Əziz dostlar, şeir həvəskarları! Aşağıda sizə gözəl ziyalı, şair, rəhmətlik Şair Səfər Boluslunun ən çox sevilib oxunan şeirlərindən birini yazıram. Bu şeir 60-70-ci illərin şeridir. Qoyun-quzu otarardıq- səsləndirərdik, qızlara oxuyardıq, yol gedərdik, bu şeiri züm-zümə edərdik. Toylarda hökmən oxunardı. Mqsədimsə xahiş etməkdir: Şeirin son iki bəndi təhrif olunub. Oriqinalı bilən varsa çox-çox XAHİŞ edirəm, göndərin!
Get, uğurlar olsun, mehriban sonam, Təhsilin bitəndə qayıt, kəndə gəl. Özün – öz əlinlə düzüb qurduğun, Sizin sarmaşıqlı aynabəndə gəl.
O siyah telləri kəsdirmə qısa, Mina gərdənini batırma yasa! Əzəlki sadəlik səndə qalarsa, Bilginən, artacaq inam məndə! Gəl!
Demirəm, oxuma! Oxu-savadlan, Elmidə alim ol, həyatda insan. İşdə mübariz ol, evdə mehriban, Yaşayaq bu bağda, bu çəməndə, gəl.
Kədər də, sevinc də olur həyatda, Nə qədər qiymət var bir təmiz adda! Əhdi-peymanını bərk saxla yadda, Gözlərəm – saçıma dən düşəndə, gəl!
Əqlini almasın hər gülən bəniz, Saxta məhəbbəti sevməyirik biz! Sadə get, sadə gəl, bəzənmə qəliz, Sevinsin el-oba sən gələndə! Gəl!
Buraya kimi, yəqin düzgündür. Şeirin mənası, gücü ilə, misraların bir-birini tamamlamağı ilə fəxr edirsən! Əfsuslar, sonrakı bəndlərdə ahəng pozulur, təkrarlığa yol verilir. Səfər Boluslu təkcə istedadlı şair yox, olduqca savadlı ziyalı olub. Moskvada Timiryazevdə oxumuş zəka sahibi, gözəl şair mətndə belə qırıqlığa, təkrara, misraların “özbaşınalığına” yol verə biməzdi. Son bənddə isə, şeirin ahəngi, mətn bütövlüyü pozulmağı ilə yanaşı, qafiyə itgisi (iki dəfə “kəndə gəl”) ortaya çıxır ki, böyük istedadın belə yazmağına heç cür inanmaq olmaz:
Deyirəm, hər yerdən bura gözəldir, Özün de, buradan hara gözəldir?! Yalvarmaq-yaxarmaq yara, gözəldir, Alaram könlünü hər küsəndə, gəl.
Kəndimizdə torpaq – ana, şirindir, Bilmirəm anadan bəs nə şirindir? Səfər başqasından yenə şirindir, Uyma başqasına, qayıt kəndə gəl.
Şair gözəl Goranboyda yaşayıb. Kimsə düz variantı bilirsə yazmağını xahiş edirəm. Onun əlimə düşən şeirlərini PDF edib qoyacam internetə, qoy yaşasın. Kağız cırıla, çürüyə bilər. İnternetsə yaşadacaq şeiri. Sağ olun!
Yazıçı Eyvaz Zeynalovun “Nadir şah” kitabı axır ki, işıq üzü gördü. Niyə “axır ki” ifadəsi işlətdim – çünki qocaman yazıçı Allahın bəxş etdiyi ömür payının beş ildən çoxunu bu romanı yazıb ərsəyə gətirmək üçün sərf etdi. Mən öz fikrimi deyəcəm: beş ildən artıq vaxtı bir roman yolunda qoymaq yalnız klassik ruhda yazan, əsil ədəbiyyat məktəbi keçmiş yazıçılara məxsusdur.
Bu əsərə “xərclənən” illər özü, yazıçının öz əsərinə necə yanaşmağına, faktları dəqiqləşdirmək, hadisələri olduğu kimi öz tarixi boyaqları ilə birlikdə oxucuya çatdırmaq arzusunun şahididir.
Nadir şah kimi tarixi şəxs barədə əsər yazmaq asan iş ola bilməz, hətta, təcrübəli qələm sahibi üçün də! Əgər, min illər tarixi olan dünya yazılı ədəbiyyatında haqqında ən çox yazılan, anılan on nəfər sərkərdə varsa, Nadir şah onların sırasındadır və birincilərdəndir. Belə bir tarixi şəxs barədə böyük həcmli əsər yazmaq üçün təkcə yazıçı olmaq azdır, burada həm tarixşünaslıq, həm də şərqşünaslıq elmlərinə də baş vurmalısan. E. Zeynalov bu işlərin ohdəsindən bacarıqla gəlib.
“Nadir şah” romanı bədii ədəbiyyat nümunəsi olmaqla yanaşı, həm də tarixi əsərdir. Roman əsrlərlə birlik təşkil edərək, eyni siyasi-iqtisadi yolla getmiş iki bölgənin – Azərbaycanın və İranın az qala yüz əlli illik tarixini əhatə edir. Burada Şah Süleyman və oğlu Sultan Hüseyn zamanında dövlətin düşdüyü acınacaqlı vəziyyətdən tutmuş, Nadirin hakimiyyətə gələrək, zəmanəsinin ən böyük dövlətini yaratdığı illər təsvir olunur.
Bir neçə əsr boyu tarixi səlnamələrdə xalqımızın, türk mənşəli sərkərdələrin aparıcı qüvvə olduğu dövlətlər “İran dövləti”, “Fars dövləti” kimi qələmə verilmişdir. Bu hal tarixi həqiqətdir. Tarixin özünü yaratmış böyük sərkərdələrin keçdikləri yollara, yaratdıqları qüdrətli dövlətlərə həsr olunmuş araşdırmalarda bu sərkərdələrin türk mənşəliliyinə, azəri türklərinin bu imperiyalarda aparıcı qüvvə olduqlarına aid bir qayda olaraq, çox cüzi məlumatlar verilib, ya da ki, tam heç nə yazılmayıb. Bunun da iki əsas səbəbi olub. Birinci səbəb, ərəblərdən tutmuş farsına, avropalısına kimi hamısında türkə qarşı sönmək bilməyən rəqabət, paxıllıq, düşmənçilik mövqeyi, ikinci səbəb isə, öz tariximizə qarşı özümüzün göstərdiyimiz biganəlik olmuşdur.
Şah İsmayıl, Ağa Məhəmməd şah Qacar, Nadir şah Əfşar kimi böyük sərkərdələrin həyatları, onların dövlətçilik siyasətləri, böyük imperiyalar yaratmaq yolunda apardığları müharibələr barədə tariхi məlumatları biz ya fars, ya rus, ya da Avropa mənbələrindən almışıq. Ən yaxşı halda mənbəmiz osmanlı türklərinin yazdıqları olmuşdur. Tarix elə gətirmişdir ki, yuxarıda sadlanan mənbələr-ölkələr özləri yüz illərlə ölkəmizə düşmən mövqedə dayanmışlar. Təbii ki, onlardan heç biri qabaqlarına əsil tarixi həqiqəti yazmaq, baş verənləri olduğu kimi qələmə almaq məqsədi qoya bilməzdilər. Bu tarixi səlnamələr, bu xalqların (dövlətlərin) ölkəmizə və tariximizə olan şəxsi münasibətləri kontekstindən yazılmışdır.
Bu nöqteyi-nəzərdən Eyvaz Zeynalovun “Nadir şah” tarixi romanı ölkəmizin tarixinin daha dərindən araşdırılmasında atılan yeni addımlardan biridir.
Nadir şahın apardığı siyasəti araşdırmaq, yetərincə qiymət vermək günü-bu gün də çətindir, ziddiyətlidir. Onun adı ilə bağlı ən çox sorğulanan suallardan biri, o dövrdə müsəlmançılıq – məzhəb, sünni-şiə qarşıdurmaları və bu qarşıdurmalarla bağlı şahın hansı addımları atdığı ilə əlaqədardır. Nadir şahın dini baxışları ilə bağlı fikir ayrılıqları çoxdur.
Romanda Nadir şahın dinə öz şəxsi münasibətinin dövlət idarəçiliyində dinə söykənmək prinsipləri arasında, əksər suallarda ziddiyyətlər təşkil etdiyi, üst-üstə düşməyən yanaşmalar olduğu çox açıq şəkildə təsvir olunur. Burada görürük ki, Nadir təklikdə, yaxınları, qohum-əqrəbası yanında dünyəvi baxışların sahibidir. Taxt-tacın, özünün yaratdığı dövlətin mənafeyini qoruyan qayda-qanunlar şah üçün həmişə birincidir. Amma rəiyyət qarşısında, idarəçilik, əmim-amanlıq xatirinə şah, şiə məzhəbinə qulluq edən əsl mömindir, şiə məzhəbinə böyük hörmət, sədaqət bəsləyir. Bununla yanaşı, Nadirin İmam Cəfər Sadiq məzhəbini qəbul etməsi, şiə-sünni ixtilaflarına son qoymaq arzusu tarixi bir faktdır. Bu addımı bir siyasi uzaqgörənlik kimi də qəbul etmək olar, siyasi qazanc kimi də. Necə qəbul edilməsindən asılı olmayaraq son həqiqət budur: şah nə edibsə, dövləti möhkəmləndirmək, ixtilaflara son qoymaq naminə edib, yaxud, etməyə çalışıb. İki məzhəbin bişləşdirilməsi dövlətdə ictimai-siyasi dəyişikliklərə başlama startına yol verməli idi. Nadir, xarici siyasət aləmində də, ilk növbədə, osmanlılarla qarşdurmanın əsas səbəbini şiə-sünni çəkişmələrinin mövcudluğunda görürdü. O, osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlamaq məqsədi ilə Sultana yazdığı beş şərtin üçünü eyni məzhəbə gəlmək yollarına həsr etmişdi. “1. Cəfəri məzhəbi sünniliyin beşinci məzhəbi kimi tanınmalı; 2. Kəbədə dörd sünni məzhəbinin mehrabı yanında Cəfəri məzhəbi üçün beşinci ibadət yeri (rükn) olmalı; 3. Ölkə zəvvarlarının həcc əmiri ilə digərləri kimi rəftar edilməli; 4. Əsirlər qaytarılmalı; 5. İki dövlətin paytaxtında daimi səfirlik təsis olunmalıdır.”
Əfsuslar, romandan göründüyü kimi, bu birləşmənin həyata keçməsi üçün lazım olan şərtlər yox dərəcəsində idi. İki məzhəb arasında birlik və əmin-amanlığa nail olmaq yolunda Nadir tərəfindən edilən cəhdlər sadə əhalinin, ən başlıcası isə, din-ruhani rəhbərliyinin və bəy-xan zümrəsinin kor düşüncə tərzləri qarşısında aciz qaldı. Müasir oxucu “Nadir şahı”ı oxuduqca təəssüf hissiylə yenilikləri anlamağa əqli-fərasəti çatmayan kütləni, başda molla-qazi, varlı elita olmaqla, islhata dəstək ola bilməyən qüvvələri görür.
Nəticədə şahın istəyi, istək olaraq qaldı. Şiə-sünni ixtilafı aradan qaldırılsaydı, birlik təşkil edə bilsəydi, bu birlikdən xeyirlənən bütün islam dünyası, bizim üçünsə ən başlıcası, iki türk ölkəsi – osmanlılar və Azərbaycan olacaqdı, əsrlərlə davam edən qarşıdurmaya son qoyulmağa əsas yaranacaqdı.
Əsər ilk səhifəsindən sona qədər dayanmadan dəyişən, gah üzü zirvəyə, gah da, ildırım kimi uçurumlara tuşlanan hadisələrdən ibarətdir. Romanda ədəbi boyaqlarla təsvir olunan xoronoloji qaydada ingişaf edən bu hadisələrin əksəriyyəti tarixi faktlardır, beş ildən çox müddətdə yazıçının üstündə “tər töküb” araşdırdığı çoxsaylı arxiv sənədlərinə əsaslanmışdır. Təvazökarlıqan uzaq da olsa, qeyd edim ki, bu arxivlərin araşdırılmasında, daha dəqiq desəm, Nadirin Rusiya ilə bağlı siyasətinə dair dövrü araşdırarkən, Tambov, Peterburq, Krasnozrsk arxivlərində mən də müəyyən qədər çalışmışam.
Sadə bir ailədə anadan olmuş və ancaq öz gücü və bacarığı sahəsində özünə yol açmağa çalışan Nadirin həyatı olduqca maraqlı boyalarla təsvir olunur. Qarşısına qoyduğu məqsədə çatmaq qətiyyəti, misli görünməyən cəsarəti Nadiri şah taxtına sahib edir. Romanda Nadir səxavət və rəhmdillik nümayiş etdirməyi bacaran fatehdir. Amma, məqsədi uğrunda qəddarlıq etməkdən də çəkinmir. Səbrlidir, amma, haradasa səbr kasasına qılınc vurur, amansızlıq edir. Tarixə qılıncı ilə adını yazmış fatehin amansızlıq “bacarığı” axırda onu fəlakətə gətirir. Oğlu Rzaqulunun gözlərini çıxartdırır, elə bununla da özünün məhvini qaçılmaz edir.
“– Sən mənim deyil, Avşar ölkəsinin gözlərini kor etdin. Ehtiyatlı ol, öz başını əldən vermə.” – Atasının əmri ilə gözləri çıxarılmış şahzadə Rzaqulunun bu sözləri, Nadir şaha onun özünü gözləyən fəlakətin lap yaxın olduğuna ilk işarə idi.
***
Nadir şahın dini islahatlarla bağlı planı tam həyata keçməsə də, öz dövrü üçün olduqca mütərəqqi sayıla biləcək cəsarətli addımları atmaqda davam edirdi. Romanın “Nadir şah Qəzvində” bölməsində, şahın iki məzhəbi uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə verdiyi fərmanlar barədə qeydlərə diqqət verək: “…Quranın I surəsi Fatihə və Allahü-əkbər təkbirindən sonra oxunan dua vəli nemət adlandırılan imam Mehdiyə, olmayana deyil, var olana oxunmalıydı. Amma “xudavənd, şahımızı əbədi qoru” sözlərini, Quranda olmasa da, azana artırılmış “Əliyyən vəliyullah” (Əli rəhbər, himayəçi) əlavəsini ləğv etdi. “Əlinin buna ehtiyacı yoxdu, – dedi, – ancaq məzhəblər arasında ayrı-seçkilik salır. Himayədar tək Allahdı.”
Nadir şah, Məhərrəm ayında imam Hüseynə keçirilən təziyədarlığa qadağa qoydu. Mütəni (siğə, müvəqqəti nikah), üç rəşidi (əsl) xəlifənin (Əbu Bəkr, Ömər və Osmanın) lənətlə anılmasını yasaqladı. “Sasani imperiyasını dağıdan Ömərə türk niyə lənət oxumalıdı?”
Türklərdə təbiətin oyanması, canlanması kimi qəbul və bayram etdikləri Novruzu Səfəvilər xurafi bayrama çevirmişdilər. Novruzda əyanlardan saraya daş-qaş, zinət vermələrini tələb edirdilər.
Ölkənin işindən xəbəri olmayan Sultan Hüseynin sarayında “at oynadan”, “Dünya bu gündə yaranıb, Adəm bu gündə anadan olub, İbrahim bu gündə bütləri qırıb, Musa İsrail oğullarını bu gündə əsarətdən qurtarıb, Məhəmməd peyğəmbərliyə bu gündə yüksəlib, Mehdi bu gündə zühur edib Dəccalı Kufədə döyəcək…”- deyən tanınmış şiə müctəhidi Məclisinin şaha təkidlə qəbul etdirdiyi bir çox fərmanlar ləğv edildi. Nadir şah dini dövlət idarəçiliyindən ayırdı.
Razılaşaq ki, müsəlman dünyasında şiə-sünni hərc-mərcliyinə son qoymaq üçün bu hərəkət Nadirin hansı islahatçılıq arzuları ilə yaşadığına gözəl sübutdur.
