M. Qorki deyirdi ki, insanın qazandığı ən böyük nemət qadını sevməyi, ona səcdə etməyi bacarmaqdır. Yer üzündə gözəl nə varsa, hamısı qadına məhəbbətdən doğmuşdur.
Təranə xanım Məmmədin “Gül səbəti” hekayəsinin qəhrəmanı ömrünü sevgisinə, sevdiyinə, sevgidən doğulan oğluna qurban verməyə hazır olan, ancaq sevgi və sayğı uman ömür-gün yoldaşı, anadır. Evin kişisi isə əksəriyyətimiz kimi, qadının istəklərinə, duyğularına biganə Azərbaycanlı ailə başçısıdır.
Rafiq Tağı yazırdı ki, biz azad qadın heykəli ucaltmaqla Sovet dövlətinə kəf gəlmişik. Elə müstəqil ölkəmizə də…
Yaşadığı ailə həyatı boyu ərindən bir gül hədiyyəsi almayan qadının gülü çox sevdiyini əri də yaxşı bilir. Amma onun həyat yoldaşının istəyini, arzusunu qiymətləndirəcək diqqəti, qayğısı çatışmır.
8 mart Qadınlar bayramı günündə qapının zəngi çalınır:
“Bayram əhval-ruhiyyəsi ilə qapını açdım. Qarşımda dayanan cavan oğlan bir səbət qızılgülü mənə uzadıb:
-Xanım, bu güllər sizə çatacaq! – dedi.
Sevincimi boğa bilməyib –
-Nə gözəl güllərdir! Dəqiq mənə çatacaq? – deyə soruşdum.
-Bəli, buyurun.”
Gül səbətinin içindəki zərfdə yazılanlar – “sevgilim, səni çox sevirəm! Bayramın mübarək!” sözləri sevincdənmi, həyəcandanmı gözlərinin gördüyünə inanmayan qadını çaşdırdı, ərini isə “coşdurdu”.
Təranə xanım ən yığcam hekayəsində də xarakter yarada bilir. Qısqanclıq məhəbbətin güzgüsüdür, – deyirlər. Belə nəticə çıxarmaq olar ki, qısqanc ər ən sadiq sevgilidir. Buna inanıram deyə də bilmirəm. İnanıram desəm, məni kişi həmrəyliyinə görə qınayanlar da olacaq. Bax belə özümü sığortalayiram: Qısqanc ərlərin sevgiyə əyləncə kimi baxanları da az deyil.
Mənəvi dəyərlərin itməkdə olduğu bu günümüzdə “coşmuş” qısqanc ərin ömür-gün yoldaşına “hücum”unu da təbii qarşılayaq. Şərq xislətimiz genimizdədir. “De görüm, kimdi sənə “sevgilim” yazıb gül göndərən?” bağıran kişini də başa düşək.
Təranə xanım incə bir eyhamla “adını yazmayıb” deyən qadına ərinin “əlbəttə yazmaz. Ancaq sən sevdiyin qızılgülləri bilir. Demək bu adam sənə çox yaxındır. Sanki evin içidir” vurğulayanda məni sevindirdi. Bu cümlələrin işığında “evin içi”inin xoş aurasını gördüm. Bu cümlələr çətin suallara cavab verə bilməyən qadının xilasına ümid yaratdı məndə. Nə yaxşı ki, yanılmadım. Qəlbi qırılmış qadının gücünün göz yaşlarına çatması qadın qəlbini əla duyan Təranə xanımın qəhrəmanına mərhəmətidir. Bu, Təranə xanımın qadın həmrəyliyidir. Alqışa layiqdir.
Ananı bu çıxılmazlığa salan və ordan xilas edən oğulun “sürpriz”inə haqq qazandırmaq olarmı? Ata ilə oğulun ananın tarıma çəkilmiş kövrək hissləri ilə oynamağına, sonra da heç nə olmayıbmış kimi deyib-gülməyinə dəyərdimi?
Oğulun anasına və atasına “sürpriz”i bayramı yaddaqalan etsə də, Təranə xanım və eləcə də mən günahsız ananın göz yaşlarına səbəb olan zarafatı təqdir etmirəm. Bu da oxucu ilə yazıçının həmrəyliyidir.
Ana qəlbinin böyüklüyü qarşısında baş əydim:
– Mən də o günü ömürlük yadda saxladım. O gün dərk etdim ki, səni anlamayan, sənə etibar etməyən, sənin qəlbini duymayan insan sənə heç vaxt gül ala bilməz.
Sevdiklərimizin qəlbini qırmayaq, sayğımızı əsirgəməyək. Onda sevgi tellərimiz də, ailə bağlarımız da qırılmaz.
Təranə xanım məni tam inandırdı ki, o kişi o qadını sevib, sevir və həmişə sevəcək…
“Sevgi hər şeyə qalib gəlir, elə isə gəlin biz də onun hökmünə tabe olaq” – deyib V.Rubliy.
Təranə xanım və onun “Gül səbəti” mənə də əməlli-başlı “dərs” keçdi. Axı mən də ömrümdə uşaqların anasına gül səbəti hədiyyə etməyənlərdənəm…
Həyat eşqi – insanın daxiliyanma mühərriki. İnsanı mənəvi və fiziki ölümün caynağından qoruyan talisman. Həyat eşqi deyiləndə kim və yaxud nə yadınıza düşür? Çoxunuzun cavabı bəllidir: Cek London və onun məşhur hekayəsi. Ədəbi şedevr.
Bu hekayənin leytmotivi: yaşamaq uğrunda mübarizə. Süjet xətti: İki yoldaşın – qızılaxtaranların Alyaskada – tundranın soyuqdan böyüməyə imkanı olmayan ağaclı meşələrində başına gələnlər. Lirik qəhrəmanı bu məşəqqətli yolçuluqda – soyuq “cəhənnəm”də (bəli, cəhənnəm təkcə dözülməz isti deyil) tənha qoyub gedən Billin sümüklərinə rast gələn yol yoldaşı onun qızılla dolu dağarcığını görür. Və fikirləşir ki, Bill onun yerinə olsaydı dağarcığı mütləq götürərdi. Həm də anladı ki, qızıl onun tamahkar yoldaşının xilaskarı yox, ölümə sürükləyən parıltıdır. Yoldaşının nəfs işıqforunda dayanan avtomobilin əyləci yoxmuş. O, isə qızılaxtaran yol yoldaşının canavarın ətdən təmizlədiyi sümüklərinin yanında yiyəsiz qalan (lap elə andıra qalan) qızıl dağarcığını götürmür. Bilir ki, qızıl bu məqamda onun cəlladıdır, dişlərini qızarda – qızarda növbəti qurbanına baxır. Sağ qalmaq uğrunda mücadilədə ona qızıldan vacib dəyər – cəsarət, mənəvi və fiziki güc lazımdır. Bu tundranın ortasında onun həyat yoludur. Artıq yük (lap qızıl olsa da) onun ölümünü tezləşdirmək istəyən gözəl və cəlbedici mələkdir – Əzrayıldır. Şirnikləndirib tələyə salmaq üçün yalançı yemdir. Necə ki, Billi qamarlayıb. Axı yaşamaq uğrunda mübarizənin yolları heç vaxt hamar olmur.
Cek Londonun “Həyat eşqi” öyrədir ki, yoldaşını dar ayaqda yalqız qoyub gedənlər təkcə xəstə canavara yox, həm də “həyat” adlı yalquzağın asan yeminə çevrilirlər. İnsan maddiyyatın əsiri olanda həm maddi, həm də mənəvi dəyərlərini itirir. Qızılı da, şipşirin ömrünü də.
Yazıçı dahiyanə vurğulayır ki, insanı inam, ümid, mübarizə tərk etməsə, o, həyatın bütün sınaqlarından, keşməkeşlərindən qələbə ilə çıxa bilər. Ümidi ölən insan əvvəlcə mənəvi, daha sonra fiziki cəhətdən məhv olur. Təkcə yol yoldaşını yox, həm də özünü tənhalığın qucağına atan insan təbiətlə, həyatla çarpışmalarda uduzur mütləq. Böyük Bəxtiyar Vahabzadə deyirdi ki, meşələr sultanı, meşələr şahı aslanın özü də yalqız olmasın.
Lirik qəhrəmandakı inama, mücadiləyə heyran qalmamaq olmur: Yarım saat ərzində soyuq sulu, lilli gölməçənin suyunu boşaldıb oradan bir balıq tapan yolçu. C.London bunu – qəhrəmanının balıq tapan andakı sevincini elə təsvir edir ki, sanki tundranın “keçəl” meşələrində “olum, yaxud ölüm” dartışmasında olan özüdür. Bu sözün, təxəyyülün təntənəsidir. Heyf ki, bu mübarizə şairin təxəyyülündə məskən salsa da qəlbinə hakim olmayıb.
Mübariz insan hətta onu addım – addım izləyən, nəfəsini kürəyində hiss edən ac canavarı (xəstə olsa belə) öldürmək, ətini yemək, qanını içmək gücünə malikdir. Onun həyat imtahanındakı bu qələbəsinin “memar”ı milli mentalitetimizin bir ədəbi nümunəsinin təbirincə desək, gözü çıxmış qardaşı (sümüklərinə rast gəldiyi Bill) yox, daxilində püskürən həyat eşqidir.
Amma nə edəsən ki,dahi kimi qiymətləndirdiyimiz insanlar belə bəzən ən məchul, bəlkə də ən sadə suallar qarşısında baş sındırmalı olurlar.
Cek Londonun “Həyat eşqi” ilə həyat eşqi arasındakı paradoks insanı dərin düşüncələr dəryasında çabalamağa məcbur edir.
Təzada fikir verin! İyirmi bir romanın, Bəlkə də dünya ədəbiyyatının bir nömrəli hekayəsinin (subyektiv fikrimdir) müəllifi 40 yaşında morfi qəbul edərək intihar etmişdir.
“Martin İden” romanının qəhrəmanı yazıçının prototipidir. O, bu romanda ömrünün ölümə sürükləyən anlarını pillə – pillə qələmə almışdı. Soyuqqanlı cəmiyyət isə insafsızcasına susurdu.
San – Fransisko küçələrində qəzet satan, okean gəmilərinin göyərtəsini yuyan, limanda yük boşaldan Cek London çox faciəli həyat yaşayıb. Anası hamilə olanda atası evi tərk edib. Tənha ana yenidən ərə gedib. Atalığı Cekin anasına uşağı məhv etmədiyinə görə zülm verib. Ana yaşadığı sarsıntılardan, cəhənnəm məşəqqətindən cana doyub qan damarlarını doğrasa da sağ qalıb, Ceki dünyaya gətirib.
Əslində bu bir neçə cümlə bədbəxt bir insanın taleyi haqqında nəhəng roman yazmağa bəs edən ədəbi materialdır.
Cek London niyə “Həyat eşqi”nin qəhrəmanı kimi həyat eşqli olmadı? Niyə həyatın amansız zərbələrini dəf edə bilmədi? Çünki o da tənha idi. Depressiyalar onu həyatın dibinə – girdablara doğru çəkirdi. Bataqlıq cəmiyyət onu udmaq istəyi ilə alışıb yanırdı. Mübarizlik isə yazıçının həyat lüğətindən silinmişdi. O, əla bilrdi ki, həyat eşqi, mübarizə nədir. Bunu qızılaxtarana yazıçı vermişdi. Bəs niyə özünə saxlamamışdı onlardan heç olmasa bir misqal? Belə sualların cavablarını Cek London morfinin köməyi ilə o dünyaya apardı, oxucularını nigaran qoydu, qaranlıqları aydınlaşdırmaq üçün yanmadı, inam məşəlini yandırmadı. Nazim Hikmət demiş, mən yanmasam, sən yanmasan, o yanmasa, necə çıxsın qaranlıqlar aydınlığa?!
“Həyat eşqi”ndəki canavar ölümün, insan həyatın rəmzidir. Bu bəlkə də ədəbi tənqidçilərin fərziyyəsidir. Buna inanmamaq da olmur. Cek London da sübut edir ki, həyat ölümdən güclüdür. Asif Ata daha düşündürücü deyirdi:
“Həyat – ölümü yaşadır ki, – Yaşasın”!
İradəli insanlar isə ölümə qalib gəlirlər, heç vaxt ölmürlər..
“Xəzan” ədəbi-bədii jurnalının layihəsi kimi Əli bəy Azərinin tərtibçiliyi və redaktorluğu ilə Bayraq günü münasibəti ilə nəşr olunan “Bayraq hekayələr toplusu”nda 22 qələm sahibinin 22 hekayəsi (rəmzlərə inansaq, 22 + 22 = 44) nəsrsevərlərə ərmağan edilmişdir. 44 artıq çağdaş Azərbaycan tarixinin zəfər, qələbə, bayraq, qürur, özünəqayıdış, özünəinam rəmzi kimi müqəddəsdir.
