Etiket arxivi: Zərövşən Babayeva

www.USTAC.az

Zərövşən Babayevanın məqaləsi

Bir şərh yazın

Zərövşən Babayeva

https://orcid.org/0009-0009-3004-8455

dr.zarifbabayeva@gmail.com

Naxşıvan Dövlət Universitetinin professor, Əməkdar müəllim

GERİDÖNÜŞÜM MATERİALLARINDAN İSTİ­FA­DƏNİN

 EKOLOGİYANIN QORUNMASINDA ROLU

XXI əsr dinamikliyi, texnologiyaların sürətlə həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməsi ilə, sürətlə sənayeləşmə, əhalinin artması fonunda bütün dövrlərə görə fərqli problemləri özündə əks etdirir. Artıq ərzaq məhsullarına, sənaye və kənd təsürrüfatı məhsullarına təlabatı ödəmək, insanların komfor alanından çıxmadan həyat fəaliyyətlərinin təmin edilməsi tələblərini həyata keçirə bilmək ciddi bir problem kimi qarşıya çıxır. Bunun üçün də sənaye, ərzaq, geyim və s tələblərin həyata keçirilməsi zamanı minimum tullantı, təbiətə ziyan vermədən tullantı maddələrinin zərərsizləşdirilməsi, geridönüşüm, təkrar emal məsələləri zərurət təşkil edir. Bəs geridönüşüm və təkrar emal cəmiyyətə nə qazandıracaqdır?

Geri dönüşüm – resursların təkrar istifadəsini təmin edir ki, bu da ekosistemlərin sabitliyini qorumağa kömək edir. İstifadə edilən materialların geri dönüştürülməsi, çirklənmə yükünü azaldır və ekosistemin özünü təmizləmə qabiliyyətini artırır. Təbii resursların davamlı şəkildə istifadəsi, ekosistemlərdəki bioloji müxtəlifliyi qorumağa kömək edir. Meşələrin kəsilməsinin azaldılması orman ekosistemlərindəki növlərin və bioloji proseslərin qorunmasına səbəb olur. Bioloji nəzəriyyələrə görə, ekosistemlər uzunmüddətli dövrdə təbii sərvətləri və resursları təkrar istifadə edərək balanslı şəkildə fəaliyyət göstərir. Bu təbii proseslərə bənzər olaraq, geri dönüşüm də ekosistemlərdəki daimi resurs dövriyyəsini (biogeokimyəvi dövr) qoruyur. İqlim dəyişikliyi ekosistemləri, xüsusən də qlobal istiləşmə, kütləvi miqrasiyalarla əlaqədar olaraq, həssas növləri təhdid edir.

Geri dönüşüm, təbii sərvətlərin istifadəsini azaldaraq və karbon emissiyalarını aşağı salaraq, iqlim dəyişikliyinin bioloji növlərə təsirini azaltmağa kömək edir. Bioloji dövranlar və ekosistem prosesləri təbii şəkildə resursların bərpa edilməsini təmin edir. Geri dönüşüm, insan fəaliyyəti ilə yaranan qeyri-daimi resurs istifadəsini təbii sistemlərə uyğunlaşdırmağa kömək edir. Geridönüşüm, təbii ehtiyatların qorunmasına və ətraf mühitin mühafizəsinə mühüm töhfə verən bir prosesdir. Müasir cəmiyyətdə geridönüşüm, təbii resursların daha səmərəli istifadə olunmasına, tullantıların azaldılmasına və atmosferə zərərli maddələrin atılmasının qarşısının alınmasına kömək edir. Bu proses yalnız resursların səmərəli istifadəsinə deyil, həm də ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını alır. Ekologiyanın qorunmasında geridönüşümün rolu aşağıdakı kimi izah edilə bilər:

1. Təbii Ehtiyatların Qorunması – Geridönüşüm, təbii ehtiyatların istehsalı üçün lazım olan xammalın istifadəsini azaldır. Məsələn, kağız istehsalı üçün ağacların kəsilməsi, plastik istehsalı üçün neftin çıxarılması və metallurgiya üçün metalın mədənlərdən çıxarılması kimi fəaliyyətlər təbii ehtiyatları tükəndirir. Geridönüşüm prosesləri isə bu ehtiyatları təkrar istifadə etməyə imkan verir. Məsələn, bir ton kağız təkrar emal edildikdə, təxminən 17 ağacın kəsilməsinin qarşısı alınır.

2. Enerji Qənaəti və Emissiyaların Azaldılması – Geridönüşüm enerji istehsalını daha səmərəli edir. Məsələn, alüminiumun təkrar emalı, ilkin alüminium istehsalına nisbətən 95% daha az enerji tələb edir. Bu da CO2 emissiyalarının azalmasına gətirib çıxarır. Plastikin, şüşənin və kağızın təkrar emalı da yüksək enerji qənaəti və azalmağa səbəb olur.

3. Tullantıların Azaldılması – Geridönüşüm, şəhərlərdə və ümumiyyətlə dünyada tullantıların miqdarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Tullantıların azaldılması, zibilxanaların yüklənməsini və təbii ərazilərin zərər görməsini azaldır. Həmçinin, təkrar emal olunan materialların yenidən istifadə edilməsi, yerin altına basdırılaraq çürüyən və ətraf mühitə zərər verən tullantıların sayını azaldır

4. İqtisadi Faydalar – Geridönüşüm prosesləri həm də iqtisadi baxımdan faydalıdır. Təbii resursların istifadə olunmasının azalması, xammal istehsalının qiymətini aşağı salır və müxtəlif sektorlarda iş yerlərinin yaradılmasına imkan verir. Həmçinin, təkrar emal edilməsi mümkün olan materialların işlənməsi yeni məhsulların istehsalına şərait yaradır

5. Çirklənmənin Azaldılması – Təkrar emal, ətraf mühitin çirklənməsini azaldır. Məsələn, plastik tullantıların atılması və təkrar istifadə edilməməsi nəticəsində su hövzələrində, okeanlarda və torpaqda mikroplastiklər yaranır ki, bu da bioloji müxtəlifliyi və ekosistemləri zədələyir. Geridönüşüm bu prosesi yavaşlatmağa və ya tamamilə dayandırmağa kömək edir

6. Ekosistemlərin Mühafizəsi – Geridönüşüm, həmçinin ekosistemlərin qorunmasına kömək edir. Təkrar emal edilən materiallar, xammal istehsalına və ya tələsik mədənçiliyə ehtiyacı azaldır, beləliklə də ekosistemlərin məhv edilməsinin qarşısını alır. Məsələn, kağız istehsalı üçün ağac kəsilməsinin azalması, meşələrin qorunmasına imkan yaradır

Maraqlı Faktlar:

  1. Plastiklər və Okeanlar: Hər il təxminən 8 milyon ton plastik tullantısı okeanlara atılır. Geridönüşüm yolu ilə bu tullantılar azaldıla bilər və okeanlar daha az çirklənər.
  2. Kağızın Təkrar Emalı: Bir ton təkrar emal edilmiş kağızın istehsalına 17 ağac qənaət edilir və 70% daha az enerji istifadə olunur.
  3. Şüşənin Təkrar Emalı: Şüşə 100% təkrar emal oluna bilər və təkrar emal edilən şüşə, ilk şüşə istehsalına nisbətən 20% daha az enerji ilə istehsal olunur.
  4. Alüminium və Enerji Qənaəti: Alüminiumun təkrar emalı ilkin istehsalına nisbətən 95% daha az enerji sərf edir. Bu, ətraf mühitin qorunmasında ciddi rol oynayır.
  5. Metalların Təkrar Emalı: Çoxsaylı metallar, o cümlədən mis, qızıl və gümüş təkrar emal edildikdə bu, həm təbii resursların qorunmasına, həm də çirklənmənin azaldılmasına səbəb olur.

STEAM prinsipi və biologiyada geridönüşüm:

STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics) prinsipi – təhsil sahəsində tətbiq edilən və müxtəlif elm sahələrini birləşdirərək, yaradıcı və interdisiplinar yanaşmalarla problemlərin həllini təşviq edən bir yanaşmadır. Bu prinsipi biologiyada geridönüşümün əhəmiyyətini başa düşmək və təbiətin qorunmasında necə tətbiq oluna biləcəyini izah etmək üçün istifadə etmək olduqca faydalıdır. Aşağıda STEAM prinsipi çərçivəsində geridönüşümün bioloji sistemlərə təsiri və maraqlı faktlarla əlaqədar daha çox məlumat təqdim edilir. Biologiya və ekologiya elmi, təbiətin qarşılıqlı əlaqələrini və müxtəlif ekosistemlərin necə işlədiyini başa düşməyə kömək edir. Geridönüşüm bu ekosistemləri qorumağa və təbii bioloji prosesləri yaxşılaşdırmağa xidmət edir. Məsələn, təkrar emal edilən materiallar, torpağın qida maddələri ilə zənginləşməsini təmin edə bilər.

Fakt: Kağız istehsalının çoxluğu ağacların kəsilməsinə səbəb olur, halbuki təkrar emal edilən kağızlar azaldığı üçün daha az ağac kəsilir və bu, ekosistemlərin davamlılığını təmin edir. Bu, biologiyanın əsas prinsiplərindən biri olan təbii dövrləri qorumağa kömək edir.

Tədqiqat: Öyrənilmuşdir ki, yalnız 9% plastik materiallar düzgün şəkildə təkrar emal edilə bilib. Bu, təbiətdə uzun müddət qalaraq bioloji müxtəlifliyə mənfi təsir göstərir, çünki mikroplastiklər bioloji dövrləri pozur.