***
Romanı oxuyarkən, ilk səhifələrdən hiss olunur ki, əsər xalqı, Vətəni, tarixi ilə fəxr edən hər bir Azərbaycan türkünün qəlbinə fəxr, qürur hissinin yüklənməsinə yönəlib. On illər Nadiri bizə qaniçən, qəddar, Azərbaycanın düşməni, “iran şahı” kimi qələmə vermişlər. Tariximiz yad təzyiqlər təsiri altında “qaramatlanıb”, onsuz da az saylı olan dünya ölçülü şəxslərimizdə yalnız “qara ştrixlərin” olması aşılanıb. Romanda isə biz hər obanın-şəhərin özbaşınalığına, pərənliyinə sədd çəkən, dövləti dünya miqyasında qüdrətlilər sırasına çıxaran, Azərbaycan torpağının yetişdirdiyi, qanı – qanımızdan, canı – canımızdan olan böyük sərkərdə Nadiri görürük. Belə də olmalıdır. Bu mövqe əsl vətənpərvər yazıçı mövqeyidir. Bütün Asiyanı birləşdirən, az qala sərhədləri Avropaya gedib çatan dövlət yaratmış böyük fatehlə, azəri türkü olmuş cəsur sərkərdə ilə niyə fəxr etməyək?! Şimaldan Rusiyanın, cənubdan osmanlıların, şərqdən əfqanların fasiləsiz hücumlarının qarşına dəmir sədd çəkməyi bacaran sərkərdə zəif ola bilərdimi? Tariximizdə az olmayıb, mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi. Bu zəifliyin nələrə, neçə “cırtan dövlətlərin” yaranmasına gətirib çıxarmağı yaddaşımızdan silinməməlidir.
Hansı xalqda var belə bir hal ki, tarixə belə səviyyədə iz qoymuş məşhur sərkərdə oğluna “qəddar”, “despot” nişanı vuraraq, yalnız xoşagəlməz hisslərlə xatırlansın?
Hakimiyyət uğrunda mübarizə bütün dövrlərdə aktual olub. Taxt-tacı əldə saxlamaq, yaxud ələ keçirmək üçün güc sahibləri hər cür cinayətə əl atıblar. Tarix belə nümunələrlə doludur. Eramızdan əvvəl 44-cü ildə Romada Qay Yuli Sezarın öldürülməsi, 1286-cı ildə Danimarka kralı Erik V, 1801 çevrilişi kimi də tanınan I Pavelin qətli…
Qədim və orta əsr dövlətlərində şahların, sultanların, kralların öz əcəli ilə ölməsi nadir hadisələr idi. Ona görə də, Nadir şahın hakimiyyəti qoruyub saxlamaq yolunda etdiyi qəddarlıqlar, sonda onun öldürülməsi o dövrün saraylarında mövcud olan ənənələrə tam uyğun şəkildə baş verdi.
Tarixdə belə hallar az deyil. Dövlət bütövlüyünü qoruyub saxlamaq xatirinə şahların, çarların etdikləri cinayətlər, Nadir şahın etdiklərindən heç də az olmayıb. Ən maraqlısı da budur ki, həmin tarixi şəxsiyyətlər günü bu gün də öz xalqının qəhrəmanı kimi yad edilir, dövlətçilik naminə atdıqları addımlar söylənilir.
Götürək, misal üçün zəmanəsinin böyük tarixi şəxslərindən sayılan rus imperatoru, l Pyotru.
Sankt-Peterburq – “sümüklər üzərində şəhər” kimi tarixi qeydlərə çox rast gəlmək olar. Çünki rus xalqının hörmətlə yad etdikləri həmin Pyotr l indiki Peterburq şəhərini inşa etdirərkən, ətraf ərazilərin kəndlilərini səfərbərliyə almış, bataqlıqlar üzərində, çox çətin şərautdə tikintidə işlətmişdir. O vaxtlar Danimarkanın rus çar sarayındakı nümayəndəsi Just Yul 1710-cu il üçün “Qeydlər”ində qeyd edir: ” Sankt-Peterburq qalasının tikintisi zamanı təkcə 1703-cü ilin yayı-payızında 60 min və 1703/04-ün qışında Kronshlotun tikintisi zamanı isə – 40 mindən çox adam öldü”, yəni bir ildə 100 mindən çox adam ölmüşdür. [Беспятых 1991, 49, 26-27, 104; Описание 1975, 205; Хавен 1997, 351].
5 iyul 1718-ci ildə Pyotr l oğlu Alekseyi xəyanətdə günahlandıraraq həbsxanada boğdurub, qətlə yetirmişdir. Bu gün Pyotru heç kim lənətləmir, rus dövlət quruculuğunda atdığı addımlara görə, əksinə, hörmət və fəxrlə yad edirlər.
Böyük fatehin adı ilə bağlı ən ağır qəddarlıqla hallanan əməllərindən biri, öz oğlu Rzaqulu xanın atasına qəsd etməkdə günahlandırılıb, gözlərinin çıxarılmasıdır. Bununla yanaşı, müəllifin tarixi roman olan “Nadir şah”ı yazarkən istifadə etdiyi çoxsaylı arxiv sənədlərinə nəzər salsaq, görərik ki, asudə həyat sevən Rzaqulunun şah taxtına sahib olmaq, dövrünün ən nəhəg dövlətinə şahlıq etmək istəyinin yalan olduğunu sübut edən heç bir əsas yoxdur. Demək olar ki, əksinə, məlum olan sənədlərdə, şahzadənin atasına düşmən olan qüvvələrin şaha qarşı qurduqları tordan xəbərdar olduğunun gerçəkliyinə dəlillər daha çoxdur.
Əldə qılınc, üzbəüz döyüş meydanında məğlub etməyə gücü çatmayan mənfur qüvvələr, cəsur sərkədəni yatağında qətlə yetirdilər. Bu qətlin nəticəsi isə böyük bir dövlətin çoxsaylı xanlığa-bəyliyə parçalanması oldu. Belə sonluğun kimlərə, hansı dövlətlərə xeyirli olduğunu isə sadalamağa ehtiyac yoxdur.
***
Romanı oxuduqca, bir halın şahidi oluruq: burada bədiiliklə yanaşı, hadisələrin xoroniki gedişi elə gözəl qələmə alınmışdır ki, istənilən oxucu əsəri akademik araşdırma kimi də qəbul edə bilər. Əhatəlik etibarı ilə belə genişlik əsəri Nadir şah barədə ortada olan əksər yazılardan fərqləndirir.
Roman hər bir oxucu üçün gözəl ədəbiyyat nümunəsidir.Tariximizlə maraqlanan şəxslər üçünsə həm bədii ədəbiyyat, həm tarixi hadisələr arxividir.
Xaliq Timur oğlu Məmmədov 13 aprel 1964-cü ildə Gədəbəy rayonu, Çayrəsullu kəndində anadan olub. Hazırda Rusiya Federasiyası, Krasnoyarsk şəhərində yaşayır.
Rusiya Yazıçılar Birliyinin üzvüdür.
AİDƏ
1
May ayı gələndə kəndə, sanki, vəlvələ düşürdü: yaylaqlara köçmək vaxtı yetib. Kolxozun sahələri “qoruq” elan olunurdu. Bu o demək idi ki, “filan gündən, filan tarixdən şəxsi həyətlərə məxsus mal-qara, qoyun-quzu nəzarət altında olmalıdırlar”. Əgər, kiminsə inəyi, danası kolxozun qoruq elan olunan sahəsinə girsə üç manat, qoyun-quzu bir manat cərimə olunurdu.
Hər bölgənin öz briqadiri düşürdü yollara, hamını xəbərdarlıq edirdi:
-Filan gündən dağa köç başlayır. Hazır olun!
Hamı mal-qarasını yaylağa çıxarmalıydı. Əsasən, nənələr-babalar köçərdilər. Kimin nənə-babası yoxuydusa, gərək mal-qarasını qoşaydılar kimlərəsə. Adətən, çətinlik çəkən olmurdu. Bərk axtarış edən olsaydı, kənd-kəsək hamısı kökdən bir-birinə qohum çıxacaqdı. Ona görə də, mal-qarası kənddə sahibsiz qalan olmurdu.
Bizdə isə lap asan idi. Gözümü açandan rəhmətlik babam ferma müdiri olub. Rəhmətlik nənəm də yanında, ömür-günü yaylaqlarda, ya da qış otlaqları sayılan örüşlərdə keçib. Qış otlaqları bizim kolxoz üçün Kür çayının sağ sahillərində, “Ceyrancöl” deyilən ərazidə ayrılmışdı. Babamın hər mövsümün sonunda evdə olduğu vaxtlar mənə nağıl kimi danışdığı əhvalatlarda tez-tez, “Girzan”, “Qışlaq” kimi adlar eşidərdim.
Ona görə də, dediyim kimi, bizdə mal-qaramızın yaylağa aparılması heç bir sual doğurmurdu. Kolxozun fermasına müdirlik edən babam hayımıza çatardı. Kolxozun köçü yaylaqlara gedəndə bizim heyvanları da qoşub aparardı. Heyvanlar dəstələnərdi, kolxoz köç aparmağa bir-iki yük maşını ayırardı. Nənə-babalar yaylaq dəm-dəsgahlarını yükləyərdilər kolxozun maşınlarına, düşərdilər yola.
May ayından payızın ortalarınadək Keçəl Dağının yamacları binələrin çadırları ilə bəzənərdi. Dərslər qurtarantək mən də olardım yaylaqlı.
Əsas yaylaq yerimiz indi sahibsiz qalan Əvəlikli və Mahmudlu yaylağının yuxarı “döşü”, düz ermənilərin sərhədi idi. Vəzifəm nənəmin ocaqda köz altında bişirdiyi “kömbəni” qaymaqla-yağla yeyib gəzmək, həm də buzovlara nəzarət etmək idi. Düz zirvədə, erməni sərhədinə yüz-iki yüz metr qalmış Soyuqdərə deyilən yer vardı. Gün qızanda qaçardım ora, qar yeməyə. Avqust ayında da qar olardı orada. Üstünün tozunu silərdim, ovuclayıb ləzzətlə təbii dondurmanı yeyərdim. Orada hərdən erməniyə rast gəlmək olardı. Hərdən soruşardılar, “hansı köçdənsən?” Heç vaxt onlardan qorxmazdım, diri cavab verərdim.
Palıdlı, İsə bulağı, Soyuqdərə, Köç yeri, Mahmudlu, Bərə – uşaqlıq dünyamın, nənəli-babalı xoşbəxtliyin şirin xatirəsi, ermənilərə qalmış xatirəsi…
2
Qonşu kəndin köçü üzbəüz dağın əks döşündə yerləşirdi. İri malları həmişə nəzarət altında otarırdılar. Amma buzovlarımız çox vaxt özbaşına buraxılmış olduqları üçün, bəzən, dağın döşünü aşıb keçərdilər qonşu kəndlərin binələrinin örüşlərinə.
Günlərin birində itmiş buzovu gəzəndə həmin dağın yamacında, “Qayalıq” deyilən bir yerdə çiyələk yığan bir qıza rast gəldim. İlk baxışdan, mənimlə yaşıd görünürdü. Bir-iki həftə dostluğumuzdan sonra bildim ki, məndən bir yaş kiçikdir.
-Olar, mən də yığım çiyələk? – dedim.
-Mənim deyil ki, bu dağ! – cavabını erdi. – Ürəyin nə qədər istəyir, yığ
Soruşdum, Aidə idi adı. Çiyinləri bərabərində kəsilmiş gözəl sarışın saçları vardı. Gözəl üzü sanki, ay parçası idi. Özümü saxlaya bilməyib:
-Sən necə gözəlsən, Aidə! – dedim.
-Bilirəm, hamı deyir mənə bu sözləri! – nazla cavab verdi.
Yığdığımız çiyələyi bir yerdə yedik. Xeyli oturduq, ayrılanda sabah görüşməyi şərtləşdik. “Bizim çadır odur ey, filanıncı. Bax bu qayanın yuxarısından məni səslə, nə vaxt gəlsən. Gələcəm”.
Səhərisi gün Qayalığa gələndə gözümə görünən çiçəklərdən bir dəstə topladım. Haradan bilirdim ki, vurulduğun qıza gül bağışlamaq lazımdır, bilmirəm. Yəqin, oxuduğum kitabçalardan… Aidə gül dəstəsinə sevindi, alıb iyləyərək:
-Atam anama hərdən gül bağışlayır, anam çox sevinir belə olanda, – dedi.
O gündən yaylaq həyatım şirin duyğulu, şirin-şəkər arzulu bir dövrə çevrildi. Əgər nənəmin – babamın qadağası olmasaydı, gecələri də oturardım Aidə ilə Qayalıqda. Aidə özü də etiraz etməzdi, belə imkanımız olsaydı. Amma Aidənin də nənəsi vardı, gecikəndə Aidədən sorğu edirdi.
Artıq, onların şəhərdə yaşadıqlarını bilirdim. Atasının böyük vəzifədə işlədiyini dedi. “Hər gün papamı işə maşınla aparıb gətirirlər!” – dedi Aidə qürurla.
Aidə ilə tanışlığımın ikinci həftəsində nənəmdən: “Nənə, uşaq üçün elçi getmək olarmı?” -soruşdum. “Bıy, sənə qurban olum! Evlənməkmi istəyirsən?” – öpdü nənəm məni. “Yox, nişanlanardım ki, heç kim məndən almasın Aidəni!” “Əgər, sən Aidənin xoşuna gəlirsənsə, narahat olma. Heç kim sizi ayıra bilməz!” – dedi nənəm.
Nənəmin sözlərini Aidəyə çatdırdım. Həmin gün, ilk dəfə dilimizə söz gəldi: “səni sevirəm!” ifadəsi. Mənasını başa düşürdükmü bu ifadənin, sevməyin – oğlan-qız sevgisinin nə olduğunu anlaya bilirdikmi o günləri? Əlbəttə, yox, uşaqlıq ağılı, düşüncəsi.
Nənələrimiz ləzzətli nə hazırlasaydılar, hökmən bir-birimizə pay gətirərdik. Bir dəfə isə, Aidəylə görüşə xüsusi hədiyyə ilə getmək istədim.
Soyuqdərəyə qalxdım. Çoxdan idi buraya qalxmırdım, Aidə ilə tanış olandan. Papağımı soyuq və təmiz qarla doldurdum. Aidəmə verəcəkdim təmiz qarı. Mən Qayalığa gəlib çıxanacan qar yoxa çıxdı, əridi. Qayanın başından səslədim Aidəni. İkicə dəfə “Aidə!” deyən tək çıxdı bayıra. On dəqiqəyə yanımdaydı. Gün əyilənəcən bir yerdə olduq.
-Tezdən oyana bilərsən?” – soruşdum.
-Sənə lazımsa, oyanaram! Nə olub?
-Sənə təmiz qar gətirəcəm. Günorta o dağdan bu dağa gələnəcən qar əriyir. – Papağımı göstərdim. – Səhərlər bir elə isti olmur.
Səhərisi tezdən durub qalxdım zirvəyə. Soyuq qarı papağıma yığıb götürüldüm üzü aşağı. Elə o dəqiqə də ayağım dolaşıb yıxıldım. Kəllə-mayallaq getsəm də, papağı elə sıxmışdım ki, qar yerə dağılmadı. Zirvədən ətəyə, ətəkdən başqa dağın zirvəsinə çıxanacan qar …əridi! Aidəmlə görüşə hədiyyəsiz gəldim! Bərk dilxor olmuşdum. Aidə qəşəng əlləri ilə əllərimi tutaraq incə səslə:
-Alınmır, alınmasın. Canın sağ olsun! – dedi. – Bikef olma, biz ki, bir yerdəyik!
