi dilində be’q’ sözü “günəş” mənasına gəlir.
P.S. … məncə, albanlar da elə indi azəbaycanlılar olan kimi mövcud olublar…
Mən: Namazlı Amin Ramin oğlu 17 sentyabr 2004-cü ildə Sumqayıt şəhərində anadan olmuşam. Sumqayıt şəhər Humanitar və Təbiət-Riyaziyyat təmayüllü İstedad liseyindən məzun oluduqdan sonra təhsilimi Türkiyə Respublikasının Isparta şəhərində yerləşən Süleyman Dəmirəl Universitetidə tarix və arxeologiya ixtisasları üzrə paralel şəkildə davam etdirirəm. Eyni zamanda Anadolu Universitetində türk dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə qiyabi təhsilinə davam edirəm. 2019-cu ildən nəsr və publisistik yazılarım ədəbi mətbuatda işıq üzü görür. Hekayə və elmi-kütləvi yazılarım “Ulduz”, “Xəzan” və.b jurnalarda, “525-ci qəzet”, “Ədəbiyyat qəzeti”, “168 saat” və.b qəzetlərdə çap olunub, əsərlərim haqqında ədəbi təhlillər yazılıb. Bir sıra elmi sempozyumlarda və konfranslarda məruzəçi olaraq iştirak etmişəm. Azərbaycan folkloru və musiqi tarixi ilə bağlı tədqiqatlarla məşğul oluram. 2022 ilindən bəri Türkiyənin Isparta vilayətində xristiyanlıq tarixinin ilk möizəsinin oxunduğu, hac mərkəzlərindən biri olan Pisidia Antiokheia antik şəhərindəki arxeoloji qazıntılarda heyət üzvü olaraq çalışıram. Bir müddət “Yazı” ədəbiyyat jurnalında redaktor olaraq fəaliyyət göstərmişəm. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Dünya Gənc Türk Yazarlar birliyinin üzvüyəm.
İlk dəfə mətbuatda dərc olunmuş məqaləniz hansıdır?
İlk çap olunuş yazım şair-kitabçı Xan Rəsuloğlunun xeyir-duası ilə 2019-cu ildə “Sözün Sehri” qəzetində “Azərbaycan Gəncliyi” adlı kiçik bir məqalə olub.
Yazılarınızla bağlı tənqid və iradlar olubmu?
Məni ədəbi aləmə şair, kitabçı Xan Rəsuloğlu təqdim edib. Xalq Yazıçısı Mövlud Süleymanlı, Əməkdar İncəsənət Xadimi Əfqan Əsgərov, yazıçı Kənan Hacı, görkəmli alim Gülhüseyn Kazımlı, yazıçı Əlabbas, şair Gülnarə Cəmaləddin və onlarla insan xeyir-dua verib. Bakı Qızlar Universitetinin prorektoru, ədəbiyyatşünas Aygün Cəfərovanın ədəbi yazılarım haqqında “Amin`lə başlanan duamın yazısı” adlı məqaləsi var.
Türkiyədə ali təhsil almağınıza ailə üzvlərinizin münasibəti necə oldu?
Mən 6-7 yaşımdan bəri Xan Rəsuloğlunun Sumqayıt şəhərindəki kitab dükkanına gedib gəlirdim, o vaxtlardan özü mənimlə məşğul olub yüzlərlə kitab oxudurdu. Sonra bir müddət orda onlara kömək də elədim, beləliklə yazıçı və alimlərlə tanış oldum. Əvvəlcə ədəbiyyatşünas olmaq istəyirdim, yeniyetmə vaxtımdan bir çox alim və qələm adamı ilə uzun-uzun söhbətlər etmək fürsətim olmuşdu. Daha sonra təsəvvürlərim dəyişdi, xarici ölkədə təhsil almaq fikrinə qapıldım. Ondan sonra ölkədən qıraqda həm tək yaşamağı, həm də daha fərqli sahədə təhsil almağı seçdim, ailəm də çox dəstəklədi. Türkiyədə onlarla universitetdən qəbul aldım, amma kiçik şəhər olan Ispartanı seçdim, səs-küylü böyük şəhərlər xarakterimə uyğun deyil. Gəldiyim gündən də ailəm həm maddi, həm də mənəvi dəstək oldu. Türkiyəyə ayaq basanda 16 yaşım var idi, indi baxıram ki, həm mənim üçün, həm də ailəm üçün böyük cəsarətmiş.
Həm ədəbi həm də elm sahəsində paralel olaraq fəaliyyət göstərmək çətin deyilmi?
