“Boşluqdan qaçıb” xilas, yəni nicat yolu axtaranda”həmfikri, daha doğrusu, “həmcinayəti” Nəcəf Əsgərzadə ilə iki dəfə “Fikir cinayətləri” üstündə tutulanda “Düşünən başlar ölkəsinə” qaçıb canını qurtarmaq istəyən Nicatın cinayət əməllərini öz ədalət məhkəməmdə ədalətli hakim kimi çözüb ona amnistiya vermişəm. Fikirləşmişəm ki, belə cinayətləri gənclər nə qədər çox etsələr, yəni belə silsilə cinayət sahibləri olsalar “İşığımız sönməyəcəkdir”.
Nicat gənc yaşlarından rahat yaşamaq yolundan imtina edib “vicdanlı insan rahat yaşaya bilməz” fəlsəfi düşüncəsinə sadiqdir. Əlbəttə, indi də gəncdi, düşüncələri isə qos-qoca.
Nicat sözlə o qədər kübar davranır ki, “bizim məmləkətimizin insanları (əlbəttə, bəziləri) unutqan (yəni manqurtabənzər) deyil, sadəcə xatırlamaq istəmirlər” yazır.
Nicat səhv eləmirəmsə, beş kitab müəllifidir. Hər kitabı yazanda özünə sual verir: “mən niyə yazıram?!” Tezliklə altıncı dəfə özünə bu sualı verəcək. Ürəyinin, təxəyyülünün, istedadının hökmüylə yazır, onların əmrindən çıxa bilmir, daha dəqiq desəm, çıxmaq istəmir.
Yaz, Nicat, yaz, HƏQİQƏTi yazmaq ali missiyadır, sivil mübarizədir. Nə olsun ki, sən missioner deyilsən? Həqiqət yalandan fərqli olaraq, çılpaqlığı ilə gözəldir. Elə çılpaq gözəllikdən yaz, ona heç vaxt pafosla don geydirmə. Qoy donsuz qalsın. Eybəcər, kor gözlülər onsuz da həqiqəti sevmirlər.
Nicat bəyə Cəfər Cabbarlının Sonası, Markesə yazı makinası almaq üçün nişan üzüyünü satan Mersedesi, Lev Tolstoyun nəhəng “Hərb və sülh” romanının yeddi dəfə üzünü köçürən Sofyası, dekabristlərin xanımları kimi cəfakeş, vəfalı, milli ruhumuza uyğun desəm, halal süd əmmiş el gözəli, ömür-gün yoldaşı, sirdaşı arzulayıram. Bu arzum tezliklə çin olsun. Hər kəsin uğurunun bir qismi də cəfakeş, dözümlü xanımının payına düşür. Çexov həqiqəti deyirdi: “qadınla yaşamaq olmur, qadınsız da”.
Bir də tez-tez özün özünə “mən niyə yazıram?!” deyəsən…
DƏNİZ VƏ SARI AY DASTANI (kiçik dastanlar silsiləsindən) I
Dəniz özü boyda xalçadır. Bu xalçanın bütün ornamentlərindən – hər çeşnisindən, naxışından -butasından, ərişindən, arğacından məhəbbət yağır. Buta məhəbbətin rəmzidir. Yarımürəkdir, o biri yarısını (yarını) axtarır. Xalçanın üstündə dayanıb ki, göylərə uçub yarına yetişsin. Bu xalça – Dəniz hər gecə sevgilisi Sarı Ayın yollarına sərilir ki, gələndə qədəmləri inciməsin. Sarı Ay hər gecə Dənizdə çiməndə Dəniz ona sərinlik gətirən Bulud dostunu səsləyir, ondan xahiş edir ki, göylərə pərdə tutsun, rəqibi Ulduz Sarı Ayı görməsin. Bəlkə də Dəniz bir uçan xalçadır, gecənin bir aləmində göylərə uçur, Sarı Ayın qonağı olur, sevgisinin ləpə diliylə Sarı Ayın qulağına sevgi nəğməsi pıçıldayır. Sarı Ay sarı-sarı saçlarıyla sarı cığır açaraq Dənizə sarı bir ismarış göndərir ki, gəlmə, əzizim, mavi gözlüm. Sən göylərə gəlsən mən harada yuyunar, güzgülənərəm, sarı-sarı saçlarımı necə darayaram? Sən mənim ən təmiz güzgümsən. Söz verirəm ki, mən hər gecə sənin mavi qoynuna gələcəyəm, heç kimdən qorxub çəkinmədən, cəsarətlə….
II
Dənizin uzaqlara-əngin göylərə gəlin köçmüş qızını tanıyırsınızmı? Göylərdən tez-tez anası Yerə tələsən şəffaf və incə gözəl Yağışı deyirəm. Bəzən Leysan, bəzən Gürşad da deyirlər ona. Körpə çağlarında Çiskin də çağırardılar onu. O, həmişə Yerdəki bacılarına – şirin-şirin zümzümə edən ləpələrə qahmar çıxan, uzaqlardan kiçik və dəcəl bacılarına göz-qulaq olan böyük və şəfqətli bacıdır. Yağış tez-tez Dənizə – atasıgilə qonaq gəlir. Atası və bacıları ilə öpüşür, qol-boyun olur, onları ovundurur, inci-inci Damlalarla. Damlalar Yağışın qızlarıdır, babaları Dənizin, nənələri Sarı Ayın büllur və incəbelli nəvələri, Göylərin nərmənazik gözəlləri. Yağış gələndə qısqanc və qaşqabağı yer süpürən sevgilisi Qara Buluddan Yerə -əmiləri Dənizə və Sahilə sərinlik, təravət, bərəkət gətirirlər, ayrılqdan, həsrətdən alışıb-yanan, cadar-cadar olmuş ürəklərə – Torpaqlara su çiləyirlər, yuyundururlar, əmisi oğlanları Qumlarla gizlənpaç oynayırlar. Qumlar ağızlarını açaraq Göylərdən gələn xeyirxah və səxavətli əmiqızlarını öpüb qucaqlayırlar, bağrına basırlar. Damlalar Göylər gözəli nənəsi Sarı Aydan genişürəkli babası Dənizə sevgi ismarışları gətirirlər -şırhaşır. Bu gizli heroqlif sətirləri baba Dəniz gizlin-gizlin oxuyur. Gündüz buxar heroqliflərlə, gecələr sarı cığır misralarla nənə Sarı Aya cavab məktubları göndərir. Yağışın qızları Damlaların babaları Dənizə nənələri Sarı Aydan gətirdikləri məktubu oxuyan Dənizin çiçəyi çırtlayır, gündüz Günəşə, gecə şorgöz Ulduzlara sinəsində meydan verir. Axşam görüşə hazırlaşan Dəniz qağayı diliylə, gülüşüylə, xəzri, gilavar pıçıltısıyla sevgilisi Göylər gözəli Sarı Aya ismarış yollayır: – Səni gözləyirəm, sarışın gözəlim..
III
Dəniz göylərdə sevgilisini axtaran məşuqdur. Görüşəndə şirin-şirin zümzümə edir, nazlı ləpə diliylə. Gecələr Sarı Ayın üzünü qısqanc qardaşı Qara Bulud örtəndə hayqırır, qəzəblənir qızmış nəhəng və amansız korrida öküzünə bənzəyən şahə qalxan dalğalarıyla. Qarşısına çıxanı buynuzlayır, yıxır, uçurur. Hirsi sönüb sakitləşəndə qurbanlarına əbədi sığınacaq verir qoynunda… Ulduzlar göylərin şıltaq gözəlləridir, uzaqdan nəhəng güzgüdə güzgülənirlər, güzgüdə ləkə görəndə Bulud qaqaşlarının arxasında gizlənirlər. Dənizdə Sarı Ay çiməndə isə həsəddən rəngləri solur, saralırlar, him-cimlə Sarı Ayı öz sarayına- göylərə çağırırlar… Gecənin bir aləmində sarışın Sarı Ay hamını yuxuya verib Dənizlə gizlincə qol-boyun olur. Niyə gizlin- gizlin? Qorxur ki, onları qol-boyun görüb qınayar Günəş ana. Ona görə də Günəş ana yuxudan oyanmamışdan qaçıb gizlənir, Dənizin ürəyini odlayıb gedir… 25.02.2020
V.Q.Belinski həqiqi poeziyanı hər şeydən əvvəl həyat, sonra isə incəsənətin bir sahəsi kimi dəyərləndirirdi. Mayası həyatın özündən yoğrulmayan, həyat gerçəkliklərini əks etdirməyən söz yığınına poeziya deyilməz.
Ömrünün 40 ildən çoxunu Vətəndən uzaqlarda yaşayıb-yaradan, bir vaxtlar ümumi Vətənimiz Sovetlər İttifaqı dönəmində Bakıda ali məktəbi bitirib təyinatla Moskvaya işləməyə gedən Hikmət Muğaloğlu (Qurbanov) inanmazdı ki, ömrün ən gözəl çağları şimal ölkəsində keçəcək. O, həyatın sevincli, kədərli, həsrətli anlarını şeirə çevirərək qürbətdə ömür nəğmələri yaza-yaza bir bütöv ömür dastanı yaratmağa başladı. Doğulduğu torpaqdan, doğma insanlardan, el-obadan uzaq düşmək, həsrət, nisgil həyat eşqli insanları bərkidir, müxtəlif sınaqlara qarşı dözümlü edir. Axı “Vətənin bir qış günü qürbətin yüz baharından yaxşıdır” deyib ulu babalarımız. Hikmət müəllim də sözə könül verib qürbətdə Vətən baharı yaratmağı bacardı.
Xeyirxah, mənən zəngin insan, ikinci dünya müharibəsinin iştirakçısı, neçə-neçə şeir kitablarının müəllifi, gənc yazarların hamisi, istedadlı şair, vicdanlı pedaqoq, el ağsaqqalı kimi tanınan Surağat Qurbaninin ailəsində dünyaya göz açan körpəyə oddan-alovdan, qan-qadadan keçən zəngin təcrübəli ata Hikmət adını verəndə yanılmamışdı. Sözün ətrini, qədrini yaxşı bilən Surağat müəllim yeni doğulan oğlunun sözün hikmətini anlayacağını, atasının yolunu davam etdirəcəyini, estafeti etibarlı əllərə verəcəyini uzaqgörənliklə anlamışdı.
Həssas, duyğulu, Vətənə, elə bağlı, ancaq taleyinə qürbət yaşamaq yazılan insanlar ürəyinin lirik çırpıntıları ilə həmişə doğma elləri, yerləri vəsf edir, ən kiçik nüansı belə unuda bilmir, nəzərdən qaçırmırlar. Hikmət Muğaloğlu da ara-sıra uzaq ölkədən Vətənə qayıdanda tərəddüdlər burulğanında iki yolayrıcında qalır, “bəlkə heç getməyim o uzaqlara?”. Ancaq taleyin işinə, rüzgarın gərdişinə nə deyəsən?