Texnologiya (Technology) – təkrar emal proseslərini daha effektiv etmək və yeni materiallar yaratmaq üçün istifadə olunur. Bu, həm təbiəti qorumağa, həm də insan sağlamlığını təşviq etməyə xidmət edir.

Fakt: Yüksək texnologiyalarla istehsal olunan “bioplastiklər”, plastik tullantıların əvəzi ola bilər. Bioplastiklər, bitki mənşəli maddələrdən hazırlanır və təbiətdə daha sürətli parçalanır. Bu, plastik çirklənməsinin qarşısını alaraq ekosistemlərin bioloji tarazlığını qorumağa kömək edir.

Tədqiqat: Tədqiqatlarda bioplastiklərin plastik tullantılarının azaldılmasında çox təsirli olduğu qeyd edilmişdir. Bu texnologiyalar, plastik çirklənməsinin və bununla əlaqəli bioloji ziyanların qarşısını almağa kömək edir.

Mühəndislik (Engineering) – sahəsində tətbiq olunan innovativ texnologiyalar, təkrar emalın daha təsirli və iqtisadi cəhətdən sərfəli olmasını təmin edir. Bununla yanaşı, tullantıların idarə edilməsi üçün müxtəlif mühəndislik həlləri mövcuddur ki, bunlar təbiətə daha az zərər verir.

Fakt: Mühəndislər, plastik materialların təkrar emalını daha effektiv etmək üçün yeni maşınlar və proseslər inkişaf etdirirlər. Məsələn, plastiklərin bioyığılması üçün xüsusi bakteriyalar istifadə edilərək bu maddələrin təbiətdə daha sürətli parçalanması təmin edilə bilər.

Tədqiqat: Araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif mühəndislik yanaşmaları təkrar emal olunan materialların daha sərfəli və ekoloji cəhətdən uyğun olmasını təmin edir. Beləliklə, təbii resursların qorunması və tullantıların azaldılması mümkündür.

Sənət (Arts) – geridönüşümün daha geniş auditoriyaya çatdırılmasına və ətraf mühitin qorunması ilə bağlı insanlarda daha çox məlumatlandırma yaratmağa kömək edir. Sənət və dizayn sahələrində təkrar emal olunan materiallardan istifadə edilməsi həm ekologiya ilə bağlı yeni həll yolları təqdim edir, həm də insanların təbiətə qarşı daha duyarlı olmalarına səbəb olur.

Fakt: Sənətçilər təkrar emal olunmuş materiallardan istifadə edərək həm gözəl, həm də ekologiyaya faydalı əsərlər yaradırlar. Məsələn, bəzi müasir sənət əsərləri plastikdən və digər tullantılardan hazırlanır və bu, insanları geridönüşümün vacibliyi haqqında düşündürür.

Tədqiqat: Kibert araşdırmalarında göstərir ki, sənət dünyası təkrar emal edilən materiallardan istifadə edərək ekologiyanın qorunmasına töhfə verir. Bununla yanaşı, təbii resursların istifadəsini azaltmaq və daha davamlı istehsal üsullarını təşviq edir.

Riyaziyyat (Mathematics) – təkrar emal proseslərinin effektivliyini qiymətləndirmək və tullantıların nə qədər azaldılacağını hesablamaq üçün istifadə edilir. Geridönüşümün ekologiya üçün faydalı olduğunu sübut etmək üçün riyazi modellər və statistik analizlər tətbiq olunur.

Fakt: Riyazi modellər, müxtəlif təkrar emal proseslərinin qarşılıqlı təsirini təhlil edərək ən effektiv və sərfəli metodları seçməyə kömək edir. Bu, təbii resursların daha düzgün idarə edilməsinə imkan verir.

Tədqiqat: United Nations Environment Programme (2019) bu sahədəki tədqiqatında təkrar emal edilən materialların daha səmərəli istifadə edilməsi üçün riyazi modellərin tətbiqini vurğulamışdır. Bu modellər, gələcəkdə tullantıların idarə edilməsində və ətraf mühitin qorunmasında mühüm rol oynayır.

Beləliklə belə nəticəyə gəlmək olar ki, geridönüşüm yalnız ekologiya üçün deyil, həm də iqtisadi, texnoloji və sosial sahələr üçün vacibdir. STEAM prinsipi çərçivəsində, müxtəlif sahələrin birləşdirilməsi geridönüşümün effektivliyini artırmağa və ətraf mühitin qorunmasına daha da töhfə verməyə kömək edir. Biologiya, texnologiya, mühəndislik, sənət və riyaziyyat sahələrində geridönüşümün istifadəsi, ekologiyanın qorunmasında və daha davamlı gələcəkdə mühüm rol oynayır. Bu haqda əlavə fakt və tədqiqatlara nəzər salmaq maraqlı olardı:

  1. Plastiklərin Mikroplastiklərə Çevrilməsi: Mikroplastiklər, su hövzələrinə və qida zəncirlərinə daxil olaraq bioloji müxtəlifliyi məhv edir. Geridönüşüm bu tullantıların təbiətdə parçalanmasına kömək edir.
  2. Şüşə və Alüminium: Şüşə və alüminium kimi materialların təkrar emalı, həm iqtisadi cəhətdən sərfəlidir, həm də təbii ehtiyatların qorunmasına kömək edir.

Bu yanaşma ilə STEAM prinsipi çərçivəsində geridönüşümün bioloji sistemlərə və ekosistemlərə olan təsirlərini daha dərindən başa düşmək mümkündür. Elmi və bioloji yanaşmalarla baxıldığında, geri dönüşüm ekosistemlərin sağlamlığını qorumaq və təbii balansı saxlamaq üçün vacib bir vasitədir. Təbii sərvətlərin qorunması, karbon ayak izinin azaldılması, atıqların düzgün idarə edilməsi və bioloji müxtəlifliyin qorunması kimi bir çox fayda təmin edir. Bu cür yanaşmalar, ətraf mühitin mühafizəsi üçün yalnız insan həyatını deyil, bütün bioloji sistemləri nəzərə alır. Həmçinin, geri dönüşümün cəmiyyətə təsiri, ekoloji təhsilin gücləndirilməsi və cəmiyyətin bu mövzuya diqqətinin artırılması ilə bu yanaşmaların uğurunu təmin edər.

www.USTAC.az

XXI ƏSRİN BAŞLICA PROBLEMLƏRİ

Bir şərh yazın

Zərövşən Babayeva

Naxçıvan Dövlət Universitetinin professoru

 Əməkdar müəllim

XXI ƏSRİN BAŞLICA PROBLEMLƏRİ:

STRESS VƏZİYYƏTİ, İŞ REJİMİNDƏ MOBİNQ, AUTOİMMUN XƏSTƏLİKLƏR

Yaşadışımız son illər həm texnoloji inkişafın, həm ondan istifadəsinin pik həddə çatması, həm də həyati funksiyalarımızı başa vurmağa çalışdığımız sürətlə axan zaman səbəbindən hər səviyyədə stress vəziyyəti yaşanmaqdadır. Stress, orqanizmin xarici və daxili təzyiqlərə qarşı fiziki və psixoloji reaksiyasıdır. Müasir iş mühitində uzunmüddətli stress insanın həm fiziki, həm də psixi sağlamlığına ciddi zərər verə bilər. Stressin əsas mənbələrindən biri də iş rejimində mobinq kimi psixoloji təzyiq və mənəvi zorakılıqdır. Mobinq, iş yerində bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən başqa bir əməkdaşa qarşı sistematik şəkildə həyata keçirilən psixoloji zorakılıq, təzyiq və ya mənəvi basqıdır. Bunlara aşağıdakıları göstərmək olar: Peşəkar nüfuzun pozulması; İşdə peşəkar bacarıqların şübhə altına alınması; Qeyri-adekvat tənqid; görülən işi kiçiltmək, özgüvəni alçaltmaq və s. Bunlardan başqa, iş yükünün manipulyasiyası, normadan artıq və ya az iş tapşıraraq təzyiq göstərmək, məqsədli şəkildə tapşırıqların verilməsi də stress amilini artırır. Sonda işçinin sosial təc­ri­dinə, əməkdaşların kollektivdən uzaqlaşdırılmasına, yığıncaqlara dəvət etməməklə müəssi­sədən kənarlaşdırılmasına səbəb olur. Bu amillər nəinki insanların maddi və mənəvi sıxıntılarına gətirib çıxarır, həmçinin onların fiziki və psixoloji problemlərinə yol açır. Stress və mobinqin insan sağlamlığına mənfi təsirləri ciddi problemlər yaradır:

1. Fiziki təsirlər: Baş ağrısı, yüksək qan təzyiqi, ürək-damar xəstəlikləri. Yuxu pozğunluğu və həzm sistemi problemləri.