Bilmirəm, zərurətdənmi, təsadüfdənmi toplu yazıçı və şair Ramiz İsmayılın “Vicdan sancısı” hekayəsi ilə başlanır. Əli bəyin qeydinə görə, kitabda yazarların hekayələrinin ardıcıllığı müəlliflərin təvəllüdünə uyğun böyükdən kiçiyə görə düzülüb. Ancaq onu bilrəm ki, ağsaqqal Ramiz müəllimin hekayəsinin ayağı düşərli olacaq. Çünki kitabın içindəki ilk hekayəni oxuyan hər kəs o biri hekayələrlə də mütləq maraqlanacaq. Bu hekayəni toplunun içini səyahət eməyə yardımçı olan bir bilikli bələdçiyə bənzətdim.
Elə bir zəmanəyə gəlib çatmışıq ki, insanların çoxunu vicdan sancısı tutmur, hətta çoxu bilmir ki, vicdan nədir. Mənim düşüncəmə görə, vicdan içimdəki “Mən”dir.
Kaş, Ramiz İsmayılın “Vicdan sancısı” hamımızı oyatsın, yerindən tərpətsin, daxilimizi təmizləsin, bu sancıdan qıvrıla-qıvrıla özümüzü tanıyaq, əgər içimizdə o varsa…
Hekayə barədə düşüncələrimi bölüşəndə Ramiz müəllimin adını tez-tez vurğulamayacağam. Ancaq hər fikrimin təməlində yazarın və mənim təxəyyülümün bir-birini təsdiqləməsi dayanır, mənə elə gəldi ki, aramızda qarşılıqlı anlaşma yarandı…
Loğman Təbib “həm şair, həm nasir, həm dramaturq, həm də 30 il millət vəkili, deputat dostlarının hörmət əlaməti olaraq Vəkil Daimi təxəllüsü verdiyi “xəstə”ni – hekayənin əsas lirik “mən”ini özünün tibb mərkəzinə uzman doktor, vicdanoloq İnsaf Mürvətlinin qəbuluna göndərir. Vicdanoloqun qəbuluna onu “eynəyi başının ortasında, sinəsi yarıya qədər açıq, boğazında qəribə “tatu” olan, şalvarının dizləri bir neçə yerdən it parçalamış kimi cırıq görünən cavan qız nəzakətlə” dəvət edir. Bu vicdanoloqun “köməkçi”sidir. Belə “köməkçi”ləri görən “xəstə”lərin içəri daxil olan kimi dərdi yüngülləşir. Bu müasir tibbin ən yaxşı “müalicə” üsuludur.
Vəkil Daimi elə universal millət vəkilidir ki, parlamentdə, televiziya ekranlarında “kosmik tədqiqatlardan da, atom nəzəriyyəsindən də, sonsuzluqla mübarizə yollarından da, ailə-məişət məsələləri”ndən də yüksək “intellekt”li çıxışlar yapıb hamını mat qoya bilir. Vəkil Daiminin “millət qarşısındakı xidmətləri lap çox böyükdür”:
-Bakının dörd ən yaxşı yerində səkkiz dənə ikimərtəbəli şadlıq sarayı tikdirmişəm. Hər nəvəmin adına birini. Üç rayona avtobus marşrutu açmışam. Böyük bir taksi şirkətim var. Bunların hamısı xalqın xidmətindədir.
Bu “xeyirxah” xalqın “xidmətçi”sinin sağlamlığında problem var, onun vicdanı ağrıyır. Niyə? Qoy özü “qısa” desin:
-Otuz ildə nəvələrimin hamısının nəvəsinə də gün-güzəran üçün şərait yaratmışam. Xeyli fasilədən sonra Avstraliyada yaşayan qızımın nəvəsi dünyaya gəlib. İndi mənim vicdanım qəbul eləməz ki, məndən ona bir miras qalmasın. Çox fikirləşdim, axırda belə qərara gəldim ki, ona on-on beş hektar torpaq sahəsi alım. İçində də bir arxitekturalı məscid tikdirim. Sonra fikirləşdim: baş mollabaşı buna imkan verməz. Yəni, ona bata bilmərəm. Belə qərara gəldim ki, torpaq alım, içində mürdəşirxana tikdirim, qəbir daşları üçün sex açım. Özün bilirsən ki, qəbir daşları get-gedə bahalanır. Bütün bunları təzə nəvəmin adına sənədləşdirim. Həm xalqa xidmət olar, həm də dolanışıq.
Uzman doktor vicdanoloq baş mollabaşından qorxduğunu etiraf etməyi bacaran, “vicdan”ı ağrıyan “xəstə”sinə 200 manat dəyərində bir “Vicdanavin” adlı dərman yazır, mütləq tibb mərkəzinin aptekindən almaq şərti ilə.
Vəkil Daimi narazılıq edəndə ki, doxdur, bu qiymətə dərman olar, İnsaf Mürvətli söhbəti konkretləşdirir:
-Vicdan ağrısı elə-belə dərmanla müalicə olunmur, hörmətli millət vəkili. Bu dərman şəxsən Loğman Təbibin kəşf elədiyi dərmandır…
İkinci “xəstə” şişmandı, o da vicdanı piylənənlərdəndi. Atası “abaxeyis” olub, o dünyadadı, oğlu hər gün ona rəhmət oxutdurur, Ata da ona düşməyən rəhmətdən hər an narahat olub sakit uyuya bilmir. Şişman atasının ən “uğurlu” “layihə”sidir, “abaxeyis” oğlu uşaqlıqdan “zambağ”ları (“zavmaq” demək istəyir) tələyə salmağın mahir ustası olub, indi də təcrübəli işverəndi. Ataya “vicdanın itin olsun” deyənlər oğulu “vicdansız köpəkoğlu vicdansız” kimi tanıyırlar. Vicdanoloq həkim “xəstə” şişmanın səkkiz dəqiqəsi qurtardığından onu kabinetdən çıxarır. Son anda şişman vicdan doxdurundan “bu vicdan nə olan şeydir? Vapşe onun müalicəsi varmı?” soruşmağı da unutmadı. Həkim, deyəsən, ona “Vicdanavin” yazmadı. Bilmirəm, dərmana heyfi gəldi, yoxsa?..
Növbəti “xəstə” supermarketlər şəbəkəsinin prezidentidir. O da yerli-dibli olmayan “vicdanının səsinə qulaq asıb” İnsaf Mürvətlinin qəbuluna gəlib. At, eşşək ətinin itə, pışiyə verilməsindən qeyzlənən, qiyama qalxan, çiçək kimi əti insanlara yedirdən deputatdır. Özü də “atın, eşşəyin dalında böyümüş adamdı. Atdan düşüb eşşəyə, eşşəkdən düşüb ata elə də minmişdi, belə də. At, eşşək onun üçün əziz heyvanlardır. Doğulduğu, deputat seçildiyi rayonun atının, eşşəyinin ətinin belə urvatsız olması onun vicdanını ağrıdır. Ət satılıb qurtarandan sonra vicdanı bir az sakitləşib”.
Vicdanoloq yaman kövrəlmişdi:
-Bax buna deyərəm vicdan.
Uzman həkim niyə kövrəlmişdi, niyə heyvanlara münasibəti bu qədər “insanidir”? Bunu sonda biləcəksiniz. Vicdanoloq ona da bir “Vicdanavin” yazıb bəh-bəhlə yola saldı…
Növbəti “xəstə” – hüquqşünas vəkilin dərdi lap böyük idi, fil də daşıya bilməzdi. “Qırx il vəkillik edib, bir dənə də məhkəməni uda bilməyən, əzrayılla əlləşdiyini, o dünyada qır qazanında yandırılacağını” bu dünyada yana-yana vicdanoloqa danışan vəkil həkimə yalvarırdı ki, onun “vicdanını qismən də olsa təmizləsin. Həkim onu da “Vicdanavin” almağa göndərdi”…
Dili topuq vura-vura içəri girən növbəti “xəstə” “pensionnu fondun” hətta özünün adını, iş yerini, vəzifəsini düz-əməlli deyə bilməyən” işçisidir. “Yazıq” neyləsin, bəlkə də 10 milyon əhalinin dürlü-dürlü qarğış və söyüşlərlə hər gün “yada saldığı” iş yerinin adını deməyə cəsarəti çatmırdı. Vicdanoloqun başqa “xəstə”lərindən fərqli olaraq onda vicdanın işartıları görünürdü. Fondun gəlirlərinin pensiyaların 20-25 faiz artımına imkan yaratdığını hesablayan bu işçinin hesablamalarından “telviziyalar xəbər tutan kimi qara camaatın, xüsusilə işbazların sevincini” təsəvvür edirsinizmi? Və pensiyaların artırılmasına 2-3 ay qalmış qiymətlər kəlləçarxa çıxdı, pensiyalarsa dörd faiz artırıldı. “Bir milyon qara camaatın pensiyasının bu artımı səkkiz-doqquz milyonun “civinə vurdu”… Bu azmış kimi min manatdan yuxarı pensiya alanlara pensiyalarının on faizi qədər yardım elədilər. Bu az qala qara camaatın aldığı pensiyanın məbləği qədərdir”.
Vicdanoloqun dili-ağzı qurumuşdu. “Vicdan ağrısından ölmək” həddinə çatan “xəstə”yə həkim “səninki Allaha qalıb” deməkdən başqa çarə tarmadı. Əlbəttə, vicdanoloq “iki əliylə başını tutmağı ilə stuldan tirtap yıxılmağı bir olan” belə pasiyentini “müalicə” etməyin yolunu bilmirdi. İnsaf Mürvətli, deyəsən, “Vicdanavin” yazmağın əhəmiyyətsiz olduğunu anladı…
Növbəti “ağır xəstə” – “Abşeron” tikinti şirkətinin rəhbəri iyirmi il müddətində “novostroyka”ları hər müştəriyə dörd-beş dəfə satan, Mirzə Ələkbər Sabirin diliylə desək, bir “həpənd”dir. “Qısası, həm ev tikir, həm də ev yıxır”. O dərəcədə sağalmaz mərəzə tutulub ki, onu “ürək həkimi pulunu alıb mədə-bağırsaq həkiminə, mədə bağırasaq həkimi pulunu alıb böyrək həkiminə, böyrək həkimi qara ciyər həkiminə” futbol topu kimi ötürür. Günlərin bir günü son iki ayın kreditini ödəyə biməyən ailəni “göz açmağa qoymayıb evdən çıxaranda yeddi-səkkiz yaşlı uşağın “heç vicdanın ağrıdımı?” sualı şirkət rəhbərini qəfil yuxudan ayıldır”. Öz-özünə hövllənir: “vicdan nədir?” İndi o, vurağan öküz kimi gözlərini döyərək vicdanoloqdan soruşur: “Ola bilərmi mənim vicdanım ağrısın?”. Həkimin cavabı məndə məchul hiss yararatdı. O cavabda qramın mində biri qədər vicdan gördüm və sevindim:
-Narahat olmayın. Sizin vicdanınız ağrımır. İnsanın orqanizmində olmayan şey ağrımaz.
Həkimin də, Ramiz müəllimin də yerinə olsaydım bu “xəstə”yə “insan” yox, “məxluq” deyərdim…
Ramiz İsmayıl bir roman yükünə qadir altı kitab vərəqi həcmindəki hekayəsində məni çox bədbin duruma saldı. Üzeyir Hacıbəylinin “Ordan-burdan” tamaşasınının qəhrəmanı Dumaya deputat seçilmək eşqinə düşən Salman bəyin təbirincə desək, bu günkü “turş” cəmiyyətin “elita”sında sağlam adam tapmaq müşkül məsələymiş:
“Hələ növbədə “vicdan xəstəsi” çox idi. Keçmiş icra başçıları, bələdiyyə sədrləri, ikinci (hətta birinci) Qarabağ müharibəsi dövründə rüşvət alan hərbi komissarlar, ölmüş xəstələrin yaxın adamlarını aldadıb pul alan həkimlər, keçmiş polis rəisləri, “uçaskovu”lar, məktəb direktorları, işıq, qaz, su təsərrüfatı işçiləri, kimlər… kimlər…”
Qayıdaq vicdanoloqun birinci “xəstə”sinin – Vəkil Daiminin yanına. Həkimin yanından çıxanda yaraşıqlı tibb mərkəzinə baxıb dərindən ah çəkən Vəkil Daimi nəhayət, “ağlına, fərasətinə” də şübhə elədi:
-Nə təhər olub mənim ağlıma düşməyib belə bir tibb mərkəzi açmaq. Loğman Təbib məndən beş il sonra millət vəkili seçilib, amma gör necə ağıllı işlər görüb.