Ömrünün çox hissəsini acgözlüklə “yeyən” qürbətdə doğulan övladlar, şipşirin nəvələr o yerləri də doğmalaşdırıb. Ona görə də o, bizə tez-tez “uzaqlardan Vətən nəğmələri – sanki bir yaralı durnanın səsi”ni göndərir:
Ikiyə bölünmüş bəxtim qapqara, Bir üzü Vətənmiş, bir üzü qürbət.
Şairlər Tanrının sevimli bəndələridir, Vətənin, xalqın ağrı-acısını özləri tək çəkir, sevincini hamıyla bölüşürlər. O ürək ağrılarından ancaq sözə həssaslar xəbər tutur, sevinci isə hamı özününkü hesab edir, ancaq çoxları anlamır ki, ilahi sözün doğuluşu hansı əzablardan keçir. Təzadlarla dolu həyat əksliklərin savaş meydanıdır:
Biri qərib eldə torpağa gedir, Biri torpağında dara çəkilir.
Və bu anda şairin duasını ulu Yaradan eşidirmi?
Allahım, sən mənə bir səhər aç ki, Görüm ki, məhv olub haqqımı yeyən. Günəşə güc verib bir atəş saç ki, Qoy yansın Vətənin varına dəyən.
Bu dua isə bugünümüzün harayıdır: Tanrım “ heç kəsi qürbətə qovmasın çörək”. Uzaq qürbətdə – havası da bir çoxlarının ürəyi kimi soyuq diyarda Vətən oğlu Hikmət Muğaloğlu
“Hanı Bamsı Beyrək, Mübariz oğlum? Dolsun dəlilərlə həm sağım, solum”
hayqırır, şəhid qanının müqəddəsliyinə and içir, təmənnası da “Vətən, qoy sonuncu şəhidin olum”dur.
Bəzən beynimi qəribə fikirlər zəbt edir. Düşünürəm ki, niyə bizim qəlbimizdə Vətən, torpaq sevgisi heç olmasa qürbətdə yaşayan həmvətənlərimizdəki qədər deyil? Bir çoxlarının bu suala cavabı məni qane etmir. Deyirlər ki, daimi Vətəndə yaşayanlar üçün Vətən adiləşir. Heç razı deyiləm. Vətən, torpaq, millət, ata-ana sevgisi necə adiləşə bilər? Hikmət müəllimin poetik düşüncələrində bu ilahi sevgilər qeyri-adidir, daha safdı, ülvidi, hamıya örnəkdi. Uzun müddət qərib şəhərdə (bir vaxtlar ümumi Vətənimizin paytaxtı olsa da) yaşayan Hikmət Muğaloğlu bizdən daha millidir, vətənsevərdir.
Şairin şeirlərini Azərbaycanın milli ruhunu, adət-ənənələrini, əhalinin məşğuliyyətini özündə əks etdirən etnoqrafik etüdlərə bənzədirəm. Doğulub boya-başa çatdığı coğrafi ərazinin – Balakən rayonunun, qədim yaşayış məskəni Katex kəndinin yolu, cığırı, dağı, yamacı, dərəsi, enişi, yoxuşu, Sarı qayası, Şah bulağı, Dəliçayı, münbit torpaqlı axıları (tarlaları) onun şeirlərində daha doğmadır, gözəllik və vüqar dünyasıdır. Vətənin “işıqfor sarı xurmaları”, şirələnən Ağagörməz, İryal armudu, yanağının bir tərəfi qırmızı, bir tərəfi sarı sinab almaları bu şeirlərdə hamıya gəl-gəl deyir, sürhüllünün, qaxac ətin iştahartıran ətri, dadı damaqları dadlandırır. O yerlər, o nemətlər Hikmət Muğaloğlunu azı yarım əsr geriyə – analı, atalı illərə, kənd uşağının isti odun sobalı, beş uşağın döşəmədə açılmış yataqda yan-yana uyuduğu, iki-üç qardaşın bir yorğan altında yatdığı günlərə səsləyir:
Ev-eşikdə gəzir Anamın ruhu, Bir küncdə mütəkkə, döşək anbarı. Beş cüt ayaq çıxıb yorğan altından Uzanardı üzü sobaya sarı.
Keçər kino kimi analı günlər, Qəhər qoymaz baxam axıra kimi. Qoymazdı yatmağa doğma dirsəklər, Fırladardı məni fırfıra kimi.
Hikmət müəllimin şeirlərində Azərbaycanın Şimal-Qərb bölgəsinin dialekt sözlərin – “əlvən” (tövlənin irəli çıxıntılı hissəsi, xalxal), “tambur” (qopuzaoxşar simli musiqi aləti), “lonçor” (arxın su götürmək üçün dəri yeri), “lələ” (böyük qardaş), “daşqa” (at arabası), “gap” (söhbət), “pərdi” (döşəmənin və tavanın atmaları), “calğa” (peyvənd edilmiş ağ tut ağacı), “şəhrə” (kənd küçəsi), “sibə” (çayların sahillərində daşqın və seldən qorunmaq üçün ağac budaqlarından bənd), “liley” (hayla, bayatı), “şulahın” (ağac budaqlarından hasar), “quva-quva” (uşaq oyunu) və s. izahı etnoqrafik lüğəti xatırladır.
Hikmət Muğaloğlu duyğular şairidir. Hər şeirində poeziyasevərləri nostalji hisslərə bələyir, sevincli, kədərli, xatirələr oxucunu şipşirin günlərə qaytarır. Kədərli günlərin şirini olmaz iradını bildirənlərin nəzərinə çatdırım ki, ahıl yaşa çatanda uşaqlıq illərinin kədəri də bal dadır. Şair Katex kəndinə quzeydən – Qafqaz dağlarından keşik çəkən, məğrur əsgərə bənzəyən Sarı qayanı sözün sehriylə müqəddəsləşdirir:
Üstümüzdə nəzərlərin, Sarı qaya, Atamızın baxışıtək yaddaşımda baxışının vahiməsi, Qorxa-qorxa süzər səni Poçt yolundan keçən yolçu. Sarı qaya, qulağımdan getmir heç vaxt Dəliçayın sənə ithaf yaz nəğməsi, Kəndimizin talismanı, Sən ay məğrur qarovulçu…
Hikmət müəllimin sevgi şeirləri də özünəməxsus bir həsrət dünyasıdır, qürbət yaşantılarıdır. Qürbətdə yaşayanların xatirələrində ilk kövrək sevgi hissləri həmişə təzə-tər qalır. Yığdığı bənövşələri “ümidlə oxşayıb” arxın sularına atan aşiq inanır ki, həzin pıçıltılı ləpələr boynybükük bahar çiçəyini elqızıgilin həyətinə aparacaq. Qeyri-adi sevgi məktubu. Görəsən lirik qəhrəmanın sözsüz sevgi etirafına cavab göndərdimi bənövşə həyalı gözəl?
Ayrılıqlar, qərib ellər, çətin yollar, Matəm rəngli baxışlarda eşqimizin əks-sədası… …Qərib elin soyuğunda, çovğununda odlu, kövrək ürəyimdə deyiləsi sözüm qaldı…
Şairin sevgi şeirlərində kövrək həsrət notları, həzin xatirələr dominantlıq edir. Lirik qəhrəman görüş yerində sevənlərə qızmar Günəşli günlərdə, qarda, yağışda çətir tutan cökə ağacını, qoşa izli cığırları sözün qüdrətiylə doğmalaşdırır,“bəxtəvər” cökə ağacını əbədi yaşadır. Əmin olursan ki, ilk sevginin şahidi o ağac hələ də gənc Hikmətin yolunu gözləyir.
Heç özüm bilmirəm nə gəzirəm mən? Hər tərəf bir rəngdə – qışın qarında. Bahar gətirmişdin bu dünyama sən, Bənövşə ətirli dodaqlarında…
Hikmət müəllim az qala bir qərinə əvvəl Moskva ilə Bakı arasında söz və sevgi körpüsünün bünörəsini qoyub – uzunluğu Ginnesin rekordlar kitabına düşəsi körpünün. Sevgisi möhtəşəm olanlar sevgi naminə nəhəng sədləri yarmağa, uzaqlıqları yaxınlaşdırmağa, həsrətliləri qovuşdurmağa qadirdirlər:
Sən nahaq dəyişdin Tanrı yazanı, O qutu körpüydü aramızdakı. Sən Xəzəri sevdin, mən Yauzanı, Qatar “5” nömrəydi, – “Moskva – Bakı”. O qutu körpüydü aramızdakı…
O ”körpü” bir eloğlunun məktubları saxlanılan qutuydu, elqızı məktublarla birlikdə “etibarsız” sevdiyinə qaytarmışdı. Uğurlu söz tapıntısıdır, el deyilmi?
Şair bir sevgi məktubu yazıb buludlara oxuyur ki, buludlar həzin və həlim yağışa dönüb sevdiyi qız yaşayan evin damını döysün, inci damlalar aşiqin baxışlarına çevrilib elqızının boynunu qucsun. Həm də sevginin mərhəmətinə fikir verin, sevən eloğlu istəmir ki, həsrətə hamilə buludlar leysan, yaxud dolu yağdırsın o evin damına. Bax, budur poeziya!
Hikmət Muğaloğlunun “şirin xatirələrlə dolu xəyal qatarı” bitib-tükənməyən uzaq yoldadı. Bu qatardakı 40 illik yaşantılar “bütöv bir ömrün nəğmələr”idi. Belə ömür yaşayanların söz və sevgi karvanı heç vaxt yalançı ilğımlarda, qarlı-tufanlı keçidlərdə yolunu itirib çarəsiz qalmır. Çünki əlahəzrət söz doğru yolu göstərən, işıqlandıran məşəldi, söz aşiqləri isə bu məşəlin sönməsinə imkan verməyən odlu-alovlu ürək daşıyanlar…
Yunan müdriki Sokrat deyirdi ki, sevgi ölməzlik cəhdidir. İnsana, Vətənə sevginin ölməzliyinin keşiyində dayanmaq, özünü başqasında tapmaq cəsarətdir, hünərdir. Başqası kimdi? Vətəndi, torpaqdı, valideynlərdi, sevgilidi, övladdı. Belə ilahi sevgiləri yaşamaq və yaşatmaq ləyaqətdir, qəhrəmanlıqdır.
Sözü ilahiləşdirməyi bacaran şairlər hətta bir şeiri ilə özünü təqdim və təsdiq edə bilərlər. Uğurlu bir şeir belə şairin ömürlüyü, həyatının məqsədi və məramı kimi onu tanıdar. Qazi şair Rəfail Tağızadənin “Burda məndən sevgi gözləmə” şeiri kimi. Bu poetik nümunə şairin səmimi, cəsarətli, lirik və kövrək etirafıdır, Vətənə, xalqa hesabatıdır.