2. Psixoloji təsirlər: Xroniki yorğunluq, depressiya və narahatlıq. Özünəinamın azalması, təşviş və panik ataklar.

3. Sosial təsirlər: İş münasibətlərində gərginlik. Ailədaxili münasibətlərdə problemlər.

4. Peşəkar təsirlər: Məhsuldarlığın azalması. Karyera inkişafının ləngiməsi və işdən uzaqlaşma.

Bütün bu kimi problemlər cəmiyyətin müxtəlif yaş və peşə səviyyələrində öz əksini tapir. Məsələn,  Dünya Səhiyyə Təşkilatının (WHO) məlumatına görə, stress iş yerlərində xəstəlik və iş qabiliyyətinin azalmasının əsas səbəblərindən biridir; Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (ILO) hesablamalarına əsasən, hər il dünya üzrə milyonlarla işçi mobinqə məruz qalır və bu səbəbdən iş yerlərini tərk edirlər; Stressə bağlı xəstəliklər səbəbindən işçilərin işdən qalma halları son 10 ildə 30% artmışdır; Avropa Birliyi ölkələrində aparılan sorğular göstərir ki, əməkdaşların təxminən 15%-i işdə mobinqə məruz qalır. Razılaşmaq lazımdır ki, insan oğlu tarixən ədalət uğrunda müba­ri­zə aparmışdır. Buna nisbətən nail olunsa da, sonda yenə yuxarı təbəqə aşağı təbəqənin mənafe­yini tapdalamağa davam etməkdədir. Stress və mobinq problemlərinin qarşısının alınması üçün bir çox variantlar da düşünülmüşdür. Stress və mobinqin idarə olunması üçün bir çox həll yolları:

1. İş mühitinin sağlamlaşdırılması:

• Rəhbərlik işçilərin psixoloji sağlamlığına diqqət yetirməli və mobinq hallarını aradan qaldırmaq üçün tədbirlər görməlidir.

• Aydın qaydalar və etik davranış kodeksi tətbiq olunmalıdır.

2. Psixoloji dəstək:

• İş yerlərində psixoloqlar və məsləhətçilər fəaliyyət göstərməlidir. Stress idarəetmə texnikaları və relaksasiya üsulları (meditasiya, nəfəs məşqləri) təşviq olunmalıdır.

3. İş yükünün balanslaşdırılması:

• İşçilərə ədalətli və real iş yükü təyin edilməli, tapşırıqlar balanslı şəkildə bölüşdürül­mə­li­dir. Yuxu rejiminə və istirahət saatlarına diqqət yetirmək vacibdir.

4. Maarifləndirmə və təlim:

• İşçilərə mobinqin nə olduğu, ona necə reaksiya vermək və hüquqlarını necə qorumaq barədə təlimlər keçirilməlidir.

• Rəhbərlərə əməkdaşların idarə olunması və iş etikasına dair təlimlər təşkil edilməlidir.

Stress və mobinq müasir iş həyatının ən böyük problemlərindən olduğu üçün bu halların qarşısının alınması yalnız fərdi deyil, həm də təşkilati səviyyədə yanaşma tələb edir. Bunun üçün sağlam iş mühiti yaratmaq, əməkdaşlara hörmət göstərmək və psixoloji rifahı dəstəkləmək həm işçilərin, həm də təşkilatların uzunmüddətli inkişafı üçün əsas şərtdir. Unutmayaq ki, sağlam iş mühiti sağlam cəmiyyət deməkdir. Hər kəsin əmək hüquqlarına hörmət olunmalıdır!

            Əhalinin intensiv artımı ilə yanaşı qida sənayesində də stress amili yaranır. Geni dəyiş­di­ril­miş ərzaq maddələrinin paketli qidaların artımı, istehsalı və istehlakı da problemlərlə üşləşir və insan orqanizminə ziyanlı patologiyalara səbəb olur. Ən çox yayılmış stess və xəstəliklərdən ən təhlükəlisi autoimmun xəstəliklərdir. Autoimmun xəstəliklər insanın immun sisteminin öz bədəninin sağlam hüceyrə və toxumalarını yad olaraq tanıması və onlara qarşı hücum etməsi nəticəsində yaranır. Normalda immun sistemi orqanizmi viruslar, bakteriyalar və digər xarici patogenlərdən qoruyur. Ancaq autoimmun xəstəliklərdə bu qoruyucu mexanizm pozularaq orqanizm özünə zərər verir. Bəs autoimmun xəstəliklərin yaranma səbəbləri nələrdir? Autoimmun xəstəliklərin dəqiq yaranma səbəbi tam məlum deyil, lakin bəzi amillər bu xəstəliklərin inkişafında rol oynayır:

1. Genetik meyillilik:

• Bəzi genlər immun sisteminin düzgün fəaliyyət göstərməsinə təsir edə bilər. Ailəsində autoimmun xəstəlik olan insanlarda bu xəstəliklərin yaranma ehtimalı daha yüksəkdir.

2. Hormonal amillər:

• Autoimmun xəstəliklər qadınlarda kişilərə nisbətən daha çox rast gəlinir. Bu, hormonların immun sisteminə təsiri ilə bağlıdır. Məsələn, lupus xəstəliyi qadınlarda kişilərə nisbətən 9 dəfə çox müşahidə olunur.

3. Ətraf mühit faktorları:

• Viruslar, bakteriyalar, ağır metallar və kimyəvi maddələr immun sistemini pozaraq xəstə­li­yin yaranmasına səbəb ola bilər.  Stress və həyat tərzi də xəstəliyin başlanmasına təkan verə bilər.

4. Yuxarı həssaslıq və infeksiyalar:

• Bəzi infeksiyalar immun sisteminin düzgün işləməsini pozaraq autoimmun reaksiyalara səbəb ola bilər. Ən çox rast gəlinən autoimmun xəstəliklər

Autoimmun xəstəliklərin orqanizmə təsir mexanizmini izləmək, problemin səbəb və nəticələrinin idarə edilməsi orqanizmda yarana biləcək mənfi təsirlərin qarşısının alınmasına səbəb olur. Autoimmun xəstəliklərin orqanizmə təsirlərini ətraflı izah edək:

1. Xroniki iltihab: Autoimmun xəstəliklər adətən xroniki iltihabla müşayiət olunur. Bu, orqan və toxumalarda tədricən zədələnmələrə səbəb olur.

2. Orqan çatışmazlığı: Uzunmüddətli iltihab və hüceyrələrin zədələnməsi nəticəsində müvafiq orqanların funksiyası zəifləyir. Məsələn: Lupus – böyrək çatışmazlığına səbəb ola bilər. Tip 1 diabet – insulin çatışmazlığı nəticəsində qan şəkəri yüksək qalır.

3. Həyat keyfiyyətinin azalması: Xroniki yorğunluq, ağrılar və hərəkət məhdudluğu gündəlik həyatı çətinləşdirir və psixoloji gərginliyə səbəb olur.

Autoimmun xəstəliklərin tam müalicəsi olmasa da, simptomları idarə etmək və xəstəliyin gedişatını yavaşlatmaq mümkündür. Bunlara missal olaraq Dərman müalicəsi: İltihab əleyhinə dərmanlar – ağrıları və şişkinliyi azaldır; İmmunosupressiv dərmanlar – immun sisteminin fəaliy­yətini zəiflədir (məsələn, kortikosteroidlər). Həyat tərzinin dəyişdirilməsi: Sağlam qidalanma (ilıq antioksidantlarla zəngin pəhriz – meyvə, tərəvəz). Fiziki aktivlik – yüngül idman immun sistemi dəstəkləyir. Stressin idarə olunması (meditasiya, nəfəs məşqləri). İmmun sisteminin balans­laş­dı­rıl­ması: Bəzi xəstələrdə immunoterapiya və plazmaferez kimi üsullar tətbiq olunur.

Statistikaya görə, dünya əhalisinin təxminən 5-8%-i müxtəlif autoimmun xəstəliklərdən əziyyət çəkir. Qadınlarda bu xəstəliklər kişilərə nisbətən 2-3 dəfə çox rast gəlinir. Autoimmun xəstəliklər bəzi hallarda tətikləndirici hadisələrdən sonra başlayır, məsələn, virus infeksiyası, əməliyyat və ya ağır stress. Ən çox yayılan xəstəliklərdən biri “revmatizmal artrit”dir. Bu xəstəlik dünya üzrə 350 milyondan çox insana təsir edir. Autoimmun xəstəliklər kompleks problemlər olsa da, düzgün müalicə və həyat tərzi ilə onların təsirini azaltmaq mümkündür. Erkən diaqnoz və mütəmadi tibbi nəzarət bu xəstəliklərin idarə olunmasında əsas rol oynayır. Cəmiyyətdə maarifləndirmənin artırılması və ətraf mühitin sağlamlaşdırılması autoimmun xəstəliklərin yayılmasını azaltmağa kömək edə bilər.

Genetik meyillilik – ailədə allergiya və ya otoimmün xəstəliklərin olmasi,

Ətraf mühit amilləri də insanlarda immun həssaslıq yaradır.

Bu məsələ niyə əhəmiyyətlidir?

İmmun həssaslıq nədir və niyə gündəmdədir?

Son illərdə immun həssaslıq (hipersensitivlik) probleminin artması cəmiyyət üçün ciddi narahatlıq doğurur. Qida allergiyaları, astma, dərmanlara həssaslıq və digər immun problemləri hər yaş qrupunda müşahidə edilir. Bu, yalnız fərdin sağlamlığına deyil, həm də ailələrə və bütövlükdə cəmiyyətə sosial və iqtisadi çətinliklər gətirir.

Deyilənləri gündəlik həyatdan misallar və faktlarla izah edək:

1. Məktəblərdə qida allergiyası

ABŞ-da aparılan araşdırmalara görə, hər 13 uşaqdan biri qida allergiyasından əziyyət çəkir.