Yuxarıda söz vermişdim ki, uzman-doktor vicdanoloq İnsaf Mürvətlinin atın, eşşəyin adı gələndə nə üçün kövrəldiyini açıqlayacağam. Hələ arabir yazımda it, pişik, öküz, fili də elə belə xatırlamırdım. Loğman Təbibin deputat həmkarı Vəkil Daimi ilə özünün “çay evi”ndəki söhbəti hekayənin kulminasiya nöqtəsidir:
-…Heç doxdurum da doxdur deyil. Bilmirəm baytarlıq kursunumu, zootexnik kursunumu qurtarıb.
-Dayan görüm, bəs məni o mal doxdurunun yanına niyə göndərmisən?
-Reklam üçün, desinlər filankəs də orada müalicə olunur.
-Sənin reklamın xatirinə beş yüz manatım getdi.
-Qaytaracam, qorxma…
Vicdanoloq da bu günümüzün ölmüş vicdanları diriltməyə çalışan Şeyx Nəsrullahı imiş, millət vəkilləri də vicdanı ölülər. Milli vəkillərimiz həm də çağdaş usta Zeynallarmış, “A” ilə “B”-ni qanmayan (Allah sənə rəhmət eləsin, Mirzə Cəlil).
Çətin və müəmmalı suallar burulğanında çabaladım. “V. İ. M. Medikal senterin – (V – Vicdan, İ – İnsaf, M – Mürvət)” sahibinin vicdanı həm varmış, həm də yoxmuş. Varmış, ona görə ki, vicdanı qəbul eləmir həmkarları olan bu “xəstə”lərin pulları əcnəbilərə qismət olsun”. Yoxmuş ki, “güzəran”ından narazıdır, bədbəxtdir, yəni onu da arabir “xəstəlik” – “vicdan sancısı” yaxalayır, ancaq utanır etiraf etməyə, bəlkə də cəsarəti çatmır, “zibil” içindədi axı:
-Qarabağda torpaq sahəsi almaq ağıllı fikirdi. Amma bir məsələ var: 44 günlük müharibədə bizim bu ölkəyə qırx dörd qəpiklik xeyrimiz dəymədi. Uşaqlarımızın hamısı xaricdə yaşayırlar. Arvad da gah oğlunun, gah qızlarının yanında olur. Bir ay Türkiyədə, üç ay Niderlandda, iki ay Almaniyada, heç üzünü də görmürəm”.
Belə sızıltılara fikir verməyin. “Zato göyərçin”lə, “turac”la romantik həyat” da var. Bunu deputat həmkarı Vəkil Daimi faş elədi, özü ağzından qaçırmazdı. Bir də ki, lap ağzından “quş” buraxsın, kimdi ondan “turac”ın 150 minlik, “göyərçin”in 70 minlik maşınlarının necə alınmasının haqq-hesabını soruşan?..
***
Televiziya tamaşaları içində sənət şedevri hesab etdiyim “Ac həriflər” yadıma düşdü. Bu tamaşadakı “quru bəylər” – Ə.Haqverdiyev dövrünün fırıldaqçı “intelligent”ləri həqiqətən də “ac həriflər” idilər. O da “xəstəlik” idi, indikindən fərqli olaraq bəlkə də sağalan idi.
Ramiz İsmayılın “xəstə”ləri isə tox “həriflər”di, hər bəd əmələ qadirdilər, hər şeyləri var, vicdandan savayı. Görürsünüzmü, yüz il ərzində nə qədər “tərəqqi” yolu keçmişik? Artıq kəndlərdə mal-qara bəsləməyə şərait olmadığından, yüzlərlə hektar münbit torpaqları gözüac məmur və millət vəkilləri qapazladığından kolxozda camışın, inəyin, buğanın, atın, eşşəyin irəlisi ilə gerisini tanımayan baytarlar, zootexniklər “vicdanolq” kimi yetişiblər.
Ramiz müəllim, görəsən, tox “həriflər” vampirlər kimi nə qədər bu millətin qanını sora-sora cəmiyyəti xəstələndirəcəklər?..
Məni kövrəldən bir roman haqqında yazıma Viktor Hüqonun deyimindən mənalı ad tapa bilmədim. Sokrat 2400 il əvvəl deyirdi ki, məhəbbət ölməzlik cəhdidir. İki sevən qəlbin sevgi dastanları – “Leyli və Məcnun”, “Aşiq Qərib”, “Əsli və Kərəm” və digərləri min il əvvəllər yazılsa da onun qəhrəmanları həmişəyaşardır. “Məhəbbət ölüncə var” fikrində söhbət sevənin ölümündən gedir, yoxsa məhəbbətin. Söhbət aşiqin fiziki ölümdən gedirsə nə deyim, sevgi isə ölməzdir. Aqillər deyiblər ki, sevgi dolu həyatdan sonra sevgi dolu əbədiyyət gəlir. Məcnun, Leyli, Fərhad, Kərəm, Ilham, Fərizə sevgisi ölməzdir.
Leylilərin, məcnunların, əslilərin, kərəmlərin, fərhadların, şirinlərin bu günkü sələflərinin çoxunun sevgi “menyu”su 500-1000 il əvvəlkindən fərqlənsə də saf və təmənnasız sevgilər bu gün də var və olacaq. Əsl sevgi öz ilahiliyini, əbədiliyini özü qoruyur. “Məhəbbət – aşiqin mübhəm qəlb aləminə açılan işıq qapısıdır” (Əbu Turxan). İşıqsa əbədidir.
Xaliq Azadinin kitabının çox mətləblərdən xəbər verən adı məni özünə yaxınlaşdırdı”. “Qəm yağışı. Azərbaycanlı Azadla özbək qızı İnqanın dastanı”. Əvvəldən qeyd edim ki, tanınmış yazıçı, naşir Əli bəy Azərinin redaktorluğu ilə nəşr olunan kitaba redaktor ön söz “qıymayıb”. Niyə? Əli bəy həssas söz adamıdır. Ona görə ön söz yazmayıb ki, iki gəncin saf eşqinin ürəkgöynədən təlatümlərini, yazıçının təxəyyülünü, təhkiyəsini dəyərləndirməyi mütaliəsevərlərin ixtiyarına buraxıb. Əli bəy yaxşı anlayır ki, Əfzələddin Xaqaninin fikri ilə deyilsə, “pərvanə ilə şam əsl aşiq-məşuqdurlar, çünki onlar birgə yanıb birgə də kül olmağı bacarırlar”. El deyimindəki kimi, burada üçüncü artıqdır. Axı “məhəbbət qarşılıqlı anlaşmanın ali ifadəsidir” (Andrey Tarkovski).
“Qəm yağışı”nda yazıçı bizə “sevginin nəyə qadir olduğundan danışmaq istəyir”. Özünü bir az da sığortalayır ki, “qarşılıqlı məhəbbətin sevmək və sevilmək sevincini məgər sözlə ifadə etmək olarmı?” Olar, Xaliq müəllim. Sizin yazdığınız əsər əsl sevgi dastanıdır – vüsalı, həsrətiylə, sevici, ayrılığıyla, ümidiylə, arzusuyla, gələcəyə inamıyla. Elə söz də sevgidən yaranıb. İlk sevənlər – babamız Adəm və nənəmiz Həvva bir-birinə o vaxt nəsə xoş söz deyiblər, həmin söz mütləq sevgini izhar edib. “Mən səni sevirəm!” qışqırmasalar da, göz-gözə baxışıblar. Əvvəlki sevgilərdə “riyazi hesablama” – gəlir-çıxarı toplamaq, bölmək yox idi. “Sevən ürəyin əmrinə tabe olan məhəbbət yaşayırdı ürəklərdə”.
Bir də onu vurğulayım ki, romanın məzmununu yazıb kitabı mütaliə etmək “əziyyət”indən mütaliəsevərləri azad etməkdən uzağam. Romanın süjet xəttini, təhkiyəsini, cərəyan edən hadisələrin təfərrüatlarını, razvyazkasını (ziddiyətlərin açılmasını), kulminasiyasını və finalını açıqlayacağam. Əsas nüansları kitabla üzbəüz olanlar özləri tapacaqlar. Mütaliə insanın şəxsiyyətinin formalaşmasında, təfəkkürünün zənginləşməsində, kamilliyə doğru yolunda önəmli mənəvi qüvvədir.
Çox işlədilən “məhəbbət üçbucağı” bənzətməsinə bu romanda da rast gəldim. Bu mənim bölgümdü: Azad – Solmaz, Baysal – İnqa, Azad – İnqa. Bu üçbucağın hər bucağının sevgi və ayrılıq yolları romanda kövrək, duyğulu, şirin və acı hisslərlə qələmə alınmışdır.
Müxtəlif milli və əxlaqi dəyərlərin daşıyıcıları Azad və İnqanın timsalında Rusiyada təhsil alan gənclərin müstəqil həyata addımları, qarşılarına çıxan maneələr, həyatın amansız sınaqları, ağrıl-acılı anlar çox inandırıcı qələmə alınmışdır. Roman sevgi əzablarının dramatikliyinin çağdaş tamaşasıdır. Obrazların milli xüsusiyyətləri, həyata baxışları, çətin anlardakı davranışları inandırıcıdır. Hadisələrin artan gərginliyi, gənclərin sevgi etirafları təsirli, düşündurucudur, nəticə çıxarmağa, mərhəmətə, xeyirxahlığa çağırır.
Yazıçı nisgilli məhəbbət romanı yazsa da tarixi olayları xatırlamaqla mövzunu aktuallaşdırır. Çernobıl hadisələri, onun insanlığa, təbiətə vurduğu sağalmaz yaraların insanın hisslərinə təsirini, yeddi noyabr paradı, gənclərin ümidləri, arzuları, amalları romanı yaddaqlan edir. Sevgi və tarixin vəhdəti bir-birini tamamlayır. Çernobıldakı qəzanın fəsadlarını ram etmək üçün oraya göndərilən qazax balası Baysalın faciəsini tariximizin XX əsr olayları kimi bunu görməyən, eşitməyən, bilməyən gənclərin hafizəsinə həkk etmək missiyasını üzərinə götürüb, insanlığın biganəliyindən törənən acıların təsviri edir, çoxdan həyəcan təbilini çalmağın vaxtı olduğunu anladır.
“Eşq və ağılın gücü” (N.Gəncəvi) romanda paralel keçir. Azad və İnqanın mənəvi keyfiyyətləri ideal qəhrəman səviyyəsinə yüksəlmiş, onlar eşq ilə ağlın gücünün möhtəşəmliyinin canlı heykəlləridir.
Hər bir əsərdə milli ruhun müsbət və insanın ilahi hisslərinə mane olan cəhətlərini axtarmaq adətimə çevrilib. Azad anlamırdı ki, “sevinclə qəmin arası bir qarışdır”. “Böyük olan yerdə kiçik qələt eləyir, nə istək, nə arzu? Mən müəyyən edəcəm uşağımın taleyini”. Bu Solmazın – Azadın ilk məhəbbətinin atasının amansız hökmüydü. “Mlli adətin pərdəsi altında” onu Solmazından ayırdılar.
Azadın dediklərindən: “Solmazi görmək qismətim olmadı. Əvəzinə qohumları başa saldılar: “münaqişənin uzadılması onun məhvinə çalışmaq deməkdir!” Unuda bilməsəm də, bu işdə nöqtənin qoyulduğu aydın idi. Bu dərd yüküylə qayıtdım arxaya…”
Şərq aləmində bəzi ailələrin qız övladlarına münasibəti hələ də ən azı orta əsrlər adətləri səviyyəsindədir. Qızların əksəriyyəti indi də dilsiz, ağızsız, istəyi nəzərə alınmayan hüquqsuz məxluq, daha doğrusu əşya kimi ərə verilir. İlk yazılı “Leyli və Məcnun “poemasının dahi Nizami Gəncəvi tərəfindən yazıldığı XII əsrdəki kimi. Uğursuzluqlar məngənəsində səssiz fəryad qoparan Azadın həyatının qara zolağı da belə münasibətin nəticəsiydi.
Aristotelin fikri ilə desək, sevmək əzab çəkməkdir, sevməmək ölmək. Azad sevgi əzabı çəkməyə hazır idi, ölmək istəmirdi. Sevməliydi. Axı, gözəl bir qadın gözə, yaxşı bir qadın qəlbə xoş görünür, Birincisi brilyant, ikincisi xəzinədir. İnqa da Azadın tapdığı xəzinə idi… Azadla İnqa dərslər başlayan gündən bir-birinə isinişmişdilər. Onlari səmimi dostluq birləşdirirdi. Azad sevgi haqqında heç düşünmürdü. Çünki onun qəlbini çoxdan Solmazın sevgisi fəth etmişdi.