Rəfail müəllimin “Məndən sevgi gözləmə” xəbərdarlığının özü də sevgi ilə ləbələb doludur. Cəsarətlə kövrəkliyin vəhdəti bənzətməm heç kimə qəribə görünməsin. Bu ülfətin nüvəsində sevgi dayanır.
Sevgi bəşər övladını səmimiliyə, kövrəkliyə, cəsarətə, həqiqəti söyləməyə, yalanı ifşa etməyə, həyatı dəyişdirməyə, gözəlliklər yaratmağa vadar edən ali mənəvi meyardır.
Şeirin ilk iki misrası həsrət və nisgillə yoğrulmuş bir epiqrafdır, müdrik deyimdir. Rəfail müəllim həyatın hər üzünü görən, sınaqlarından üzüağ çıxan, bir müdrikdir fikrimdə yanılmamışam. Adətən yazarlar əsərinin epiqrafında hansısa müdrikdən bir sitat gətirirlər. Rəfail Tağızadənin “epiqraf”ı isə özününküdür:
Öz torpağında səngər qazmaq özünə qəbir qazmaq kimidi.
Vətən torpağının köksündə dərin-dərin yaralar – səngərlər – qəbirlər qazmağın ağrısını, ağırlığını, başıaşağılığını, utanclığını yaşamaq son 30 ildə taleyimizin alnına həkk olunan ən qara yazıdır. Bunu qazilər – o “qəbir”lərdə ömrünün gənclik adlı şirin çağının bir hissəsini yaşayanlar yaxşı bilirlər. Vətəni qorumaq, xain düşmənin tapdağından azad etmək şərəfli işdir, həyat məktəbidir ki, burada “oxumaq”, öyrənmək və öyrətmək qəhrəmanlıqdır. Şair-qəhrəman Rəfail Tağızadə də bu şərəfə layiq Vətən oğludur. O, “o başdan bu başa” səngər-qəbirdə mənliyimizi, “özümüzü, qürurumuzu” qoruyanlardan biridir. Qazilik və şairlik bir-birinə doğma sənətdir, Tanrinin sevdiyi insanlara lütfüdür.
Şairin qanlı-qadalı, ölüm-itimli səngər düşüncələri həm də o qədər lirikdir ki, həssas ürəkləri saflaşdırır, kövrəldir, daş qəlbləri yumşaldır. Rəfail müəllim Vətənə sevgi ilə insana sevgini birləşdirib ülviləşdirir, burda sevgi də var, ağrı-acı da:
Buranın gecəsi gündüzündən işıqlı, gecələr hamı oyaq. Uçan güllələrin atəş nöqtəsini görürəm, döyüşçü dostumun hənirtisini eşidirəm. Bu gündüz gecələr unutdurur hər şeyi – səni də, isti yatağı da, rahatlığı da. Sən məndən ayrı sevgi umma. Burada ağ mələfələr qan rəngində, lalə yanağında qara xal kimi ətin soyutduğu güllə içində…
Səngər həyatının “özəllik”lərini yerli-yataqlı qələmə almaq üçün şair də döyüşçü olmalıdır. Vətən oğulları baş-başa, çiyin-çiyinə dayananda daha məğrur və əzəmətli olurlar – dağlar, zirvələr kimi:
Gecələr adamın harasından yaralandığı səsindən, kimin nə gördüyü, nə demək istədiyi susmağından bəlli.
Sevməyən düşünməyi bacarmaz. Əgər insan sevməyə qadirdirsə, həyatı gözəlliyə və yaxşılığa doğru dəyişməyə əsas tapır. Səngərdə aşiqliyin meyarı başqadı, sevginin böyüklüyü “sevirəm!” nidasıyla ölçülmür. “Döyüşün, səngərin ruhuna köklənən” aşiqin və aşiqliyin qaydaları və qayğıları bambaşqadı. “Düşməni axtaran, öldürdüyünü sayan tətiyin qaraltdığı, bərkitdiyi barmaqlar saç sığallaya bilməz”. Sığallaya bilər, Rəfail müəllim, düşməni torpaqlarımızdan qovub o yerlərə qayıdandan sonra. Hələlik səngərdəkilərin “xatirələri an-an, onların zəfərini gözləyən el gözəllərininki il-ildir”:
Mən burda ölümü də sevirəm, sən yaşamağı. Səni qucaqlayan qollar indi yaralı əsgərləri qucaqlayır. Mən indi axan qanı öpürəm, isti dodaqların kimi. Mənim əllərim soyumuş üzü sığallayır, sənin əllərin mənim boş, soyumuş yatağımı. Qucağımdan qan damır, əllərim qan içində. Bu qanlı əllərdən ayrı sevgi istəmə.
Ulduzlar əvəzinə “adamların ulduzunu söndürən ulduz güllələri işıldayan gecələrin” müdhiş “həzin”liyindən qan qoxusu gəlir. Qan qoxusu və həzin, romantik gecələr. Bu bir-biri ilə qol-boyun ola bilməyən söz birləşməsi qan-qadanın, müharibə adlı əzazil Təpəgözün yaratdığı paradoksdur, labirintdir ki, 30 ildir yol tapmaq üçün baş sındırırıq.
“Zamanın sözünü” bizə şeirlərində “Qarabağ rüzgarları”nın nəfəsiylə anladan, “sözün zamanı”nı, yerini yaxşı bilən Rəfail Tağızadə səngərdəkilərin psixoloji ovqatını, “situasiya fərqliliyini, həsrəti güllələməyi”ni, səngərin və səngərdəkilərin kim olduğunu elə təsvir edir ki, sanki sən də ordasan.
Mənə elə gəlir ki, xeyirxah, mərhəmətli, inamlı Rəfail müəllimlə səngərdə çiyin-çiyinə, arxa-arxaya dayansam da düşmən gülləsi məni tapa bilməz. Çünki Rəfail müəllim qoruyuculuq missiyasının daşıyıcısıdır. Qanında, canında olan bu missiyanı səngər “məktəbi”nin dərsləri daha da cilalayıb, mükəmmələşdirib.
Şairin “Qarabağ rüzgarları” kitabına (“Adiloğlu” nəşriyyatı, Bakı – 2009) “müəllifdən” yazısındakı döyüş təəssüratları məndə Vətənin bağrını cadar-cadar etmiş səngərlər barədə tam bilgi formalaşdırıb:
“Səngərin o tayında yalqız qalmış yurd yerinin – bizim əvəzimizə xəcalət çək’n dağların, bir vaxtlar bizlərin yaşadığı, indi isə boş, viran qalmış, uçulmuş, tarimar olmuş evin, kəndin, şəhərin, susuzluqdan, xiffətdən, tənhalıqdan quruyan ağacları, gülləri, çiçəkləri və nələrisə sevə-sevə bitirdiyini çoxdan unudulmuş sahibsiz torpaqların sənə dikilən baxışı, əli silahlı səndən umduğu imdadı, diləyi, tələbi, aralıqda qalmış, eninə-boyuna qazılmış sahələr, barıt qoxusuna qarışan dağ havası, doğma yurdda yadlardan, yağılardan özünü qorumaq instikti, ürəyin istəyən yerə addım qoya bilməməyin, asılılığın – heç nə etmək iqtidarında olmamağın, hər gün bütün bunları yaşamağın və yaşamaq məcburiyyətin səni bu ağrıları yaşayaraq yazmağa, bütün bunlardan qurtulmağa çağırır… Şəhid ruhları başımızın üstündə dövrə vurur, qazilərimizin basdırılmış əlləri, qıçları, qolları, gözləri səngərin o tayından bizi haraylayır”.