Bir neçə gün belə keçdi. Artıq, avqustun ortaları olardı. İki ay idi Aidə ilə tanışlığım. İlahi, necə də tez keçərmiş günlər! Hələ də Aidəyə qar çatdırmağı unuda bilmirdim. Axşamların birində dərdimi nənəmə söylədim. “Canım canına qurban, ay balam!” – dedi nənəm. Səhər duranda nənəm mənə bir 4-5 litrlik bidon(qab) və bir dəsmal verdi. “Şahzadə balam, igid balam! Qabı doldur qarla. Bu dəsmalı da yaxşıca bürü qaba, apar sevgilinə!” Elə də etdim. Qarla dolu bidon əlimdə Qayalığa çatdım! Nə qədər sevinirdim! Qalxdım adət etdiyimiz qayanın başına: “Aidə! Aidə!” – səslədim sevinclə. Aidə çıxmadı bayıra. Handan-hana nənəsi çıxıb cavab verdi: “Yorma özünü, bala, sakitləş, və çıx get! Aidə getdi şəhərə, evlərinə! Atası apardı”. “Necə evlərinə, bəs mənə demədi!” “Get, bala, gələn il görüşərsiniz!” Yastı daşın üstündə həmişəki yerimizdə oturdum, nə qədər – bilmirəm. Dünyamı itirmişdim! Məni boşluq əhatəsinə almışdı…
Qarı yeyə bilməzdim, Aidəm üçün gətirmişdim. Atmağa da əlim gəlmirdi. Həmişə yan-yana oturduğumuz Yastı daşın arxasından qayanın altını eşdim. Çiçəklərdən yığıb döşəkcə düzəltdim. Qarı ehtiyatla boşaltdım çiçəklərin üstünə. Yenidən çiçək yığıb qarın üstünü bağladım. Daha sonra isə bir qaya parçasını sürüyüb saldım yuvanın ağzına. Niyə belə etdim, bilmirəm. Yəqin, ümid edirdim ki, qarı saxlayacam gələn iləcən. Ya da, sevgimin, uşaqlıq məhəbbətimin nişanəsini əbədiləşdirmək istəyirdim, bilmirəm.
Məni kövrəldən bir roman haqqında yazıma Viktor Hüqonun deyimindən mənalı ad tapa bilmədim. Sokrat 2400 il əvvəl deyirdi ki, məhəbbət ölməzlik cəhdidir. İki sevən qəlbin sevgi dastanları – “Leyli və Məcnun”, “Aşiq Qərib”, “Əsli və Kərəm” və digərləri min il əvvəllər yazılsa da onun qəhrəmanları həmişəyaşardır. “Məhəbbət ölüncə var” fikrində söhbət sevənin ölümündən gedir, yoxsa məhəbbətin. Söhbət aşiqin fiziki ölümdən gedirsə nə deyim, sevgi isə ölməzdir. Aqillər deyiblər ki, sevgi dolu həyatdan sonra sevgi dolu əbədiyyət gəlir. Məcnun, Leyli, Fərhad, Kərəm, Ilham, Fərizə sevgisi ölməzdir.
Leylilərin, məcnunların, əslilərin, kərəmlərin, fərhadların, şirinlərin bu günkü sələflərinin çoxunun sevgi “menyu”su 500-1000 il əvvəlkindən fərqlənsə də saf və təmənnasız sevgilər bu gün də var və olacaq. Əsl sevgi öz ilahiliyini, əbədiliyini özü qoruyur. “Məhəbbət – aşiqin mübhəm qəlb aləminə açılan işıq qapısıdır” (Əbu Turxan). İşıqsa əbədidir.
Xaliq Azadinin kitabının çox mətləblərdən xəbər verən adı məni özünə yaxınlaşdırdı”. “Qəm yağışı. Azərbaycanlı Azadla özbək qızı İnqanın dastanı”. Əvvəldən qeyd edim ki, tanınmış yazıçı, naşir Əli bəy Azərinin redaktorluğu ilə nəşr olunan kitaba redaktor ön söz “qıymayıb”. Niyə? Əli bəy həssas söz adamıdır. Ona görə ön söz yazmayıb ki, iki gəncin saf eşqinin ürəkgöynədən təlatümlərini, yazıçının təxəyyülünü, təhkiyəsini dəyərləndirməyi mütaliəsevərlərin ixtiyarına buraxıb. Əli bəy yaxşı anlayır ki, Əfzələddin Xaqaninin fikri ilə deyilsə, “pərvanə ilə şam əsl aşiq-məşuqdurlar, çünki onlar birgə yanıb birgə də kül olmağı bacarırlar”. El deyimindəki kimi, burada üçüncü artıqdır. Axı “məhəbbət qarşılıqlı anlaşmanın ali ifadəsidir” (Andrey Tarkovski).
“Qəm yağışı”nda yazıçı bizə “sevginin nəyə qadir olduğundan danışmaq istəyir”. Özünü bir az da sığortalayır ki, “qarşılıqlı məhəbbətin sevmək və sevilmək sevincini məgər sözlə ifadə etmək olarmı?” Olar, Xaliq müəllim. Sizin yazdığınız əsər əsl sevgi dastanıdır – vüsalı, həsrətiylə, sevici, ayrılığıyla, ümidiylə, arzusuyla, gələcəyə inamıyla. Elə söz də sevgidən yaranıb. İlk sevənlər – babamız Adəm və nənəmiz Həvva bir-birinə o vaxt nəsə xoş söz deyiblər, həmin söz mütləq sevgini izhar edib. “Mən səni sevirəm!” qışqırmasalar da, göz-gözə baxışıblar. Əvvəlki sevgilərdə “riyazi hesablama” – gəlir-çıxarı toplamaq, bölmək yox idi. “Sevən ürəyin əmrinə tabe olan məhəbbət yaşayırdı ürəklərdə”.
Bir də onu vurğulayım ki, romanın məzmununu yazıb kitabı mütaliə etmək “əziyyət”indən mütaliəsevərləri azad etməkdən uzağam. Romanın süjet xəttini, təhkiyəsini, cərəyan edən hadisələrin təfərrüatlarını, razvyazkasını (ziddiyətlərin açılmasını), kulminasiyasını və finalını açıqlayacağam. Əsas nüansları kitabla üzbəüz olanlar özləri tapacaqlar. Mütaliə insanın şəxsiyyətinin formalaşmasında, təfəkkürünün zənginləşməsində, kamilliyə doğru yolunda önəmli mənəvi qüvvədir.
Çox işlədilən “məhəbbət üçbucağı” bənzətməsinə bu romanda da rast gəldim. Bu mənim bölgümdü: Azad – Solmaz, Baysal – İnqa, Azad – İnqa. Bu üçbucağın hər bucağının sevgi və ayrılıq yolları romanda kövrək, duyğulu, şirin və acı hisslərlə qələmə alınmışdır.
Müxtəlif milli və əxlaqi dəyərlərin daşıyıcıları Azad və İnqanın timsalında Rusiyada təhsil alan gənclərin müstəqil həyata addımları, qarşılarına çıxan maneələr, həyatın amansız sınaqları, ağrıl-acılı anlar çox inandırıcı qələmə alınmışdır. Roman sevgi əzablarının dramatikliyinin çağdaş tamaşasıdır. Obrazların milli xüsusiyyətləri, həyata baxışları, çətin anlardakı davranışları inandırıcıdır. Hadisələrin artan gərginliyi, gənclərin sevgi etirafları təsirli, düşündurucudur, nəticə çıxarmağa, mərhəmətə, xeyirxahlığa çağırır.
Yazıçı nisgilli məhəbbət romanı yazsa da tarixi olayları xatırlamaqla mövzunu aktuallaşdırır. Çernobıl hadisələri, onun insanlığa, təbiətə vurduğu sağalmaz yaraların insanın hisslərinə təsirini, yeddi noyabr paradı, gənclərin ümidləri, arzuları, amalları romanı yaddaqlan edir. Sevgi və tarixin vəhdəti bir-birini tamamlayır. Çernobıldakı qəzanın fəsadlarını ram etmək üçün oraya göndərilən qazax balası Baysalın faciəsini tariximizin XX əsr olayları kimi bunu görməyən, eşitməyən, bilməyən gənclərin hafizəsinə həkk etmək missiyasını üzərinə götürüb, insanlığın biganəliyindən törənən acıların təsviri edir, çoxdan həyəcan təbilini çalmağın vaxtı olduğunu anladır.
“Eşq və ağılın gücü” (N.Gəncəvi) romanda paralel keçir. Azad və İnqanın mənəvi keyfiyyətləri ideal qəhrəman səviyyəsinə yüksəlmiş, onlar eşq ilə ağlın gücünün möhtəşəmliyinin canlı heykəlləridir.
Hər bir əsərdə milli ruhun müsbət və insanın ilahi hisslərinə mane olan cəhətlərini axtarmaq adətimə çevrilib. Azad anlamırdı ki, “sevinclə qəmin arası bir qarışdır”. “Böyük olan yerdə kiçik qələt eləyir, nə istək, nə arzu? Mən müəyyən edəcəm uşağımın taleyini”. Bu Solmazın – Azadın ilk məhəbbətinin atasının amansız hökmüydü. “Mlli adətin pərdəsi altında” onu Solmazından ayırdılar.
Azadın dediklərindən: “Solmazi görmək qismətim olmadı. Əvəzinə qohumları başa saldılar: “münaqişənin uzadılması onun məhvinə çalışmaq deməkdir!” Unuda bilməsəm də, bu işdə nöqtənin qoyulduğu aydın idi. Bu dərd yüküylə qayıtdım arxaya…”
Şərq aləmində bəzi ailələrin qız övladlarına münasibəti hələ də ən azı orta əsrlər adətləri səviyyəsindədir. Qızların əksəriyyəti indi də dilsiz, ağızsız, istəyi nəzərə alınmayan hüquqsuz məxluq, daha doğrusu əşya kimi ərə verilir. İlk yazılı “Leyli və Məcnun “poemasının dahi Nizami Gəncəvi tərəfindən yazıldığı XII əsrdəki kimi. Uğursuzluqlar məngənəsində səssiz fəryad qoparan Azadın həyatının qara zolağı da belə münasibətin nəticəsiydi.
Aristotelin fikri ilə desək, sevmək əzab çəkməkdir, sevməmək ölmək. Azad sevgi əzabı çəkməyə hazır idi, ölmək istəmirdi. Sevməliydi. Axı, gözəl bir qadın gözə, yaxşı bir qadın qəlbə xoş görünür, Birincisi brilyant, ikincisi xəzinədir. İnqa da Azadın tapdığı xəzinə idi… Azadla İnqa dərslər başlayan gündən bir-birinə isinişmişdilər. Onlari səmimi dostluq birləşdirirdi. Azad sevgi haqqında heç düşünmürdü. Çünki onun qəlbini çoxdan Solmazın sevgisi fəth etmişdi.
Yazıçı Azadı milli mentallığa, adət-ənənələrə sadiq qürurlu, xeyirxah Azərbaycan övladı kimi bütöv yaratmışdır. Sözünə sadiq, ünsiyyətcil Azad dili dilindən ayrı rəsmxətt müəllimiylə tez dil tapıb İnqaya zaçotda kömək etməsində Oğuz Türkünün istiqanllığını önə çəkməkdə böyük həqiqət var. Azad işlədiyi qarajda, təhsil aldığı qrupda da hörmət və nüfuz sahibidir.
Və nəhayət, söz vermişəm ki, iki gəncin sevgi hekayəsinin bəzi məqamlarına, bu ilahi sevginin incə nüanslarına, hadisələrin kulminasiya nöqtəsinə toxunmayacağam. Əgər incəlikləri birər-birər açıqlasam kitabı mütaliə etmək həvəsiniz azalacaq. Bu, həm də yazıçının əməyinə sayğısızlıqdır. Başqasının bir əsərin detallarını danışması heç xoşuma gəlmir. Mütaliə ən mənalı istirahətdir. Sizi belə ləzzətli istirahətdən məhrum etmək istəmirəm.
Azad ilk və əlçatmaz sevgisini kənddə dəfn edib qayıtdıqdan sonra “Yaradanın subay vaxtında yaranan, dahi rəssamın rəsm əsərinə bənzəyən, ilahə İnqanın, əsl insan İnqanın” ona qarşı səmimi münasibətindən çox məmnun idi. Paramparça olmuş sevgi dolu qəlbinə İnqanin məsum körpə gülüşləri və bir də şəlalə kimi saçları məlhəm idi. Səmimi dostluq yavaş-yavaş məhəbbətə çevrilirdi. Amma hələlik Azadın qüruru bunu etiraf etməyə mane olurdu. Axı Azadın cibindən düşüb itirdiyi Solmazın şəklini İnqa tapıb Azada qaytarmışdı. İnqayla söhbətində də Solmazı əbədi itirdiyini də boynuna almamışdı.
Xatırladım ki, özbək şairi Əlişir Nəvai “Xəmsə”sinin poemalarından biri – “Leyli və Məcnun”u 1484-cü ildə – Nizamidən təxminən 300 il sonra yazmışdır. Məzmununa görə Nəvainin poeması Nizaminin “Leyli və Məcnun”undan fərqlənir. Leyli xəstəliyə tutulduqdan sonra atası onun sağalması şərəfinə qonaqlıq verir. Qonaqlıqda Leyliyə vurulan Qeysin huşu başından çıxır, Nofəl öz qızını Qeysə vermək istəyir, Qeyssə bu təklifi rədd edir.
Əslində “Leyli və Məcnun” dastanı Yaxın Şərq xalqlarının folklorunda genişyayılmış dastan-rəvayət kimi VII əsrdəki hadisələrdən bəhs edir. Bədəvi şair Qeysin sevgisini əks etdirən rəvayət VI əsrdə Babilistanda geniş yayılmışdı. Bu məşhur sevgi hekayətinin tarixini niyə vurğuladım? Əvvəla, sevğinin tarixi, məkanı olmur. Sevgi sərhəd, millət tanımır. Qadının ləyaqətinin ölçüsü sevdiyi, həyatını ona bəxş etdiyi kişidir, həm də kişinin ləyaqəti onun namusunu qoruyan qadındır.
Bunları niyə xatırladım? Azad və İnqa da sevib sevilməyə layiq ideal cütlük idi. Hegelə görə, özünü başqasında tapan, sufi hikmətinə inansaq, özünü başqasında itirən iki sevgili.
Azad kimdir? “Keçənləri qaytarmağa heç bir yolu olmayan”, gənc və qürurlu olduğundan “səhvləri bir-bir sıralayan”, üz-üzə gəldikləri ilk günlərdə İnqanın duyğularına laqeyd yanaşan, hətta Vətəninə tətilə qayıdanda İnqaya deməyi, onunla görüşməyi unudan, vaxtında düşünüb-daşınıb qəti qərar verə bilməyən, sonda “hərəkətsiz dayanıb səs-küylə, taqqıltıyla gedən həyat qatarının arxasınca baxan” Türk oğlu. Sonra bunların peşmançılığını, acılarını yaşayan Azad İnqaya sevgisi yolunda hətta canını fəda etməyə hazır olsa da, həyatın sərt döngələri onun qulağına pıçıldayır: sən saydığını say…
Bəs İnqa kimdir? 19-20 yaşlı Özbəkistanda doğulan, oranı öz Vətəni bilən, özbək dilini ana dili kimi sevən alman əsilli, həyata inamlı, intellektual, sevgisi uğrunda bütün əzablara dözməyə hazır, sevib sevilməyə layiq bir gözəl. Yuxarıda Əlişir Nəvaidən, “Leyli və Məcnun” poemasından təsadüfən söz açmamışdım. “Özbək dili ilə Azərbaycan dili (Türk dili, Azərbaycan türkcəsi, Oğuz-Türk dili – V.O.) müəyyən oxşarlıq təşkil etsə də, Nəvainin şeir dilini başa düşmək Azad üçün çətin idi. İnqa gözəl köməkçi idi bu işdə, Azadın başa düşmədiyi beytləri İnqa ruscaya çevirirdi…” Ürəyimdən keçənləri bir cümlə ilə yazım: “Kaş, bizim “milli” rusdillilərimizdə ana dilimizə belə yanaşma, milli qürur olaydı…”
Uğursuz sevginin hıçqırıqları, pıçıltıları, naləsi min ilə yaxındır ki, milli ədəbiyyatımızın əbədi mövzusudur. Ancaq Xaliq Azadinin lirik qəhrəmanları həmişə ağlayıb-sızlamırlar, onlar xeyirxahdılar, mərhəmətlidirlər, bir-birinin dərdinə məlhəm qoymağı bacarırlar. Bu cəhətdən Azad çox maraqlı obrazdır. Azərbaycanın mənəvi cəhətdən saf və dolğun gəncliyinin həmişə arzuladığımız nümayəndəsidir. İnqa ilə Azad obrazlarını yazıçı uğurlu cütlük kimi bütöv yaradıb. Amma, doğru deyiblər ki, sevgiylə zarafat etməzlər, sevgidə güzəşt olmaz:
“Baysal o dəqiqə sual dolu nəzərlərlə mənə baxdı. Mən gülümsədim, yalnız. Baysal qəfildən sual verdi:
-Azad, bir dost kimi mənə cavab ver, İnqa ilə münasibətin hansı səviyyədədir?