Yazıçı Azadı milli mentallığa, adət-ənənələrə sadiq qürurlu, xeyirxah Azərbaycan övladı kimi bütöv yaratmışdır. Sözünə sadiq, ünsiyyətcil Azad dili dilindən ayrı rəsmxətt müəllimiylə tez dil tapıb İnqaya zaçotda kömək etməsində Oğuz Türkünün istiqanllığını önə çəkməkdə böyük həqiqət var. Azad işlədiyi qarajda, təhsil aldığı qrupda da hörmət və nüfuz sahibidir.
Və nəhayət, söz vermişəm ki, iki gəncin sevgi hekayəsinin bəzi məqamlarına, bu ilahi sevginin incə nüanslarına, hadisələrin kulminasiya nöqtəsinə toxunmayacağam. Əgər incəlikləri birər-birər açıqlasam kitabı mütaliə etmək həvəsiniz azalacaq. Bu, həm də yazıçının əməyinə sayğısızlıqdır. Başqasının bir əsərin detallarını danışması heç xoşuma gəlmir. Mütaliə ən mənalı istirahətdir. Sizi belə ləzzətli istirahətdən məhrum etmək istəmirəm.
Azad ilk və əlçatmaz sevgisini kənddə dəfn edib qayıtdıqdan sonra “Yaradanın subay vaxtında yaranan, dahi rəssamın rəsm əsərinə bənzəyən, ilahə İnqanın, əsl insan İnqanın” ona qarşı səmimi münasibətindən çox məmnun idi. Paramparça olmuş sevgi dolu qəlbinə İnqanin məsum körpə gülüşləri və bir də şəlalə kimi saçları məlhəm idi. Səmimi dostluq yavaş-yavaş məhəbbətə çevrilirdi. Amma hələlik Azadın qüruru bunu etiraf etməyə mane olurdu. Axı Azadın cibindən düşüb itirdiyi Solmazın şəklini İnqa tapıb Azada qaytarmışdı. İnqayla söhbətində də Solmazı əbədi itirdiyini də boynuna almamışdı.
Xatırladım ki, özbək şairi Əlişir Nəvai “Xəmsə”sinin poemalarından biri – “Leyli və Məcnun”u 1484-cü ildə – Nizamidən təxminən 300 il sonra yazmışdır. Məzmununa görə Nəvainin poeması Nizaminin “Leyli və Məcnun”undan fərqlənir. Leyli xəstəliyə tutulduqdan sonra atası onun sağalması şərəfinə qonaqlıq verir. Qonaqlıqda Leyliyə vurulan Qeysin huşu başından çıxır, Nofəl öz qızını Qeysə vermək istəyir, Qeyssə bu təklifi rədd edir.
Əslində “Leyli və Məcnun” dastanı Yaxın Şərq xalqlarının folklorunda genişyayılmış dastan-rəvayət kimi VII əsrdəki hadisələrdən bəhs edir. Bədəvi şair Qeysin sevgisini əks etdirən rəvayət VI əsrdə Babilistanda geniş yayılmışdı. Bu məşhur sevgi hekayətinin tarixini niyə vurğuladım? Əvvəla, sevğinin tarixi, məkanı olmur. Sevgi sərhəd, millət tanımır. Qadının ləyaqətinin ölçüsü sevdiyi, həyatını ona bəxş etdiyi kişidir, həm də kişinin ləyaqəti onun namusunu qoruyan qadındır.
Bunları niyə xatırladım? Azad və İnqa da sevib sevilməyə layiq ideal cütlük idi. Hegelə görə, özünü başqasında tapan, sufi hikmətinə inansaq, özünü başqasında itirən iki sevgili.
Azad kimdir? “Keçənləri qaytarmağa heç bir yolu olmayan”, gənc və qürurlu olduğundan “səhvləri bir-bir sıralayan”, üz-üzə gəldikləri ilk günlərdə İnqanın duyğularına laqeyd yanaşan, hətta Vətəninə tətilə qayıdanda İnqaya deməyi, onunla görüşməyi unudan, vaxtında düşünüb-daşınıb qəti qərar verə bilməyən, sonda “hərəkətsiz dayanıb səs-küylə, taqqıltıyla gedən həyat qatarının arxasınca baxan” Türk oğlu. Sonra bunların peşmançılığını, acılarını yaşayan Azad İnqaya sevgisi yolunda hətta canını fəda etməyə hazır olsa da, həyatın sərt döngələri onun qulağına pıçıldayır: sən saydığını say…
Bəs İnqa kimdir? 19-20 yaşlı Özbəkistanda doğulan, oranı öz Vətəni bilən, özbək dilini ana dili kimi sevən alman əsilli, həyata inamlı, intellektual, sevgisi uğrunda bütün əzablara dözməyə hazır, sevib sevilməyə layiq bir gözəl. Yuxarıda Əlişir Nəvaidən, “Leyli və Məcnun” poemasından təsadüfən söz açmamışdım. “Özbək dili ilə Azərbaycan dili (Türk dili, Azərbaycan türkcəsi, Oğuz-Türk dili – V.O.) müəyyən oxşarlıq təşkil etsə də, Nəvainin şeir dilini başa düşmək Azad üçün çətin idi. İnqa gözəl köməkçi idi bu işdə, Azadın başa düşmədiyi beytləri İnqa ruscaya çevirirdi…” Ürəyimdən keçənləri bir cümlə ilə yazım: “Kaş, bizim “milli” rusdillilərimizdə ana dilimizə belə yanaşma, milli qürur olaydı…”
Uğursuz sevginin hıçqırıqları, pıçıltıları, naləsi min ilə yaxındır ki, milli ədəbiyyatımızın əbədi mövzusudur. Ancaq Xaliq Azadinin lirik qəhrəmanları həmişə ağlayıb-sızlamırlar, onlar xeyirxahdılar, mərhəmətlidirlər, bir-birinin dərdinə məlhəm qoymağı bacarırlar. Bu cəhətdən Azad çox maraqlı obrazdır. Azərbaycanın mənəvi cəhətdən saf və dolğun gəncliyinin həmişə arzuladığımız nümayəndəsidir. İnqa ilə Azad obrazlarını yazıçı uğurlu cütlük kimi bütöv yaradıb. Amma, doğru deyiblər ki, sevgiylə zarafat etməzlər, sevgidə güzəşt olmaz:
“Baysal o dəqiqə sual dolu nəzərlərlə mənə baxdı. Mən gülümsədim, yalnız. Baysal qəfildən sual verdi:
-Azad, bir dost kimi mənə cavab ver, İnqa ilə münasibətin hansı səviyyədədir?
Mən gülərək başdansovdu cavab verdim:
-Dostluq səviyyəsində.
-Yalnız dostluq?
-Yalnız dostluq.
Mən bu sualları zarafat kimi qəbul etdim…
Yazıçının “başdansovdu” kəlməsi yerində işlədilmişdir. Laqeydlik və başdansovduluq sevgiylə yanaşı dayana bilməz. Azadın Vətənə məzuniyyətə gələndə İnqayla görüşməyi unutması da bu ilahi sevginin ömrünü qısaldır.
Azadın təəssüf dolu düşüncələri də yazıçının dili ilə desək, səhlənkarlığın nəticəsidir:
“Mənə taleyimin təklif etdiyi İnqa adlı gözəlliyi, səadəti qiymətləndirə bilmədim, bəxtimə düşən imkandan sonacan istifadə etmədim. Kaş, biləydim onda, insan soyuqqanlığı nələri gətirə bilərmiş gündəmə…”
Romanı oxunaqlı edən həm də lirik səhnələrdir:
“-Eşidirsən?
-Nəyi?
-Tuk-tuk, tuk-tuk… Necə də gözəl ahənglə vurur, tuk-tuk, tuk-tuk!
-Kimin “tuk-tuk”udur?
-Kimin? Necə yəni “kimin”, məgər ayrı-ayrıdır ürəklərimiz? İkimizin bircə ürəyimiz yoxdur, bəyəm? Diqqətlə qulaq as, eşidirsən?
-Doğru deyirsən, İnqa! İki sinənin bir döyüntüsüdür o səs…”
Ç.Bukovski deyirdi ki, hıçqıraraq ağlayan bir qadının göz yaşları ağladan adamın başına gələcəklərinin altına atılacaq imzadır. Bu deyimin “Qəm yağışı” romanında cərəyan edən hadisələrə, Azadla İnqanın taleyinə dəxli varmı?
Söz vermişəm axı, roman hansı sonluqla bitir, yazmayacağam. Bilirəm ki, sizdə maraq oyanacaq, mən niyə belə etdim. Sonda bir sufi hikmətini xatırladıram: “Sevmək sevilməkdən daha böyük fəzilətdir”. Sevin!
ŞƏHİD, ALLAH AMANATI Bizdən ayrılıb gedirsən, Şəhid, Allah amanatı! Güllü, bayraqlı gedirsən, Şəhid, Allah amanatı! * * * Dava günü davalanan, Nərə çəkib havalanan. Daş-qayada yomalanan, Şəhid, Allah amanatı! * * * Yorulmusan dincəl, yavrum, Qaşı çatma, teli qıvrım, Paltar cırıq, üz-baş sıyrım, Şəhid, Allah amanatı! * * * Ağacda bubbular qaldı, Göl qurudu qular qaldı, Silah dostun ular qaldı, Şəhid, Allah amanatı! * * * Eşqdi Vətən həvəsi, Qanın yurda su əvəzi Harda verdin son nəfəsi?! Şəhid, Allah amanatı! 14.09.2022. Müəllif: İlham QƏHRƏMAN
VƏTƏN Güllələrdi, mərmilərdi, Külək deyil burda ötən. Nərəsindən dağ titrəyir, İgidindi yurda yetən. Çağla Vətən, çağla Vətən! * * * O ölməzdi, yenilməzdi, Yağılardı ölən, itən. Uğurunda şəhid düşən, Bir layladı burda bitən, Ağla Vətən, ağla Vətən! * * * Bax, səmanda qara bulud, Ağır- ağır, çətən- çətən. Al göyündən, götür birin, Sar alnına, sarı, lütfən, Bağla Vətən, bağla Vətən! 15. 09. 2022. Müəllif: Təvəkkül GORUSLU
ŞƏHİD Qurban boyuna, şəhid, Düşdük oyuna, şəhid. Dörd bacı həsrət qaldı, Qardaş toyuna, şəhid. * * * Qələbə acı – şəhid, Qeyrət ağacı – şəhid. Gözü yaşlı bacının Başının tacı – şəhid. * * * Ananın nəri – şəhid, Bacının şiri – şəhid. Bir gözəlin xəyalı – Pəhləvan əri – şəhid. * * * Ata qüruru – şəhid, Məzarın nuru – şəhid. Tezliklə göstərərik, Yağıya zoru, şəhid. * * * Elin and yeri – şəhid, Ocağı, piri – şəhid. Qisası alacağıq, Yol yoxdu geri, şəhid. * * * Zəfər andı verənlər, Dərdə sinə gərənlər, Şəhid qanlı torpaqda Doğulacaq ərənlər. 14.09.2022. Müəllif: Vaqif OSMANOV
AY VƏTƏN Bu boyda şəhid yükünə Dözürsə qəddin, ay Vətən. Mütləq bir gün bütövləşər Sərhədin, səddin, ay Vətən! * * * Kəsilməyib səsi, ünü, Tarix olan qırx dörd günün… Yağılara öz gücünü Yaxşı göstərdin, ay Vətən. * * * Qabağında ağır yasın, Şah vüqarın qoy sınmasın. Sən tapda ki… tapdanmasın Cığırın, rəddin, ay Vətən. * * * Başdan-başa düşmən şərdi, Şəri boğmaq bir hünərdi. Alovlara sinə gərdi, İgidin, mərdin, ay Vətən. * * * Yaxındadır Turan turu, Yenilməzdir türkün zoru. Dəhliz edər Zəngəzuru Bu qalib həddin, ay Vətən! 14.09.2022. Müəllif: Musa ƏLƏKBƏRLİ