Ölümün soyuq nəfəsiylə üz-üzə dayanan, nəm səngərdə Vətənin torpağını, səmasını və bir də ilahi sevgisini qoruyanlar əslində iki cəbhənin əsgərləridir. Onlar arxa cəbhədə qoyub gəldikləri sevdiklərini də qorumaq kimi müqəddəs iş görürlər və sevgililərinə pıçıltı ilə ismarış yollayırlar. Həmin həzin sevgi notlarını qazi ilə qoşa şəklinə baxıb ümidlə yol gözləyənlər hər gecə dinləyirlər:
Hər gecə səngərin o tayından məni çağırırlar. Bu sənə xəyanət deyil, əzizim. Bu ilk sevgidi. Yaddan çıxmaz, unudulmaz Vətən sevgisi…
Azadlıq mücahidi, örnəyi və mücəssəməsi Şeyx Şamilin düşüncəsinə görə, əgər torpağınız kafir ayaqları altındadırsa, etdiyiniz ibadətin mənası yoxdur, öncə kafiri qovmalı, sonra ibadət etməlisiniz. Biz Müzəffər Ordumuzun Ali Baş Komandanının rəhbərliyi, əsgər və zabitlərimizin rəşadəti, Vətən və torpaq sevgili xalqımızın ümidi, inamı, qüruru ilə nankor düşməni torpaqlarımızdan qovduq, ibadətimizi də etdik. Vətən sevgimiz tükənməsin…
Sevgi də ilahi söz kimi əbədi işıqdır, qeyrətdir, namusdur, hünərdir. Sevginin gücü bütün çətinliklərə qalib gəlir. Bizi zəfərə aparan da sevgidi…
MƏNƏVİ DÜNYAMIZA YENİ TÖHFƏ Araşdırmaçı, yazar, ədəbi təhlilçi Vaqif Osmanlının yenicə çapdan çıxmış “Sözün, sazın kəlağayılı Güllüsü” kitabı xalqımızın əsrlərdən bəri keşiyində dayandığı, saflığını qorumağa çalışdığı, bəzən bu yolda qanına qəltan olduğu çağdaş dünyamızda üzərində bəzi xoşagəlməz çatlar görünməyə başlayan Türkün mənəvi dünyasını yad nəfəslərdən xilas etməyə hesablanmış bir söz töhfəsidir. Müəllif əslində xalqımızın dünənindən bu gününə, bu günündən sabahına körpü salmağı qarşısına məqsəd qoyub. Mənə elə gəlir ki, bunu uğurla edib, məqsədinə çatıb. Kitabın redaktoru kimi çox fərəhliyəm ki, bu kitaba mənim də imzam düşüb. Onu da deyim ki, “Elm və təhsil” nəşriyyatında işıq üzü görən bu nəfis və qiymətli kitabın rəyçisi Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyinin sədr müavini Vüsal Sehranoğludur. Yeni kitabın Azərbaycan kəlağayısının UNESCO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına salınmasının 10 illiyi ərəfəsində işıq üzü görməsi də əslində kəlağayını başa tac edənlərə dəyərli hədiyyədir. Kəlağayının təbliğində, milli dəyər kimi dünyaya tanıdılmasında Azərbaycan Respublikasının birinci vitse prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyeyevanın Azərbaycan mədəniyyətinə misilsiz xidməti danılmazdır. 2024-cü ildə Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyinin və şəxsi “Kəlağayı Muzeyinin “Azərbaycan Kəlağayılarının təbliği” layihəsi çərçivəsində Vətənimizin müxtəlif bölgələrində, ən ümdəsi işğaldan azad olunmuş Şuşada tədbirlər keçiriləcək. “Sözün, sazın kəlağayılı Güllüsü” şair, publisist, aktiv ictimai insan, Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyinin sədri, ilk şəxsi “Kəlağayı Muzeyi”nin direktoru, hamımızın sevimlisi Güllü Eldar Tomarlının ömür yoluna bir baxışdır. Həmin ömür yolunun anlaqlı hissəsində Güllü xanımın fəaliyyəti hamımıza örnəkdir. Güllü xanımın yeniyetməlik, gənclik dövründən bu günə kimi yorulmaz fəaliyyəti ayrı-ayrı bölümlərdə çox maraqlı və səlis dillə təhlil olunur, Güllü xanımın özünün, anası Gülüstan ananın, onu yaxından tanıyanların söhbətləri, xatirələri ilə oxuculara çatdırılır. Hər bölümün başlanğıcında Güllü xanımın şeirlərindən seçilmiş bir bənd bölümə güzgü tutur, onun məqsədinə aydınlıq gətirir. Bu, müəllifin uğurlu yanaşması kimi təqdir olunmalıdır. Hər bölümdə Güllü xanımın sözə, saza, mənəvi dünyamızın ayrı-ayrı dəyərlərinə vurğunluğu təkrarolunmaz fakt və dəlillərlə yanaşı, təxəyyülünün söz inciləri ilə təsdiqlənir. Güllü xanımı tanıyanlar yaxşı bilir ki, onun bir dünya ana sevdası var – Gülüstan ana dünyası. O, Gülüstan ana ilə nəfəs alır, o ana onun zəngin mənəvi aləminin, uğurlarının memarıdır. Kitabda Gülüstan ananın bəzən kövrək, bəzən də baməzə söhbət və xatirələrinə tez-tez müraciət olunması oxucunu yormur, əksinə, əhvalını təravətləndirir. Güllü xanım Vətən qızıdı, anadı, nənədi, Türk xanımıdı. Həm də şəhid analarının, bacılarının, bütün şəhid ailələrinin kədərinin ortağıdır, təsəlli verənidir. Bu yaxınlarda bizimlə birlikdə Zəngilana getməyi də özünə borc bildi. Zəngilanda biri mənim qardaşım İsmayıl olmaqla yeddi məzarsız polisin şəhid olduğu yeri ziyarət etdik, ruhlarını şad etdik. Vaqif Osmanlı Güllü xanımın vətənpərvərliyini, insansevərliyini, qədirbilənliyini, qayğıkeşliyini məhz buna görə önə çəkir ki, Vətənə belə analar, bacılar lazımdır. Vətən belələrinin sayəsində ana Vətənə dönür. Vətənin dar günündə də, şad günündə də ömrünü xeyirxahlığa, mərhəmətə xərcləyən Azərbaycan xanımıdır Güllü xanım. Güllü xanımın rəhbərlik etdiyi İctimai Birliyin keçirdiyi şəhidlərin anım tədbirləri, qazi yazarların kitab təqdimatları, “Sazlı, Sözlü Kəlağayı Günləri”, respublikada ilk “Kəlağayı Festivalı” qazi və şəhid oğulların tanıdılmasına, Azərbaycan xalqının mənəvi dəyərlərinin təbliğinə xidmət edir. Kitabın müəllifi də belə tədbirlərin mənəvi, tərbiyəvi önəmini xüsusi vurğulayır. Çünki Vaqif müəllim də Vətən , millət, yurd, el-oba, mənəviyyat məsələlərinə həssas yanaşan söz, fikir adamıdır. Kitabın adı çox incə anlamlardan xəbər verir: “Sözün, sazın kəlağayılı Güllüsü”. Saz, söz ulu Türk yaranan gündən onunla birgədir, onun yaşam və fəlsəfi düşüncə tərzidi. O ki qaldı kəlağayıya, bu milli baş örtüyü Türk xanım-xatınlığının, abır-həyasının, ismətinin, namusunun, bir sözlə mənəvi aləminin qədim-qayım rəmzidir. Nənələrimizdən bizə miras qalan zərif baş örpəyini sandıqlardan çıxarmaq, başımıza tac etmək Güllü xanımın işinin əsas məqsədidir. Gəlin “Sözün, sazın kəlağayılı Güllüsü” kitabını oxuyaq, nəticə çıxaraq, gələcək nəslin həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən sağlam böyüməsinin təməlinin möhkəmlənməsinə nənə, ana, bacı töhfəmizi əsirgəməyək. Vaqif müəllimin yeni çapdan çıxmış kitabı bunları bizə aşılayır. Vaqif Osmanlını və Güllü Eldar Tomarlını təbrik edirəm, yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram.
QUMRU XOŞBƏXTLİYİ (hekayə) Yazın günəşi pənbə buludların arxasından hürkək-hürkək boylanmaqdaydı. Sanki insanlarla qaçdı-tutdu oynayırdı. İlıq nazlı-qəmzəli günəş şüaları otağın pəncərəsindən içəri girib gözlərimdəki yuxunu qovmağa çalışırdı. Ana Günəş məni yeni günü salamlamağa çağırırdı, qızılı tellərini üzümə, gözümə dağıtmışdı. Evin xanımı, yəni uşaqların anası hələ yuxulu dünyanın qoynunda uyuyurdu… Xanım deməyimə təccüblənməyin. Bilirəm, siz də xanım demirsiniz. Axı qonşular, ata-ana eşidər, ayıbdı. Mən də ömrüm boyu “xanım” səsləyib onu sevindirməmişəm. Ona ancaq bu hekayəmdə xanım deyə müraciət edəcəyəm. Guya mədəniyəm də. İndiyə kimi heç adıyla da səsləməmişəm. Axı atamın ağarmış qalın qaşları heyrətdən atılıb-düşər, mən də onun “bunun tərbiyəsinə bax” səssiz tənəsini göydə tutaram. Gündə bəlkə də əlli dəfə ona “ey” deyirəm. Məsələn, “ey, deyəsən mən acmışam”. Ağsaqqal qonşmuz Abdulcəlil kişi həmişə mənim “tərbiyə”mi qonşulara nümunə göstərib tərifləyir ki, halal olsun sənə, əsl milli oğulsan. Əslində evin xanımını “ey” çağıranda bunun millilik olduğunu anlamamışam. Nəyə gülürsünüz, guya siz bilirdiniz?.. Nə isə. Həyətimizdə bizimlə çoxdan “qonşu” olan iki qaratoyuq lirik ləhcələriylə yeni günün “sabanınız xeyir” duetini oxuyanda dünyanı tutub bağrına basmaq istəyənlər kimi qollarımı geniş açıb “yataq idmanı” etdim, ürəkdən gərnəşib yerimdən qalxdım. Ədəb-ərkanla geyinib həyətə düşdüm. Tez-tez kəsilib bizi duşun altında “gözümçıxdı”ya salan qızıldan qiymətli su ilə və əllərimin qabarıyla ərsəyə gətirdiyim 5-6 ağacla, qızılgüllərlə, qaratoyuqlarla salamlaşdım. Onlar mənim həyətdə yaşayan doğmalarım, sevimlilərimdi. Qızılgüllərin ləçəkləri, ağacların yarpaqları, tumurcuqların “bağrını yarıb” ”azadlıq” pıçıldayan çiçəkləri qədirbilənliklə məni süzürdülər. Onların “sağ ol”unu eşidirdim. Arılar gilənarın, əriyin məsum çiçəklərinin ətrafında vızıltılı səslə “Həyat, necə gözəlsən” nəğməsini zümzümə edirdilər. Bu sehirli dünyamdan məni qəfil eyvanda görünən, ovcunun arxası ilə gözlərini ovxalayıb oyanmağa çalışan xanımın səsi ayırdı: -Neyləyirsən? -Heç nə. Təbiətlə