• Bir çox məktəbdə şagirdlərin fındıq və ya süd kimi allergenlərə həssas olduğu üçün yemək menyuları xüsusi olaraq hazırlanır. Bir şagirdin fındıq allergiyası səbəbilə məktəb rəhbərliyi bütün siniflərdə fındıq tərkibli qidaları qadağan edə bilir. Bu həm uşağın sağlamlığını qorumaq, həm də valideynlərin narahatlığını azaltmaq məqsədi daşıyır.

2. Astma və hava çirklənməsi arasındakı əlaqə

Dünya Səhiyyə Təşkilatının (WHO) məlumatına görə, hər il 300 milyondan çox insan astma xəstəliyindən əziyyət çəkir. Astmanın əsas səbəblərindən biri hava çirklənməsidir. Məsələn, böyük şəhərlərdə yaşayan insanlar daha çox astma və digər tənəffüs yolları xəstəliklərinə tutulurlar. Londonda 9 yaşlı Ella Kissi-Debrahın ölümünün hava çirklənməsi ilə əlaqəli olduğu sübut edilmiş və bu, tarixdə hava çirklənməsi ilə bağlı qeydə alınan ilk ölüm hadisəsi olub.

3. Dərmanlara həssaslıq (anafılaktik şok)

Dərman allergiyası da immun həssaslığın ciddi formalarından biridir. Misal: Bəzi insanlar antibiotiklərə, xüsusilə penisilin qrupuna qarşı həssasdırlar. Bir iynə və ya tablet dərhal həyati təhlükə yarada bilər. ABŞ-da hər il təxminən 500-1000 nəfər dərman allergiyası səbəbindən anafilaktik şoka girir.

4. Ekoloji faktorlar və allergik reaksiyalar

İqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar olaraq polen (bitki tozu) miqdarı artmışdır. Polen allergiyası (saman nezləsi) getdikcə geniş yayılır. Məsələn, Azərbaycanda yaz aylarında polen səbəbindən minlərlə insan asqırma, göz yaşarması və burun tutulması kimi simptomlarla üzləşir. Tədqiqatlara görə, qlobal istiləşmə nəticəsində polen mövsümü daha erkən başlayır və daha uzun çəkir.

İmmun həssaslığın sosial təsirləri də mövcuddur:

1. Valideynlərin çətinlikləri: Allergiyası olan uşaqlara daim nəzarət etmək tələb olunur. Valideynlər məktəblərdə və ictimai yerlərdə uşaqlarının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün daha çox diqqət göstərməlidirlər.

2. İqtisadi yük: İmmun həssaslığa görə müalicə və dərmanlar çox zaman yüksək xərclər tələb edir. ABŞ-da allergiya ilə bağlı illik tibbi xərclər 25 milyard dollardan çoxdur.

3. İctimai yerlərdə məsuliyyət: Restoranlar və ictimai yerlər menyuda allergen tərkibli qidaları aydın şəkildə qeyd etməli, işçi heyət isə allergiya ilə bağlı məlumatlı olmalıdır.

            Göstərilən problemlərin çıxış yolları və həlləri nələrdir? Bu suallar hər kəsi düşündürməli və ciddi yanaşılmalıdır. Bunun üçün 1. Maarifləndirmə: Məktəblərdə və cəmiyyət arasında immun həssaslıq və allergiyalar haqqında təlimlər keçirilməlidir. Valideynlər və müəllimlər uşaqlardakı allergik reaksiyaları tanımağı öyrənməlidir. 2. Səhiyyə tədbirləri: Tibbi müəssisə­lərdə anafilaktik şok vəziyyətləri üçün dərhal müdaxilə imkanları təmin edilməlidir. Dərman allergiyası ilə bağlı testlər və immunoterapiya müalicəsi geniş yayılmalıdır. 3. Ekoloji tədbirlər: Hava çirklənməsinin azaldılması üçün şəhərlərdə daha çox yaşıllıq sahələri yaradılmalıdır. Kimyəvi maddələrin, pestisidlərin istifadəsi nəzarətdə saxlanılmalı, Sağlam gələcək üçün birgə addımlar atılmalıdır. İmmun həssaslıq problemi təkcə sağlamlıq sahəsinə aid deyil. Bu, cəmiyyətin hər üzvünün qarşılıqlı məsuliyyətini tələb edir. İnsanların bu problemlə bağlı məlumatlı olması, ictimai yerlərdə təhlükəsiz mühitin yaradılması və düzgün həyat tərzinin təşviqi həssas insanların həyat keyfiyyətini xeyli yaxşılaşdıra bilər. Unutmayaq ki, sağlam cəmiyyət qurmaq hər birimizin əlindədir. Təhlükəsiz və sağlam gələcək üçün daha diqqətli və həssas davranmalıyıq.

            Sağlam gələcək üçün sağlam cəmiyyət, sağlam düşüncə, insani rəftara ehtiyacımız var. Bu dünya hamının və hər kəs 1 ömür yaşayır. Verilmiş ömrü hak etdiyimiz kimi yaşamaq üçün birgə çalışmalı, bir məqsədə istiqamətlənməliyik.

MƏQALƏNİN PDF VARİANTI:

Babayeba Z Yazarlar az Qəzet məqaləDownload
www.USTAC.az

TƏHSİLDƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR – BİOLOJİ BİLİKLƏRİ BACARIĞA ÇEVİRMƏLİ

Bir şərh yazın
Zərövşən Babayeva    
Naxçıvan Dövlət Universitetinin professoru,
Əməkdar müəllim
dr.zarifbabayeva@yahoo.com

TƏHSİLDƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR – BİOLOJİ BİLİKLƏRİ

 BACARIĞA ÇEVİRMƏLİ

Məşhur fizik Albert Eynşteynin fikrinə görə: “Məktəbin əsas məqsədi hər zaman bir mütəxəssis deyil, ahəngdar şəxsiyyətin formalaşması olmalıdır”. Məlumdur ki, hər bir fənnə aid biliklərin öyrənilməsi şagirdlərin hərtərəfli şəxsiyyət kimi formalaşmasında müstəsna rol oynayır. Həmçinin müxtəlif məktəb fənlərinin bir – birinə inteqrativ, kompleks tədrisi məktəblilərdə həyati bilik və bacarıqları inkişaf etdirməsilə – STEM proqramına uyğunlaşdırılır.

Müasir texnologiyalardan istifadə etməklə canlı orqanizmlərdə gedən fizioloji prosesləri, onların anatomik-morfoloji quruluşu rəqəmsal səviyyədə öyrətmək müəllimlərin də güncəllənməsini tələb edir. Texnologiyalar sayəsində elm və təhsil sahəsində elə keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir ki, 2050-ci ildə dünyanın necə olacağı, hansı yeni elm, təhsil imkanlarının yaranacağını proqnoz vermək imkansızdır. XXI əsrdən sabitlik gözləmək, kimliyini, işini, dünyagörüşünü sabit saxlamaq zamandan geri qalmaq riskidir. Süni intellekt inqilabı həm də təbiət və sosial elmlər sahəsindəki irəliləyişlərdən qaynaqlanır. İnsan duyğularını, istəklərini və üstünlüklərini əsaslandıran biokimyəvi mexanizmləri nə qədər yaxşı başa düşsək, kompüterlər insan davranışını təhlil etməkdə, insanların üstünlüklərini proqnozlaşdırmaqda və əvəz etməkdə bir o qədər uğurlu olacaq. (Yuval Harari). Gələcəkdə insanın qarşılaşacağı problemləri dəqiq bilməsək də uşaqlarımızın qarşılaşacağı problemlərlə baş edə bilməsi üçün çalışmalıyıq. Dünya mütərəqqi bilim adamları tüm səylərini bu yöndə qurarsa, düşünürük ki, gələcək nəsilləri çıxmazdan qorunmaya hazırlamış olarıq.

A.Eynşteyn demişdi: “Hər kəs dahidir, ancaq sən balığı ağaca çıxa bilməmək qabiliyətinə görə tənqid etsən, o, ömrü boyu özünün qabiliyyətsiz olduğuna inanaraq yaşayacaq”. Təhsil­alan­la­rın sahib olduğu, yaxud qazandığı fərqli qabiliyyətləri aşkar etmək, maraqlarını bilib düzgün isti­qamətə yönləndirmək əsas amillərdəndir. Buna nail olmaq üçün müəllim müşahidə aparmalı, sosial-elmi sorğu müsahibələri etməli, digər fənn müəllimləri və valideynlərlə əlaqə sax­lamalıdır. Bu işin səmərəliliyini artırmaq üçün həm də gənc nəsli gələcəkdə aktuallıq qazanacaq peşələr istiqamətində maraqlandır­maq üçün bütün sahələrdə baş verən yeniliklərlə tanış etmək, texnoloji savadlılıq, kreativlik, tənqidi düşünmə bacarıqlarını artırmaq da lazım­dır. Hazırda müxtəlif texnologiyalar, proqramlar, vasitələr mövcuddur. Şagird indi istər məktəbdə, istərsə də evdə müxtəlif səviyyəli texnoloji qabiliyyətlərini inkişaf etdirərək həm əylənə, həm öyrənə, həm də ideyalarını həyata keçirmək üçün virtual aləmdə fəaliyyət göstərə bilər.