Əslində mən Türkiyəyə gələndə ən çox ədəbi mühittən qopmaq məni yaralamışdı, biraz depressiyaya da düşdüm, əlim hər şeydən soyudu. Daha sonra tarix fakültəsində ilk dərsdə müəllimim Dos.Dr. Muzaffer Duranın mənə verdiyi bir sual ədəbi boşluğumu doldurdu. İlk dərsdə Azərbaycanlı olduğumu biləndə məndən Azərbaycan adının mənasını soruşmuşdu. Mən də bildiyimi demişdim, amma nəyəsə içim soyumamışdı. 1 həftə vaxt istəyib Azərbaycan adının mənşəyinə dair bir araşdırma məqaləsi qaralayıb aparmışdım. Bu andan sonra o özü mənimlə məşğul oldu, metodologiyanı öyrətdi, sistemli çalışmağın mahiyətini başa saldı və bundan sonra hər ay başqa bir mövzuda ona yazılar apardım, beləcə daha fərqli istiqamətdə özümü tapdım. Əslində ailəmin mənsubu olduğu Qərbi Azərbaycanın Qaraqoyunlu Mahalı 12 kənddən ibarətdi, 1988 ilə qədər bu 12 kənddə təxmini 10.000 insan yaşayıb, maraqlısı budur ki, burada yüzə yaxın alim yetişib, deməli belə bir potansiyal var imiş bizim qanımızda. Niyəsə mən də özümü tədqiqatlar, ələlxüsus da muğam və folklor sahəsində yenidən kəçf elədim. Çünki çox zəngin musiqi və folklor mühitində böyümüşdüm. Daha sonra anladım ki, tarix də tam mənasıyla mənim istədiklərimi mənə vermir, ona görə də elə təhsil aldığım Süleyman Dəmirəl Universitetində arxeologiya ixtisasına da paralel təhsil üçün sənəd verdim və özümü bambaşqa bir ümmanın içində tapdım. Elə ilk qəbul olduğum həftə Prof.Dr. Mehmet Özhanlı məni kəşf edib öz ekspedisiyasına dəvət etti. 2022-ci ildən Xristiyan tarixinin ilk möizəsinin oxunduğu, İncildə uzun-uzun bəhsi keçən, xristiyanların hac mərkəzlərindən biri olan Pisidia Antiokheia antik şəhərindəki arxeoloji qazıntılarda iştirak etmə fürsətim oldu. Əslində burda böyük heyətlə çalışmağın da maraqlı tərəfləri var. Biz 12 ay 24 saat bir yerdə vaxt keçiririk, həm iş, həm ev həyatımız burdan və bir-birimizdən ibarətdir. Bura gəldiyim gündən bəri ədəbi mühitin yoxluğunu doldura biləcəyim yer oldu mənim üçün. Bizim heyətdə hamı İsa İsmayılzadənin “Güllələr demədi”, Əlisəmid Kürün “Kentavr”, Vaqif Bayatlının “Yupyumru bir eşq ilə” Ramiz Rövşənin “Ay işığı”, Şaiq Vəlinin “meyxanəçi” şeirlərini əzbər bilir, hər axşam saatlarla onlarla azərbaycan muğamları dinləyib, şeirlər oxuyuruq. Haşiyədən çıxıb demək istəyirəm ki, Kentavr mifi hər nə qədər Yunan əsatirinə aid olsa da minillər boyunca Kentavr haqqında deyilmiş, yazılmış ən möhtəşəm əsər elə Əlisəmid Kürün şeiridi. Vaqif Bayatlının şeiri də elə arxeoloji materialdı. Mənim o şeirlə bağlı bir yazım da var. Azərbaycan ədəbiyyatında çox ciddi arxeoloji struktur var. Bu iki sahə heç də bir-birindən uzaq deyil. Bu nümunələrin sayını artırmaq olar. Beləcə həm ədəbi, həm də arxeoloji mühitin içində yaşayıram.
Arxeologiya sahəsində hansı tədqiqatlar aparmısınız və nə kimi yeniliklər kəşf etmək mümkün olub?