söhbət edirəm. -Kiminlə? Təzə qonşudu? Sualından, gözlərinin böyüməsindən hiss elədim ki, ya ağlıma şübhəsi yarandı, ya da məni “iş” başında yaxalayıb. Özüm də şübhələndim ki, yəqin sevgimi kiminləsə bölüşəndə ələ keçmişəm. Eksponatlarla ziyarətçiləri tanış edən muzey bələdçisi kimi əlimi həyətin ora-burasına gəzdirib sakit-sakit dilləndim: -Qızılgüllərlə, yarpaqlarla, çiçəklərlə, arılarla, qaratoyuqlarla. -Eh, sənin də işin, gücün qurtarıb deyəsən. Bəsdir də, əl çək bu sentimentallıqdan. -Yadımdan çıxmışdı. Sabahın xeyir. Heç olmasa sən “sabahın xeyir” demədin. Gərginliyin artım sürətini azaltmaq üçün hövsələmin “əyləc”i basıb müdafiəyə çəkilmək istəyirdim ki, hücumun daha güclü dalğası məni haqladı: -Nə sabahın xeyir e, dünya vecinə deyil. O böyük qaratoyuq var ha, – əliylə ağacın dibində yem axtaran sevgi “tərəfmüqabili”ndən bir az ağırçəkili qaratoyuğu göstərib söhbətinə davam etdi, – səndən qat-qat ailəcanlıdır. Külfətinə yem axtarır. Dönüb qaratoyuqlara baxdım. Uşaqların anası böyük qaratoyuq deyəndə yəqin ki, erkək quşu nəzərdə tuturdu. Düşündüm: “doğrudanmı, erkəklər həmişə böyük olur? Bəs niyə indi ailədə, cəmiyyətdə böyüklük, kiçiklik qalmayıb”? Səhərin gözü əməlli-başlı açılmamış ovqatım elə qarışdı ki, nitqim tutuldu. Amma o, (xanım deməyə dilim dönmədi) başladı, nə başladı: -Evdə duz belə yoxdu. Hələ pendiri, yağı, qəndi, əti, qatığı demirəm. Yaxşı ki, axşam nəvəyə iki çörək aldırmışam. Sən haradan biləsən ki, nəvələrin hazırlıq, bayram pullarının vaxtından üç gün keçib. Sinif rəhbərinin ad gününə hədiyyə almaq lazımdır, özü də sanballı. Hələ üç toy dəvətnaməsini demirəm. Oğlunun evə gec gəlməsi ilə heç maraqlanmısan? Xəbərin varmı harda veyillənir? Mən də bilmirəm. Allah bilir, kimin dizi cırıq şalvarlı qızına vurulub. Yerə-göyə sığışmır. Lap sənə oxşayıb. Dayılarına oxşasaydı nə vardı? Xanımın ağzının enerjisi aşıb-daşırdı, elə bil yenicə yüklənmişdi. Dayanmaq, nəfəs almaq yadına düşmürdü. Sanki yuxudan oyanar-oyanmaz, ya da elə yuxuda “monoloq”unu əzbərləyib yataq otağından çıxmışdı. Əslində xanımlar anadangəlmə fitri istedad sahibləridir. Onlar məşqə, qrimə, rejissora, suflyora ehtiyacı olmayan aktrisalardır. “Bir aktyorun teatrı”nı yaradanlar qadınları nəzərdə tutublar yəqin. Uşaqların anası “antrakt”sız – filansız “monoloq”unun ən qəliz yerinə – kulminasiya nöqtəsinə çatdığını o dəqiqə anladım. Uşaq ha deyiləm. Birinci dəfədi ki? O, ömrümüz boyu yaxamızdan əllərini çəkməyən sağalmaz yarama – kreditin ödənilməsinə “səhnə mizan”nına fikir vermədən məharətlə “keçid” etmək istəyəndə “təzyiq”lərə dözməyib tüfəngin lüləsindən çıxan, arxasına barıt doldurulmuş giliz kimi darvazadan küçəyə nə təhər atıldımsa, cəldliyimə özüm heyran qaldım, yəqin ki, o da… Qonşulara belə “salam” sözünü qıymayan polis rəisi qonşumuzun beşmərtəbəli evinin al – qırmızı damının üstündəki şappıltı səsinə başımı yuxarı qaldırdım. Dam örtüyünün üstündə iki qumru qanadlarını bir-birinə çırparaq, üzbəüz dayanıb bir – birinin gözünün içinə dik baxaraq şıltaqlıqla sevişirdilər. Dünya yansa belə onların vecinə deyildi. Hələ də yatağında xumarlanan şəhər istirahət gününün həzzini yaşayırdı. Nə olsun ki, Günəş günota yerinə doğru yoldaydı. Aşiq qumrular yatmış şəhərin mürgülü sakinlərini qanadlarının şappıltısı, eşq qığıltıları ilə oyatmağa çalışırdılar, ömrün yeni gününə səsləyirdilər. Kimiydi qumruların “sevgi himn”inə oyanan? Qəflət yuxusu gözlərini açmağa imkan verirdi ki, oyansın təkcə gözləri yox, həm də beyni yumuqlar? Belələri oksigen çatışmayan yorğan içində hardan bilsin ki, həyat gözəldir? Nəinki şəhərdəkilər, evlərinin damının üstündə eşq “roman”ı yaşayan qumruların çağırışını beşmərtəbəli imarətin qayğısız sakinləri də eşitmirdi. Qumrular ilahi “iş”indəydilər. Mən bu “iş”ə həsədlə baxıb gözümü qonşunun evinin damından çəkdim. Niyə bəxtəvərlərə mane olum ki? Sevgi ucalığından məni seyr edən qumruların nəzərlərindən halıma yandıqlarını hiss edirdim. Bəlkə də təsəlli üçün quş dilində nəsə deyirdilər? Mən Süleymam peyğəmbər deyiləm ki, quş dili bilim? Bilsəydim də onu eşidəcək əhvalda deyildim… Deyirlər, dünya gözəldir, yaşamaq da. Bəlkə də. Gözəlliyi hamının duymasına mane olan nədir bəs? İnsanların bitib-tükənməyən qayğılarmı, paslanan zövqümü, gözəlliyə laqeydliyimi, duyğuların kasadlığımı, bir-birini anlaya bilməməsimi? Şüursuz saydığımız canlılar qədər gözəlliyi duymaq bacarığı yoxdumu insanlarda? Yəqin ki, yoxdur. Olsaydı, qumruların xoşbəxtliyinə qibtə ilə baxmazdım… Aprel 2020
Dünyaya gələn kimi başladım ağlamağa, oxşadılar, ovutdular, aldatdılar doğmalarım, bürüdülər süd qoxulu təmiz ağa, elə bildim süd qoxuludu, ağdı dünya, qucaqda yaşamaqdı dünya. Gülüşlərimlə birgə doğuldu arzularım. Elə ki, başlandı qarlı qışım, qızmar yayım, xəzanlı payızım, çiçəkli baharım, isindim qayğıyla, ümidlə, öyrəşdim öpüşə, sığala, özüm də mat qaldım bu şirin nağıla. Bir ağ günlü oğul oldum, anamın həzin laylalarıyla, atamın gizlin qüruru ilə, nəzəri ilə böyüdüm. Hər gün bir darı dənəsi boy atdım, ağlaya-ağlaya, gülə-gülə. Şirinim, şəkərim deyənlərə şirni oldum, noğul oldum, bu dünyanın nağıllarına inanıb sonu məchul nağıl oldum…
İkinci hissə
Böyüdükcə quduz həyat qıcadı dişlərini acgöz yalquzaq kimi ağzı sulana-sulana, gözləri yana-yana. Baxdı mənə sümüyü bərkiməyən sütül bir uşaq kimi. Qoynuna sığındığım şəhər uddu məni, nə dərinmiş çinədanı, qapqara zülmət imiş hər tini, dar dalanı. Əzrayıl bildim “xozyayka”mı – Rübabə xalanı. Bərkitdi məni şəhər gözəllərinin kinayəli gülüşləri, eyhamları, məni dilbilməz, anlamaz sanan əli təsbehli, dodağı “Kazbek”li tin adamları. Sınağa çəkdi məni darıxdırıcı günlər, ehtiyac, Xəzərin dəli xəzrisi, mülayim gilavarı, kirayə qaldığım yarızirzəmi, yarızülmət pəncərəsiz evin alçaq tavanı, nəmli divarları…
Üçüncü hissə
Bu şəhərdə dişinə çəkdi məni “şəhər” adlı “səhra”nın nəfəskəsən bürküsü. Təngisə də nəfəsim, titrəmədi səsim, büdrəsəm də yıxılmadım, kəndimizin palıdları kimi möhkəm idi bünövrəm – ömür sarayımın təməli, hörgüsü. Bu şəhərdə nə ağacdan asılmış təbii nənni – çarpayı gördüm, nə də Koroğlunun dəliləri kimi hayqıran dəliqanlı dağ çayı gördüm. Burda dəniz gördüm – suları mazutlu, neft ləkəli. Nargini ölüm düşərgəsi, sükunəti təhlükəli. Balıqları batan gəmilər kimi “SOS”a gümanlı – “mənə təmiz su, hava, qida verin!” həyəcanlı. Bu şəhərdə əyri yollar gördüm – əngəlsiz, dümdüz, sonunda gözlərindən cin yağan küpəgirən qarı, ya da bədheybət Təpəgöz, hər ikisi bağlayıblar düz yolları. İblisvari adamlar hey irişir qucağını aça-aça. Doğru yolları sərt enişli, yoxuşlu, labirint toxunuşlu, əriş-arğaclı, tıxaclı, dalanları gedir çıxılmaza. Aldada bilmədi məni əyrim-üyrüm yolların başgicəlləndirən gəlhagəli, nazlana – nazlana göz süzdürüb oxuyan restoran gözəli. Bu şəhər – sınaq meydanı, bir-birindən fərqlənmirmiş mələyi, şeytanı…
Bu ziqzaqlı yolların düzlüyündə yeridim addım-addım, boz məmurun təkəbbürlü sifətinə baxa-baxa, heyrətlə, maddım-maddım. Elm adamı olmaq istəyimin üstündən qara xətt çəkdi bir məşhur akademik: “sənə yer yoxdu, adamımız çoxdu”, az qaldı barmağını gözümə soxa, əllərimə baxdı, inanmadı yoxa. Ancaq sındıra bilmədi məni saxta təbəssümlər, qrimli üzlər, hiyləgər baxışlı əyri “düz”lər. Dənizdə də üzdüm, dağlarda gəzdim, bəyazlıq, əzəmət, təmizlik görmədim bu şəhərin “dağ”larında. Hiylə gördüm, məkr gördüm gözəllərin kaleydoskop kimi min bir rəngli gözlərində, yanaqlarında. Kəndimizin təpələri məğrur idi bu “dağ”lardan, uşaqları da qürurluydu şəhərli “qoçaq”lardan. Qartal qanadlarım olsa da, heyhat, quşqonmaz zirvələr tapmadım burda. Mazut qoxuyurdu, yağışı, qarı, laqeyd idi tanışları, “dost”ları…
Beşinci hissə
Nə yaxşı ki, aldada bilmədi məni süni bər-bəzəkli, bulvarı saxta öpüşlü, bir neçə saatlıq “sevgi”li, ətəyi gödəkli şəhər. asfalt küçələr, ekzotik həyatlı gecələr, barlardakı körpə “cücə”lər üyüdə bilmədi məni şəhərin çax-çuxsuz dəyirmanında. Darıxdım tovuzquşu kimi alabəzək gözəllərin ormanında. Zirvə eşqi ilə yandım, alışdım, hey çalışdım, qalxım zirvəyə. Ayağımdan dartdılar: -Ay kəndli balası, hələ tezdi, – deyə. Arzularımdan uçan xalça toxumaq istədim, qırıldı ilmələri. Hayqırmaq, zildən oxumaq istədim, ağzımda qaldı kəlmələrim. Uçağan xəyallarım ilişdi zamanın qara buludlarına, amansız həyatın qovhaqovlarına, tuthatutlarına…