Mən gülərək başdansovdu cavab verdim:
-Dostluq səviyyəsində.
-Yalnız dostluq?
-Yalnız dostluq.
Mən bu sualları zarafat kimi qəbul etdim…
Yazıçının “başdansovdu” kəlməsi yerində işlədilmişdir. Laqeydlik və başdansovduluq sevgiylə yanaşı dayana bilməz. Azadın Vətənə məzuniyyətə gələndə İnqayla görüşməyi unutması da bu ilahi sevginin ömrünü qısaldır.
Azadın təəssüf dolu düşüncələri də yazıçının dili ilə desək, səhlənkarlığın nəticəsidir:
“Mənə taleyimin təklif etdiyi İnqa adlı gözəlliyi, səadəti qiymətləndirə bilmədim, bəxtimə düşən imkandan sonacan istifadə etmədim. Kaş, biləydim onda, insan soyuqqanlığı nələri gətirə bilərmiş gündəmə…”
Romanı oxunaqlı edən həm də lirik səhnələrdir:
“-Eşidirsən?
-Nəyi?
-Tuk-tuk, tuk-tuk… Necə də gözəl ahənglə vurur, tuk-tuk, tuk-tuk!
-Kimin “tuk-tuk”udur?
-Kimin? Necə yəni “kimin”, məgər ayrı-ayrıdır ürəklərimiz? İkimizin bircə ürəyimiz yoxdur, bəyəm? Diqqətlə qulaq as, eşidirsən?
-Doğru deyirsən, İnqa! İki sinənin bir döyüntüsüdür o səs…”
Ç.Bukovski deyirdi ki, hıçqıraraq ağlayan bir qadının göz yaşları ağladan adamın başına gələcəklərinin altına atılacaq imzadır. Bu deyimin “Qəm yağışı” romanında cərəyan edən hadisələrə, Azadla İnqanın taleyinə dəxli varmı?
Söz vermişəm axı, roman hansı sonluqla bitir, yazmayacağam. Bilirəm ki, sizdə maraq oyanacaq, mən niyə belə etdim. Sonda bir sufi hikmətini xatırladıram: “Sevmək sevilməkdən daha böyük fəzilətdir”. Sevin!
Bu söz doğma deyil bizə, yadellidir. Əvəzinə özümüzün gözəl sözümüz var: milli xasiyyət (xarakter), yaxud, azərbaycanlılıq.
Bu ifadəni həm də ona görə sevmirəm ki, hansısa səhvlərin, düz yerdə etdiyimiz əyrinin üstünü malalamaq, haqq qazandırmaq üçün çıxarırıq “mentalitet” sözünü ortaya. Harada uduzuruq, adını qoyuruq mentalitet. Rüşvət alırıq-veririk, özümüzə haqq qazandırırıq ki, günah bizdə deyil, mentalitet günahkardır. Tikanlı məftillərdən çəkilmiş çərçivəyə döndərmişik bu mentaliteti. Yaxşılı-pisli nəyimiz var, doldurmuşuq o çərçivəyə. Və hələ də o çərçivəni doldurmaqda davam edirik.
Əsrlərdən keçib gəlmiş gözəl və doğma adət-ənənələrimizlə yanaşı bu günün tələbinə tam əks olan və bəzən də bizə yad olmalı olan xüsusiyyətləri doğma mentalitet amilləri tək qəbul edirik.
Ən qədim tarixi, kökü olan xalqdır bizim xalq. Öz gözəl adətləri ilə, ənənələri ilə, milli xarakteri ilə! Xalqımızın bu milli xasiyyəti müsəlmançılığa keçməzdən min illər qabaq formalaşıb. Tariximizin, keçmişimizin və gələcəyimizin keşiyində həmin milli xasiyyətimiz durub. Bizim xalq bu milli xasiyyətin təzahürü olan dövlətçilik və müstəqillik atributlarını öz əlində cəmlədiyi qədim vaxtlarda sərbəst dövlətçiliyi olan xalqları barmaqla saymaq olardı.
Lakin buna baxmayaraq, 20-ci əsrin 90-ndan başlayaraq bu günəcən davam edən ictimai-siyasi böhranlar xalqın mentalitetində, milli mənəvi dəyər anlamında təəssüf doğuracaq dərəcədə izlər buraxdı. 20 Yanvar hadisələri xalqın özünüdərk hisslərini gücləndirsə də, sonrakı illərdə mənəvi dəyər anlamı cılızlaşaraq başa düşülməyi çətin olan fenomenə çevrildi. Sanki, Vətənin tacı sayılmalı olan Qarabağı uduzan xalq Qarabağın qarğışına tuş oldu. Bu Qarabağ rüsvayçılığının ağır yükü etnik dəyəri böhranlı bir vəziyyətə gətirib çıxartdı.
Bizim emosional aləmimizdə, davranışımızda, təfəkkürümüzdə sürətli dəyişikliklər baş verirdi. Tarixdən bu günə gəlib çıxmış gözəl keyfiyyətlərə məxsus etnik xüsusiyyətlərimiz özünü ən çox mənfi mənada göstərməyə başladı. Sadəlik, kənar şəxsə hörmət, təmənnasız xeyirxahlıq, səmimilik, ədalət kimi dəyərlər yalançılıq, yaltaqlıq, “əl-əl yuyar” kimi prinsiplərin cilovuna düşdü. Nisbi bərabərçiliyə öyrənmiş və sadə, şəffaf mənəviyyata məxsus xalq sonu görünməyən, məqsədi bilinməyən total məkrliyin caynağına düşdü. Sanki, heç tariximiz olmayıb, yeni formalaşan xalqıq biz.
Qədimliyimizə, azadlıqsevər olduğumuza şübhə ilə yanaşanlara dünyanın məşhur kitabxanalarında – arxivlərində saxlanılan Azərbaycan oğuzlarının “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanını oxumağı məsləhət edirəm.
Azərbaycanımızın ərəblər tərəfindən qanlı-qadalı işğalından, qılıncdan keçirildiyi dövrdən əvvəl yazılmağa başlamış bu dastanda xalqımızın yadellilərə qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsi, ellərin-obaların birləşməsi, xalqda vahid dövlətçilik ideyasının gücü tərənnüm olunur.
“Kitabi-Dədə Qorqud” təkcə unikal bədii ədəbiyyat nişanəsi yox, həm də min illiklərə üz tutmuş gözəl adət-ənənələrimizi özündə toplayıb saxlayan çox gözəl tarixi abidədir.
Əgər mənim ixtiyarım, gücüm yetsəydi, inanın ki, bütün imkanlı şəxslərə, hərbçilərə, vəzifəlilərə, ziyalılara bu dastanı oxudardım və imtahan edərdim. Bəlkə onda, Oğuz bəylərinin Vətən uğrunda ölümə asanca gedə bilməklərini oxuyanda, bu günkü Qarabağ dərdinin ləyaqətə təsirinin nə qədər olduğunu düşünərdilər.
Milli xasiyyət (xarakter) sosial-fəlsəfi anlayışdır. Əxlaqi bacarığımızın, adətlərimizin, dini etiqad dərəcəmizin, Vətənə münasibətimizin, ictimai şəraitdə (suallarda) özümüzü necə aparmağımızın daxil olduğu bir toplumdur.
Milli xarakter öz növbəsində iki istiqamətdən ibarətdir: milli ideologiya, milli-siyasi şüur.
Çox vaxt milli xarakteri təşkil edən bu “ikiliyi” elə “milli mentalitet” tək qəbul edirlər. Mən bu fikri yanlış sayıram.
Milli ideologiya nə olan şeydir?
Müstəqilliyimizdən 30 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də bu anlayış bizdə çətin başa düşülən, var-yoxluğu, mahiyyəti tam dərk edilməyən bir varlıq sayılır.
Milli ideologiya hər xalqa məxsus olan ictimai istəkdir: dünya xalqları (dövlətləri) sırasında özünə münasib yeri tutmaq, təbiətin və Yaradanın verdiyi imkanlardan gözəl yaşayış naminə istifadə etmək deməkdir, vahid arzudur. Eyni zamanda, milli ideologiya hər bir vətəndaş üçün yaşadığı cəmiyyətdə hansı yeri tutmağa çalışmaq yolunda göstəricidir. Dövlətin xalqa münasibətini, xalqınsa dövlətə, Vətənə, onun müdafiəsinə, rifahi naminə çalışmasına olan həvəs-istəyini qidalandıran, nizamlandıran amildir. Bu fenomen hər xalqın öz gözəl gələcəyi uğrunda yaxşı mənada seçdiyi mübarizə yoludur.
Milli ideologiyanın əsas daşıyıcısı xalqdır və xalqın ifadəçisi olan Dövlətdir. Bu fenomenin güclülüyünə Dövlət cavabdehdir. Milli ideologiya o vaxt zəfər çala bilər ki, Xalqın və Dövlətin marağı üst-üstə düşsün.
Bu gün Azərbaycanda milli ideologiyaya, onun hər bir vətəndaşa aşılanmasına, onun təbliğinə qarşı çox soyuq münasibətərə yol verilir. Əfsuslar olsun ki, milli ideologiyaya göstərilən bu laqeydliyin nəticəsində xalqla xalqın ifadəçisi olmalı dövlət arasında sanki, nəhəng boşluq yaranıb.
Milli ideologiyamızın zəif və çətin qəbul edilməsinin bir səbəbini mən Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin tam formalaşa bilməməsində görürəm. Güclü vətəndaş cəmiyyətinin və milli ideologiyanın olduğu yerdə hər bir vətəndaş vətən qarşısında, onun bütövlüyü, ingişafı qarşısında öz üstünə düşdüyü məsuliyyəti gözəl hiss edir. Vətəndaşlıq hüququnun başa düşüldüyü yerdə, şah olduğu yerdə fərdi cavabdehlik yüksəkdə olur. Bizdə isə, vəziyyət tam fərqlidir.
Başqa səbəb də tapmaq olar.
Gələcək naminə atılacaq addımların bünövrəsində Tariximiz və tariximizə hörmət dayanmalıdır. Milli ideologiya həmin bu bünövrəyə əsaslanmalıdır. Tarix müqəddəsdir, hansı səhifələrdən ibarət olmasından asılı olmayaraq. Əfsuslar, bu günlərdə tariximizin çox səhifələri, o cümlədən, milli ideologiyamızın başlanğıc təkan qüvvəsi ola biləcək səhifələr unudulur. Elə səhifələr ki, mili siyasi şüurun, milli kimliyimizin oyanmasında əvəzsiz rol oynamışlar. Bir xalq daxilində, bir xalqın həyatında yol etmiş tarixi “mənim tarixim” və “mənim olmayan tarix” prinsipi ilə bölmək olmaz.
Bu gün böyük təbliğat imkanları olan radio-televiziya, digər kütləvi informasiya vasitələri xalqımıza xas olan gözəl adətlərin, mənəvi dəyərlərimizin, milli ideyanın təbliği yolunda bütün bacarıqlarından istifadə etmirlər. Xüsusən də, bəzi televizia kanallarına baxanda belə qərara gəlmək olar ki, bu kanallarda kimsə çalışır ki, xalqın yaddaşını yuyub tarixdən bu günə gəlib çıxan yaxşı nə varsa yox etsinlər.
Elə görünür ki, fərdi vətəndaşından tutmuş, infomasiya (xüsusən, TV-lər) vasitələrinə kimi, institutlar parakəndə maraq daxilində yaşayırlar, hərə öz marağı daxilində mübarizə aparır. Buna görədir ki, ümumi mənafe, milli maraqlar toplusu olan milli ideologiya, qalır anlaşılmaz vəziyyətdə.
MİLLİ SİYASİ ŞÜUR – bu bölməni ikicə sözlə də adlandırmaq olar, MİLLİ ŞÜUR. Amma, bu fenomenin siyasi baxımdan dəyəri əvəz olunmazdır. Həyat tərzi, psixaloji vəziyyət, milli qürur kimi istiqamətlərdən ibarət olan ŞÜUR anlamı o dərəcədə geniş əhatəlidir ki, istər-istəməz siyasiləşir, syasi tənqidə, təhlilə məruz qalır.
Etnik mənsubluq, el-oba qayğısı, böyük-kiçiklik, ədəb-ərkan – bütün bunlar milli siyasi şüurumuzun qızıldan yoğrulmuş parçalarıdır. Milli siyasi şüurun bütün anları məsuliyyətə çağırışdır, vicdana üz tutmaqdır. Hüququn varlığı və dərk edilməsi, fikir azadlığı kimi amillər də milli siyasi şüurun beyinlərdə varlığından asılıdır.
Milli siyasi şüurun daşıyıcısı vətəndaşdır. Söhbət təkcə ziyalı-savadlı təbəqədən getmir. Hər bir şəxs doğulub yaşadığı torpaq qarşısında şüurlu olmaq borcundadır. Və burada, milli siyasi şüurun ən vacib mərhələsi çıxır ortaya.
Vətən qeyrəti. Bu anlayış Vətəni sevmək, onu qorumaq, Vətənə, Anaya olan qədər münasibət bəsləmək deməkdir.
Bəs bizdə bu məsələdə işlər nə yerdədir?
20% torpaqlarımız əsarət altında olduğu bir vaxtda biz milli şüurdan, milli qürurdan danışmağa nə qədər haqqlıyıq? Milli siyasi şüuru – milli qüruru, Vətən qeyrəti yüksəklikdə olan vətəndaş hər qarış torpağı göz bəbəyi tək sevməlidir, vətən torpağının azadlığı yolunda qurban verməyə hazır olmalıdır. Vətən torpağı bağçalarda bitmir, əvəz olunmur. Vətən torpağı tarixlərdən keçib gələn, babalarımızın bizə etibar etdiyi vahid ərazidir. Nə qədər itirə-itirə gəlmişik son illərdə! Və kimlərə uduzmuşuq!
Onu qeyd etmək istəyirəm ki, milli şüurumuzun ən parlaq biruzə verdiyi dövrlər – Çar Rusiyası dövründən bu yana – 20-ci əsrin ikinci on illiyi və 1990-cı ildən sonraya aiddir. Qalan dövrlərdə, Çar Rusiyasının türk anlayışına düşmənçiliyi, sovet sisteminin sərt beynəlmiləlçiliyi milli şüurumuzu tam iflic vəziyyətə salmışdır, etnik (türkçülük) mənsubluğumuzu, azərbaycanlılığımızı (vətəndaşlıq anlayışımızı) şüurumuzdan az qala silməyə çalışmışlar. Bu işdə molla-fars rejimi də əlindən gələni etmişdir. Bi iki rejimə köməkçi isə erməni faktoru olmuşdur. Bu gün isə antiazərbaycan, antitürk qüvvələr erməni faktoruna Vətənimizdə yaşayan digər azərbaycanlıları – etnik qrupları qoşmağa çalışırlar.
Real baxışlarla baxmaq lazımdır bu günə. Düşmən tərəfindən atılan daşların dalınca qaçanları ifşa etmək lazımdır. Bu el, bu oba, bu Vətən bizimdir, bölünməzdir! Biz bir yerdə güclüyük, heç kim bizi məğlub edə bilməz ağzıbirlik, doğruçuluq olsa!
Milli şüur – etnik mənsubluğundan asılı olmayaraq, azərbaycanlılıq şüuru – idarə etməlidir bizi.
Və sonda: bizim bu gün özümüzə kənarda dayanıb “seyr etmək” kimi seçdiyimiz yoldan əlavə ikinci bir yolumuz da var: Vətən qeyrəti yolunda, Vətən uğurunda, Qarabağ uğrunda ölümə getmək yolu! Dədə Qorqudun, Oğuz igidlərinin seçdiyi yol!
Dünən bir yaxın dostum söhbət etdi: “Filankəslər xəstələniblər. Bilirsən də, adətimizi. Düşüblər balaca bir məclisə. Orada da, adətə uyğun “març-murç”. Sən demə, birisi viruslu imiş. Nəticədə hamı xəstələnib…” Allahdan onlara şəfa diləyirəm!