POETİK GECƏLƏRİN İŞIĞI Gecə. İnsan. Və Ay. İnsan tənhalığı, özünə hesabatı, sabahın xəyallar məkanı. Gecələr. Sən və səni tək buraxmayan, həmdəm Ay. Gecələr… Belə gözəllik qarşısında ancaq onu duyanlar dayana bilər. Qazi – şair Rəfail Tağızadə özü də, sözü də ülvi duyğularla dolu işıq selində çimir gecələr – dənizdə Ay çimən kimi. Şair gecələr işıqlı hiss və həyəcanını həzin və kövrək misralara çevirib sözsevərləri aydınlıqlara səsləyir. O, sözlə müalicə edən loğmandı, hətta göylərin dərdini də bilir: “şimşək göy üzünün kardioqramını çıxarır” qaranlığın qucağında: Göy üzü infarkt keçirib bu gecə, ağrıya-ağrıya pəncərəmi yuyur göz yaşlarıyla. Dünya laqeydlik buzunda üşüyürsə, bir şəfqətli nəfəsə möhtacdır. Gəl, yaxın dur, isidəcək, gecəni nəfəsimiz… Ay gecələr sevənlərin əhd-peymanının şahididir, saxta sevgiləri görəndə buludlardan üzünə rübənd çəkir, bəşəri zülmətə qərq edir, saf sevgilərin yolunu işıqlandırır. Günəşin kiçik bacısıdı Ay, gecənin – sevgilisi. Rəfail müəllimin Ayı şairanədi: Gecənin qaranlığı kölgən kimi sərinlik səpmək istədi od tutan bədənimə. Gecədə Ay da yox, baxıb oxşadım sənə… …Bu gecə qonaq Ay yox mənimlə söhbətləşə, bu lal-dinməz gecədə dərdlərimiz dərdləşə. Rəfail Tağızadənin payız ovqatı təbiətin özü kimi səmimidir, payızla gecələrin ülfətinin lirik tərənnümü bütün yaradıcılığının leytmotividir. Onun şeirlərindəki payız və gecə bir-birinə çox oxşayan iki kövrək sevgilidi, – hər ikisi duyğuludu, səxavətlidi, həsrətə, nisgilə bələnən körpə kimi kövrəkdi, hətta məğrur Qız qalası da: Bu payız gecəsində ağaclar sərxoş… …Dəniz şampan köpüklü, dalğalar vals gedir, gəmilər ləngər vurur. Bakının əlində gecəyə növbə çəkən Qız qalası dolu badə. Şairin bütün şeirlərində, poemalarında, publisistik yazılarında lirik ovqat dominantlıq edir, istər saf sevgini, istər Vətən, torpaq həsrətini, istərsə də onun söz kəhkəşanının əbədi və ədəbi “qəhrəman”ı qara zülflü, qara gözlü gecələri tərənnüm etsin. Bəsirət gözü həmişə açıq insan üçün işığın, yaxud qaranlığın fərqi yox, onlar həmişə görürlər. Rəfail müəllim, qaranlıqda işıq axtarır, tapır, onu poeziyaya çevirib bizə göndərir. O, həm də qazi – Vətən, torpaq, haqq-ədalət uğrunda döyüşən zabitdi (“qılıncla qələmi əldə tutmaq hər kəsə qismət olmur” – dünya şöhrətli professor Rafiq Əliyev), işıqla zülmətin əbədi savaşında işığın tərəfindədi: Eyvana çıxarsan tələm-tələsik: budur həmin səma, həmin göy üzü. Səni ulduz görər, Ay salamlayar bir ayrı baxışda, bir ayrı gözdə. Pəncərə önündən bir cüt göz baxar, o qəmli gözlərdən bir cüt yaş axar, evlərə bir həsrət daşıyar gecə, yenə öz ömrünü yaşayar gecə… Şairin həsrətində də, qəmli gözlərində də işıq gördüm. Belə olmasaydı gecə öz ömrünü yaşamazdı… Axı “şeir şairin daxili monoloqudur, yəni iç səsidir” (Adil Mirseyid). Şairin iç səslərindəki dörd mövzu bütün yaradıcılığı boyu daha prioritet, daha bəşəridi – Qarabağ, payız, gecə və dəniz. “Qərib şəhərdəki gecə” daha çox həsrətlidi, nisgillidi, “yad otaqlar, boz divarlar, günün boşluğunu çıxarır üzə”, doğma gecələrin nisgili isə doğmadı, işıqlıdı, sevgiylə, lirik pıçıltılarlarla ləbələb doludu, Vətən, yurd yerlərinin həsrətindəki ümid, inam şirindi. Qərib gecələrdə Gecədə darıxan bir qərib kimi qaçmaq istəyirsən özün-özündən, bir özgə otaqdan, özgə gecədən… “Gecələrin müqəddəs günahı”nı özü çəkən Rəfail müəllim “gecənin sevgi nəğməsini qızaran şəfəq dilində” zümzümə edir, qəlbləri coşduran ecazkar nəğmənin notlarını yerə göz qırpan ulduzlar, sinəsi dağlı Sarı Aydan süzülüb gələn işıq zolaqları ilə bizə göndərir – “gecənin yuxusunu qaçıran yağışın həzin-həzin, yumşaq dənələriylə”, şimşəyin işıq diliylə, ildırım hayqırtısıyla. Şair bir yağış tablosu yaradır sözlərin rəngiylə: Bu gecə qəriblərin yığıldığı otelin ən qəribiyəm… … səsini içinə almış otaqda çırpınır ürək, darıxan qapımı döyür musiqili külək, ovqatım dəyişir könlümün səsində, Şopenin həzin musiqisində. Çevirib üzünü, çevirib göyə ağacın torpaqdan küsən vaxtıdı, uzun gecələrdə tutub əl-ələ ulduzların yallı gedən vaxtıdı. Şimşək qapımı döyür sən gizlən içərimdə, içimə bir işıq sal, nur saçsın içərim də. Hər misra, hər bənd rəssamlara ideya, mövzu verəcək qədər mükəmməl söz etüdüdü, insanın içini və çölünü qaranlıqda da nura bələyir. Sözü ağırsanballı professor Cahangir Məmmədli Rəfail Tağızadə poeziyasını ustad meyarı ilə dəyərləndirir: “təbiət atributları – gecə də, gündüz də, ağaclar da, qar, yağış, tutqun hava – bunların hamısı şairin baxış bucağında, yaşadığımız dərdlərin ifadəsində bədii detallara çevrilir”. Gecənin ilıq nəfəsində, “ağaclar, binalar mürgüləyəndə, yollar, pilləkənlər növbətçi fanar işığında dincələndə” dəniz şirin yuxu görmüş körpə kimi dodaqaltı qımışanda: Tək bizim pəncərə evlərə növbə çəkir. Necə gözəl mənzərə: tək otağın işığı, qaranlıq sakit gecə… Saatsa öz öz işində… Əsrarəngiz və duyğulu gecə mənzərəsi. Həm də gecə serenadası… İnanmıram ki, Rəfail müəllim gecələr tənhadı. Ulduzlar, Ay, ilham pərisi, siyah hörüklü gecələri nurlandıran xəyallar onu heç vaxt tənha qoymaz. Ancaq nə səbəbdənsə bir ilahi gecədə şair tənha qalıb. Təkliyə dözməyib “sonuncu qatara pənah gətirir”. Uman yerdən küsərlər, tez gecə həmdəmlərini – ulduzları, Ayı, ilham pərisini, romantik xəyallarını haraylyır ki, tez gəlin, “məni öz qoynuna alıb itirir, bitirir bu gecə, məni bitirir, tənhalıq içində, təklik içində, vaqonla dolu adam içində darıxan” şair “uzun, incə bir yol” gedir, Aşıq Veysəl kimi: Ayı mürgüləyən, qaranlıq bitməyən bu zülmət gecədə, dəmir qollar arasında yırğalanıb gedirəm. Qatar onu “gecə xəyalları”nın qanadında uzaqlara aparır – poetik düşüncələr sehrinə. Sözdən lirik və poetik lövhələr yaratmağı ona heç vaxt xəyanət etməyəcək ürəyinə, təxəyyülünə, qələminə güvənənlər bacarar, həmin lövhənin işığı xəyalları, sözü ilə zülməti dəlib keçənləri tənhalıqdan qurtarar. Baxın, üç bənddə neçə gecə etüdü var? Göy üzü aram-aram ulduzları qoparır. Qolun boynuna salıb bulud Ayı aparır. Yenə dartaraq qaşını, əyib buludlu başını, tökür gözünün yaşını, bu gecə yaman ağlayır. Ay da yox, kiridə onu, dar olur sükutun donu. Göz yaşının yoxmu sonu? Bu gecə yaman ağlayır. Lirik gözəllik. Bu gecənin göz yaşları bulaq suyu kimi dupdurudur, qaranlıqlara meydan oxuya-oxuya bəyaz işıq gətirir – “Ağ yol” göstərir sevənlərə. Rəfail müəllim, doğrudan da “ömür səhnə deyil, gecə də pərdə”. Ancaq bu tamaşaya baxmamaq da olmur. Pərdəarxası oyunlar nədənsə bizi özünə çəkir həmişə. Örtülü pərdələr arxasında bəşər övladlarının işləkləri deyəsən, hələ çox davam edəcək, kədərimizi sevincimizlə, yalanı doğruyla, şübhəni inamla sevgili edəcək. Zaman çox qəddar rejissormuş, biz də bizə verilən mizanları məzlumcasına oynamağa məcbur edilən aktyorlarıq. “Gecənin sükutu”nu sözlə pozmağı bacarsaq da, “işıqları sönməyən o tənha evin pəncərəsini döyən bir göyərçini” içəri çağırmağa cürətimiz çatmır. Nə olsun ki, o göyərçinin “dimdiyində gətirdiyi məktubun hər sözündən” sevgi ətri gələcək. Bizim Vətənə, torpağa, yurda, doğmalara sevgimiz, düşmənə nifrətimiz də qıtlaşıb. Göyərçinlə görüşdən bizə ancaq gözlərimizin öpüşünün duzlu-məzəli tamı qalacaq. Pəncərələrin işıq buraxmamağından, gözümüzün işığa allergiyasından qorusun Tanrı bizi. Lal divarlar yaddaşına köçürər, pərdələrin izlədiyi görüşü. …Qoşa qol arasından ötür ömür qatarı… Biz də bu qatarın sərnişinləriyik. Bizə qalan əməllərimizlə işıqlandıracağımız gecələrdi, Günəşli gündüzlərdi, mərhəmətimizdi, sevgimizdi, bəşəriliyimizdi, mənəvi dəyərlərdi, bunlar zülmətin bağrını yarmağa bəs edər, əgər içimizdə varsa. Bir də yollar. Həsrətinə 30 il dözdüyümüz yerlərə bizi aparacaq yollar. Bəs o yerlərin gecələri, Ayı, ulduzları bizi doğması kimi qaşılayacaqmı, əzizi biləcəkmi? O həzin gecənin, 30 ilə yaxındı qızılgülləri açmayan həyətin, düşmən dadmasın deyə bar verməyən “9 qoz ağacı”nın, bizim gəlişimizdən heyrətlənib dikələrək baxan uçuq evin daşlarının sevincini görəcəyi günü Rəfail müəllim səbirsizliklə gözləyir. Mən də. Bu duyğuların, nisgillə vüsalın dadı bambaşqa olacaq. O “gecənin sükutu”nda qazi şairin fərəhinə, sevincinə şahid və şərik olmağı bilirsiniz necə gözləyirəm? Axı mən də orada olacağam… Biz sirli-sehirli, həsrətli, vüsallı gecələrə vurğunuq, zülmətə yox. “Gündüz görmədiklərimizi görmək üçün”… “Yoxluqda varlıq”, qaranlıqda işıq axtaranlar Tanrının ovqatının xoş çağında doğulanlardı… “Tənha gecə dərd əlindən qaralır”. Ömrün bir anını da tənha qalmayaq, ömrün bir anı tənha qalmasın… Gecənin pənahı işıqdı, bir də kövrək xatirələr. Xatirələrimizin işığı yanar olsun… “Gecələri sübhə daşıyaq”. İşıqlı əməllərimizlə doludursa, daşıyacağıq… Yanvar 2022.
Əvvəlcədən deyim ki, yazıma adqoydu elədiyim cümlə çox dəyərli “Su kimi sakit və güclü” kitabını mənə hədiyyə edən hörmətli şair, publisist, qazi dostum Rəfail Tağızadənindir. İnanıram ki, “nurundan hamıya pay düşən, həmişə həqiqətin yanında dayanan” (R.Tağızadə), “Amerikadan 7 min mil uzaqlıqda yerləşən Azərbaycanda yaşasa da, Amerikadan çox əzəmətli görünən” (Ronald Yager, ABŞ alimi) dünyanın məşhur univesitetlərinin professoru Rafiq Əliyevin həyatının ayrı-ayrı anlarına, elmi fəaliyyətinə, uğurlarına, dünyabaxışına, ictimai məsələlərə münasibətinə, elm və yaradıcı məşhurların alimə verdiyi dəyərə işıq salan bu kitab “oxucunun baxış bucağnı dəyişəcək, yol göstərəcək, bütövlüyə, tamlığa stimul, güc və inam verəcək” (R.Tağızadə). Rafiq müəllim kimi düşünən insanlar çox olsaydı, dünyanın düzəni başqa cür olardı. Kitabın redaktoru və “Ön söz”ün müəllifi Rəfail müəllim vurğulayır ki, bu kitab “məqamın sakitliyi, danışan sükutun gücü ilə onu oxuyanla danışa bilir”. Mən də hər gün bu kitabla həmsöhbət oluram. Necə ki, akademik, elm fədaisi Azad Mirzəcanzadənin “İxtisasa giriş” kitabı ilə də canlı insan kimi danışıram.