Altıncı hissə
Bu acı əngəllər bişirdi məni, inamım, əqidəm, əyilməzliyim bütün sınaqlardan keçirdi məni. Indi gəlib çıxmışam çoxfəsilli ömür dastanının sonuna, Tanrı, nə deyim, bu qaydasız oyununa?! Şəvə tellər seyrəldi payızda ağacların yarpağı kimi, bir-bir düşsələr də başımdan yorğun-yorğun saralda bilmədilər həyat eşqimi. Gözəllər baxdılar oğrun-oğrun, “ehh…”ləri sinəmi dəldi, düşündüm: “Payız nə tez gəldi?!” Üzüboz şəhər sahib çıxmasa da ürəyi dolu, cibi təmiz bir kəndli balasına, bənzəyirəm atamın, anamın müqəddəs ruhuyla, dostların, doğmaların arzusuyla ucaltdığım alınmaz qürur qalasına…
Onun yenicə işıq üzü görmüş “Üşüyən şeirlər,…” kitabındakı poetik duyğularını ələk-vələk eləməyə başlayandan az sonra məşhur rus ədəbi tənqidçisi V.Q.Belinskinin bir fikrini xatırladım. Onun yeni kitabında nəzmə çəkilən mətləblər Belinskinin fikirləşdiyi kimidir: “Poeziya həyatı bir imkan kimi yaradıcı surətdə yenidən yaratmaqdır”… O da yaradır. Bu yaradıcı insanın lirik düşüşüncələrini, həyata, ömrə, mənəvi dəyərlərə münasibətini cilalayan məqamlardan, bəlkə də birincisi doğulduğu, yetkinləşdiyi, fəaliyyətdə olduğu mühitdir. Şair, yazıçı, pedaqoq, dövlət idarəetmə orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə işləyən Adilə xanım Aslanova Azərbaycanın ecazkar – Yaradanın ovqatının ən xoş vaxtında yaratdığı bir guşəsində – axarlı-baxarlı, qızılgül ətirli, qoca Qafqazla qol-boyun dayanan, müxtəlif etnoslara qucaq açan vüqarlı, məğrur, Adilə xanımın təbiriylə desək, “kiçik Paris”də – Zaqatalada dünyaya göz açıb. Onun Zaqatalası da bir obrazdır, “dağa söykənən şəhərdi, bir əzəmət heykəli”dir. Həmişə düşünmüşəm ki, Vətənimizin ən mərhəmətli, qayğıkeş, tolerant insanlarının yaşadığı ərazilərindən öndə gedəni Şimal-Qərb bölgəsidir. Orada yaşayanların insansevərliyi buna əyani sübutdur. Çoxları dünyanın cənnət yerlərini Alp dağlarının ətəklərində, Balkan yarımadasında axtarır. Zaqatalanı görənlərin gözündə Alp dağlarında gördükləri mənzərələr adiləşir. Zaqatala elit şəhərdi – insanları, təmizliyi, saf havası və suyu, həyatverici təbiəti, min nemət yetirən torpaq-bitki örtüyü ilə. Sadaladığım bu dəyərlər Adilə xanımın şəxsiyyətinin və poetik dünyasının mükəmməlliyində özünü bariz göstərir. O, duyğularını özününküləşdirməyi bacarır, sözlərdən özünəxas, təkrarsız nümunələr yaradır. Səmimilik hər misranın yükünü artırır, sözə can verir, sözsevərləri sözün sehrinə salır. Ayrı-ayrı şeirlərdən ayrıntılara diqqət edək:
Gecə tərin tökür nəm şüşəmizdə… Küçə ayağına dar olmadı ki?!. Məzar daşı kimi soyuq əllərim… Yuxular gecənin dəm qonağıdır… Ürək dönüb indi qəbir qazana… Ağlayan daşlardan yer atlaz olur…
Belə nümunələri çox seçmək mümkündür. Lirik düşüncələri orijinaldı. Hiss olunur ki, həmişə axtarışdadı. Uğurlu sözü tapanda ağuşuna alır, sevinir, özü olur, mənəvi övladıdır axı. “Üşüyən şeirlər,…”in redaktoru və ön sözün müəllifi qazi zabit, şair, esseist, publisist Rəfail Tağızadə yazır: “Adilə xanımın şeirlərində elə məqamlar var ki, ordan sakitcə keçə bilmirsən, şeir, fikir səni tutub saxlayır. Adilə Aslanova hansı mövzuya əl atırsa, orda özünəməxsus nümunə yarada bilir. Oxucu onun şeirlərindəki sadəlikdən həzz alır. Darıxmır, yorulmur”. Adilə Aslanovaya görə “Vətən çəhrayı bələkdən başlayr!”. Uğurlu bənzətmə, tapıntıdır. O, vətəndaşdı, vətənsevər söz adamıdı. Vətən dar gündə olanda kədərlənən, ona hayan olmağa çalışan, şad günündə uğuruna sevinən el, oba, yurd Vətən qızıdı. “Azərbaycan, Zəfər Günün mübarək”, “Azərbaycan əsgəri”, “Yaşayan şəhid”, “Xocalıya açılacaq bu sabah”, “Torpağım şəhid-şəhid”, “Şuşa” və digər şeirlərində onun bir gözü gülür, o birisi göz yaşı tökür. Sevinir ki,Vətən oğlu “qələbəylə ibrət verdi düşmənə”. Sevinir ki:
Öz halal torpağına Yad quş da səkə bilməz! Sən varsan, azadlıq var, Bu yurdun qeyrətini Heç vaxt yad çəkə bilməz! Sən mənim torpağımın Şanı, fəxri, hünəri, Azərbaycan əsgəri!
Kədərlənir ki:
Sağ qalan şəhidlərin, Ayaqları, qolları, Görən gözü asılıb Şəhid məzarlarından! Dil açmamış körpəmin, Müəmmalı baxışı, Gələcək sualları, Donub, asılı qalıb, Şəhid məzarlarından!
Həyat başdan-başa müəmmadı, sirdi, sehirdi, labirintdi. Bu burulğanların, keçilməzliklərin caynağında kimsə bu gününü alqışlayır, kimsə də qarğış atəşinə tutur. Bu təzadların içində yaşamaq, əlbbəttə, asan deyil. Kimi şükranlıqla yaşayır, kimi də ömrünə, gününə, ömür-gün yoldaşına lənət oxuyur. Adilə xanım lirik qəhrəmanı qadının hər halını duyur, anlayır. Çünki həyatın sınaqlarından halıdır, anadı, nənədi, ləyaqətli Türk xanımıdı. Ona görə də həmcisinin durumunu başa düşür, sözlə ifadə edir:
Yaxında qonşu qadın Ərini qarğıyırdı. Tənha qalan bir qərib – Dul gəlin ağlayırdı.
Küçədə “xoşbəxt” itlər Kimə gəldi hürürdü. Kif basmış boz ümidlər, Küçələrdə ölürdü.
Onun lirik qəhrəmanlarından çoxu qadındı – “solğun tellərinin boyası gedən, əyilə bilməyən, sına bilməyən, küskün taleyilə abır həyasına, soyuq kədərinə qısılan qadın, ötmüş qatarından sarsılan qadın”. Bu hissləri fenimizm kimi, qadın təəssübkeşliyi, gender bərabərliyi axtarışı kimi anlamayın. Adilə xanım daha geniş əhatəli, daha bəşəri düşünür. O, harda zorakılıq, zülm, ədalətsizlik varsa ordadır, hansı cinsin nümayəndəsinə qarşı qeyri-humanist münasibət görsə, sakit dayana bilməz. Söz adamı həm də haqq-ədalət tərəfdarı, zamanın, insanın nəbzini tuta bilən, dəqiq ölçən barometr olmalıdır. Adilə xanımın bir qanunu var: sözə könül verən kəs nə “yazırsa, yaxşı yazmalıdır”. O, “qüruru məhbəsdə həbs olan qadının” daxili dünyasındakı təlatümləri görür:
Adilə Aslanova söz adamı kimi qarşısına bir məqsəd qoyub – “ömrün çətin düyünlərini açmaq”. Ona görə də “qanqalı da tər bənövşə qoxuyan” ömrün “zəhərini də şərbət bilib içmək” cəsarətindədi. Həm də mərhəmətlidi, “körpü salır” ömrün “həsrətindən, acısından”. Ancaq o körpü “Sirat deyil, tez ol, yüyür, keç görüm” düşüncəsi ilə bəşər övladını qorumaq istəyindədi. Bu qayğının, yanğının, humanistliyin vəhdətində bir ömür boyu “mən” axtarır. O aliliyi, əzəməti, mükəmməliyi tapır və sözə çevirir. Uğurlu söz axtarışları zamanı həmişə özüylədöyüşdədir, hər an özünə hesabat verir:
Möhtəşəm olurmuş sevilən kədər, Varlığı təsəlli, yoxluğu əzab. Fəsillər dövr edib dəyişən qədər, Ürəyim ağlımla çəkir haqq-hesab.
Bəli, o təkcə sevincə aşiq olmur, kədərini də sevir, müqəddəsləşdirir. Dərin düşüncələr içində üzüağ ömrünü ələk-vələk edir, adilikdən uzaq sevgisinə, yəqin ki, özü də təəccüblənir:
Sevdirir insanı ruhu, nəşəsi, Mən öz kədərimi sevdim, İlahi.
Onun sevdiyi kədər işıqlıdır, doğmadır, həyatvericidir, həniri heç vaxt azalmır. İgid odur ki, kədərini də sevsin, özü də:
Dərdi qoyub cibinə, Xərcləməyə gedəsən. Gərək dərd sevəndə də, Ən gözəlin sevəsən…
Adilə xanımın sevgi hissləri də möhtəşəmdi. “Qara oğlan” şeiri ilə özəl həyatının acısını, şirinini, həsrətini, vüsalını, xoşbəxtliyini, səmimi, şirin xatirələrlə limhəlim dolu ömrünün anlarını qələmə alır. “Sarışın qızın poetik düşüncələri həm həzindi, həm də hay-haraylı. Oxuyanı düşünürük ki, lap bizim ömrümüzün müxtəlif ovqatlı anlarıdır. “Qaşın altdan baxıb, sevgilisinin ruhunu özüylə aparan, sarışın qızın qaranquş qəlbini söküb talayan, gözəllər dalınca dönüb axmayan” qara oğlandan nigaran sarışın qız o qara oğlanla birgə ömrünün qırx ilini arxada qoyub. Məmməd Arazın bir misrası yadıma düşdü: “Bu da belə bir ömürdü, yaşadım”. Adilə xanım da ərkyana: “məni qınamağa nə var ki, ömrüm, bilmirəm bu necə, necə ömürdü” pıçıldayır. O da, o qara oğlan da yaşadılar, bir ömrü çiçəkləndirdilər, bəhərləndirdilər, nəvələrlə varlandırdılar. “Etiraf” şeirinin lirik qəhrəmanları da həmin sarışın qızdı, həmin qara oğlan, sarıbənizin “sevdiyi, seçdiyi cavan oğlan”. Onlar bir isti ailə ocağının qurucularıdır.
Söz aldı, söz verdi dədə babamız, İsindi evimiz, güldü yuvamız, Bizləri yaşatdı üçcə balamız, Nəvələr dırmanır divara, oğlan!
Lap bir gün əcəl gəlsə, Qorxma! Yan-yörənə buraxma! Məni özünlə saxla! Səni mənsiz aparsa, Görəcəksən ordayam!