Bizim xalqı bütün dünyadan fərqləndirən, unikallaşdıran bir neçə adətlərimiz var ki, onlardan da birisi öpüşmək adətidir. Yox, yox, demirəm ki, bizim xalqdan çox öpüşən yoxdur! Bizim xalq bəlkə də, ən az öpüşəndir! Söhbət ondan gedir ki, hansı “öpüş”dən danışırıq. Azərbaycan öpüşü unikal və heç bir xalqın düşünə bilməyəcəyi formadır, SOSİAL ADƏTDİR.
Əvvəlcə, xeyrindən yazım ki, bilinsin – öpüşməyin əlehinə deyiləm.
İnsanın ürəyinə sevincgətirən, bədənə, ruha əvəzsiz xeyri olan 3-4 fiziki hərəkət vardırsa, bunlardan birisi öpüşməkdir. O öpüşmək ki, iki əks cinsli insanın arasında olsun. Uzun həsrətdən sonra yaxınların öpüşməyi də gözəl effekti ilə fərqlənir. Belənçi “öpüşmək” sözünün özü, artıq müsbət emosiyadır. Öpüşə hazırlıq özü sevincdir və ürəyə oksigen axınıdır.
Öpüşün birinci yaratdığı oksitosindir, onu “sevgi hormonu” da adlandırırlar. Fiziki təmasdan yaranan bu ferment bir-birinə bağlılığı, ürəkdə sevinci, fəxri hissləri artırır.
Öpüşmək sevinci ürək döyünməsini gücləndirir, nəfəs tezləşir, damarlarda qan axımı sürətlənir, hüceyrələr oksigenlə daha yaxşı təmin olunurlar. Döyünmə 110/dəqiqə çatır, bu da ki, infarct riskin azaldılması və bəzən, qarşısını almaq deməkdir. Maraqlı burasıdır ki, ürəkdən gələn öpüş zamanı qan dövranı və ürək döyüntüsü nə qədər güclənsə də, təzyiq bircə məqsədə üz tutur – normallaşmağa!
Eyni zamanda, öpüşmək idmandır. Alimlərin araşdırmasına görə, öpüşmədə üzün 30-dan çox əzələsi iştirak edir. Bir dəfəlik öpüşdə 5 kalori yanır, 1-1.5 dəqiqə öpüşdə isə 40 kalori xərclənir. Ona görə də, kalori xərcləmək istəyənlərə 10-15 dəqiqə öpüşmək heç də yersiz olmaz ilin sonu üçün bir neçə kilo “itirməyə”.
Dünya neyrobioloqların jurnalı “Physiology & Behavior” maraqlı bir yazı dərc edib. Yapon alimləri atopikekzema – atopikdermatit və onun gələcək “yoldaşı” ola bilən allerqikrinit – burun gicişməsi xəstələrini musiqi altında 30 dəqiqə sevdikləri ilə öpüşməyə məcbur etmişlər. Siptomlar olduqca azalmış, ümumi vəziyyət xeyli yaxşılaşmışdır.
Öpüş yolu ilə böyrəküstü vəzilərin ifrazetdiyi və hirsin – stressin requlyatoru olan kartizolun miqdarını azaltma qolur.
İşdə yaranmış stressin ürəyə təsirini evə gəldikdə həyat yoldaşı ilə ikicə dəqiqəlik ürəkdən gələn öpüşlə heçə endirə bilərik. – (Tobias Esch, George B. Stefano: “Məhəbbətin neyrobialogiyası, İng. d.)
İndi isə, daha maraqlı açıqlamalar.
Öpüşməyin digər təzahürü – təkrar edim ki, söhbət əks cinslərin təmasından gedir – ağız suyunun öpüşənlər arasında mübadiləsidir.
Nə qədər tez-tez öpüşmə – ağız suyu mübadiləsi olarsa, orqanizm bir elə viruslara qarşı tez immunitet yaradar. Öpüş zamanı öpdüyümüz insanla ağız suyunda olan bakteriyalar mübadiləsi gedir. Sadə izahı: Tibb elminə çoxdan məlumdur ki, hər birimizdə bizimlə yaşayan bakteriyaların 20%-i unikaldırlar, digər bədəndə təkrar olunmurlar. Elə həmin bu 20% bakteriyalarımızdır ki, immune sistemimizi məcbur edirlər viruslarla müharibə aparan antitel yaratmağa. Bütün bunların hesabına bədən məşq edir, özünümüdafiə qabiliyyəti güçlənir. Bax beləcə, öpüşməyin bədənə, hissiyat orqanlarına sevinc içərisində sağlam yaşamaq üçün bəxş etdiyi əvəzolunmaz əlamətlər bunlardır.
Bu qeyd etdiklərim yalnız Sevgidən, Məhəbbətdən Doğan Öpüşlərə aiddir. Azərbaycanda hökm sürən “març-març” – “öpüşmə” social adətin (xəstəliyin) sağlam öpüşməyə heç bir dəxli yoxdur, ya da, azdır. Azərbaycan öpüşünü iki qrupa bölürəm özlüyümdə. 1).Lazımsız; 2)Əcaib və başa düşülməyi mümkün olmayan Pis. 1)- Qocalarımız az-maz tanış olan, qonaq kimi görünən bütün böyük – kiçikləri qucaqlayıb öpürlər. Qadınlarsa biri birilərini və biri birinin uşaqlarını. Əksər vaxtda uşaqlar bu öpüşdən qaçmağa çalışırlar. Yox, qaçıb tuturlar, məcbur öpərək (çox vaxt) yalançı məhəbbəti izhar edirlər. Nə mənim uşaqlıq vaxtımdan bu günəcən, nə də mənim uşaqlarımın xoşumuz gəlmir kənar şəxsin öpüşünə. Yaxşı, xala-bibi bir dəfə öpsün və əzizləsin. Qonşuya qonaq gedir uşaq, marçıltı düşür, qohuma qonaq gedir – marçıltı düşür. Bu 1-ci qrupu yenə çətinliklə də olsa qəbul etmək olar. Ən dəhşəti ikinci qrupdur.
Kişilərin öpüşməyi! Bilmirəm, dünyada ikinci bir xalq varmı, belə lazımsız kütləvi vərdişli? Ata oğulla görüşər – nə olar, öpüşərlər, qardaş qardaşla həmçinin. Daha, iki gün qabaq ayrıldığın dost-tanış niyə səni bağrına basıb öpməlidir ki? Sən də etiket xatirinə məcbursan, öpüşə cavab “viziti” edəsən, öpəsən! Kimsə səni öpür, sənsə öpməsən, deyəcək hörmət etmir. Və yaxud, dünən dostumun söhbət etdiyi şərait: dörd nəfər qonaq yaxınlaşırlar yaxın bir tanışın 5-6 nəfərlə oturduğu stola. Uzun müddətdir görüşməyiblər guya, düz BİR HƏFTƏ keçib son görüşdən, öpməlidir! Durur ayağa, març-murç dördünü də öpür! Qalan yoldaşlar da hörmət-izzət əlaməti olaraq öpüşməyi təkrar edirlər. Nəticədə o dörd nəfərin ailə üzvləri də daxil olmaqla 5-6 xəstə ailə çıxır ortaya!
Belə adətin müsəlmançılığa heç bir dəxli yoxdur. Heç türkçülüyə də dəxli yoxdur.
Nə özbək xalqında (üzü-üzə yaxınlaşdırmaq, ya da çiyini çiyinə söykəmək), nə qırğızda (özbəklə oxşar adət), nə türkdə belə adət yoxdur. İnquş, çeçen adəti çiyini çiyinə vurmaqdır. Digər xalqlarda adət əl verib görüşməkdir.
Heç olmasa, bu qorxulu bir zamanda, COVİD-n hücum etdiyi dövrdə bu lazımsız (pis) adəti qoyun qırağa. Özünüzə yazığınız gəlmirsə, qabağınızdakına qayğı göstərin, uzaq durum ondan!
Ən başlıcası isə unutmayın: Sevdalı öpüş dərmandır min dərdə! Sevin, sevilin və yalnız Sevdiklərinizi öpün! Dünəndən görmədiyiniz yolla keçən tanışı, yaxud, köhnə iş yoldaşınızı yox!
Əslində, romançılıq da ədəbi tədqiqat işidir. Bunu bir ehtimal sanmayaq, çünki nəsrin ədəbi situasiyaları (geniş anlamda) bir roman xisləti yaradır və bu rakurs öz miqyaslarını əhatəli baxış bucaqları vasitəsilə xarakterizə edir. Doğrudan da, romançılıq təkcə bədii xarakteri ilə deyil, həm də ictimai zərurəti ilə ehtiva olunur. İstedadlı qələm sahibi Xaliq Azadinin romana, ümumiyyətlə, nəsrə münasibətindəki qabarıq aspektləri də bu zərurətin bir səciyyəsi kimi mənalandırmaq olar. Açığı, onun 2020-ci il tarixdə fitrətli yazar Əli bəy Azərinin redaktorluğu ilə «Zəngəzurda çap evi» nəşriyyatında işıq üzü görmüş «Qəm yağışı» (nəsr) kitabı da bu xarakterə zəruri əsas verir. Bəri başdan deyək ki, duyğusal tərənnümlə başlayan, pünhan məcralarda təlatümə uğrayan və sonra da bir anın içində daşlaşan məhəbbətə ithaf kimi səciyyələnən bu kitab müasir baxışlıdır, burada zəruri-effektiv və ədəbi məna ürəkyaxıcıdır, hadisələr oxucuda isti könül çırpıntıları yaradır, müəllif əsər boyu ictimai zərurətlərə (öz şəxsi fonunda) bir təsnifat verir, əsas da səmimi-konkret fikirlərin kompozisiya və bədii-ictimai məğzini maraqlı statuslar kimi təqdim edir.
Bir özbək qızının bir azərbaycanlı oğlanla pünhan çevrələrdə qurduğu və qısa zamanda qəm yağışına çevrilən sevda yanğıları müəllifin təhkiyəvi zəmini olsa da, mövcud ədəbi reallıq tamamilə başqa münasibətlərdən qaynaqlanır: o mənada ki, yeniyetməlik və gənclik hüdudlarında çırpınan, ikitərəfli milli dəyərlərə aludə paradok yaradan İnqa və Azadın könül xoşluğu (bəlkə də) içlərində qəfil kükrəyən ötəri hissdir, fəqət zaman komponenti bu hissin qaynar bir sevgi olduğuna dəlalət edir və oxucu olaraq müəllifi saran odun-atəşin kövrək çınqılarına baxış ötürük.
Bir növ, fəlsəfi-modern əhatə cızan “Qəm yağışı”nda mətn özünüdərk yaradır, mövzu bitkin məntiqlidir, müəllifin fikirtəqdimetmə dürüstlüyü həyatabaxışın sivil tərzləri kimi xarakterizə edir. Lakin fərdi mülahizədəki pessimistlik ovqata bir qədər əks təsir bağışlayır. Bu da şübhəsiz, müəllifin (ictimai ampulada) modern çək-çevirə məruz qalmasından irəli gəlir. Çünki buradakı məhəbbət də, o məhəbbətə müntəzir surətlər də (başqa əsərlərdəki kimi) eyni və oxşardır, fərqli olan xoşovqat zaman uçqununda fövqəl izdivaclara eyhamlı eniş etməkdir. Və səmimi deyək, müəllifin ədəbi ismarıcı vahiməlidir, qorxulu hislər yaradır. O mənada ki, “Qəm yağışı”nda məhəbbət bir kodeks olaraq təlatümlü həyat zərurətidir, müəllif eşqanə nüansları (nəticə etibarilə) bir kod altında sistemləşdirib.
Romanı duyğusal edən təkcə sevgi hücrələri deyil, həm də milli duyğulardır. İnqanın da, Azadın da aludə olduqları məhəbbət onları (dərhal) təsir altına almır, əksinə, bu isti baxışlar ruhsal quruluşludur deyə, baş obrazlar vətən proseslərini sevgidən irəlidə görür, bu səmimiyyətə sanki bir büst qoyurlar. Elə əsər boyu duyğusallığın ictimai-ədəbi təsir miqyaslarını böyüyən və artan həddə gətirən də məhz bu mənalardır.
«Qəm yağışı»nda milli heysiyyətə ünvan verən dramatik zərurətlər çoxluq təşkil edir. Baş obrazlardakı cürət, mübarizə məğzləri qabarıqdır, ən başlıcası, hər iki tərəf üçün (dediyimiz kimi) Vətən obrazı daha müfəssəldir.
Müəllif (belə deyək) əsər boyu sevgini fərqli xarakterizə edir; sovet dövrünün sevda çınqıları ilə müasirliyin gətirdiyi çılpaq sevgilərə yerlə-göy uzaqlığında fərq qoyur, elə İnqa və Azadın çabaladığı nakam məhəbbəti də məhz bu paklıqda cilalayır. Təəssüf ki, sonradan bu saf sevgini vahimə dolu anların yaradacağı dəhşətlər müşayiət edir, ardınca da hər iki obraz nakam acıların içində bir səcdəlik haqqı tapır.
«Qəm yağışı»nda adi hislərin məhəbbət qəlibində kükrəməsi – təcəllası mistik-ictimai səciyyə kəsb etsə də, ruhsallıq epik məğzi romançılıq qatlarına yüksəldir, müəllif sanki oxusunu əzabın dadına baxmaq şərəfinə nail edir, fəlsəfi ovqat yaradır. Maraqlıdır ki, bu ədəbi kreativlik təkcə İnqa və Azadın durğun baxışlarında məna vermir, həm də müəllifi bu fövqəl zərurətə (ciddi) sövq edir.
Qeyd etdiyimiz kimi, romanda əvvəlki illərin ənənəvi ovqatları, insan-mühit və tale seyrçiliyi də diqqətdən kənarda deyil. Sosial qayə, ictimai həssaslıq və bu zəmində ehtiva edən həyat reallığı da oxucunu düşündürən əsas ədəbi elementlərdir. Bəlli ki, müəllif bu prosesdə fəal tərəfdir, əsas etibarilə ruhi istismarı qətiyyətlə pisləyir, etinasızlıq və diqqətsizlik hallarını xeyirxahlıqla tənqid edir.
Bu rakursda romanda iç titrədən son səhnəni təqdim edək:
«İlk əvvəl kiçik damcılardan başlayan yağış aramsız və gur yağan leysana çevrilmişdi. Azad gözətçinin daxmasının divarına söykənərək İnqanın yatdığı yerə zilləmişdi gözünü. Birdən düşündü ki, doğrudan da bu yağış indi boş-boşuna yağmır. Bu lesanı yağdıran İnqanın ruhudur. Nakam arzuların çağırışıdır. İnqa istəmir ki, Azad tez vidalaşıb getsin. Tək qalacağını bilir…»
Bu epik parçada vida çığırtısı var. Müəllifi labirintə salan hislər onu ərzinə çatmaq istədiyi fikrin mahiyyətini tapmağa sövq edir. Və sonra da bu kodeks daha mürəkkəb əhatəli olur: oxucu da, müəllif də, elə baş obrazları nakam hücrədə sıxan epik təlatüm də çiliklənmiş güzgüdəki insan əksi kimi təsir verir. Bu mənada, «Qəm yağışı»nın sistem hüdudunda acı bir üzüntü, çılğın bir qəm şehi var. Baxışlarımız bu şehə bulandıqca hislərimiz fəza qatına qalxır, orada sanki Azadı təklik girdabına itələyən sevdasızlığın rəngini, İnqanın nakam eşqin tufanında yoxluğa atan həyatın fövqünü görmək istəyirik. (Müəllifin də dediyi kimi) bu, mümkünmü?
…Bütövlükdə isə tale və həyat gedişatı maraq doğuran «Qəm yağışı»nı Xaliq Azadinin uğuru hesab etmək olar.
Xaliq Azadinin “Qəm yağışı” romanı ilə tanışlıqdan sonra
İmzası ilə ilk dəfə tanış olduğum Xaliq Azadinin “Qəm yağışı” adlı romanını oxuduqdan sonra hələ də əsərdə baş verən hadisələrin təsiri altındayam. Romanı göz yaşlarıyla bitirdim. Bu, kiməsə qəribə görünə bilər, amma bir həqiqət var ki, onu müəllifin öz sözləri ilə anlatmaq istərdim: “Bəzən ürəkdə olan ən dərin və aramsız sızlayan yaranın da gücü yetmir həmin ürəyi tam ixtiyarında saxlamağa”.