Əslində mən özümü arxeologiya sahəsinə də aid hiss etmirəm, mənim üçün hər şey, bütün öyrəndiklərim öz maraq dairəmə uyğun şəkillənir. Mən metodologiya öyrənməyi daha çox sevirəm. Daha dəqiq desəm fərqli metod və qanunları öz tədqiqatlarımda istifadə etmək üçün öyrənirəm. Bizim arxeoloji qazıntılara antropoloqlar, geoloqlar, fiziklər gəlir, onların hərəsindən bir şey öyrənirəm. Məsələn muğam tarixində bürclərin əhəmiyyətli yeri var, fiziklərdən astronomiya ilə bağlı mənə maraqlı olan şeyləri öyrənirəm, antropoloqlardan folkloru daha yaxşı başa düşmək üçün mədəniyyət antopologiyası sahəsini öyrənirəm. Mənim üçün hər şey öz elmi maraqlarıma köklənir, ona uyğun hal alır. Heç kimin görmədiyi nüansları görmək üçün fərqli rakursdan baxmağı öyrənirəm, ümidvaram ki, maraqlı nəticələri də olacaq..
Milli folklorumuz və musiqi tariximizdən hansı araşdırmalarınız var?
Əslində mən ciddi bir konsepsiya tədbiq etmək üçün çalışıram. Məşhur türk alimi Harvard Universitetinin təqaüdçü alimi Prof.Dr. Gönül Tekinin ədəbi və mifik mətnlərə öz yanaşması var, mən o yanaşmanı öz sahəmə tədbiq etməyə çalışıram. Yeri gəlmişkən Gönül xanımla görüşüb xeyir-duasını da almışam, 90 yaşında olmasına baxmayaraq nə sualım olsa zəng edib cavab tapıram, Türkiyənin avantajlarından biri də budur. Bir çox elm adamı ilə məktublaşıram, çox şey öyrənirəm. Tədqiqatlarıma gəldikdə isə ilk növbədə muğam və mifologiya əlaqəsi üzərində çalışıram.
100 səhifəyə yaxın yazmışam, rəhmətlik ustadım, böyük muğam tədqiqatçısı Dr.Gülhüseyn Kazımlının rəhbərliyində yazırdım bu kitabı, o vəfat edəndən bəri əlim soyumuşdu, amma bu yaxınlarda yenidən davam etməyə başlamışam. Bu muğam tarixinə tamamilə yeni bir konsepsiya ilə baxışdı. Məncə maraqla qarşılanacaq, bir xeyli suala da cavab olacaq. Bundan başqa nağılların, oyunların, arxetipləri də məşğul oluram, bu sahədə də bir xeyli çap olunuş-olunmamış yazım var, yaxın gələcəkdə kitablaşdırmağı düşünürəm.
Bunlardan başqa filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Gülhüseyn Kazımlı rəhbərliyində tədiqatçı alim Dr. Turan İbrahimov, Dr. Dilqəm Əhməd və tədqiqat qrupu ilə birlikdə Azərbaycan və Türkiyədə böyük Azərbaycan xanəndəsi Məşədi Məhəmməd Fərzalıyev Şuşalının həyatı ilə bağlı araşdırmalar aparıb, nəticələrini Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin dəstəyi ilə “Salam, Məşədi” və “Son nöqtədən sonra” kitablarında yazmışıq. Hər iki kitabın redaktoru mənəm.Bu kitabların Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstanda tanıdılması üçün ciddi tədbirlər də keçirmişik. Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin təşkil ettiyi “Dəyirmi Masa” layihələrində də muğamla bağlı elmi toplantılarda araşdırmaçı kimi iştirak etmişəm. Başqa bir neçə elmi-kütləvi kitabın da redaktoru olmuşam.
Ekspedisiya zamanı elə nümunələr olubmu ki bunları əldə edib vətənimizə gətirmək və burada ətraflı nümayiş olunmasına nəzarət etmək istəyirsiniz?
Buradakı arxeoloji qazıntılardakı iş yoldaşlarımı maraqlı nümunə kimi Azərbaycana aparmaq istəyərəm. Çünki onlar Azərbaycan mədəniyyətinə, ədəbiyyatına xeyli bələddirlər. Mənim üçün ən dəyərli və maraqlı tapıntı onlardır. Qazıntılardan çıxan nümunələr isə muzeyə təhvil verilir, muzeylə əməkdaşlıq edilsə Azərbaycanda sərgi açıla bilər, bunu düşünmək lazımdır.
Bayaq qeyd etdiniz ki, muğam tarixində bürclərin əhəmiyyətli yeri var biraz daha ətraflı məlumat verə bilərsinizmi?