Sürətlə rəqəmsallaşan dünyada yeni nəsil yetişdirmək əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha məsuluyyətlidir. Artıq müəllimin auditoriyada görə biləcəyi ən son iş məlimat verməkdir. İndiki nəsil 50-100 il bindan əvvəlki dövrə görə yetərincə məlumata və məlumat alma bazasına malikdir. Buna görə də bilikləri bacarıqlara çevirərək tətbiqinə nail olmaq, kreativ, fərqli təfəkkürə, düşüncəyə malik insan potensialı yetişdirmək kimi bir missiya müəllimlərin üzərinə düşür. Nəzərə almaq lazımdır ki, XXI əsrdə daimi olan bir şey varsa, o da dəyişiklikdir. Günümüzdə vaxt məfhumu da qalmamış, saniyələrlə dəyişən, yeniləşən, rəqəmsalaşan bir cəmiyyətin fərdi olaraq təhsilimiz kimi fəaliyyətimizi də güncəlləməmiz lazımdır. Beynəlxalq səviyyədə aparılan müzakirələrdən faydalanmaq da işimizin keyfiyyətinə təsir göstərəcəkdir. Bu səbəbdən beynəlxalq səviyyəli tədbirlərdə pedaqoq və metodistlərin fikir mübadiləsi, təcrübələrini bölüşməsi onlar arasındakı potensillar fərqini minimuma endirməyə xidmət edir. Təhsil sahəsində son illər baş verən dəyişikliklər, islahatlar, tədris prosesində özünü təsdiqləyən yeni təlim texnologiyaları, müasir təlimlər, metod, üsul və vasitələr yalnız yerində və düzgün tətbiq olunarsa səmərə verə bilər. Xüsusilə biologiyanın tədrisində ilk növbədə yerli fauna və floranın müqayisəli öyrədilməsi də vacib şərtlərdəndir.

Yaşadığımız planetin sirlərinin öyrənilməsi daim məqsədimiz olmalı, gənc nəsli bu istiqa­mətə ruhlandırmalıyıq. Bunun üçün müxtəlif reformlar, layihələr, ideyaların həyata keçirilməsinə ehtiyac vardır. İslahatların məqsədi cəmiyyətdə dəyişiklik etmək, sonda müvəffəqiyyət qazan­maqdır. Lakin bu dəyişikliklərin nailiyyətə çevrilməsi göründüyü qədər sadə deyil (Michael Fullan). XXI əsr sürət, texnika, yeni kəşflər əsri olduğundan təhsil müəssisələri, təhsilverənlər bütün fəaliyyətləsində bu məqamlara diqqət etməli, təcrübə mübadiləsinə, fənnlərarası inteqrasi­yaya üstünlük verməlidirlər. “Öyrənənlər üçün həyat məktəbdən sonra başlayır” – fikri yanlışdır. Əslində onlar həyatı hərtərəfli şəkildə məktəbdə yaşamalı, hərtərəfli inkişafları üçün düşüncə və çalışmalarına sərbəstlik verilməlidir. Bu zaman səriştəli, yaradıcı, bilikli, məntiqi-tənqidi təfək­kü­rə qadir olan gənclərin formalaşması baş verər. Beynəlxalq miqyaslı konfrans, vebinar, simpo­zium, təhsil debatlarına qoşulmaq fəaliyyətimizin əsas məqsədi halına gətirməyi təklif edir, qarşılıqlı virtual, onlayn tədbirlərin keçirilməsini vacıb sayırıq. Dünyagörüşün zənginləşməsi təfəkkürdə, həyat fəaliyyətində müsbət dəyişikliklər yaradır.

XXI əsr xəyalların məhsullarına əsaslanır. Yəni xəyal qurarkən özünüzə sərhədd qoymayın. Bütün bunlara nail olmaq bəzən fantastik gələ bilir, amma 2023-cü ilin yanvar ayında Azerbaycanda ANM, UNEC-in II kurs tələbəsi Nasa-nın saytında kibertəhlükənin qarşısını alıb. O, NASA-nın saytında xəta olsuğunu aşkarlayaraq, Nasa-ya bu barədə rəsmi məlumat vermiş, olası haker hücumundan qorunmaq üçün onları uyarmışdır. (10) XXI əsr tam da bu gənclərin yetişdirilməsini, Marsda, Ayda yaşam kalitesi yaratmağı planlayır, gələcəkdə süni zəka ilə yarışdan qalib çıxa bilən mütəxəssislər yetişdirməyi tələb edir. Bakı Ali Neft Məktəbinin 2017-ci il məzunu, hazırda Mərkəzi Florida Universitetində Kibertəhlükəsizlik üzrə doktorantura təhsili alan S.Həsənov cəmi 5 ayda yazdığı proqram vasitəsilə Linux əməliyyat sistemində iki ədəd kritik boşluq aşkar etmişdir. Bundan başqa, ABŞ-da keçirilən Kopernik Olimpiadasının Fizika və Astro­nomiya üzrə qlobal mərhələsində ölkəmizi təmsil edən Azərbaycanlı şagird Rice Universitetində təşkil edilən olimpiadada 29 ölkənin iştirakçısını qabaqlayaraq qızıl medal qazanmış, NASA-ya getmək, oranı gəzmək, tanış olmaq şansı əldə etmişdir. Və gələcəkdə NASA-da işləməyi arzu edir. Bu faktlar gənclərimizin fantastik sayılan arzularının gerçəkləşməsindən xəbər verir.

3D texnologiyalar sayəsində 12.000-dən çox real anatomik model/struktur, bədən qurulu­şu­na uyğun keyfiyyət tərifləri və minlərlə ətraflı mikro anatomiya strukturları ilə anatomiyanı öyrənmək və öyrətmək imkanımız vardır. Buna zəmin yaratmaq üçün bioloji təhsilin təşkilini günün tələblərinə uyğunlaşdırmaq, təhsil müəssisələrinin maddi-texniki bazasını müasirləşdirmək, öyrədib-öyrənmənin səviyyəsini dünya standartları səviyyəsinə yüksəltmək vacibdir.

3D Organon 70-dən çox ölkədə yaradılıb və bütün dünyada nüfuzlu universitetlər, xəstə­xanalar, və s. tərəfindən qəbul edilib. O, həmçinin Huffington Post, Scimex, SBS, Futurism və başqaları kimi elm, təhsil və tibbin gələcəyi haqqında hesabat verən aparıcı nəşrlər tərəfindən tövsiy­yə edilmişdir. 3D Organon həm də maneken və ya digər xüsusi avadanlıq tələb etməyən virtual reallıq üçün ultrasəs simulyatorunu birləşdirən dünyada ilk proqram platformasıdır. Ən son 2022-ci il buraxılışı tibb və səhiyyə tələbələri üçün real vaxt həcmli skan və ətraflı anatomik görünüşləri ilə tam immersiv virtual reallıq təlim həllini təqdim edir. İlk dəfə olaraq VR nəzarət­çiləri əyri, xətti və ürək zondlarını hamısı bir həlldə simulyasiya edir. Tətbiqdəki 3D modellər əsas anatomik anlayışların dərindən başa düşülməsini və məlumatın saxlanmasını təkmilləşdirən mühüm koqnitiv girişlər əlavə edə bilər.

“3D texnologiyaların biologiyanın tədrisində tətbiqi perspektivləri” mövzusundakı Qrand

layihədə təlimçi kimi fəaliyyətim bu sahədə təməlli inkişaf və təkmilləşmə işlərinin aparılmasına

ehtiyac olduğunu göstərdi. Bu yeniliklər həm insan orqanizmini əhatəli öyrənməyə, həm də tibb tələbələrinin və həkimlərin diaqnoz qoyarkən edə biləcəkləri səhvləri minimuma endirməyə imkan yaradır. Hazırlanmış 3D insan modeli, VR gözlüklərin tədrisə tətbiqi də biologiya və tibb sahə­sində böyük uğurlar qazanmağa şərait yaradır.

XXI əsr Yeni Dünya Düzəni – yeni format, yeni metod və vasitələr tələb etməkdədir. Artıq qloballaşan dünyada hər bir inkişaf kimi, problemlər də tez bir zamanda bütün dünyanı əhatə etməklə səfərbərlik tələb edir. Tədris sahəsi də artıq dünyada baş verən dəyişikliklərə səmərəli

cavab vermək məcburiyyətindədir. Çünki cəmiyyəti idarə edəcək potensiallı kadrları məktəblər, müəllimlər yetişdirir. Bunun üçün dünyada gedən yeniliklərə inteqrasiya etmək üçün təhsil sahəsi

də təhsil formatı və texnologiyalar sahəsində kadr potensialını zənginləşdirməlidir. Buraya təhsil

ocaqlarının maddi-texniki bazasının zənginləşdirilməsi də daxildir. Hazırda biologiyanın tədrisindəistifadə etdiyimiz metod və üsullar tədrisin səmərəliliyinə təsir göstərməkdə davam edir. Lakin daim fərqli, yeni imkanlar axtarışı davam etməlidir.

2022-ci il niyabr-yanvar ayında isə 9 saylı orta məktəbin direktoru Natella Rzayevanın hazırladığı “Təhsildə 3D texnologiyalardan istifadə” adlı qrand layihəsi qalib gəldi. Layihənin əsas məqsədi VR gözlüklərdən Biologiya dərs­lərin­də istifadənin perspektifləri və istifadə potensialını orta məktəb müəllimləri və şagirdlərinə öyrətmək olmuşdur. Təlim müddətində tərəfimizdən müxtəlif məzmunlu təlim dərsləri keçirilmiş, VR gözlüklərin iş prinsipi, biologiyanın tədrisində tətbiqi imkanları öyrədilmişdir. Layihədə əldə edilmiş vəsait hesabına alınmış Oculus Quest 2 All-In-One Kabelsiz VR Virtual Reallıq Gözlükləri 128 GB – kabelsiz olması ilə hərəkət məhdudiyyəti yaratmadan iş prosesində komfort hissi yaşadır. İlkin olaraq VR texnologiyaların iş prinsipi, istifadə potensialı, proqram təminatı və s. məsələlər aydınlaşdırılmışdir. Bu gözlüklər və digərləri bir-birindən müxtəlif özəllikləri ilə seçilməklə məqsədəuyğun şəkildə istifadəyə yararlıdır.