Məncə bu mövzuda müəllifin nə qədər haqlı olduğunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Çünki insan heç də bütün hallarda hisslərinə qalib gəlməyi bacàrmır. Bu, aksiomadır… Beləcə ürəyimə hökm edə bilmədim mən də.
Geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuş, “Məhəbbətin gözü kor deyil” və “Qəm yağışı” başlıqları altında nəşr olunmuş iki hissədən ibarət bu romanı ilə müəllif oxucunu kifayət qədər maraqlandıra bilmiş və sonda qəm yağışına qərq etməyi bacarmışdır.
Böyük Nizami Gəncəvinin:
Dumanla doldurub dünya üzünü,
Yatırtdım eşq ilə ağlın gücünü. – misraları ilə başlanan əsərdə müəllif Yaradanın bizə bəxş etdiyi ölçüyəgəlməz dəyərə malik olan sevgi mövzusuna müraciət etməklə, oxucusuna bu İlahi hissin nələrə qadir olduğunu anlatmaq niyyətində olduğunu bəyan edir.
Birinci hissə əsərin baş qəhrəmanlarından biri olan Azadın, ikinci hissə isə müəllifin dililə nəql edilir. Əvvəldən sona qədər oxucu əsərin sevimli qəhrəmanı olan İnqanın taleyinə görə narahat olur və buna görə də romanı fasiləsiz oxumaq, sonunun nə ilə bitəcəyini öyrənmək istəyi onu bir an belə tərk etmir.
Bəzən adama elə gəlir ki, bütün hekayələrin əvvəli gözəl başlanır və çox zaman beləcə davam edir. Sonu isə təbii ki, bəlli olmur. Romanda təsvir olunan azərbaycanlı Azadla özbək qızı İnqanın həyat hekayəsi də gözəl başlamışdı. Onlar ali təhsil aldıqları institutda, dekanatlığın qarşısında tanış olmuşdular. Milliyyətcə alman olan İnqa Özbəkistanda böyümüşdü və onun həyata baxışları yaşadığı ölkədə aldığı tərbiyə üzərində qurulmuşdu. O, özbək adət‐ənənələrinə əməl edən və bu xalqın milli‐mənəvi dəyərlərini xarakterində əks etdirən gözəl və ağıllı bir xanımdır. Özbəkistandan Krasnoyarsk şəhərinə ali təhsil almaq üçün gəlmişdi. Oxumaqla bərabər həm də ipək kombinatında çalışırdı. Eyni zamanda Azad da bu şəhərə Azərbaycandan gəlmiş, o da İnqa ilə birlikdə Politexnik İnstitutunda təhsil alır, eyni zamanda şəhərarası nəqliyyatda sürücü işləyirdi. Ümümiyyətlə, onlarla birlikdə bu qrupda doqquz millətin nümayəndəsi təhsil alırdı.
Hadisələr sovet dönəmində baş verir və hamımız bilirik ki, yaşadığımız zamandan fərqli olaraq o dövr internetin mövcud olmadığı dövr idi. Ayrı‐ayrı rayonlarda yaşayan insanlar bir‐birindən yalnız sahibinə bir həftə, yaxud on gün ərzində yetişən məktublar vasitəsilə xəbər tuturdular.
Aralarında əvvəlcə qrup yoldaşı, sonra dostluq, daha sonra isə sevgi münasibətləri başlayan Azad və İnqa dastanı, məhz belə bir dövrə təsadüf etmişdi. Orta məktəb məhəbbəti olan Solmazı bir daha görə bilməyəcəyinə əmin olan Azad onun şəkli və xəyalı ilə yaşayır, hadisələrin onun əleyhinə cərəyan etməsi ilə barışa bilmir və İnqaya qarşı ürəyində baş qaldıran sevgi hissini yaxına buraxmamaq üçün cəhdlər edirdisə də, bunları etməklə özünə və İnqaya qarşı nə qədər böyük haqsızlıq etdiyinin fərqində deyildi. İnqa isə onu saf və sonsuz bir məhəbbətlə sevirdi. Əsəri oxuduqca Azadın İnqaya qarşı etdikləri oxucuda qəzəb doğurur. Oxucu bütün qrup tələbələrinin qarşısında İnqaya gözəl sözlər söyləyib onu özünə bağlayan, onu dahi bir rəssamın bənzərsiz bir rəsm əsərinə bənzədən və bununla da aralarındakı sevgi münasibətlərinin yüksələn xətlə inkişaf etməsinə səbəb olan Azadın digər tərəfdən də təkəbbür və soyuqluq göstərərək məsum qızı özündən uzaqlaşdırdığına qəzəblənir. Eyni zamanda İnqanı da tələsik qərar qəbul etməsinə görə qınayan oxucu bütün bu anlaşılmazlıqların səbəbini çox sonralar anlayır. Çünki yazıçı əsərdə baş verən bəzi sualları ikinci hissədə açıqlayır.
Yalnız ikinci hissədə məlum olur ki, bütün varlığıyla Azada qəlbən bağlı olan və onu yüksək məhəbbətlə sevən İnqanın ailə qurmaq haqda tez qərar qəbul etməsinə məcbur edən səbəblər varmış və bu əsassız səbəblər ucbatından qəbul edilən qərar sonda onun məhvinə səbəb olur.
Azadın Qazaxıstanın Çimkənd vilayətindən gələn və onunla eyni yataqxanada qalan, digər bir institutda ‐ İnşaat İnstitutunda oxuyan Baysal adlı dostu hadisələrin üçüncü əsas iştirakçısıdır. Azadla Baysalın oxuduğu institutlar arasında cəmi 200‐300 metr məsafə olduğuna və dərslərinin tez başa çatmasına görə Baysal tez‐tez Azadın oxuduğu instituta gəlir, Azadı orada gözləyir və birlikdə yola çıxardılar. Bütün qrup tələbələri, o cümlədən İnqa da Baysalı artıq tanıyırdı, hətta Baysala qrup yoldaşları kimi baxırdılar. Azad Baysalı İnqa ilə tanış etməklə gələcək həyatını zərbə altında qoymasından xəbərsiz idi.
Bəzi insanlar üçün sevgi ötəri, keçici bir anlayışdır. Amma elə insanlar var ki, onlar ömründə yalnız bir dəfə sevirlər ‐ İnqa kimi. İnqa sevgisi yolunda hər cür fədakarlıq etməyə hazır olsa da, taleyin təklif etdiyi İnqa adlı gözəlliyi və səadəti qiymətləndirməyi bacarmayan, bu sevgi payında ona düşən imkandan istifadə edə bilməyən Azad bu məsələdə qətiyyətsizlik göstərir. Ən pisi o idi ki, baş verənlərin onun əleyhinə işlədiyini görən Azad bütün bunları qismətlə bağlayır, hadisələrə ehtimallar mövqeyindən yanaşır, bir tədbir görmək lazım olduğu barədə düşünmür. İnqa‐Baysal münasibətlərinin getdikcə finala doğru yüksəldiyinin şahidi olduğu gün o, onlardan qaçmaq, onların gözünə görünməmək fikri ilə şəhəri gəzib‐dolaşır, fikrini dağıtmaq üçün parka gəlir və parkda bir sərçənin quru çörəklə mücadilə etməsi və uduzması səhnəsinin şahidi olur. “Qabağımda bir sərçə böyük bir çörək parçasını dimdikləyirdi. Deyəsən çörək elə daşlaşmışdı ki, sərçənin etdiyi cəhdlər heç bir nəticə vermirdi. Az qala duracaqdım ayağa ki, götürüm sındırım çörək parçasını. Amma düşündüm ki, ayağa qalxsam, sərçə uçub gedə bilər. Təbiətin yaratdığı kiçikdən kiçik bir mübarizəyə qarışmaq ixtiyarım vardımı? Sərçə xeyli əlləşdi, bu quru çörək parçasını dimdiklədi, axırda başa düşdü ki, bu daşa dönmüş çörək parçası onun üçün deyil. Qisməti olmadğını bildiyi üçün uçub getdi”.
Rastlaşdığı bu mənzərədə özünü sərçə obrazında görən Azada şahidi olduğu bu məqamlar dərs olur, “faktı qəbul etmək lazımdır, artıq İnqa mövzusu bağlıdır mənim üçün”, deyə düşünərək, özlüyündə bir qərar qəbul edir və o gündən hər şeyə ‐ insanlara, hadisələrə, faktlara başqa nəzərlə baxmağa, “hər insan yolunu özü seçir, mən də özüm seçməliyəm” prinsipi ilə yaşamağa, İnqaya qarşı biganə olmağa başlayır. Əslində o, bu səhv qərarı qəbul etməklə, İnqanı öz əlləri ilə başqasına təslim etmiş kimiydi. Bu, əhəmiyyətli həyat məsələsi idi və bu məsələdə Azadın soyuqluğu, ondan uzaqlaşmaq istəyi, bu mövzuda etdiyi digər hərəkərlər İnqanın gözündən yayınmamışdı. O, Azadla son dəfə bu mövzuda danışmaq, onun qəti fikrini öyrənmək istəsə də, alınmamış, bütün bunlar İnqanın da ondan uzaqlaşmasına səbəb olmuşdu.
Azad İnqanı unudacağını, bu mövzuda güclü olacağını, sevgisinin üstündən xətt çəkmək kimi çətin bir işin öhdəsindən asanlıqla gələcəyini düşünmüşdüsə də, onun bu yöndə etdiyi cəhdlərin gücü yalnız bir, və ya iki aya zorla çatmışdı. Həyatının ən böyük səhvlərindən birini etdiyini düşündüyündə belə, qüruru onun başqa bir addım atmasına yol vermirdi.
Oxucu yalnız əsərin sonuna yaxın İnqanın səhv addım atmasının səbəbinin Azada acıq vermək, qısqandırmaq, ən çox da onu dilləndirmək, onun dilindən sevgi etirafını eşitmək məqsədilə edildiyini, həm də bütün bunlarda onun rəfiqəsi Loranın əsas rol oynadığını öyrənir.
Baysal ilə İnqa artıq nişanlı olsalar belə, İnqa Azadın ona sarı bir addım atacağını, sevgisini etiraf edəcəyini, hər şeyin dəyişəcəyini gözləyirdi. Amma bu gözlənti gerçəkləşmir. Azad İnqanın bu arzularının üstündən xətt çəkməklə özünün mənəvi, İnqanın isə hərtərəfli məhvinə imza atmış olur.
Baysalla İnqanın nişanlı olduğu vaxtda dəhşətli Çernobıl faciəsi baş verir. Bu, 1986-cı ilin 26 aprel tarixində Ukrayna SSR-in şimalındakı Pripyat şəhəri yaxınlığında yerləşən Çernobıl Atom Elektrik Stansiyasının 4 saylı nüvə reaktorunda baş vermiş fəlakətli nüvə qəzası idi və əsrin böyük faciələrindən biri hesab olunurdu.
İnstitutdan Çernobıla kömək məqsədilə göndərilən iyirmi beş tələbə arasında Baysal da var idi. Vaxtilə Çernobılda hərbi xidmət keçmiş Baysal özünün qrupa daxil edilmə səbəbini bununla bağlayırdı.
Baysalın Çernobıla yola düşməsi ilə bağlı “bəlkə də fələyin bəxt yazan qələmi sabahdan başlayır bu iki gənc üçün taleyi qaralamağa” yazan müəllif nə qədər haqlıydı…
Bir ay müddətinə bir‐birindən ayrı qalan cütlük, Baysalın Çernobıldan qayıtdığı günün səhərisi VVAQ-a gedib nigah ərizəsi verdilər, otaq kirayələdilər, keçmiş qaydalara uyğun olaraq yalnız tələbə yoldaşlarının iştirak etdiyi komsomol toyu etdilər.
Lakin tale Baysalın üzünə gülmədi. Çernobıl qəzasının fəsadları ondan da yan keçməmiş, radiaktiv şüalanmanın güclü təsiri onun daxili orqanlarını sıradan çıxarmışdı. Toydan çox keçmədən o, ağır xəstəliyə mübtəla olmuşdu.
Romanın ilk səhifələrində biz Azadın dostu Baysal haqda fikirlərini oxumuşduq. Baysal xaricən yaraşıqlı olmasa da, gülər üzlü, mərd və nəcib, zarafatcıl və dürüst olması ilə dostlarının məhəbbətini qazanmış biriydi. Güclü və cəsur, hundürboylu, hədsiz böyük fiziki gücə malik olan pəhləvan cüssəli bir gənç idi. İdman onun ən sevimli xobbisi olduğundan, o, xəstə halda belə idmandan əl çəkmir, bu yolla sağalmağa çalışırdı. Xəstəliyin ondan bədəninin bütün enerjisini aldığını qəbul edə bilmirdi. Əvvəlki ağırlıqda ştanqları qaldıra bilmədiyinə görə məyus olur, əvvəlki həyatına qayıtmağa cəhd edirdi. Belə cəhdlərin biri ‐ ştanqa qaldıra biləcəyindən daha ağır yük qoyması onun belinin sınmasına səbəb oldu ki, bu halda radiaktiv şüalanmanın təsirinə məruz qalmış bədən bu zərbədən sonra sağalmaq şansını sıfıra endirir. Bütün bunlar çox keçmədən onun həyatla vidalaşmasına səbəb olur.
Birtərəfli məhəbbət əsasında qurulmuş bu ailədə xoşbəxt günlər yaşandımı? Bu sualın da cavabını əsərin ikinci hissəsində oxuyuruq. İnqanın Azada dediklərindən məlum olur ki, o, Baysaldan elə ilk günlərdən başlayaraq qısqanclıq və aqressiya görmüş, bütün bunlara rəğmən onu sevmədiyini heç vaxt hiss etdirməmiş, Baysalın həyatının son günlərinə qədər ondan qayğı və nəvazişini əsirgəməmişdi. Baysalın bu şəkildə ölümü, eyni zamanda yeganə ümid yeri sandığı bətnindəki körpənin də dünyaya gəlmədən tələf olması İnqanı çox sarsıdır, qəlbindəki bütün ümidləri məhv edir, gənc yaşda həyatdan aldığı ağır zərbələrə davam gətirə bilmir və bu faciələr onun psixologiyasının dəyişilməsinə, karyerasına, institut həyatına belə son qoyur. Bütün bu hadisələr zamanı Azad nə dostu Baysaldan, nə də İnqadan köməyini əsirgəmir, Baysalın ölümündən əvvəl də, sonra da İnqaya həmişə mənəvi dəstək olur.
“Qəm yağışı” romanının hər səhifəsini oxuduqca düşünürdüm ki, buradakı baş qəhrəman elə müəllifin özüdür. O, baş verən hadisələri düz otuz ildən sonra qələmə aldığını qeyd edir, hadisələrin içindəymiş kimi davranır, Azadın hisslərini təbii şəkildə çatdırır və nəticə etibarilə bir fikrə gəlir ki: “insan həyatda bir səhvə yol verdisə, bu səhvlərin davamı da gəlmiş kimi olur”.
Oxucu yazıçının bu fikrinin doğruluğuna ən çox İnqanın həyat hekayəsini oxuyarkən şahid olur. Onun başına gələn zəncirvari faciələrin baş verməsi də, etdiyi bir səhvin acı nəticələridir. Çox təəssüf ki, bu zəncirvari faciələrin əsas və sonuncu qurbanı da romanın sevimli qəhrəmanı, anoreksiya xəstəliyinə tutulmuş İnqanın özü olur. Anoreksiya xəstəliyinə qalib gəlmək əsərin qəhrəmanı üçün çox çətin olur. Sağalmaq üçün ilk növbədə İnqa özünün ruhi vəziyyətini dəyişməyə çalışmalıydı, lakin kədərinin sonsuzluğu gənc və çarəsiz İnqaya bu imkanı yaratmırdı. Bütün günü xəstə yatağında uzanan İnqa Azadın ona bağışladığı, Amerika yazıçısı Teodor Drayzerin “Kerri bacı” romanını təkrar‐təkrar oxumaqla gün keçirirdi.
“Qəm yağışı” nı oxumağa davam etdikcə oxucu İnqanın ömür‐gün məsələsini həll etmək yolunda verdiyi qərarlara nə qədər “qəzəblənirsə”, sonunda xəstəlik müddətində ona duaçı olur, əsərin pozitiv notlarla bitməsini arzulayır, eyni zamanda İnqanın sağalması üçün Azadın atdığı hər bir addımın, etdiyi misilsiz yaxşılıqların boşa getməsinə üzülür.