İlk dəfə sistemli musiqi nəzəriyyəsini antik Yunan alimləri tərtib ediblər, amma antik qaynaqların da yazdığına görə onlar bu elmi şərqdən öyrəniblər. Bu sahədə iki yanaşma var, Pifaqorçu və Artistotelçi musiqi nəzəriyyəsi. İslam və şərq alimləri də muğamlara, ümumən musiqiyə dair əsərlərini demək olar ki, bu nəzəriyyələr üstündə qurublar. Pifaqorçu nəzəriyyə musiqinin ilahiliyinə və səmaviliyinə köklənir, onlar belə fikirləşirlər ki, ən kamil musiqi ulduzların və bürclərin hərəkətindən yaranıb. Aritotelçi nəzəiyyə isə daha elmi yanaşmadır. Şərqdə İbn Sina və başqa davamçıları Aristotelçi musiqi nəzəriyyəsini mənimsəyiblər, İxvanı Səfa, Əl-Kindi və başqaları isə Pifaqorçu nəzəriyyəni qəbul ediblər və muğamları bürclərə uyğun mənalandırıb təsnif ediblər, muğamın özünün, şöbə və guşələrinin yaranması ilə bağlı çox maraqlı mifik mətnlər var, bunların üstündə işləyirəm.
Arxeoloji tədqiqatlar zamanı çıxan nümunələrin dəyərli və qiymətli olduğunu nələrə əsaslanıb yəni hansı keyfiyyətlərinə görə fərqləndirmək lazımdır? Hansı elementlər olduqda əşyalar daha dəyərli sayılır?
Arxeologiyada hər zaman dəyərlilik keyfiyyətə görə fərqlənmir, bəzən bir keramika vəya mərmər parçası külçə qızıldan daha dəyərli ola bilər. Unikallık, bizim üçün tarixləndirmədə köməkçi ola biləcək material, qarşılaşılmamış nəsnə, in-situ yəni olduğu yerdə qorunmuş arxeolojik materaillar bəzən daha dəyərli ola bilər. Tapıntının dəyəri arxeoloqlar və arxeologiya üçün heç də qiymətli metal olması ilə əlaqəli deyil.
Türk qazıntılarından kökü qədim dövrlərə aid olan əşyalar tapmısınızmı və onların da bizim mədəniyyətimizlə əlaqəsi olubmu?
Mən birbaşa qazıntı heyətinin içində deyiləm, fərqli iş bölgüləri var. Amma mahiyət etibarilə bizim tədqiq etdiyimiz Pisidia Antiokheia şəhəri e.ə 3 əsrdən Bizansın son dönəminə kimi yaşayış görüb, ona görə bu aralığa aid materiallar tapılır. Bizim mədəniyyətlə birbaşa əlaqəsi təbii ki, yoxdur, amma məsələn xristiyan memarlığı, ikoqrafiyası vəya bənzər litrujik mövzularda bizim üçün də, xüsusən xristiyan tarixi üçün dolaylı əlaqəsi var.
Bu sahadə müəllimləriniz kimlərdir? Gələcəkdə yolunu həvəslə davam etdirmək istədiyiniz arxeoloq varmı?
Mən Prof.Dr. Mehmet Özhanlının elmi rəhbərliyindəki arxeoloji qazıntıda iştirak edirəm. Yol başım odur. Onun dəsti-xəttini mənimsəyirəm. Arxeologiyada fərqli ekollar, yəni yollar var. Mehmet Özhanlı böyük alim Prof.Dr. Fahri Işıkın tələbəsidir, o da Türkiyənin ilk arxeoloqlarından Akademik Ekrem Akurgalın tələbəsidir. Bu bir növ dəstixət silsiləsidir. Türkiyədə Azərbaycan əsilli böyük bir arxeoloq da olub. Türkiyənin ilk qadın arxeoloqlarından Azərbaycan əsilli Darugazadə ailəsindən Prof.Dr. Muhibbe Darga, onun həyatı və əsərləri də mənim üçün stimul mənbəyidir. Birbaşa arxeologiya ilə əlaqəsi olmasa da türk alimlərdən, az əvvəl bəhs etdiyim Prof.Dr. Gönül Tekin və sənətşünas Prof.Dr. Nurhan Atasoyun tədqiqatlarından çox faydalanıram, onlardan müsbət mənada çox təsirlənirəm. Azərbaycanda isə daim məsləhətləşdiyim görkəmli alim Prof.Dr. Firudin Ağasıoğlu Cəlilov var, onun mənim üzərimdə böyük əməyi var, hər mənada ciddi təsirləndiyim müəllimlərimdəndir.
Araşdırmalar zamanı muzeylərə təhvil verdiyiniz tapıntılar olubmu?