Bu vasitələrdən fənlərin tədrisində istifadə həm əhatəli, dərindən öyrən­məni, həm də aydın dərketməyə şərait yaratdığından tədrisə gətirilməsi zəru­ri texnologiyalarındandır. Bunun üçün müxtəlif mövzuda mühazirələr aparılmış və praktik çalışmalar yerinə yetirilmişdir:

İqtisadi və emli-texniki tərəqqinin necə sürətli getdiyi dövrdə yaşadığı­mı­zı müqayisəli göstərmək üçün öncə 2017-2018-ci illə müqayisədə 2020 və gələcək illər üçün müəyyənləşdirilmiş ixtisasların siya­hı­sına diqqət yetirdikdə, süni intellekt, AR, VR və MR texnologiya­la­rı, Dron texnologiyaları, genetika mühəndisliyi ilə əlaqəli ən müxtəlif ixtisas və peşələrə yiyələnmiş mütəxəssislərə ehtiyac olacağını anlamaq heç də çətin deyildir.

       AR (artırılmış reallıq), VR (virtual reallıq), MR (mix – qarışıq reallıq) texnologiyalarının müxtəlif sahələrdə, o cümlədən təhsil və elm sahələrində tətbiqi imkanları genişləndikcə, istehsal sahələrinin artması zərurəti ilə bu sahəyə olan tələbat olduqca yüksəlmiş və satış qiymətlərində eniş müşahidə edilmişdir. Bunun üçün təhsil müəssisələrinin də bu texnologiyaları əldə etmək üçün həm imkanı yaranmış, həm də ehtiyacları artmışdır. Bəs bu reallıqlar və zərurətlərin oxşar və fərqli cəhətləri nələrdir:

     VR – Virtual Reallıq, yəni  üçölçülü dünya (3D), bu dünya bütünlüklə virtualdır və kompüter tərəfindən hazırlanmış məhsula əsaslanmışdır. Yaddan çıxmamalıdır ki, VR dünyası hər zaman tamamilə virtual aləmdir, yəni real deyildir. 

     AR – Artırılmış reallıq, yəni bu dünya qismən realdır, qismən virtual, reallığın artırılmış boyutudur. Əslində bu dünya dijital informasiya daşıyıcısı olaraq mövcud olub, artırılmış reallıq kimi də qəbul edilir. Artırılmış Reallıqda cihazın tutduğu mövqe, yaxud istiqamət dəyişərsə təsvirin də mövqeyi dəyişəcəkdir. Sükan arxasında AR gözlüklü şəxs avtomobilin qabaq şüşəsini virtual ekran daşıyıcısı olaraq qəbul edib istifadə etsə, bu zaman sürücü başını çevirərdiyi zaman rəqəmsal informasiyanın mövqeyi də dəyişəcəkdir. Bütün bunlara səbəb informasiyanın daima öndə olmasının zəruriliyini nəzərə alıb təmin etməkdir. Real dünyada elmin sirlərini dərindən öyrənib-öyrətmək üçün müasir dövrdə istifadə edə biləcəyimiz ən yeni texnologiyalara həqiqaətən sahib ola bilməkdir. Aşağıdakı düstur virtuallıqdan reallığa aparan müasir yolu tamamilə aydın təsvir edir: MR = VR + AR = virtual dünya + rəqəmsal məlumat + real dünya

MR – virtual və real aləmin toplusu kimi qəbul edilir. Mix Reallıqda rəqəmsal daşıyıcı kimi həm də paralel olaraq real dünyadan istifadə edilir. Bu informasiya üçölçülü olması ilə digərlərindən fərqlənir və digərləri ilə müqayisədə daha realdır. O halda MR və AR arasında nə kimi fərqlər mövcuddur? MR dünyasında real dünyada təqdim olunan virtual obyektlər iştirakçının mövqeyi dəyişdikcə yerlərini dəyişmir.

Biologiya mühəndisi insan orqanizminə aid süni ürək və müxtəlif süni daxili orqanı model­ləş­di­rərək hazırlayır. Bu sahədə mütəxəssis ola bilmək üçün biologiya mühəndisi biologiya, mühən­dislik, riyaziyyat fənini dərindən bilməli, tətbiq sahələrini düzgün dəyərləndirməlidir. Bunun üçün STEM mütəxəssisləri, pedaqoji kadrlarının bilik-bacarıq səviyyəsini yüksəltməklə öyrənənlərdə elmi potensialı, praktik bacarıqları uyğun istiqamətdə inkişaf etdirmək olar. Heç də təsadüfi deyil­dir ki, STEM metodunun nailiyyətlərini görən qabaqcıl ölkələr bu işə böyük yatırımlar etməkdədir. Çünki STEM layihələri gənc nəslin məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkü­rü­nü inkişaf etdirir, xüsusilə şagirdlərdə bir sıra şəxsi keyfiyyətlərin, şəxsiyyətyönümlü inkişafın artmasına şərait yaratmaqla tədqiqatçı, səbirli, nizamlı, özgüvənli, özünəinamlı, uzaqgörən, əmək­daşlıq, rəqabət etməyi bacaran, bir-birinə hörmət və vətənpərvərlik hisslərini inkişaf etdirir. Artıq fərdi fəaliyyət əvəzinə inteqrasiyalı əməkdaşlığa getmənin tam zamadır. İKT vasitələri, internet, müxtəlif platformalarlar vasitəsilə istənilən ölkədən, məktəbdən hər hansı bir tədbirə mühazirəyə qatılmaq imkanımız yaranmışdır. Bu imkanlar sayəsində müxtəlif problemləri həm müzakirə edə, həm də təcrübə mübadilə ilə ümumi qərarlar ala bilərik. Məsələn, Facebook sosial şəbəkəsində onlayn vebinarların birində liderlik, əməkdaşlıq, rəqabət və s.məsələlərin müzakirəsi təşkil olunmuşdur:

Sual: özünə təhsil lideri deyənlər başda təhsil müəssisələrindən də məsul olmalıdır. əməkdaşlıq edərək rəqabət etmək necə mümkündür?

Cavab: başlıca olaraq: müəllimlər siniflə məhdüdlaşmamalı, digər müəllimlərlə əlaqəli əməkdaşlıq etməli, təcrübələrini müqayisəli müzakirə etməlidirlər.

Rəqabət? – Təhsil sahəsində hansı rəqabətdən söhbət gedə bilər?

Cavab? – Rəqabət – digər məktəblərlə əməkdaşlıq, təcrübə mübadiləsi, məktəblilərin iş birliyi, müəllimlərin əməkdaşlığı, dünya standartları səviyyəsində təhsilin təşkilinə dəstək olmaq. (Michael Fullan).

Bütün bunlar təhsildə yeni çağırışlardır, yeni dalğadır və təhsilin səmərəliliyini artır­maqdadır. Ali məktəbdə uzun illər öyrətmənlik təcrübəmə görə diqqət yetirdiyim məqamlardan biri budur ki, hər kəsin yenilikçi, çalışqan olduğu mühitdə də, mühafizəkar bir ortamda da bəzən insanlar fərdi fəaliyyətə üstünlük verir, təcrübələrini bölüşməkdən çəkinirlər. Bəzən bu, müəssisə­nin kadrlara olan etinasızlığından, bəzən də həmin kadrın qısqanclığından irəli gəlir. Müasir cə­miy­yət nə qədər inkişaf etmiş, məlumatlı olsa da, yenə də insanlar, millətlər, irqlər arasında anlaşıl­maz­­lıq­lar, təzadlı fikirlər qalmaqdadır. Bu problem sadə insanlar, qurumlar arasında da yaşana bilir, təhsil alanında da. İnsanlar arasında ayrı-seçkilik olmamalıdır”. Bunun üçün “ədalət”, “səy” lazımdır, amma “bərabərlik” həmişə ədalət deyil, “bərabərliyi təmin etmək çətindir”, ədalət burada nəzərə alınmalıdır. Halbuki ədalət hər kəs üçün fərqlidir. Buna görə də hər bir insana “fərqli davranılmalı”, ədaləti müzakirə edərək tapmalı. Təhsilverənlər öz iş praktikasında ədaləti necə təmin etməlidirlər? Burada müəllimlərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Əvvəla öz fəaliyyəti daim yenilənməli, biliyi təkmilləşməlii, tədris formatı dəyişdirilməli, çevik olmalı, tənqidi-məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirməlidir.