Azərbaycan fəlsəfi fikrinin “atası”, fəlsəfi məktəbin banisi, İbn Sinanın şagirdi Əbülhəsən Bəhmənyarın (993-1066) min il əvvəlki tövsiyəsi:
“Elə adamlar axtarın ki, onlarla söhbət yaxşı kitaba bərabər olsun, elə kitablar axtarın ki, mütaliəsi filosoflarla söhbətə dəysin”. Bu günümüzün ünlü filosofu Safruhun kitabı dəyərləndirməsi də müdrikdir: “Bütün kitablar mənə yalnız düşünməyi öyrətsələr bəsimdir; düşünməklə bütün zəruri bilikləri əldə edərəm”. Rafiq müəllim də, “Su kimi sakit və güclü” də Bəhmənyarın dediyi insan və kitabdır, Safruhun dediyi kimi düşündürəndir.
Rəfail müəllimə də təşəkkür edirəm ki, bu kitab hədiyyə verilən azsaylı seçilmişlər içində mən də varam.
Təkcə həcmcə yox, fikir, düşüncə, insanlıq və digər dəyərlərlə zəngin nəhəng bilik, mənəviyyat xəzinəsi sayılacaq kitabları birnəfəsə oxumaq çətindir. Oxuduqca düşünmək, anlamaq üçün vaxt lazımdır. Belə bestsellerlər məhəbbət romanı deyil, amma ilahi sevgi, inam mənbəyidir – vətən, millət, torpaq, elm, bilik, insanlıq kimi bəşəri dəyərlərə sevgi ilə dolu həmişəyaşar örnəklərdir. “Bir nəslin o biri nəslə mənəvi vəsiyyəti” (A.İ.Gertsen) qiymətli kitablar həmişə yazı masamızın üstə gözəgəlimli yerdə dayanmalıdır. Dəyərli kitab öyrədəndir, hansısa anda istənilən sualın cavabını belə kitablardan tapmaq olar. “Su kimi saf və güclü” də müəllimdir, həmişə yanımda dayanacaq müəllim…
Rafiq Əliyev İbn Sina, N.Tusi, X.Məmmədov, A.Mirzəcanzadə kimi geniş erudisiyalı, ensiklopedik bilikli, mənəvi zəngin elm korifeylərinin layiqli davamçısıdır. Rafiq müəllimin ziyalılıq meyarı kamil insandır:
“Əsl ziyalı hər zaman öz vicdanının səsini dinləyən insandır. Ziyalı ölümündən sonra yaşayır. Ona görə də ziyalı ömrü, məmur ömründən uzundur. Nəfsinə hakim kəsilməyi bacaran, ən həssas yeri qürur olan ziyalı çox kövrək olur. Amma kimsə düşünürsə ki, ziyalını əzə bilər, yanılır”.
“Ön söz”dəki “məmləkət bəzən bir vətəndaşına görə sevilir” cümləsində hər birimizi qürurlandıran böyük həqiqət var:
“Lütfi Zadənin zəkasına, insanlığına, yaradıcılıq qabiliyyətinə, elmin dərinliyinə kimi gedə bilməsinə, həm şifahi, həm yazılı formada özünü ifadə etməsinə heyrət etdiyi, heyran qaldığı Rafiq Əliyev alim olaraq alimliyə, insan olaraq insanlığa, dost olaraq dostluğa, vətəndaş olaraq vətəndaşlığa, yoldaşlığa şərəf gətirir”.
Rəfail Tağızadə artıq cənnəti bu dünyada qazanıb. Bu kitabı hazırlamaqla. İctimai-siyasi və vətəndaşlıq mövqeyinə, vətən sevgisinə, alim əməyinə verdiyi qiymətə, əqidəsinə görə. 480 səhifəlik həyat gerçəkliklərini toplamaq, bu işi ürəklə görüb həzz almaq, gecə-gündüz belə şirin “əzab”a qatlaşmaq, payına düşən ömrün bir hissəsini gələcək nəsillərə qalacaq kitaba sərf etmək üçün böyük ürək, həvəs gərəkdir. “Su kimi sakit və güclü” bir mənəviyyat mücrüsüdür. Onun içində nə var? Oxuyanlar biləcək. Sonra oradan öz payını götürəcək. Qazandıqlarının qiymətini hərə öz arşını ilə ölçəcək. Ayrı-ayrı bölümlərdəki publisistik yazılar, poeziya nümunələri, həssas gözlü elm adamının müşahidələri, müsahibələr, Rafq müəllimin daxili aləminin ürəkləri göynədən çırpıntıları, ictimai siyasi hadisələrə ziyalı münasibəti hamımız üçün həyat bilgisidir, Vətən sevgisinin müqəddəsliyinin tərənnümüdür.
Rafiq Əliyevin mütaliə etməyi məsləhət bildiyi kitablara diqqəti cəlb etmək istəyirəm. O, nə üçün həmin kitabları oxumağın gərəkli olduğunu intellektinə arxalanaraq mükəmməl izah edir:
“Allaha yaxın olmaq istəyirsinizsə, Mövlana Cəlaləddin Rumini oxuyun. İnsana yaxın olmaq istəyirsinizsə, Fyodor Dostoyevskini oxuyun”… Ən azı 50-100 il qabağı görmək istəyirsinizsə, Çingiz Aytmatovu oxumağı məsləhət edir professor:
“Görün Aytmatov nə yazıb” xor oxumaq lazımdır. Xor millətin birliyini göstərir”… Bu, əslində ciddi mesajdır”…
“Su kimi sakit və güclü” kitabında bir-birindən maraqlı, örnək götürülməli, düşünüb nəticə çıxarmalı, oxuyub durülub saflaşmalı, Vətənin elmi, alimi ilə qürur duymalı o qədər incə nüanslar var ki, hərəsi bir analitik yazının mövzusudur. Kitabın yaratdığı təəssüratların dərinliyinə varmaq imkanım olsaydı silsilə yazılar alınardı. Təki sağlıq olsun…
Məni birinci növbədə kitabın “Rafiq Əliyevin həyat yoldaşına yazdığı yazılar” bölümü özünə çəkdi. Özümün belə duyğulu olduğumu Rafiq müəllimin unudulmaz ömür-gün yoldaşı Aidə xanıma vəfatından sonra yazdığı doqquz məktubu oxuyandan anladım. Məktubların bəzilərinin adları həssas oxucunu necə duyğulandırmasın? “Gözlərin buraxmır məni…”, “Sənsiz…”,”İnsan tək valideynlərindən yetim qalmır…”, “Tənhalıq yükü ağır olurmış…”, “Ayrılığın üzü dönsün…”.
Nədənsə məndə, bəlkə də çoxumuzda belə bir fikr formalaşıb ki, kişilərin qəlbi daha soyuqdur, bərkdir, laqeyddir. Emosiya, həyəcan, göz yaşlarını saxlaya bilməmək qadınlara xas hisslərdir. Bir çox söz dahilərinin ömür-gün yoldaşlarının xatirə-memuar kitabları – Cəfər Cabbarlının Sonasının “Onu kim unudar”, Mikayıl Müşfiqin Dilbərinin “Müşfiqli günlərim” kitabları, dekabristlərin qadınlarının ictimai-siyasi fəallığı bunu söyləməyə ipucu verir. Rafiq müəllimin məktubları düşündüklərimi alt-üst elədi. Dünya şöhrətli elm adamının – qeyri səlis məntiq, genetik alqoritmlər, dayanıqlıq nəzəriyyəsi kimi əksəriyyətə mücərrəd və quru görünən elm sahəsi ilə məşğul olan professorun kövrək ürəyindən, incə və lirik duyğularından xəbərimiz yoxmuş. Əslində həssaslığın, kövrəkliyin nə qadını, nə kişisi? İnsan daş deyil ki, ağrını, acını duymasın. Sevginin və elmin, Rafiq müəllimin təbirincə desək, insanı dünyanın ən ağrılı kataklizmlərindən, dolanbaclardan çıxarmaq qüdrəti var. Alimin elmi uğurlarının özülünü möhkəm edən də sevgi ilə elmin ülfətidir.
Rafiq müəllimin yazdığı məktublar dolğunluğuna, yığcamlığına görə dünya ədəbiyyatına düşə biləcək incilərdir, insan və insanlıq qaldıqca yaşayacaq:
“Əzizim Aidə, sabah sənsizliyimin 40-cı günüdü. Bu günlər ərzində gücüm ancaq məzarının üstünə çiçəklər düzməyə çatdı. Dünən təzə qoyulan başdaşındakı şəklinə baxanda sənsizliyin nə demək olduğunu ilk dəfə dərk elədim…
Jurnalist dostum İlqar Rəsul “Azadlıq” radiosundakı verilişində bədahətən məndən soruşmuşdu: ”Ölüm nədir?” “Ölüm borcdu, bir də ölümsüzlüyün başlanğıcı” – demişdim. Sən borc sevən deyildin… bizdən tez qaytardın borcunu. Allahın izniylə, mən də bu borcu qaytaranda əlim əlində olacaq…
Hava qaralır, şəklinə baxa-baxa qəbristanlıqdan çıxmaq istəyirəm. “Gözlərin buraxmır məni”…
Aidə xanımın vəfatının ilində yazılan ikinci məktubdan bu sətirləri oxuyanda…
“Hərdən Kəmalə (Rafiq müəllimin qızı) mənə irad tutur ki, niyə yeməyini axıra kimi yemirsən. Görən, o, bilirmi ki, hər dəfə sənin payını saxlayıram?.. Həyatın qəribə anları varmış. Təzada bax. İndi hər an mən üzülürəm ki, niyə mənimlə bir yerdə deyilsən. Əminəm, sən də düşünürsən ki, nə yaxşı bir yerdə deyilik”.
Bu cümlələri oxuyanda nitqim kilidləndi, qələm də kağız üzərinə baş əyib “ağlamaq” istəmədi…
“Sənsizlik” ünvanlı ağrının iki ilini yola salanda professor Aidə xanımın “ruhu ilə söhbətləşir”:
“Axı niyə mənim qara paltarlı qadınım olmadın? Axı niyə?.. Axı niyə qoymadın ki, mən sənə deyə biləm:
Yeri, yeri, qara paltarlı qadın, Kiri, kiri, qara paltarlı qadın. Bu qəbir də min qəbirdən biridi, Başdaşımı bəsdi basdın bağrına. Bütün mənə ağlayanlar kiridi, Sən də kiri, qəbrim damır, ağlama!..
Bir gün gələcək ki, səninlə görüşəndə, qara paltarda yox, sənin və mənim çox xoşumuza gələn çəhrayı paltarında qarşıma gəlib əllərimdən tutanda, qəbrimə daması qəmli göz yaşların sevinc yaşı kimi ovcuma töküləcək. Ovcumuzdakı göz yaşlarını görənədək…”
“Sənsizliyin üçüncü ilinin tamamında yazılan dördüncü məktub Rafiq müəllimin son “bir il üçün hesabat məktubudur”. “Bu il ilk dəfə Amerikaya sənsiz getdim. “Sənin əziz xatirəni əbədiləşdirmək üçün hörmətli şairimiz Rəfail Tağızadə və dəyərli yazarımız Seymur Əliyev “Yoxluğu hiss olunan İnsan” adlı nəfis bir kitab çap elətdirdilər. İki kitabımı sənin əziz xatirənə ithaf etdim. Sevimli nəvən Günay Yaxın Doğu Univesitetinin tələbəsi oldu. Sevimli nəvələrin Nicat Münhen Universitetini, Nihad isə İstambul Universitetlərindən birini bitirdi”.
İnanıram ki, bu məktubdakı xoş xəbərlər bir daha Aidə xanımın ruhunu şad etdi, o, özü özünü təbrik etdi…
Hər məktubla baş-başa qaldıqca, inanın, dözmürəm. Yaman kövrəkləşmişəmmiş. Ürəyimi belə yuxa bilməzdim. Amma özümü də qınamıram. Özümə vurğunluqdan çox-çox uzağam, nə yaxşı ki ürəyidaş deyiləm, nə yaxşı ki, başqasının ağrısını öz ağrım kimi hiss edirəm.