Türkiyədəki hər arxeoloji qazıntı bir muzeyin kurasiyasındadı, ordan çıxan tapıntılar iki cür təsnif edilir, sərgilənəcək əsərlər və elmi tədqiqat aparılacaq əsərlər. Sərgilənəcək əsərlər muzeyə təhvil verilir. Elmi tədqiqata cəlb olunacaq əsərlər isə bir müddət arxeoloji ekspedisiyanın deposunda saxlanır, iş bitdikdən sonra onlar da muzeyə təhvil verilir. Bizim qazıntıların tapıntıları birbaşa Yalvaç şəhər arxeologiya muzeyinə təhvil verilir. Hər ekspedisiya və qazıntının bağlı olduğu belə muzeylər var.
Məsələn bizim ölkədə tarix muzeyinə təhvil vermək istədiyiniz eksponatlar varmı?
Əlbəttə azərbaycanlıların görməsini istədiyim çox eksponat var. Amma dediyiniz mənada bunlar mənim edə biləcəyim şeylər deyil, o əsərlər üçün Azərbaycandakı muzeylər Türkiyədəki muzeylərə sərgi təklifi verib bir müddət nümayiş etdirə bilərlər. Bu da çətin məsələdir, o əsərin qorunması, sərgilənməsi, ölkədən çıxarılması böyük məsuliyyətdir. Belə nümunələr var, vaxtaşırı böyük muzeylər başqa ölkələrə əsərlər aparıb tematik kolleksiyalarını nümayiş etdirirlər. Bu muzeyşünasların işidir. Bu barədə çox məlumatım yoxdur.
Öz yaradıcılığınızın təbliği ilə bağlı nələr etmək istəyirsiniz?
Mən kitablarımı çap etmək istəyirəm, hardasa 3-4 kitablıq məqalələrim var, sadəcə bunların üstündə biraz işləməliyəm. Onları həm Azərbaycanda həm də Türkiyədə çap edib yaymaq istəyərəm. Hələlik yaxın gələcək üçün hədəfim budur.
Ədəbi yaradıcılığa olan sevginizin kökündə kimlər dayanır və sizi motivasiya edən əsərlər hansılardır?
Ədəbi yaradıcılığa olan həvəsimin kökündə nənələrim dayanır, nənələrim ciddi folklor daşıyıcılardır. Nəslimizdə yazıçılar olub. Qohumumuz Nəsib Əfəndiyev İrəvan teatrının direktoru və məşhur yazıçı olub. Onun ailəsi mənim üçün həmişə stimul qaynağı olub. Ədəbi mühitdəki dostlarım, Biz klub ədəbi birliyi mənim üçün stimul mənbəyidir.
Yazıçı və şairlərdən Mövlud Süleymanlı, Əfqan Əsgərov, Süleyman Vəliyev, Məmməd Oruc, Vaqif Nəsib, Əzizə Cəfərzadə, Ələviyyə Babayeva, Sabir Əhmədli, Vaqif Bayatlı, Musa Yaqub, İsa İsmayılzadə və Əlisəmid Kürün əsərlərini çox sevirəm, dönə-dönə oxuyuram. Onların dəstixətti mənə daha yaxın görünür. Müasir yazıçılardan Əlabbas, Kənan Hacı, Oqtay Əhmədov, Rasim Qaraca, Rəşid Bərgüşadlı və digər qiymətli yazıçıların əsərlərini çox dəyərli hesab edirəm.
Hər il minlərlə motivasiya edici kitablar nəşr olunur əksəriyyəti də psixoloji baxımdan insanların şüuruna təsir göstərmək üçün yazılır sizcə gələcəkdə bunlardan faydalanmaq mümkün olacaqmı?
İnsanlar bu dövrdə xoşbəxt deyil. Davamlı axtarış halındadırlar. Xoşbəxtliyi özlərindən qıraqda axtarırlar. Ona görə insanlar fərqli metod və təlimlərə baş vururlar. Mənim motivasiya qaynağım təsəvvüfdür. Hərənin öz motivasiya qaynağı var, 21 əsr axtarışlar əsridir. Hər halda mən belə görürəm. Yunus İmrə deyir ki, “Məni sorma mənə, mən mən deyiləm, bir mənliyim vardır məndən içəri”. İnsanlar mənliyini axtarır, biraz da axına qarışmaq məsələsidir. Türklərin yaxşı bir sözü var, nəbzə görə şərbət, hər kəsin motivasiya qaynağı şəxsidir. Hər fərdə fərqli yanaşmaq, ona uyğun müalicə aparmaq lazımdır. Faydalı motivasiya kitabları da var, yaxın gələcəkdə faydalılıq arta bilər. İnsanlara xoşbəxtlik arzu edirəm. Hamısı xoşbəxt ola bilməməmək və dünyada, cəmiyyətdə yerini tapa bilməməkdən irəli gəlir.