Adilə Aslanova lirik qəhrəmanının doğum gününəgöndərdiyi ən dəyərli hədiyyəsinə həsəd aparmamaq olmur: “qədəhinə şeir süzüm”. Şairin sözdən qiymətli bəxşişi olmaz ki?! Başqa bir hədiyyəsi “kriminal” olsa da çox orijinaldı: “hər şeirimdən bircə sətir oğurladım”. Belə unikal oğurluğu söz qədrini bilənlər edər. Bir də şairin poçtxanası çox oprativ işləyir, “sovqatımı göyərçinin ayağına bağladım”. Belə baratı hamı gözləyib – qanıqaynar vaxtı. Doğrudan da şair olanın ürəyi adi deyil. Belə qeyri-adiliklərdən ədəbiyyat yaratmaq isə qat-qat qeyri-adilikdir. Bunun üçün çırpınıb coşan, çarpışan ürək gərəkdir. Əbu Turxana gərə, ədəbiyyat – əbədiyyəti ana, anı əbədiyyətə çevirir. Adilə xanım da lirik qəhrəmanının doğum gününü əbədiyyətə çevirir. Lirik qəhrəmanına ən ümdə mənəvi varlıq – ümid də göndərir:
Süfrənizdə bir yeri boş qoyarsan, Üzbəüzə, səninlə tuş qoyarsan, Boşqabıma bir az da aş qoyarsan, Bir də gördün, gəldim özüm, bağışla.
O, məsuliyyətlidir, yazdığı hər misraya cavabdehdi, etiraf edir ki, şair olmaq asan deyil. Şair olmaq üçün gərək “tay olasan bənövşəyə”. Dürlü-dürlü fikirlər onun təxəyyül süzgəcindən keçib sız incilərinə çevrilir. Bununla belə özünə qarşı çox qəddardır: “Mənə şair deyirlər, deyiləm, Allah haqqı!” Adilə Aslanova inamlıdır:
Mən içib Arazın suyunu bir qurtuma, Ayaqyalın qaçacam, o mübarək yurduma!
O, əqidə sahibidir, amalı, məsləki birdi. Qəlbi yad hisslərin, üsyan yeridi. Bu qəlbin “qapısında gecələyir, şanı hörüb beçələyir, öldürmür ey çiçəkləyir ağrılar”. Ağrılar əlahəzrət sözün qidasıdır.
Sevdiyim! Gəl incimə, Hər nə istəyirsən, de, Bircə mənə “Ay” demə. Mən ona tay olmaq istəmirəm! Hər gecə bir şəkil alan Ay olmaq istəmirəm.
“Şagird dəftərində qalan şeirlər”, “Görüş yeri”, “Kəndçi qız”, “Şəkillər”, “Sənə şeir yazıram”, “Səndən nigaranam”, “Bu gecə” və digər bədii nümunələrdə lirika ilə nostalgiya bir-biri ilə elə ülfət yaradıb ki, bu iki şirin duyğunun dadından doymaq olmur, bu şirinliyə düşənlər ordan çıxmaq istəmir, körpələşir, xatirələr qucağında süd qoxulu körpəliyinə dönür. “Çit donlu, xəyalları aşıb-daşan tələbə, incə, sarıbəniz kəndçi qız”ın obrazı nəinki Adilə xanımın, artıq mənim də gözümün qarşısından çəkilmir, Adilə xanım onu mənə də doğmalaşdırıb. “Qoynunda qolları çarpaz, bükülü” qız uzaq-uzaq illərdən boylanır, bizi də o günlərə səsləyir. İndi o qız da, biz də sarışın qızın qarşısında lal-dinməz dayanıb suala dönürük. Belə saflığa baş əyməmək olmur. Adilə Aslanova başdan ayağa şeir adamdı:
Hardasa bir ulduz uçur, Qonur qərib şeirlərə. Yapışmışam ətəyindən, Görüm nə vaxt çırpır yerə…
“Nağıl bilək dünyanı” şeiri gerçəliklə xəyalların gerçək nağılıdı. Şair xanım arzularının, xəyallarının quşqonmaz sərhədlərini aşıb real dünyasına qayıtmaq üçün mücadilədədi. Narazıdır ki, “düşüncəmiz Cırtdan olub, kiçilib, nənəmizin arpa aşı bişmir, “siçan bəylər” xan evində kefdədi”. Acgöz məmurlar (divlər) “çevirib dünyamızı zindana, tələsirik işıq gələn tərəfə”. Ancaq işığın qarşısını kəsən Təpəgözlərə gücümüz çatmır. Elə bu an nəhayət Adilə xanımın mübariz təxəyyülü dadımaza çatır. Doğrudan da dünyanı, insanı mübariz ruh xilas edəcək:
Koroğlular qılınc beldə gələcək, Keçəl Həmzə yad atından enəcək, Div deyilən əməlində yenəcək, Qarşılayın!.. Atlarımız kişnədi.
Onun “şeirləri ürək kimidir” – həssas çırpıntıları, yaşantıları ilə, onun “şeirləri pətək kimidir” – sözə vurğunların zövqünü balladır. Onun şeirləri nazlıdı, kövrəkdi – bənövşə kimi, kükrəkdi – şəlalə kimi, hürkəkdi – həsrətdən bağrı yanan lalə kimi. Onun “sevgi dünyası bir tilsimdi, pünhandı – sevgi dünyası kimi, onun şeirləri “uşaq kimidir – sakitcə ağlayır”, qəhqəhə çəkib gülür. Onun şeirləri özünün özüylə haqq-divanıdır – “burda qırğını var ruhla ağılın”. Onun şeirləri “təpədən dırnağa özü kimidir – həmişə özü özünü varaqlayır”. “Qəlbində dil açmış sözləri qaldığından Simurğun qanadlarına qonub ruhunu göylərdə gəzmək, şeir heykəli qurmaq istəyir”. Şeir heykəli qurmaq istəyənlərə sözə dəyər verənlər ürəklərində əbədi və əzəmətli heykəl ucaldırlar. Ancaq Adilə xanım yenə “narazı”dı. Onu şair doğmadığı üçün anasını “qınayır”. Bəli, əsl şair odur ki, həqiqi şair olduğunu boynuna almır. Bu da söz adamının aliliyidir. “Niyə məni şair doğmadın, ana” şeiri Adilə xanımın həyat manifestidir, fəlsəfəsidir:
Niyə məni şair doğmadın, ana?! Şairlər bir az da kədərdən yazır. Mən də azdırardım qəm, kədərimi, Yaxına qoymazdım heç qədərimi. Iblisə, şeytana qəbir qazardım, Yolundan didərgin salardım, ana!
Məni niyə şair doğmadın, ana?! Şairlər dünyanın söz qılıncıdır. Qılınc götürərdim, sipər çəkərdim, Dünyanın qəlbinə ümid əkərdim, Pisliyi, nifrəti xeyrə yozardım, Sonra kürəyimə alardım, ana! Bəlkə də, lap şair olardım, ana!
Adilə Aslanovanın şeirləri Vətənin “boynuna taxılan göz muncuğudur”… Onun lirik dünyası gözəlliklər məskənidir – ilahi sözün sehrindən yaranıb… Onun “ümidi kainatı qucan sevgi qədərdi”… Özü də hələ böyüməkdədi – təzə doğulan şeirləriylə. Hələlik “yarımçıq şeir”inin şah misrası boydadı”. Şah misralar çoxaldıqca mənəvi anasını da böyüdəcək… “Kənddən gələn və kəndinə qayıdan (hər iki anlamda) sarışın qız “arxalı köpəkləri” lirik dili və duyğularıyla susdurmaqdadır… Onun “üşüyən şeirlər”inin istisində qızındım, yeni şeir-insan tapdım… 02.06.2024
BRİLYANT ATƏŞ ÖMRÜ – POEZİYASININ DİLİ İLƏ Bu düşüncələrimi bilgisayarın yaddaşına köçürməyə başladığım anda səsinə vurulduğum Nərminə Məmmədovanın həzin səsində telekanalların birində “Pıçıldaşın, ləpələr” mahnısı hisslərimə hakim oldu. Bunu yazının uğurlu olacağına əlamət bildim. Hər əlamətə inanmasam da, musiqinin ilahiliyi məni məndən alıb inandırdı. Mən həm də bu ədəbi təhlilimi dörd kitab müəllifi, pedaqoq, filoloq, şair Brilyant Atəşin “Nənəmin kəlağayısı” kitabındakı şeirlərin təbiiliyinə və səmimiliyinə inandığım üçün yazıram. Necə də uğurlu ad və təxəllüsdü. Brilyant və Atəş. Bunlar qol-boyun olub brilyant kimi qiymətli və saf, atəş kimi isti, müqəddəs poetik nümunələrin yaranmasına vəsilə olub. Onun şeirləri özü kimi səmimidi, duyğularını həzin-həzin ləpələrin ana dənizin qulaqlarına pıçıldadığı kimi pıçıldayır, daşların arasından işıqlı dünyaya can atan büllur bulaq kimi zümzümə edir. Elə ki, haqsızlıq görür, həqiqətə dil uzadanlara, haqqı nahaqqın ayağına yazmaq istəyənlərə rast gəlir, necə deyərlər, üzü dönür, mülayim Atəş, alov dilləri ərşə çıxan tonqala dönüb həqiqət işığından qorxan yarasalara, bayquşlara qənim olur. “Meydan sulayan qoçulara, yaltaqlara, xalqın qanını soran zalımlara, torpağı biznes edənlərə, qansızlara, vicdansızlara” meydan oxuyur – lap Ərəbzəngi kimi. Onun lirik duyğuları ləpə kimi mülayim, dalğa kimi haraylıdı.
Nə tökürsə qələm gözdən, vərəq çəkir köksünə, Sən yazdıqca bu dünyada hər şey gedir əksinə. Yazıq millət bu həyatda nə yatdı, nə diksinə, Balıq başdan iylənəndə yaltaq sular bulayır, Zalım xalqın qanın sorur, qoçu meydan sulayır.
Yazdıqları söz adamının ədəbi kimiliyidir, sözlə çəkilmiş avtoportretidir. Söz adamının kim olduğunu onun yazdıqları kimi dəqiq bildirən ikinci bir tanıtım testi tanımıram. Süni bəzək-düzək, saxta təbəssüm qəlp adamın içindəkiləri o an necə həndəvərindəkilərə faş edirsə, söz də elədir, sözə xəyanəti heç vaxt bağışlamır. Brilyant xanım həmişə, hər yerdə özüdür. İnsanlığı, diqqəti, sözə dəyəri, məsuliyyəti ilə. O, haqqı danmır, sözünü də. Söz onun mənəvi övladıdırsa, “dünyaya Haqla qoşa gəlibsə”, necə dansın, niyə dansın? Axı o, anadır. Övladına nəvazişini əsirgəməyib, mənəvi balasına da. “Daş kəsən, baş kəsən, savaş kəsən sözü ucuzlaşmağa, ucalıqdan enməyə qoymayanlar bircə söz sarıdan acdılar”.