Beşinci məktubun adı “Sənsiz”di:
“Bir onu bilirəm ki, bu 4 ildə bir dəqiqə belə sənsiz olmadım… Bir də ki, əzizim axı bizlərdən nigaransan, məktub gözləyirsən, həm də asudəsən, vaxtın da çox, həm də yəqin darıxırsan… Sənsiz… Mən də yaman darıxıram”…
Rafiq müəllim altıncı məktubunu “dünyasına qaranlıq çökən, sevə-sevə dediyi kəlmələrin kəsildiyi gün” – 21 apreldə yazır.
“O dünya ilə bu dünya arasındakı məsafənin sənsizlik boyda” olmağı ilə təsəlli tapır:
“Sənin də qiymətin mənim üçün sənsizliyim boydadır”…
Yeddinci məktub “tənhalığın ağır yükü”ylə limhəlim doludur. “Minlərlə insan içində tənha qalan, “axı niyə sənin çiyninə bu qədər ağır yükü qoydum” pıçıltılarını son nəfəsinə qədər eşidəcək Rafiq müəllim tənhalığın xislətinin cürbəcür hallarını görür:
“Yeməyə otururam, boğazımda ilişib qalan tikənin təkliyidir tənhalıq… Səfərə çıxıram, arxamca atılmayan su, quru pilləkənlər, budu tənhalıq. Son nəfəs ilə canından çıxanların qismətidir tənhalıq. Ovucumda əllərinin istiliyinin yoxluğudur tənhalıq. Bu tənhalığın sonu sənə qovuşana qədərdir”…
Səkkizinci məktub “Ayrılığın üzü dönsün…” adlanır. “Min Günəş indi qaranlığını işıqlandıra bilməyən” Rafiq müəllimin “dünyası ancaq onunla işıqlı gözəl idi”:
“Gedişinin qəlbimdə açdığı yara sənə qovuşana qədər sağalmayacaq… Sənsizliyə alışmaq sular üzərində rəsm çəkmək qədər çətin, yoxluğuna dözmək ölüm qədər acı…. Ancaq varlığına alışdığım sənin yoxluğuna necə alışım?”.
Nəhayət, doqquzuncu məktub. Bilirəm ki, sonuncu olmayacaq. Rafiq müəllim xatirəsi əziz Aidə xanımın gözünü yolda qoymaz. Aidə xanım onun məktublarını hər il gözləyıcək, hər 21 apreldə. Bu məktublarla Rafiq müəllim də, Aidə xanım da “ikinci ömür” yaşayırlar:
“Dahilər demişkən, insan həyatı ilə ölür, ölümü ilə yaşayır. Sən bizi tez tərk etdin, amma nə qədər yaşamaq yox, necə yaşamaq mühümdür. Dünyada namuslu addan şərəfli heç nə ola bilməz. Bu adı həyatınla sən özün qazanmısan. Səni həyatda saxlamağa gücüm çatmadı, amma nə qədər varamsa, səni yaşadacağam… Əzizim, öncəki məktublarımda da yazdığım kimi unudulmayanlar ölmürlər. Sən həmişə mənimləsən, bizimləsən”…
Görüşənədək, Sənin Rafiqin.”
“Sənin Rafiqin”. Bu kədərli iki kəlmə hər məktubun sonunda təkrarlanır. Üç məktub isə Rafiq müəllimin ruh dostu, qardaşı Ramiz Rövşənin möhtəşəm dörd misrasıyla başlanır. Ramiz Rövşənin poeziyası ayrılığın ağırlığına dözməyən Rafiq müəllimin ağrılarına az da olsa məlhəm qoyur, ovundurur, o, şairin sözləriylə təsəlli tapır.
Rafiq Əliyevin hər məktubu, möhtəşəm sevgi himnidir, həsrət nəğməsidir, vəfa heykəlidir, vüsal ismarışlarıdır. Dünyanın nəhəng elm adamı bu məktubları yazıb Aidə xanımla görüş ümidiylə ürəyinə sığal çəkir, bizi isə mənəvi saflığa səsləyir…
XOŞBƏXTLİYƏ AZADLIQ VERİLMƏYƏNDƏ… Təkcə ədəbi qəhrəmanının yox, əsərindəki bütün obrazların xarakterlərini mükəmməl yarada bilməyən söz adamının yazdıqları yaddaqalan ola bilməz. Təranə Məmmədin yığcam hekayələrinin qəhrəmanlarında bu mükəmməllik əsəri oxunaqlı etməklə bərabər, həm də onların müsbət və mənfi etik-əxlaqi xüsusiyyətləri bir mənəvi dərs kimi dəyərlidir. Təranə xanım “Sirr” romanında da təzadlı xarakterlər yaratmağı bacarıb. Əsərin baş qəhrəmanları – sevginin əzablı yollarında bütün çətinliklərə sinə gərən Elçin və Ayna, həmçinin digər obrazlar – Aida, İradə xanım, Malik, Humay ana, şəhid Elvin, Elçinin həyat yoldaşı Şəmsiyyə, oğlu Azad hər gün rastlaşdığımız, ancaq diqqətimizdən yayınan insanlar olsa da, yazıçı təhkiyəsi onları bizə ya doğmalaşdırır, ya da belələrinə rast gəlməyi arzulamır. “Həyatda hər şeyi pulla, var-dövlətlə ölçən, bir qədər sərt, bir az özündən razı, təkəbbürlü” İradə xanımla sadə, səmimi, mənəvi zəngin, maddi sərvətlərə laqeyd Ayna bir-birindən yerlə göy qədər fərqli ana və baladırlar. Böyük bir klinikanın baş həkimi İradə xanımın “fəlsəfə”si: “həyatda hər şey alınır və satılır. Bu səbəbdən də çalışıb alıcı olmaq lazımdır. Bunun üçün həmişə qazanmaq, həmişə fəal olmaq gərəkdir”. Əslində İradə xanımı da qınamıram. O, madar övladının gələcəyindən nigaran qayğıkeş anadır. Aynanın durumundakı dəyişikliyi həmin an hiss edir. Ancaq bircə alqışlayanmamalı xisləti var ki, hər şeyi maddiyyatda görür. Anlamır ki, pul həmişə səadətə yol açmır, pul bəzən bəlalar da gətirir. Təranə xanım zamanın nəbzini tutmağı bacaran yazıçı olmaqla yanaşı, həm də həssas və mərhəmətli anadır. O, hekayələrindəki müxtəlif ana obrazları bu günün qayğıları ilə yaşayır zamanın xaosundan narahatdır. Həmişə vurğulayır ki, bəşər övladının hamısı eyni mənəvi yükü daşımır, müsbəti də var, mənfisi də. Bu, həyatın gerçəkliyidir, heç kim də bundan qaça bilməz. Ayna isə tam başqa xarakterli, ayıq düşüncəli, erudisiyalı, insansevər çağdaş Azərbaycan gəncidir. “O, anasının yaşadığı həyat tərzini bəyənmir”. Həyata baxışı başqadır, “müstəqilliyi və fərqli düşünməyi sevir”. İki əksqütblü düşüncə tərzi hətta ailə daxilində onların bir-birinə yaxınlaşmasına, problemləri birgə həll etməsinə əngəl törədir. Ona görə də Ayna anasının məsləhətini – “elə adamlarla oturub dur ki, onların arasından özünə ər tapasan” öyüdünü ən azı yola verir, onu yerinə yetirmək fikrindən uzaqdır. Ayna üçün mənəvi meyarlar sadəlik, səmimilik, təmənnasız münasibət, mərhəmət, saf sevgidir. Bu səbəbdən “hərdən anası ilə fikirləri haçalanır”. Yazıçı İradə xanımın iç dünyasının paxırını Aynaya daha bir “ağıllı” məsləhəti ilə açıb tökür: “çalış sevmə, əziyyət, cəfa, hicran, bunlar sənə lazımdır?”… İradə xanımın Aynadan sonra ikinci əksqütblüsü çıxılmaz qayğıların burulğanında çarpışan Humay anadır. Elçinin və şəhid Elvinin anası cəfakeş, övladlarının üstündə kövrək yarpaq kimi əsən həssas qəlbli insandır. Aynanın rəfiqəsi Aida dostluğa sədaqətli, hər situsiyada nə etmək lazım olduğunu bilən, ən çətin və ağır günlərdə rəfiqəsinin dərdinə şərik olan, Aynanın xoşbəxtliyi naminə özünü fəda etməyə hazır dayanan, uzun müddət ilahi sevgisinin yolunu gözləyib ona qovuşan sevgilidir. Elçin sadə və qayğıları bol ailədə böyüyüb, püxtələşib, anası və qardaşı ilə birlikdə ehtiyac içində yaşayıb. Hər şeyi pulla ölçən İradə xanım ona Aynadan əl çəkmək üçün pul da təklif edib. Bundan qəti imtina edən, qürurunu və sevgisinin saflığını qoruyan Elçin həmin gündən Aynanın xoşbəxtiliyinə mane olmamaq üçün bir daha onunla görüşməməyi qərara alıb. Sonradan bacarığı və zəhmətiylə şirkət sahibi olub. O, kitabın redaktoru, qazi şair – publisist Rəfail Tağızadənin yazdığı kimi, “sevgisinə sadiq qalan və ömrünün sonuna kimi unutmayan Azərbaycan kişi”sidir. “Sevginin həddini bilməyən” Elçinin öz sevgi ölçüsü, əyarı, qədəri var. Elə əvvəldən Elçin ilə Aynanın xoşbəxtliyi yolunda “qaratikan” bitmişdi, Təpəgöz kimi səadət yolunu kəsmişdi. Bu, pul, sərvət hərisliyi, qılıncdan da iti tamah idi. Belə qollu-budaqlı “qaratikan”ı İradə xanım uzun müddət idi səhra ürəyində becərməkdəydi. Yaxşı bilirik ki, səhra bitkilərinin yarpağı, çiçəyi, meyvəsi olmur, ancaq tikan sahibidirlər. Tez-tez Ayna ilə Elçinin kövrək, azad sevgiyə tamarzı qəlbinə zəhərli ox kimi batan tikanlar onlara acı, əzab, kədər, sağalmaz mərəzlər bəxş etməkdəydi, “ömürlərini bada verirdi”. Elçin babasının İçərişəhərdəki “həm keçmiş, həm də çox uzaqdan boylanan gələcək” yaşayan evində xəyallar içərisində çabalayanda “yanında Aynanı hiss edirdi”. Onun “uğur mələyi” əlçatmazlıqda nakam sevgisinin acısını çəkməkdəydi. “Bütün ali hisslərə yad” İradə xanım isə öz xislətiylə baş-başa dayanıb iki sevən gəncin həyatını hərraca qoymuşdu – pullu, “nüfuzlu” kürəkən axtarırdı. Amansız tale onu Maliklə rastlaşdırdı. Malik adlı-sanlı nəsildən idi, həm də polkovnik İsmayılovun bacısı oğluydu. Malik həkim geniş dünyabaxışlı, mədəni, alicənab olsa da anlamırdı ki, “əgər qadın bir kişini gerçəkdən sevərsə, onun gözündə dünyadakı kişilər tam olaraq anlamını itirər” (Oskar Vilde). Sonradan Malik “qadının yer üzündə ən vacib vəzifəsi ana olmaqdır” fikrinə gəlib Aynaya sivil qaydada, dostcasına ayrılmağı təklif edəndə yəqin ki, mənim kimi çoxları da Malikin böyüklüyünə həsəd aparacaqlar. Çünki hər Şərq kişisi özünün dünyaya övlad gətirə bilməmək bacarığının olmamasını etiraf edə bilməz… Elçinlə Aynanın və Maliklə Aynanın ilk görüşlərində yaşananları Təranə xanımın təhkiyəsi ilə analiz edib paralellər aparanda görürük ki: “Ağappaq incə çiçək dəstəsi, iki gəncin arasında ilk bağlantı – bir saniyəlik baxış və zövqlərin üst-üstə düşməsi” sevginin ilahiliyindən xəbər verir.Təranə xanım sevginin aliliyinə Aynanın diliylə aydınlıq gətirir: “Sən başqasan, Elçin! Sən hamı kimi deyilsən. Bilmirəm necəsən, amma başqasan”. O “hamı”lar, o “başqa”lardı ilahi sevgiyə, xoşbəxtliyə qənim kəsilənlər. Malik isə laboratoriyada ilk atüstü görüşdəcə Aynaya gözəllikdən alacalanmış şəhvətli gözlərlə baxır, Aynanın əlini öpməyə çalışır. Sonrakı görüş üçün restoranı bağlatdırır, Aynanın barmağına üzük taxmaq şərəfinə nail olmaq istəyir. İki fərqli