“Öyrədən öyrənməyi buraxarsa, o, adi bir lövhəyə çevrilər” – deyimi yerinə düşür. Bu hal nəticədə təhsilimiz üçün heç bir inkişafa səbəb olmaz. Ali və orta məktəblərdə biologiya dərslərinin keçirilməsində son iyirmi ildə bir çox yeniliklər baş vermiş, tədrisə yeni texnologiyalar, yeni təlimlər, texniki vasitələr, STEAM metodu və s. yeniliklər daxil olmuşdur. Bunlara İKT, elek­tron mikroskoplarını, elektron lövhələri, VR gözlükləri; interaktik, konstruktiv təlimləri, Boloniya təhsil sistemini və s. göstərmək olar. Şifahi, əyani, praktik metodlarla yanaşı, yeni metodlar da mövcuddur. Bu metodlardan, texniki vəsaitlərdən istifadə müəllimlərin pedaqoji-metodik ustalı­ğına görə tətbiq edilməkdədir. Əvvəllər dərsdə İKT ilə şagirdi, tələbəni təəccübləndirə bilirdiksə, bu günün öyrəncisi artıq 3D boyutda filmlərə, oyunlara baxmağı üstün tuturlar. Bu məqsədlə tədrisdə yenicə istifadə etməyə başladığımız 3D eynəklər artıq sinfin, auditoriyanın marağını daha çox cəlb edərək fənnlərin öyrənilməsinə marağı artıra bilər. İştirak etdiyimiz konfranslarda STEAM metodu, 3D texnologiyaların təhsildə tətbiqini, təlimçisi olduğumuz layihələrdə biologi­yanın tədrisində VR gözlüklərin faydasını, iş prinsipini əhatəli şəkildə müzakirə etdik.

Bəs XXI əsr yeni təhsil mühitini yaratmaqla nəyə şərait yarada bilərik? XXI əsr öyrədici mü­hiti ənənəvi təhsildən, yeni keyfiyyət göstəriciləri ilə tamamilə fərqlənməlidir. Tədris prosesi­nin maraqlı təşkili, öyrənənlərin yeni biliklərin kəşf etmələrinə, analiz-sintez qabiliyyəti, məntiqi təfəkkürünün formalaşması, səriştəli, yaradıcı olmasına, sərbəst layihələr düşünməsinə şərait yaradıldıqda öyrənmə istəyi arta bilər. Həmçinin müəllimlərin işbirliyi, bacarıqların artırılmasına, fənlərin inteqrasiyasına, differensisaiyasına nail olunarsa məktəblərdə təhsilin keyfiyyətini artıra bilərik. Yəni öyrənmə formal xarakter daşımamalı, bu zaman dərin öyrənmə, tətbiqetmə bacarıqla­rı­nın, düşünmə vərdişlərinin yaranmasına xüsusi fikir verilməlidir.

Təhsil müəssisələrinin rəhbər­lə­ri də öz işlərində islahat aparmalı, təhsilverənlərin işində qarşılıqlı rəğbətləndirmələr, ehtiyac­ların öyrənilib təmin edilməsi, təcrübə mübadiləsi etməklə təhsil sahəsin­də yüksək səmərəliliyə nail olmağa çalışmalıdırlar. Təhsil sistemində müəllim xarakteri mühüm rol oynayır: burada əsasən onların prinsipiallığı, tədris prosesində özgüvəni, məktəbdə müəllimlərlə münasibəti və s. çox vacibdir. Düşünürük ki, təhsil sisteminin strukturunun yenidən qurulması ilə öyrənənlərdə səriştələrin, imkan-bacarıqların, fiziki mühitin düzgün təşkili vasitəsilə öyrədən və öyrənənlərin iş qabiliyyətini, marağını, motivasiyasını artıra bilərik.

Bununla yanaşı, müxtəlif layihələrdə tələbə və müəllimlərin iştirakı da təcrübə mübadilə­si­nə ən güclü motivasiyadır. 2-3 İyul 2022-ci il tarixlərində İstanbul İbn Haldun Universitetində STEAM müəllimlərinin III Beynəlxalq Konfransında (III. Uluslararası STEM Öyretmenler Konferansı–2-3 Temmuz-Türkiyə) “XXI əsr STEAM müəllimlərindən gözlənilən­lər” mövzu­sun­da təqdimatla çıxışım bir sıra layihələrə dəvət almağıma səbəb oldu. Layihələr içərisində Erasmus+ layihəsi də vardır. Biologiya müəllimliyi ixtisası tələbələrinin hazırladıqları ağıllı əyani vəsaitlər və digər mövzularda hazırladıqları işlər konfransda iştirak edən digər fənn müəllimlərinin marağına səbəb oldu. Təqdimatlar içərisində təbiət elmlərinə həsr olunmuş işlər daha çox maraq doğurmuşdur.

Paralel panellərdə – Təqdimatlar, STEM Show Time / Playground / İnteractive Poster Session / TEM Expo, Workshoplar, Paralel atolyelerdə praktik çalışmalar, “STEM Eğitimi uygulamaları” IV Kitabı Yazarlar Toplantısı, Öyrənci Mərkəzi, Etkinlik Salonu / Fuaye və Açık Alanlarda rəngarəng işlər nümayiş etdirilmişdir. Təhsil sahəsində istifadə olunan yeni pedaqoji-texniki vasitələr, İKT-dən istifadənin fərqli metodikası və s. tədrisə gətirməklə öyrənənlərdə marağı artırmaq tədrisin keyfiyyətini artıracaq amildir. Bunun üçün xüsusilə biologiya müəllimləri əyanilikdən maksimum istifadə etmək üçün təlim üçün istifadə oluna biləcək texnologiya, proqramlar və s. bacarıqlarını yeniləməlidir. O zaman təhsildə yeni çağırışların nailiyyətindən, bioloji biliklərin bacarıqlara çevrilməsindən danışa bilərik.

Müəllif: Zərövşən BABAYEVA

ZƏRÖVŞƏN BABAYEVANIN YAZILARI

YAZARLAR

NURANƏ RAFAİLQIZININ YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

www.USTAC.az

TƏBİƏT ELMLƏRİNİN ÖYRƏTMƏ-ÖYRƏNMƏ PROSESİNDƏ STEM

Bir şərh yazın
Zərövşən Babayeva
Naxçıvan Dövlət Universitetinin professoru,
pedaqogika elmləri doktoru,
Əməkdar müəllim
dr.zarifbabayeva@gmail.com

TƏBİƏT ELMLƏRİNİN ÖYRƏTMƏ-ÖYRƏNMƏ PROSESİNDƏ STEM

STEM – hər yerdədir, həyatımızın bütün sahələrini əhatə edir

STEM = xəyal, dizayn düşüncəsi, yaradıcılıq, əməkdaşlıq, yenilik, inkişaf

Bütün dövrlərdə cəmiyyətdə baş verən sosial-iqtisadi inkişaf, ideoloji baxışlar digər sahələr kimi təhsil sahəsində də kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinə səbəb olmuşdur. XXI əsrin təhsil islahatlarının cəmi və hələlik pik səviyyəsi kimi qəbul edə biləcəyimiz STEM təhsili tədrisin keyfiyyətinin artırılması ilə kifayətlənməyib, öyrənilən biliklərin məhsula çevrilməsində mühüm rol oynayır. Bunun üçün isə yaradıcı düşüncə, xəyalpərəstlik və fərqli yanaşma tələb olunur. İnkişaf etmiş ölkələrin təhsil və digər sahələrində böyük yatırımlarla inanılmaz nailiyyətlər qazanılmaqdadır. Bunun üçün öyrənən və öyrədənlərin lazımi şəraitlə təmin edilməsi və fikir-düşüncə azadlığına xüsusi önəm verilir.

3D printerlərdən, ……… və s. başlayaraq, inşaat sahəsində istifadə edilən nəhəng robotlaradək artıq həyatın bütün sahələrində STEM-in müdaxiləsinə rast gəlirik. Buraya gözdən əlillər üçün hazırlanmış smart əl ağacını, xeyriyyə məqsədi ilə aşağı maliyyətlə əldə edilmiş protez əlləri, ekoloji təmiz məhsulların yaradılmasını, geri dönüşüm məhsullardan istifadəni və s. daxil edə bilərik. Həm də bu məhsulların bəzilərini məktəb və lisey yaşlı məktəblilər, tələbələr dizayn etmişlər.

Təbiət fənlərinin: fizika, kimya, biologiya, tibb, coğrafiya və s. tədrisində STEM metodundan səmərəli istifadə də böyük uğurlar qazanır. Meşəliklərin yanğından qorunmasında istifadə edilən qurğular, ağıllı evlər, sağlam yaşam üçün düzgün gübrələmə sisteminin yaradılması, apteklər üçün ağıllı dolablar, smart əyani vəsaitlərin hazırlanması və s. kimi həyatın bütün sahələrinə nüfuz edərək yaşamı asanlaşdıran imkanlar yeni yanaşmanın bəhrələridir.

Bütün deyilənlərin fonunda xüsusilə təhsil sahəsində görüləcək işlər hələ qarşıdadır. Bu işlərə STEM müəllimlərinin, şagird və tələbələrinin hazırlanması, onların peşəkarlıq səviyyələrinin artırılması, lazımi şəraitin yaradılması da daxildir. Yalnız bu işdə bütün məsuliyyət təhsil müəssisələrinin üzərinə düşməməli, təhsilalan və təhsilverənlər özləri də yenilikləri tətbiq edib öz işlərində dönüş etməlidirlər. Zaman gözləmir. Biz bəzən sabaha düşünməyi planladıqlarımız işlər bu gün artıq məhsula çevrilərək ictimaiyətə çatdırılır. Sürətlə inkişaf edən texnika və fənn bilimlərinin köməyi ilə daim yenilənməli və zamanı qabaqlamalıyıq. Əks halda başqalarının çox az maliyyə ilə yaratdıqlarını çox yüksək qiymətlərlə əldə etməyə məhkumuq.

–   STEM müəllimi, STEM şagirdi, STEM tələbəsi, STEM təlimçi, STEM mərkəzləri dedikdə əslində gözlənilənlər nədir?