Göylərin buludu gözümə dolub, Çoxu daldalanıb izimə dolub. Ən gözəl fikirlər sözümə dolub, Vərəqə tökülən ləlmi, incimi?
Brilyant xanımın yaradıcılığının bir özünəxas bir cəhətini də vurğulamaq yerinə düşər. O, çox yazarlardan fərqli olaraq şifahi xalq ədəbiyyatını, folkloru, klassik aşıq sənətini, ana dilimizi, kənd həyatını mükəmməl bilir. Onun təcnisləri, qıfılbəndləri, müxəmməsləri, dodaqdəyməzləri, divaniləri, deyişmələri mükəmməl klassik aşıq ədəbiyyatı nümunələri səviyyəsindədir. Cümşüd Əlinin qıfılbəndinə cavabı bunu təsdiqləyir:
Cümşüd Əli: Şair dostum, o nədir ki, cavab ver, Kökü göydə, budaqları sallanır. Nə bulaqdır, çeşməsindən süzülən, Gah acıdır, hərdən isə ballanır.
Brilyant Atəş: Şair qardaş, eşit deyim düzünü, O Günəşdir, budaqları sallanır. Məhəbbətdir, çeşməsindən içirsən, Gah acıdır, gah da eşqdən ballanır.
Və bir də:
İlahi, yazanda gözəl yazasan, Bəyaz qarı qışa, gülü yaza san. Atəşəm, diləyim, sən də yaz asan, Arzular birləşsin, gedək o yana.
Brilyant Atəşin lirik duyğularından tapdığım ləl və incilərlə onun kimliyini sözsevərlərə tanıtmaq istəyirəm. Belə tanıtım, məncə daha obyektiv, daha inandırıcı və əyani olar. Bilirəm ki, həssas oxucunu aldatmaq mümkün deyil. Heç vaxt aldatmaq fikrinə də düşməmişəm. “Düzlük ən yaxşı biclikdi” mənim də məsləkim, məramımdı.
Düzlükdən imarət qurasan gərək, Sözü məqamında vurasan gərək. Haqqın arxasında durasan gərək, Yoxsa ki, qəflətdə qalmaq kimidi
Keçək mətləbə… Brilyant Atəş kimdir? Qoy bunu onun misraları desin. “Mən dəryayam, sinəm doldu dalğadı”. “Mənbəyi qurumaz axar çayam mən”. Sinəsindəki şahə qalxan dalğalar, kövrək pıçıtılı ləpələr, axarlı yaşantılar onun könül çırpıntıları, ədalətsizliyə üsyanı, azadlıq himnləridi. Brilyant Atəşin ömür yolu: “Mən bir sönməz Atəş olub hər an zordan çıxmışam”. “İmana sığındım, Haqqı danmadım”. “Yaxşıya sarayam, zalıma goram”. “Haqqı bürmələyib nahaqqa satmaq, Zülməti nur üstə salmaq kimidi”. Bircə onu qeyd edim ki, Brilyant xanımın şeirlərində “Haqq” sözünün birinci hərfi həmişə böyük yazılır. Bu Haqqın Brilyant Atəş meyarıdı. Haqqa tapınmaq ucalıqdı. Brilyant Atəşin mücadilə yolu: “Keçmişi kök bilib sabaha çatmaq”. “Dilim Haqq danışar, heç vaxt kiriməz”. O, Babək, Nəsimi, Sabir, Cavid, Hadi yolunu əzbər bilir, bu yolu şagirdlərinə də öyrədib. O, özü bu yola laqeyd qala bilərmi? Axı müəllim işıq mənbəyidir, zülmətin düşmənidi. Şair xanım nə qədər çağdaş fikirli olsa da, bir o qədər milli ruhludu, keçmişə bağlıdı. Brilyant Atəşin həyat eşqi: “Qəfəsdə yaşamaq ölmək kimidi”. Bunu şərh eləməyə nə ehtiyac?! Brilyant Atəşin duası: “Bir Allah yetirsin yoxsulun payın, Naqisin, nankorun azaltsın sayın”… “Dünyamız qorxusuz ola”… O, bu xalqın xanımıdı, öyrədənidi, gənc nəslin zəkasını nurladandı, anadı, nənədi. Bilirik ki, anaların duaları müstəcəb olur. Amin deyək. Brilyant xanımın arzusu: “İgidi el öysün, özü öyməsin”. “Qəddimi yaş əysin, Allah əyməsin”. Bu məğrurluq, ucalıq, üzüağlıq, təvəzökarlıq yoludur. Bu yolu gedənlərin maddi “varı qurtarsa da, etibarı qalır”. El öyən igidlərimiz 44 günlük müharibədə düşmənin dizini qatlayıb “dəmir yumruq”la, dişiylə, dırnağıyla otuz ildən çox doğmalarının yolunu həsrətlə gözləyən torpaqlarımızı azad etdilər. Elin öydüyü igidlər – Brilyant Atəşin “Mübariz”, “Nurdadı”, “Şəhid oğulun anasını qarşılaması”, “Bir şəhid balamızın dilindən” və digər şeirlərinin qəhrəmanlarıdır, müdrik fikir şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin təbiriylə desək, Vətən torpaqlarına azadlıq toxumu əkənlərdi. Brilyant Atəşin xalqımızın nənələrinin ulu nənəsi Tomris, Nüşabə kimi düşmənə ciddi qadağası: “Özgə torpağında at sürmək olmaz!” Ulu Türkün kişisi üçün də, xanımı üçün də torpaq, ana, at ən müqəddəs varlıqlardır. Brilyant Atəşin dünya malından doymayanlara qəti xəbərdarlığı və qandırması: “Axırda bir ağda qalacaqsan, ha… Əriyib bir torpaq olacaqsan, ha…” Vətən torpağı olmaq ilahi işdi. Vətən oğlu Musa Yaqub “öləndə qoynunda qoy ölüm ki, mən, çürüyüm bir ovuc torpağın artsın” amalı ilə yaşadı. İndi də doğma Buynuzun köksündə müqəddəs qala kimi möhkəm dayanıb, torpağı ilahiləşdirib. Brilyant xanım düşünür ki, acgözləri, dargözləri, dünya malına qul olanları torpaq qoynuna çəkmək istəməz ki, qucağı çirklənməsin. Brilyant Atəşin ana, nənə nəsihəti: “Bədəni göstərən tüldən uzaq dur”. Bu bu günümüzdən nigaran bir Azərbaycan anasının, nənəsinin həyəcan siqnalıdır. Mənəvi dəyərlərə laqeyd münasibətin gündən-günə qol-budaq atdığı, abır-həyanın gərəksiz əşya kimi kənara atıldığı dövrə gəlib çıxmışıq. Artıq bizim bəzi xanımlarımızın soyunmaqda, lüt-üryan gəzməkdə, bədənini nümayiş etdirmək üçün dəridən, qabıqdan çıxmaqda tayı, bərabəri yoxdu. İnanın, Avropadakılar bu qədər əndazəni aşmayıblar. Analar, nənələr, küçəyə çıxan, barlarda gecələyən, intim yerlərini utanmadan göstərməklə fəxr edən, əxlaq normalarına kinayə ilə yanaşan qız övladları böyütmək baş ucalığı gətirmir. Mənəviyyat ölümə doğru gedirsə, onu diriltmək mümkün olmayacaq. Mənəviyyatsızlıq ən ucuz ölümdür. Böyütdükləriniz gələcəyin anası olacaqmı? Bax, budur əsas məsələ!.. Brilyant Atəşin kəlağayı və qara papaq dəyəri və həqiqəti: “Abır-həya təcəssümü, mərdliyin vuran qoludur… Cana gəlir örtüləndə, qoyulanda dürüst başa, Nənəmin kəlağayısı, babamın qara papağı”. Brilyant Atəş milli mənəvi dəyərlərə bağlı Azərbaycan xanımıdır. O, başı kəlağayılı nənələrin, anaların, qara papağı başında qeyrətlə daşıyan babaların, ataların övladıdı. Özü də bu gün min illərdir nənələrimizdən miras qalan kəlağayını başına tac edir. Güllü Eldar Tomarlının sədr olduğu Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyinin fəal və yorulmaz üzvlərindəndir. Birliyin və Güllü xanımın yaratdığı şəxsi “Kəlağayı Muzeyi”inin layihəsi əsasında düzənlənən “Sazlı, Sözlü Kəlağayı Günləri” tədbirlərində rəfiqələri ilə birgə qədim ipək baş örtüyünü təbliğ edir, tanıdır – əməliylə, sözüylə. “Qəmli kəlağayı” şeiri nənənin şəhid nəvəsinin nişan xonçası üçün aldığı kəlağayının taleyindən bəhs edir. Nişanlı el gözəlinə qismət olmayan həmin kəlağayı qarşısında qızlarımız sədaqət andı içib sevdiyi oğlana, səadətinə qovuşmalıdırlar. Onda ailə münasibətlərinə daha ciddi yanaşarlar, ocaq kimi onu qoruyarlar. İndi həmin kəlağayı Güllü xanımın muzeyində özünə etibarlı yer tapıb. Sədaqət andı içmək üçün bir müqəddəs yer də o muzeydir. Brilyant Atəş dünyaya meydan oxuyur: “Keçmədim heç zaman dişinə, dünya”. Həyat mübarizləri sevir. Əbu Turxana görə, ancaq eşq ölümdən qorxmur, çünki ruhdan yoğrulub. Eşqiniz tükənməsin, Brilyant xanım. “Şairin qabiliyyəti və istedadı xaosdan harmoniya yaratmaqdır” (Aleksandr Blok). Harmoniya həyatın nüvəsidi, yaşam stimuludu. Brilyant Atəşin sözsevərlərə minnətdarlığı: “Atəşi oxuyub qanana qurban”. Kitabın, uğurlu, müdrik sözün dəyərinin azaldığı çağdaş zamanda Brilyant xanımın söylədiyi həqiqət narahatlığa tam əsas verir. Kitabı oxuyub, ondan aldığı mənəvi qazanca görə oxucu söz adamına təşəkkür etmək əvəzinə, söz adamı oxucuya qurban olmağa hazırdı. Doğrudan da, “çərxi-fələk tərsinə dövran edir indi”. Uca ruhun qarşısında baş əyirəm, ey böyük, uzaqgörən Sabir! Brilyant Atəş mənəvi övladlarından nigarandır: “Səni əzizləyib de kim olacaq, Ən axırda yiyən, şeirim mənim?” Həqiqi sözün aşiqləri yiyə duracaq, şair xanım. Brilyant Atəşin vəsiyyəti: “Məni bir çinartək yol üstündə ək”. Sözüylə, şəxsiyyətiylə sözü məğrur çinar kimi ucaldanlar ölməzdir, Brilyant xanım…