Hadisələrə tam giriş etməzdən əvvəl sevgisini vaxtında etiraf etməməklə, bu sevgini zarafata çevirməklə çox böyük səhvə yol verdiyini və bu səhvin ağır bir yük kimi son nəfəsinə qədər onun boynundan asılı qaldığını etiraf edən Azad, yalnız İnqanın ölümünə az zaman qaldığı bir məqamda onları əbədilik bir‐birindən ayıran səbəblərin nədən ibarət olduğunu öyrənib çox sarsılır… Zamanı geri qaytarmaq isə mümkünsüzdür.
İnqanın və Azadın həyat hekayəsi ağıllı oxucunu nəticə çıxarmağa vadar edir. Söhbət gənc oxuculardan gedirsə, onlar anlamalıdırlar ki, “Qəm yağışı” yalnız nakam bir sevgi hekayəti deyil, ibrətamiz bir əsərdir. Biz həmişə şahidi olmuşuq ki, bəlalar tək gəlmir. 19 yaşlı gənc bir qızın ‐ İnqanın ali təhsilini başa vurmadan nişanlanmasının, hər bir insan üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən ailə qurmaq kimi böyük bir məsələdə tələsik və təkbaşına qərar qəbul etməsinin qarşısıalınmaz fəsadları və həyatının faciə ilə bitməsi onun doğru addım atmaması səbəbindən baş verir.
Romanın sonluğu ürək parçalayan səhnə ilə bitir… Azad Daşkəndə, ömrünün son günlərində vidalaşa bilmədiyi İnqanın məzarına gedir… Bu, dəhşətli bir səhnə idi. Saatlarla İnqanın məzarı üstə diz çöküb ürək sözlərini söyləyən Azad onun sağlığında dilinə gətirə bilmədiklərini söyləyirdi… Onun göz yaşları yağan qəm yağışına qarışmışdı. Sanki, yer də, göy də İnqa adlı nakam mələyin ölümünə ağlayırdı… və bu qəm yağışı kəsmək bilmir, aramsız yağırdı ‐ Azadın qəlbinə, arzularına, fikir və duyğularına, gələcək taleyinə, İnqanın isə hazırda Azad üçün dünyanın ən müqəddəs məkanı olan məzarına yağırdı… Bu qəm yağışının yaratdığı acı səhnənin təsvir etdiyi kədərin böyüklüyünü min kilometrlərlə məsafədən oxucu da hiss etməmiş deyildi. Sevimli qəhrəmanının nakam taleyinə üzülən oxucunun gözlərindən yağan qəm yağışı isə “Qəm yağışı” kitabının müəllifinin uğurudur!
Eşitdiyimizi dərk edə bildiyimiz andan, ağlımız kəsəndən bəri ən çox eşitdiyimiz və özümüzün fəxrlə söylədiyimiz bir ifadə var: “Biz müəsəlmanıq! Dinimiz islam dinidir!” 23 ilə hissə-hissə nazil olması və təhrifə məruz qalmaması ilə fəxr etdiyimiz “Qurani-Kərim”imiz ən müqəddəs kitabdır. Sayımız da nə az, nə çox – 1.8 mlrd-dır, yəni, az qala yer kürəsinin hər dörd nəfərindən biri. Yaxud, 24%.
Yaxşı, dünyanın 4\1-i olmaqla, başqa sahələrdə necəyik, payımız nədir? İslamın “dünəni” necə olub, bu günümüzə nə ilə gəlib çıxıb? Yolumuz hayanadır: tərəqqiyə, inkişafa, yaxud geriyə?
Ondan başlayım ki, yarım əsrdən çox yaşım olsa da, son iki ildə islam dünyasının tarixi barədə öyrəndiyim, tapıb mütaliə etdiyim sənədlər əvvəlki 50 ilimdən əlli dəfə çox oldu. Çox maraqlı faktlar tapdım, çox suallar çıxdı ortaya. Bu işlərin meydana gəlməsində və nəticə olaraq bu mövzuda müxtəlif elmi jurnallara göndərdiyim məqalələrin yaranmasında səbəbkarlardan biri, yaxud, birincisi Amerika alimi, astrofizik Neil deGrasse Tysonun bir mühazirəsi oldu. Alim, tələbələr qarşısında çıxış edərkən, islamın Qızıl Dövrü, dinimizin yüz illərlə elmi tərəqqini bayraq etdiyi, elmin-zəkanın lokomativi – daşıyıcısı olduğu barədə məlumat verərək, təəsüflə cəhalətin sonralar necə ayaq aldığını, dövrünün qabaqcıl alimləri dərs dedikləri mədrəsələrdə dünyəvi elmlərin (cəbr, fizika, astranomiya…) dini mövzularlza əvəz olunduğunu, bu işdə bir nəfərin əsas rol oynadığı barədə danışırdı. N. G. Tyson islam dünyasının böyük alimi sayılan Əl-Qəzalinin adını çəkdi. Bizə heç yerdə, heç bir molla-axund belə məlumat verməzdi. İnternet-saytları “ələk-vələk” etdim, islamı təbliğ edən saytlara saatlar itirdim. Tərif, təbliğ və xoş sözlərdən qeyri bir şey görmədim. Tənbəllik etmədim, götürüb bu alimə məktub yazdım. Xahiş etdim ki, bu gözəl alimin əl-Qəzali barədə dediklərini haradan götürdüyü barədə, zəhmət deyilsə, mənə də məlumat versin. Və mister Tyson bizim yüz fırıldaqla alimlik “alan”larımızdan fərqli olaraq …cavab verdi, sadəliklə! Mən də, Rusiyada tapa biləcəyim istinadlardan istifadə edərək, çox maraqlı tarixlə tanış oldum.
Əlbətdə, bir-iki məqalə yazmağla, heç də islam dünyasının bu böyük problemini tam əhatə etməyi düşünməmişəm. Sadəcə olaraq, müsəlman dünyasının Xll, Xlll əsrlərə qədər keçdiyi şanlı yolu, dünyaya bağışladığı elmi-texniki inciləri yada salmaqla, bu günümüzdə höküm sürən dəhşətli geriliyə, cəhalətə qarşı etiraz səsi qaldıranlar sırasında olmaq istəmişəm. Elmi kəşflərin, fizikanın, riyaziyyatın, astranomiyanın 500 ildən çox himayəçisi olmuş İslam dinini niyə indi elmi tərəqqidən, inkişafdan uzaq, elmin-zəkanın əleyhdarı kimi qələmə verirlər?
Bir neçə qorxu doğuran faktlara baxaq. Tək bir Harvard Universitetinin dərc etdiyi elmi işlərin sayı bütün ərəb ölkələrinin birlikdə etdiklərindən çox olub. (Спад мусульманской креативности: Вестник Череповецкого ГУ-2014 № 6 C 27)
İraq alimi Əli Ə.Əlavi öz monoqrafiyasında qeyd edir ki, müsəlmanlar dünya əhalisinin 20%-ndən çoxdurlar. Bunun qabağında bütün müsəlman ölkələrinin dünyəvi elmi tədqiqat işlərində yeri 1,48% təşkil edir. Təkcə bir İspaniya dövlətinin elm dünyasında payı 1,17%-dir. İslam ölkələri elmə milli gəlirin 0,8%-ni ayırdıqları halda, İsraildə bu 4,4%-dir. (İslam sivilizasiyasının böhranı. Əli A. Ələvi. – Sarayevo, 2012. S 259).
Digər, həyacanlı rəqəm: İslam Əməkdaşlıq Təşkilatında – İƏM, 60-a yaxın ölkə – hər min nəfərə orta hesabla 8,5 nəfər alim-mühəndis düşür. İnkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici ağıla gəlməz dərəcədə fərqlidir: 139,3 nəfər!
“Qızıl dövr”
Dünyəvi elmlərin inkişaf tarixinin yolu qədimlərdən başlayır. Bu yolda müsəlman şərqinin verdiyi töhfələr dünya elm ərləri tərəfindən heç vaxt unudula bilməz. O dövrün İslam alimləri müasir elmin əsasını təşkil edən astronomiya, fəlsəfə, riyaziyyat, tibb, tarix və digər elmi sahələrdə ən zəngin bilik və baxışlara sahib idilər. Bir neçə tarixi şəxs adları çəkək. Aristoteldən sonra “İkinci müəllim” sayılan əl-Fərabi; riyaziyyatçı, astronom, klassik cəbrin qurucusu, əl-Xorazmi; alim, filosof və həkim İbn Sina, onlarla başqa körkəmli elm “sutunları”, islam dünyasının yetirdiyi alimlər…
Mərkəzləşmiş İslam dövlətinin qurulması sayəsində o dövrün dünya elmi öz inkişafında güclü bir təkan aldı. Eramızın 7-ci əsrindən başlayaraq həmin dövrdəki müsəlman dünyası dünya elminin mərkəzinə çevrildi.
İslamda dini və hüquqi normalar, davranış qaydaları olan Hədisə uyğun gələrək, ilk günlərdən islam dünyasında elmə-zəkaya sahib olmaq həvəsi, bilik istəyi müsbət qarşılanırdı. Elmə, elmi əməklə məşğul olan alimlərə himayə etmək, elm yolunda xərclər çəkmək hər bir imkanlı müsəlmanın şərəfli vəzifəsi sayılırdı. Çünki, “Qurani-Kərim” belə buyururdu: “Hər bir insanın yeganə ləyaqətli yolu ziyadır, dərrəkadır”.(1)
Məşhur isveçrəli şərqşünas, ərəbşünas, professor Adam Metz “Müsəlman İntibahı” adlı işində müsəlman zadəganlarının, hakim elitanın kitablara, əlyazmalara necə böyük hörmətlə yanaşdıqlarını və necə qoruduqlarını ətraflı qeyd edir. [2]
Doğrudan da imperatorlar – xəlifələr, çoxsaylı əmirlər, müsəlman imperiyasının müxtəlif saray məmurları həvəslə elmin və elmi işçilərin himayədarlarına çevrildilər. Alimlərin hər hansı bir təşəbbüsünü maliyyələşdirərək, yüz minlərlə kitabı olan nəhəng kitabxanalar yaradıldı. Həmin kitabxanalarsa, öz növbəsində, elmi mərkəzlərə çevrildilər. Nəhəng kitabxanaları olan Bağdad, Şam, Qahirə, Kordova – Əl-Əndəlüsün (İspaniya) paytaxtı, islam dünyası elminin, şeirinin və sənətinin mərkəzi idilər.
O dövrün elmi konsepsiyaları hakim dini dünyagörüşün və antik fəlsəfənin açıqlamaları əsasında qurulmuşdur. Elmi inkişaf dinlə sıx əlaqəli olaraq, öz yolunu dini siyasətin təsiri altında istiqamətləndirirdi.
İslam dininin bilavasitə təsiri və nəzarəti altında o dövrün elmi ingişafı “İslamın Qızıl Dövrü” (750-1258) adlanan fazaya daxil olaraq, ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatdı. Əfsuslar, “Qızıl Dövr”ün sonu yetdi. Gündə bir elmi kəşfin vətəni olan İslam dünyasının dünyəvi liderliyinə, texniki avanqardlığına sanki, nöqtə qoyuldu. O dövrdən yüzilliklər keçsə də, sanki tarix donub qalıb Xlll-XlV əsrlərdə.
Hazırda dünya şöhrətli görkəmli alimlər arasında, mühüm kəşvlər siyahısında İslam dünyasının nümayəndələrini görmürük, görsək də, müqayisə olunmayacaq qədər az.
Zəngin elmi və tarixi keçmişin fonunda təbii olaraq suallar çıxır ortaya. Axı, niyə belə oldu? Kimdir günahkar? Müsəlman ölkələrində elmin tənəzzülünə səbəb olan nədir? Başlanğıcda bir az tarixi xatırlayaq.
7-ci əsr və 8-ci və birinci yarısında Ərəbistan yarımadasında nəhəng bir müsəlman dövləti – Ərəb Xilafəti quruldu. Çox qısa bir müddətdə xilafətin sərhədləri Ərəbistan yarımadasından kənara çıxdı. Şimali Afrikanı fəth edən ərəblər, Cəbəllütariq Boğazını keçərək bir neçə il ərzində, az qala, bütün İspaniyanı fəth etdilər. Bu fəth Ərəb-müsəlman sinkretik mədəniyyətinin Avropaya nüfuz etməsinə bir başlanğıc verdi. Əl-Əndəlüs (Pireney yarımadası) – “Müsəlman İspaniyası” bütün Avropa üçün elm və mədəniyyətin inkişaf mərkəzinə çevrildi. X əsrdə Avropada yüzlərlə mədrəsələr açıldı. Təkcə Əmirliyin paytaxtı Kordovada astronomiya, tibb və riyaziyyatın tədris olunduğu təxminən 30 mədrəsə var idi. Buradakı islam alimləri avropalılara yeni biliklər öyrədirdilər. Qeyd edək ki, indi primitiv görünən o dövrün bəzi yeniliklərini: yel dəyirmanlarının, su nasoslarının, kağızın, onlarla digər yeniliklərin nə olduğunu avropalılar ərəblərdən öyrəndilər. Müasir mənada başa düşülən hamamda çimmək kimi gözəl adəti islam ordusu gətirdi Avropaya.
Bütün bunlar, o dövrün elmi, texniki inkişafı bilavasitə, dinin himayədarlığı sayəsində güclənirdi və inkişaf edirdi. Çünki “Qurani-Kərim” “beşikdən qəbrə qədər elm axtarmağı” tövsiyə edirdi. Quran elmləri öyrənməyi duaları bilməklə eyni olduğunu əyan edirdi.
Alman şərqşünası F. Rosenthal, orta əsr İslamında elmə-zəkaya yetirilən diqqət fenomeninin öyrənilməsinə həsr etdiyi əsərində məhz biliyin müsəlman orta əsrlər mədəniyyətində əsas hakim qüvvə olduğunu qeyd etmişdir. [3]
9-cu əsrin əvvəllərində Bağdad xəlifəsi əl-Məmun sarayında böyük bir kitabxana, “Müdriklik Evi” yaratdı. Bu, o dövrün elmlər akademiyası idi. Bütün İslam dünyasının görkəmli alimləri buraya dəvət edildi. Müdriklik Evinə böyük alim əl-Xorazmi rəhbərlik edirdi. Bu dahi alimin riyaziyyata dair “Rəqəmlər və onlarla olan hərəkətlər haqqında”, “Kitab əl-cəbr və mukabala” əsərləri bu gün də diqqət altındadırlar. Alimin kvadrat tənliklərin həlli metodu bu gün də istifadə olunur. Həm də əl-Xorazmi meridianın bir dərəcəsinin uzunluğunu hesablayan ilk alimdir.
XIII əsrdə Marağa rəsədxanasında çalışan görkəmli Azərbaycan alimi, astronom, riyaziyyatçı, filosof, ilk kvadrantın (radius 6,5 m) müəllifi Nəsrəddin Tusinin əsərləri əvəzolunmazdır. Məhz onun sayəsində trigonometriya bir yolluq astronomiyadan ayrıldı, müstəqil bir elm halına gəldi. [4]
“İslamın Qızıl Dövrü”ndən danışarkən keçmişdə islam dünyasında elmin belə çiçəklənməsinə təkan verən səbəblərin nələr olduğunu düşünək. Əsasları seçək:
-Müsəlmanlarda fəth etdikləri xalqların mədəniyyətlərinə maraq və tolerantlıq
-“Qurani-Kərim”də bilik arxasınca getmək çağırışı
-İslamın insanların coğrafiya və astronomiyada bilikli olmasını tələb edən yeganə din olmağı
Müsəlman harada olursa olsun, Məkkənin istiqamətini bilməlidir.
-Digər bir amil: ərəblər ölkələri fəth etdikcə, əllərinə çoxsaylı qədim kitablar, elmi işlər keçdi və hamısı ərəb dilinə tərcümə edildi. Ən əsas amilsə, o dövrlərdə hakim elitanın, dini rəhbərliyin elm adamlarına – şairlərə, filosoflara, riyaziyyatçılara və digərlərinə birmənalı şəkildə himayəçiliyi idi. Xilafətin hər tərəfində hər birində məşhur alimlərin olduğu çoxsaylı məktəblər – mədrəsələr yaradıldı. İslam dini deyirdi: “Bilik üçün çalışmaq hər müsəlmanın borcudur ”.