münasibət, iki fərqli duyğu, biri ilahi, o biri qeyri səmimi. Ağappaq incə çiçək dəstəsi və brilyant üzük. İki fərqli sevgi etirafı. Malik də Aynanı sevirdi, yazıçı bizi buna inandırır, ancaq Malik anlamaq iqtidarında deyil ki, sevgi qarşılıqlı olmalıdır: “Tanrı insana həyat adlı ən gözəl nemət, dərk etmək imkanı və bir az da şans verirsə və o bundan düzgün istifadə edə bilmirsə, günah özündədir. Ən Ali məhkəmədə “nədən narazısan?” sualına cavabı “heç nədən” olmalıdır. Çünki həyat yaşamaq üçündür”. Dərin hikmətdir, lap aforizm səviyyəsində… Həyat bəşər övladının gözündə ya məzhəkə, ya dram, ya da faciə şəklində yazılmış ömür kitabıdır. Hər kəs bu kitabı öz əməlləri ilə yazır, pozur. İradə xanım Aynanın və Elçinin həyatına dramatiklik gətirən səhnələrin müəllifiydi, Ayna, Elçin, Aida isə xoşbəxtliyi üçün çarpışan, ömür kitabının hər qiymətli səhifəsini işıqlı qəlbləri ilə yazmağa çaılşan həyat aşiqləri, həm də bəyaz barış göyərçinləri. Doğrudan da, bir mahnıda deyildiyi kimi, sevənlərindi dünya… İradə xanımın monoloqvari gecikmiş etirafı sonrakı peşmançılıqdan, quru təsəllidən başqa bir məna daşımır: “Gör başıma nələr gəldi. Mən qızımın ad-sanını qorumağa çalışarkən indi bu naməlum əlaqəni necə qəbul edə bildim? Mən Elçinə evimdə qızımla görüşməyə necə icazə verdim? Bəlkə həqiqətən bütün bunları Tanrı mənim yersiz qürurumun, yekəxanalığımın nə qədər əsassız olduğunu sübut etmək üçün göstərir? Mən doğma qızımı sevdiyi insandan ayırıb onu pula, evə, vəzifəyə görə bir başqasına ərə getməyə vadar etdim. Allahın işinə bax ki, qızım bu neçə ildə ana da ola bilmədi. İndi isə mən, İradə xanım, heç vaxt qəbul etmədiyim qanunsuz görüşlərə, qızımın başqa kişiylə görüşməyinə göz yumuram. Mən bunu necə edə bildim? İndi hətta Aynanın Elçindən uşağı olsa, mən bunu qəbul etməyə hazıram”. Obrazların daxili aləminə vara bilmək, psixoloji məqamları açmaq bacarığı yazıçı, şair kimi Təranə xanımın böyük uğurudur. Bu onun ana, həyat yoldaşı, pedaqoq missiyasının və mühüm dövlət orqanlarındakı işinin nəticəsidir. Təranə xanım “Sirr” romanı ilə ürəyindəkiləri bəşər övladına bəyan edir: ”siz hər şeyi bilə bilməzsiniz, çünki siz Allah deyilsiniz!”. Allahlıq iddiasında olanların sonrakı peşmanlığının faydasız olduğunu babalarımız çoxdan deyiblər, çoxumuz isə ata-babalarımızın dediyinə biganələrdənik. Çat vermiş ürəklərin ağrılarına məlhəm qoymaq bəzən heç zamanın da yadına düşmür. Nə yaxşı ki, Elçinlər, Aynalar, Aidalar hələ ətrafımızda yaşayırlar… Roman elə qeyri-adi, gözlənilməz hadisələrlə sona çatır ki, bu ədəbi keçidi heç kim gözləmirdi. Nədir, gözləmədiyimiz hadisələr? Qoy, bu da sirr olsun. Bu sirri bilmək üçün əsəri oxumaq məsləhətdir. ‘Sırr’ sızi nəhəng bir novella təsiri bağışlayacaq. Aristotelə görə, sevgi əzab çəkməkdir. Ayna da, Elçin də əzab çəkə-çəkə yaşadılar və… Bu “və”nin arxasında çox suallar dayanıb. On yeddi ildə Elçin tez-tez kimin qəbrinin üstə tər ağappaq gül dəstəsi qoyurdu? Və sair, və ilaxir… Təranə xanımın bir ana harayıdı “Sirr”. İnsanları başa salmağa çalışır ki, ürəyimizi sevgi ilə qidalandırmasaq mənəvi dünyamız bütün müqəddəs dəyərləri itirəcək. Bu da insanlığın məhvi olacaq. Bəli, Təranə xanım, “sevgini insanı diriltmək gücünə inanmayanlar” yaşaya bilməzlər… “ Xoşbəxtliyə azadlıq vermək lazımdır” (Əbu Turxan). Xoşbəxtliyə azadlıq verilməyəndə doğmalarımıza əzablı ömür yaşadırıq və yaşadacağıq. Axı həyatın hər anı qiymətlidir. Qədrini bilək… Yanvar 2022.
(Kənan Hacının təkadamlıq “Vaxt pəncərəsi”ndən bir başqa dünya görünür)
Öz evini çiynində gəzdirən, qapı-qapı gəzən, könlü mənəvi kasıb, nəfsinin arzularına məğlub olan saxta, modern dərvişlərin maddi aləmdən imtina edib ruhsal dünyaya atılmağını, sufi rəqslərlə saat əqrəbinin əksinə fırlanaraq göy cisimlərinin hərəkətini etməsini görmüsünüzmü? Mən görməmişəm. Bunun üçün Tanrının verdiyi ruhi hal lazımdır. Çoxumuz dərvişləri dilənçi kimi tanıyırıq. Dərviş yoxsuldurmu? Bunu mənəvi yoxsullar belə düşünər. Əgər sənin mənəvi heybən doludursa, dünyanın ən zənginisən.
Gənclik illərindən bu günə qədər Səttar Bəhlulzadə dərvişliyi ilə eyni olan dərviş axtarışındayam. Axtarışlarımın hələlik bir nəticəsi yoxdur.
“Təkadamlıq” bir hekayə məni”Vaxtın pəncərəsi”nin boz-bulanıq şüşəsindən baxmağa məcbur etdi. O pəncərədən nələr gördüm? Kənan Hacının “vaxt pəncərəsi”ndə yer “təkadamlıq” olsa da mənəviyyat vurğunlarının hamısını ora dəvət edirəm. Kənan Hacıya deməyin bunu. Sirr saxlaya bilmirəm. Sirr saxlamayanlara ağzıcırıq deyirlər, mənsə ağzıcırıq da deyiləm, səxavətliyəm. Yaxşı bir nəsnə görəndə özümü saxlaya bilməyib car çəkirəm ki, qoy hamı özünü çatdırsın, içini redaktə etsin.
Saxta dərvişlərin bic doğulmuş mahnıar oxuduğu, oriental rəqslərlə ora-burasını nümayiş etdirib yanıqları həyəcanlandırdığı bu günümüzdə dərvişlik çox ucuzlaşıb. Kənan Hacı isə əsl dərvişlik sınağından üzüağ çıxan “sonuncu dərviş”dir. “Xirqə”si də var, “kəşkül”ü də. O, bilir ki, “ağrı bədənin, dərd ruhundur, ağıl yerdir, hiss göy, ağıl, bədən sudur, hiss, ruh od”.
Dünyanın özü hərtərəfi su və od ilə əhatə olunan adadı, Kənan bəy. Dərviş İlkən də, sən də hara qaçacaqsan ki? Sizin kimilərin taleyinə yazılan yazıdı bu. Odun və suyun “vətən”i yerdi, hissin və ruhun sığınacağı isə göy. Çoxumuz yerlə göyün pasportsuz, ikili vətəndaşıyıq. Elə “Günəş köynəkli” Dərviş İlkən də. Əslində “vətəndaş” kəlməsi yerinə düşmədi, laməkanların nə vətəndaşlığı? Bu cahana sığmayanları onların ruhuna şərik olanlar daşıya və tapa bilər. Tanrıyla “həsb-hal” edənlər həmişə oyaqdılar. Onlar üçün “yatmaq vaxt itkisidir”. Belələri, yerə yatmışları oyatmaq üçün göndəriliblər, böyük Sabir kimi…
Od da, su da müqəddəsdir, hər ikisi insanlığın xilası üçündür. Ona görəmi “od suyun qəlbində soyuyur? Atalar deyib ki, biriniz od olanda biriniz də su olun. İnsanlar da iki qismə bölünüb – oda və su xislətlilər. Deyirlər ki, insan bədəninin 80 faizi sudur. Oğuz Türklərinin bədənində bu əllinin əlliyə nisbətindədir, Yaradanın bizə ənamıdır. Ancaq nədənsə həndəvərimizdə başdan ayağacan su, yaxud təpədən dırnağacan od adamlar çoxalıb. Günahlarımızı Tanrı görür, unutmayaq.
Heç fikirləşmisinizmi, bizim əməllərimizdən od nə çəkir, su nə? “Od nə çəkdi küldən soruş” deyirdi Rəsul Rza. Bəs suyun çəkdiklərini kimdən, yaxud nədən soruşaq?
“Ruh insanın bədənində qonaqdır”, biz qonağa canımızı verməyə hazırlardanıq, bunun açısını ulu ömrümüz boyu dadırıq. Ancaq ruhumuz nankor deyil. Bircə onu küsdürməyək. Ruh nədir? Bizdən sonrakı biz. Bəs niyə özümüzə biganəyik?
Bəlkə qəmimizi duruldan içimizdəki su, sevincimizi yanmış kösövə döndərən oddur. Ona görəmi qəmimiz tərtəmizdi – həmişə müqəddəs suda qüslləndiyi üçün, sevicimiz də yanıq? Yox, suda, odda günah axtarmayaq…
Sükutumuzun da dili var, Kənan Hacı. Sükutun pıçıltılarını nə vaxr qulağımız eşitməsə, çığır-bağırdan dəli olarıq. Bizim abır-həyamızı sükut ört-basdır edir.
Yerindən duran qələminə and içib ağzına və ağlına gələni yazıb bəyaz kağıza püskürür, sonra da sönmüş vulkan kimi öləziyib itib-batır.
Kaş bizi nağılsız böyüdəydilər nənələrimiz. Bizə Məlikməmmədlərin kəndirini kəsməyəyi, göyçək Fatmaları təndirdə yandırmağı, qardaşa daş atmağı, cırtdaların hiyləsini nağıllar öyrətmədimi? İndi nağıllara inanmamağımızın nə mənası? Artıq iş-işdən keçib. İndi dünyanın hər yanı it hürən tərəfdi. İşıq gələn tərəfi axtarsaq da tapmırıq. Deyəsən işıq gələn deşiyə barmağımızı çoxdan tıxamışıq, bəlkə də yumruğumuzu…
Kainatdakı “makro və mikrosistemlər” tamahımızın ucbatından hər gün qram-qram arıqlayır, əriyir. Makro dərdlərimizsə ərimir, daha da kökəlir, mikro sevincimizin gözünü azğın əcdahaxislətlilər kor edirlər.
“Vaxt rəncərəsi”nin arxasında məlul-məlul dayanıb siyasət
Təpəgözlərinin işləklərini qınamaqdan yorulmuruq, hərdən səssiz-küysüz məzlumcasına hədələyirik onları: “Ay gidi dünya!”. Gidi dünya isə bizi yad ünsür kimi görür. Dünyanın mayasına haram qatılıb, yoğurduğumuz xəmirə duz atmağı çoxdan unutmuşuq.
Hamımız tənha adaya çəkilsək, vay o adanın halına. Qoy orada Dərviş İlkənlər yaşasın, onların yorğanına birə buraxmayaq.
Biz Əli Kərimin diliylə desək, həqiqəti it, yalanı ceyran şəklində görməyə alışmışıq. Həqiqətdən qorxmuşuq – itdən qorxan kimi, yalan gözümüzə zərif, incə, göyçək görünüb – ceyran şəklində.
Deyirlər, insan ən şüurlu, vicdanlı çanlısıdır planetimizin. Bəs onda niyə insan yalanlar içində kef çəkir, yalan söyləməkdən həzz alır, hətta Tanrıya da kəf gəlməyə çalışır? Budurmu şüur, vicdan? Şüursuz hesab etdiyimiz nəhəng ağaclar, bapbalaca boylu çiçəklər yalan pıçıldamır, külək yalandan əsmir, quşlar yalançı nəğmələr ötmürlər? Yalan şüurlular üçünmüş…
Hələ çoxmu “quşları rəngləriylə aldadan dadsız kəpənəklər kimi mozaik zamana” aldanacağıq, yaxud üzü üzlər görmüş, qarıyıb ifritəyə dönmış zamanı aldatdığımızı düşünəcəyik avam-avam?
Gəlin gedək, Ramiz Rövşən sayağı, yalanın nəfəsi dəyməyən yerə…