Beləliklə, birdən-birə İslam dünyasında nə baş verdi ki, elm-tərəqqi yolunu tutmuş sivil inkişafın önündə olan böyük mədəniyyət Xll-Xlll əsrlərdən başlayaraq, abskurantizmin (qaranlıqlığın) qucağında ilişib qaldı? İnkişafa səsləyən elm və zəkanın yerinə dini radikallıq, dözümsüzlük, gerilik gəldi?
Bu gün elmi və texnoloji inkişafda Qərbdən müqayisə olunmayan qədər geri qalmış, hətta, bəzi suallarda acınacaqlı vəziyyəti yaşayan müsəlman dünyasında minlərlə mütərəqqi beyinlərdə dolanan bircə sual var: “Nədən belə oldu?”
“Tənəzzül: səbəblər, axtarışlar”
Əlbətdə, bu suala cavabtək arenaya müxtəlif səbəblər atırlar. Burada monqol istilaları, səlibçilərin yürüşü, nəhayət, İngiltərə-Fransız müdaxiləsi (XIX əsr) var. Bu variantların əleyhinə uzun müddət və faktlarla danışmaq olar. Dünyanın yarısına sahib olan islam imperiyasının – xəlifətlərinin, monqollara – qəniməti saymaqdan qeyri heç nə bacarmayan savadsız bir köçəri tayfaya məğlub olmasının bircə izahı ola bilər. Monqollar gələndə, artıq, islam dünyası tənəzzülünü yaşayırdı.
Enişin, tənəzzülün əsas səbəbi səlibçilər də ola bilməzdi. Onlar kitabxanaları və tədqiqat mərkəzlərini məhv etmədilər. 1303-cü ildə isə şərqdən tam çəkilib getdilər. Üçüncü adı çəkilən səbəb də inandırıcı deyil. XlX əsrdə başlayan müstəmləkəçilik (İngiltərə-Fransız) nisbətən qısa müddətə, ikinci dünya savaşına qədər davam etdi. O vaxtdan təxminən 80 il keçir. Nə elmi irəliləyiş var, nə texniki kəşflər.
Başlıca səbəbə (mənim fikrimcə) hələlik toxunmayaraq, islam dünyasında elmin, inkişafın tənəzzül etməsinin səbəblərindən biri kimi, Xll əsrdən başlayaraq, hakim elitanın elmə, onun maliyyələşdirilməsinə münasibətində köklü dəyişiklik olmasını göstərmək olar. İslam dünyasında elmin inkişafı həmişə hakim elitanın dəstəyindən asılı olmuşdur (və indi də elədir). “Qızıl Dövr”-də xəlifələr, əmirlər alimlərə, elmi axtarışlara qəyyum idilər. Onlar elmi mərkəzləri maliyyələşdirdilər, alimlərə maaş ödənilirdi. Bəzi xəlifə və əyanların özləri də elmi işlə məşğul idilər. Ancaq elə ki, qızıl dövr keçdi, bu xəlifələrin, əmirlərin varisləri, sənətin, elmin himayədarı olmaqdan imtina etdilər. Daha elm adamlarına, elmə xərc çəkmək istəmirdilər. Artıq, beyinlərdə qızıl, qiymətli daş-qaş, var-dövlət yığmaq həvəsi üstünlük edirdi. Elmi-texniki tərəqqi xərc tələb etdiyi üçün elita özü elmin, tərəqqinin əlehidarlarına çevrildilər. Son 800 ildə islam dünyasında aparıcı qüvvələrin düşüncəsində elmlə, biliklə bağlı nə qədər dəyişiklik olub (olubmu!)?
İslam dünyasının geridə qalmasının səbəblərini araşdırarkən, çox fərqli yanaşmalar da olur. Çox radikal baxışlar çıxır ortaya.
Bir çoxları, belə geriliyin, keçmiş şanlı tarixin itirilməsinin səbəbitək, hansısa “İslama qarşı bir sui-qəsd nəzəriyyəsi”ni dilə gətirirlər. Bu “nəzəriyyənin” başında isə, guya Qərb, yəhudilər dururlar. Unudurlar ki, ilk yahudi dövləti 1949-da yaranıb…
Kimsə elmi və texniki geriliyin səbəblərini İslamın özündə görür. Bu cür mübahisələr nə dərəcədə doğrudur? İslam, yer üzərində bərqərar olduğu andan Xll əsrə qədər dünya elminin inkişafı üçün böyük elmi baza yaratdı, elmin inkişafına islam özü böyük töhfələr verdi. O dövrlər, Vatikan fikir ayrılıqları olan elm adamlarını ocaqlarda yandırarkən, İslam elmdəki hər hansı bir kəşvi, yeniliyi dəstəkləyirdi. İlk 800 ildə İslam radikal deyildi. Yəhudi və xristian alimlər Xəlifətin istədikləri yerində müsəlmanlarla birlikdə elmlə məşğul idilər. Heç kim onları təqib etmirdi, düşmən saymırdı.
İslam dini, din olmaqla yanaşı, ailə və həyat tərzidir. Şəriətdə – hər bir fərdi şəxs üçün – davranış və ailə prinsipləri barədə hər suala cavab var. Bir sözlə, hər bir müsəlman istədiyi suala Şəriətdə cavab axtarır. Burada meydana olduqca ciddi bir məsələ çıxır. Bəlkə də, bütün geriliyin, qaranlığın əsas səbəbi. Bu səbəb barədə müsəlman dünyasında danışmaq modda deyil. Yan keçir hamı bu sualı.
Qaranlığa aparan “işıq”
Rəqəmlərlə başlayaq: Nobel mükafatçıları sırasında 15 milyonluq yəhudi xalqının 209 nəfər, o cümlədən, dəqiq elmlər: fizika – 59 nəfər, tibb – 56, kimya 35 nəfər. 1 milyard 800 milyon müsəlmanın – …3 nəfər! Pakistanlı fizik Abdus Salam. MARAQLI FAKT: 1974-cü ildə alimi günahlandıraraq müsəlmançılıqdan çıxarıblar, qovublar. Gedib Oksforda. 1979-da mükafatçıdır. Amma yenə, öləndə dəfn ediblər vətənində. Qəbir daşında isə yazıblar: “İlk müsəlman Nobel mükafatçısı Dr. Abdus Salam”. 2-ci mükafatçı: Misir – Amerika alimi fizik Əhməd Zevail və 3-cü, kimyaçı Aziz Sancar, türk.
Burada, yenidən qayıdıram, Amerikalı alim, astrofizik Neil D. Tysonun tələbələr qarşısında “İslamın Qızıl Dövrü”ndən, onun elmi inkişafdakı rolundan bəhs edən çıxışına. O, İslam dünyasında elmin bugünkü inkişafı ilə orta əsrləri müqayisə edərək Şərqin Qərbdən geridə qalmasının səbəblərini təhlil etməyə çalışırdı. Lektor bu mövzuda ilk növbədə görkəmli islam ilahiyyatçısi, alimi Məhəmməd əl-Qazalinin (1058-1112) adını çəkdi. N. Tysona görə, nüfuzlu alim-ilahiyyatçı əl-Qazali ilk dəfə olaraq, müsəlmanları tədris sistemində dünyəvi bilikdən imtina etməyə çağırdı, müsəlman riyaziyyatçılarının dünyaya öyrətdikləri rəqəmləri belə, “şeytan qurğusu” (N Tyson) adlandırdı.
Müsəlman dünyasında riyaziyyat, fizika, astranomiya, fəlsəfə, təbabət kimi elmlərin ingişafını dayandırmaqda müstəsna rolu olan görkəmli və olduqca nüfuzlu ruhani alim əl-Qazali barədə oxumaq çox maraqlıdır.
Əl-Qəzali yazılarını araşdıran alimlər arasında fikir ayrılığı var. Tədqiqatçıların bir hissəsi onu müsəlman dünyasında elm və tərəqqinin ən amansız əlehidarı kimi tanıyır. Alimlərin başqa bir hissəsi isə əl-Qəzalini ortodoksallığın ən böyük müdafiəçisi hesab edirlər. Bir çox araşdırıcılar onun “Dini Elmlərin Dirçəlişi” kitabına istinad etdilər. Bu kitabdakı əsas fikir, İslamın təməllərini zədələyən təlimlərdən, elmi istiqamətlərdən dinin qorunması idi. “Dini Elmlərin Dirçəlişi” əsərinin konsepsiyası müasirliyin tələblərinə cavab vermirdi, əksinə, mədrəsələrdə tədqiq olunan elmi mövzuların azaldılmasını təklif edirdi. Əl-Qəzalinin və onun tərəfdarlarının bu çağırışları açıq-aydın bir yenilik idi. Hətta, çox maddələr islamın keçdiyi 5-6 yüz illik parlaq ingişaf yoluna uyğun gəlməsə də, o dövrün bir çox din liderləri əl-Qazalini islamın islahatçısı, dini saflığın ən böyük müdafiəçisi adlandırdılar.
Əl-Qəzali azad elmi düşüncəyə qarşı çıxdı. O, səbəblər və nəticələr arasındakı əlaqəni inkarlayaraq, onları hadisələrin sadə bir ardıcıllığından başqa bir şey adlandırmadı. Əl-Qəzali, bu məsələnin – səbəbiyyət anlayışının din üçün əhəmiyyətini və təhlükəsini yaxşı başa düşürdü: səbəb varsa – nəticə var. İki varlıqdan biri (səbəb) digərinin yaranmasına (nəticə) gətirib çıxarırsa, bəs burada Tanrının rolu nə olur? Səbəb və Nəticə varsa, necə demək olar: “Qismət budur”, “Yazıya- pozum yoxdur”, “Yaradanın işidir”, və i. və s. Əl-Qəzali bunu gözəl anlayırdı.
Əl-Qəzali yaxşı bilirdi ki, “səbəb və nəticə” kimi sualın elmi təfsiri bir səbəb kimi ilahi qüvvənin rolunu inkar etməyə işarə ola bilər. Nəticəni səbəb yaradırsa, fövqəltəbii qüvvələrin müdaxiləsinə yer yoxdur. Bunları yaxşı anlayan əl-Qəzali və digər ruhani alimlər bütün güc və imkanlarını birinci olaraq, filosoflarla mübarizəyə yönəltdilər. İlk tənqid obyektləri Yunan filosofu Aristotel və nüfuzlu alim, həkim, filosof İbn Sina idi.
Əl-Qəzali “Fəlsəfənin təkzibi” əsərində, öz fikrincə fəlsəfənin din üçün son dərəcə təhlükəli olan bütün suallarını müəyyənləşdirdi.
Bir vaxtlar, Malayziyanın keçmiş baş naziri Mahathir Mohamad demişdir ki, islam teoloqlarının (dini alimlərin) meydana çıxması ilə islam dünyasında elmi ingüşaf qeybə çəkildi. Çünki onların fikrincə elmin öyrənilməsi şəriətdən qırağa çıxmamalıdır. Bu fikir məgər cavab vermirmi çox suallara!
Əl-Qəzali yazılarında təbiətdə baş verən hadisələri yalnız fövqəltəbii qüvvənin iradəsi sayır. Göy guruldayır, yağış yağır – elmi izahı yoxdur, ilahi qüvvənin işidir. Ana bətnində oğuldur-qızdır, 9 ay sirrdir, yuxarıdan təyin olunacaq, qocalma bioloji proses ola bilməz, və i. və s. Onun fikrincə, belə normanın mövcudluğuna dair başqa bir fikir qəbul edilə bilməz.
Əl-Qəzali rasionalizmə qarşı mübarizədə əlindən gələni etdi, mədrəsələrdə öyrədilən fəlsəfəni dəyişdirdilər, onu müsəlman inancları sisteminə qoydular.
Dini mühafizəkarlıq, ortodoksallıq elm üzərində sarsıdıcı qələbə qazandı. Təhsil sistemləri ağır dəyişikliklərə məruz qaldı. İslam dünyasının bütün dövlətlərində tədris proqramları dəyişdi, dini mövzular qalmaqla, digər fənnlər yox oldular. Bir vaxtlar astronomların, fiziklərin, riyaziyyatçıların məşğul olduqları və mühazirə oxuduqları mədrəsələrdə yalnız ərəb qrammatikası, teologiya, müsəlman hüququ qaldı. Hətta, Ərəbistanın xaricində əlavə olaraq, ərəb dilinin əsaslarını öyrətməyə başladılar. Avropaya elm-savad, tərəqqi gətirən müsəlman dünyasında elm ciddi bir zərbə aldı və İslam dünyası tənəzzülə uğramağa başlayaraq, hələ də sonu görünməyən qaranlığa üz qoydu.
Elmə, elmi və texnoloji tərəqqiyə tamamilə anlaşılmaz münasibət höküm sürür. Nədənsə, elmi “Qərb”çi sayırlar. Qorxurlar ki, elmi tərəqqi bu və ya digər şəkildə ənənəvi dini dəyərlərin zəifləməsinə, sərbəst düşüncəyə gətirib çıxarır. Bu isə, müəyyən suallar yaradar.
Bir faktdan da demək istərdim: ilahiyyat elmlərinin ən əsas bölməsi sayılan Təfsir barədə. Sadə dillə desək, Təfsir- bizlərə göndərilən Qurani-Kərimdə olan ayələrdə Allah Təalanın məqsədinin nə olduğunu açıqlayıb ortaya qoymaq metodur. Qurani-Kərimi təfsir edən şəxs gözəl dini savadı olmağı ilə bərabər, ərəb dilini və onun qrammatikasını ən yüksək səviyyədə bilməlidir. Hələ, bu azdır, hətta, təfsir edən şəxs köhnə ərəb dilini də gözəl bilməlidir. Onda, başa düşülməkdə çətinlik olan ayələrin mənasını müsəlman dəqiq və doğru qavrayacaq. Bi iş həmişə belədirmi? Əlbətdə, yox! Bəzən, xalq qarşısında, məclislərdə, məscidlərdə Quranı oxuyub xalqa izah edənlərin savadı, ən azından, ürəklərdə qəmginlik yaradır. Ayələr düzgün anlaşılmır, radikallığa, kəskinliyə şərait yaranır. Ən humanist, ən gözəl və rəhimdil bəşəri din olan islam dinini qeyri təbii tanıtdırmaqda, radikallığın yuvası kimi qələmə verməkdə həmin “tərcüməçilər” və “təfsirçilər” günahkar deyillərmi? Burada, görkəmli İraq alimi Əli Ə.Əlavinin məşhur sözlərini misal gətirmək istəyirəm: “…Əgər islamın bu günkü lüğətinə baxsaq, düşünmək olar ki, indi islam dini müasir dünyada hamı ilə, hər şey ilə konfliktdədir”. (İslam sivilizasiyasının böhranı . Əli A. Əlləvi. – Sarayevo, 2012. S 47)
Bugünkü əsas çatışmazlıqlardan biri də İslam dünyasının zamanla ayaqlaşmaq istəməməsidir. Müasir dünyanın tələblərinə cavab verməyi, uyğunlaşmağı bacarmalıyıq.
Özümüzə tənqidi yanaşmağı öyrənməliyik. Savadlı olmaq dini inkar deyil. Savadın, dərrakənin bilavasitə köməyi ilə insanlar dinin qanunlarını, aspektlərini daha yaxşı başa düşəcək, təhlil edəcəklər. Belə olan təqdirdə Allahın cəzasından qorxmaq lazım deyil. Anlamadan rədd etmək yox, əsaslandıraraq dərk etmək lazımdır. İnsana anlamaq və düşünmək üçün ağıl verilir. Elm-savad yoxsa – qaranlıqdasan, korsan. Həmişə güclülərə yol verəcəksən, arxaya addım atacaqsan.
1.Г. Баязитов. Ислам и прогресс. –S.Peterburq, 1898. 16s
2.А. Мец. Мусульманский Ренессанс. Moskva, 1973
3.Ф. Розенталь. Торжество знания: Концепция знания в средневековом
исламе, Мoskva, 1978. S, (135, 177)
4.А. Н. Боголюбов. Математики. Механики. Биографический справочник. — Кiyev: 1983, s 341.