  • Baza təhsilindən, ənənvi təlimdən, interaktiv-konstruktiv təlimdən nə ilə fərqlənir STEM təhsil modeli?
  • XXI əsr STEM müəllimindən gözlənilənlər nələrdir?

Bu kimi sualların konkret cavabı olmadığı kimi, yeni dövr təhsil sahəsinin qarşısına qoyulan tələblərin öhdəsindən səmərəli gəlməyin də yolları konkret deyil və öyrəndiyimiz heç bir yöntəm, fəaliyyəti etalon kimi qəbul etməməliyik. Bu sualara cavab vermək, zamanın tələbatını ödəmək üçün hər gün inkişaf üçün yeni ideya və bacarıqları, yaradıcılıq potensialımızı artırmalıyıq. Tənqidi-məntiqi düşüncə ilə yanaşıb öyrəndiklərimizi ipucları kimi qəbul edərək daha təkmil, boşluqları dolduran ideya və məhsulların yaradılmasına çalışmalıyıq. Əsl inkiaf o zaman baş verir ki, təkrarçılıq və kopyaçılıq etmədən yeni ideya və bacarıqlar qazanılsın. Bu zaman ya olanı təkmilləşdirmək, yaxud da olmayanı yaratmaq üşün ideya və yaradıcı düşüncəyə, bacarığa sahib olmaq mümkündür. STEM-in prinsiplərindən olan konstruksiya, dekonstruksiya bu məqsədə xidmət edir.

        XXI əsr bacarıqları dedikdə məhz bu istiqamətdə görüləcək işlər nəzərdə tutulmuşdur. Bilik-bacarıqların artırılması üçün isə təməl bacarıqların inkişafı, yenilənməsi, fikir və təcrübə mübadiləsi əsas amillərdəndir. Bunun üçün müxtəlif onlayn-offlayn vebinarlar, təlim və konfranslardan faydalanmaq lazımdır. Qatıldığım onlayn təlimlər, internet üzərindən apardığım tədqiqatlardan faydalanaraq biologiyanın tədrisində STEM metodundan istifadə bu il həm tələbələrin motivasiyasını artırdı, həm də universitet rəhbərliyinin, həm də Naxçıvanda keçirilən STEAM təhsil festivalında böyük rəğbət ğördü, eləcə də yenicə qayıtdığım konfrans iştirakçılarının marağına səbəb olaraq işlər haqqında əlavə izahatlar istəndi.

Qeyd edim ki, 2-3 İyul 2022-ci il tarixlərində İstanbul İbn Haldun Universitetində STEAM müəllimlərinin III Beynəl­xalq Konfransı  (III. Uluslararası STEM Öyretmenler Konferansı – 2-3 Temmuz-Türkiyə) öz işini bitirmşdir. Konfransda “XXI əsr STEAM müəllimlərindən gözlənilənlər” (“XXI. Yüzyıl STEM Öyretmeninden Beklenenler” (Sözlü bildiri Sunumu. 2-3 Temmuz 2022. İbn Haldun Üniversitesi Türkiyə – STEM PD) mövzusu ilə iştirakım bir sıra layihələrə dəvət almağıma səbəb oldu. Layihələr içərisində Erasmus+ layihəsi də vardır. Sevindirici haldır ki, III kurs Biologiya müəllimliyi ixtisası tələbələrinin hazırladıqları ağıllı əyani vəsaitlər və digər mövzularda hazırladıqları işlər konfransda iştirak edən digər fənn müəllimlərinin diqqətini cəlb edərək yüksək qiymət verildi. Konfransın II günü maraqlı təqdimatla çıxışımın böyük marağa səbəb olması məni bu istiqamətdə yeni işlərə həvəsləndirdi. Təqdimatda tələbələrin hazırladıqları ağıllı əyani vəsaitlər və digər əl işlərinin nümayişi auditoriyanın diqqətini çəkərək müxtəlif suallarla müzakirələr keçirilmişdir.

Yenicə siqnal nüsxəsi çapdan çıxmış XXI əsr bacarıqları – STEAM təhsil metodu adlı dərs vəsaitim də maraqla qarşılandı və müzakirəyə qoyularaq qüksək qiymətləndirildi.

Konfransda dünyanın müxtəlif ölkələrindən fərqli mövzularla çıxış edən fənn və mühəndislik sahəsindən olan mütəxəssislər maraqlı təqdimatlar, praktik çalışmalar və vorkshoplarla  yaddaqalan işlər nümayiş etdirmişdir. Maraqlı işlər içərisində Yahya Ebrahimi Sadr’ın bizim də iştirakımızla təşkil etdiyi “Tüpdeki Genler (DNA Kolyesi) Atolyesi ve Elektroforez Atolyesi” çalışması da iştirakçıların rəğbətini qazandı.

Təqdimatlar içərisində təbiət elmlərinə həsr olunmuş işlər daha çox maraq doğurmuşdur. Paralel panellərdə Təqdimatlar, STEM Show Time / Playground / İnteractive Poster Session / TEM Expo, Workshoplar, Paralel atolyelerdə praktik çalışmalar, STEM Eğitimi uygulamaları IV Kitabı Yazarlar Toplantısı, Öyrənci Mərkəzi, Etkinlik Salonu / Fuaye və Açık Alanlarda rəngarəng işlər nümayiş etdirilmiş, Dəyərləndirmə və Kapanışla konfrans sona çatmışdır.

Həmçinin Azərbaycanın Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Masallı və digər bölgələrindən də orta məktəb müəllimləri, şagirdlər, müxtəlif təlimçilər iştirak etmişdir. Azərbaycandan qatılan nümayəndələrimizin tam heyətlə səhnədə mükafatlandırılması qürurverici idi. İstənilən sahədə çalışan XXI əsr insanı yeniliyi, dəyişikliyi, yaradıcılığı artıq başqasından gözləməməli, öz əməlində və düşüncəsində yeniliklərə şərait yaratmalı, xəyalını məhsula çevirməyi bacarmalıdır. STEM metodu məhz bu istiqamətdə inkişaf edənlərə yol göstərir ki, gələcəyin peşələrini də STEM metodu diktə edəcəkdir.

Müəllif: Zərövşən BABAYEVA

ZƏRÖVŞƏN BABAYEVANIN YAZILARI

YAZARLAR

NURANƏ RAFAİLQIZININ YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

"YAZARLAR" j., ELMİ MƏQALƏ, MƏQALƏLƏR, YAZARLAR, YAZARLAR JURNALI, ZƏRÖVŞƏN BABAYEVA

Zərövşən BABAYEVA – XXI ƏSR BACARIQLARININ FORMALAŞDIRILMASI

Bir şərh yazın
dr.zarifbabayeva@yahoo.com

XXI ƏSR BACARIQLARININ FORMALAŞDIRILMASI

Hazırda ölkəmizdə də geniş start götürmüş STEAM təlim metoduna keçid təhsil müəssisələrini dərindən düşündürən məsələlərdəndir. Məlumdur ki, bütün yenilik­lə­rin tətbiqi və nailiyyəti onun düzgün istifadəsindən, ixtisaslı kadr potensialın­dan birbaşa asılıdır. Bunun üçün aktuallıq qazan­mış yeni metodun səmərəli öyrədilməsi, müsbət nəticələrin alınması, nəhayət yeni məhsul yaradıl­ma­sına qədərki inkişaf yolunu düzgün müəyyənləşdirmək zəruridir. Ali və orta təhsil müəssisələri bunun üçün potensiallı kadrların yetişdirilməsi, tədris üçün uyğun kabinə və mər­kəz­lə­rin yaradıl­masını qarşıya məqsəd kimi qoymuş və bu istiqamətdə işlər davam etdiril­mək­­dədir. İndi əsas məqsəd STEAM metodundan istifadəni cəlb­e­dici hala keçirmək üçün uyğun avadan­lıq­larla kabinə və mərkəzləri zəngin­ləşdirmək, öyrənən­lə­rin marağını bu sahəyə çəkmək üçün maraqlı təcrübələrin təqdimatının keçiril­mə­sidir.

STEAM müəllimi – müasir müəllim simasıdır. Məşhur bir kəlamda deyilir:“Gələcək çoxdan gəlib. Sadəcə o, düzgün payla­şıl­ma­yıb”.  Bu­nu belə də açıqlamaq olar: gələcəyi vaxtında görən­lər üçün gələ­cək bu gün­­dən qurulur. Yeni texniki vasi­tə­lər, internet dövründə yaşayan, fəaliyyət göstərən mütəxəssis, təhsilalanlar bu gün aldıqları biliklərin inteq­ra­si­yası ilə dizayn, mühən­dislik bacarıqlarının inkişaf etdi­ril­məsini ma­raq­la qəbul edir. Həmyaşıdla­rı­nın etdikləri maraqlı işləri, “ENACTUS” “Start-UP”, “STEM Azərbaycanda” və s. layihələri rəğbətlə qarşıla­yan bu gün­kü gənc­lik – Niyə bu mənim ağlıma gəlmədi? – Mən ondan daha yaxşısını edə bilə­rəm­mi? – ideyalarının ardınca getməklə yeni layihələrə doğru hədəf götürməli­dir­lər. Bu günün öyrənənindən başlıca tələblər: İdeya verə bilən şagird yetiş­dirməli, İs­teh­sal düşüncəli şa­gird­lərə şərait yaradılmalı, İdeyanı şagird, tələbə sinfə gətir­mə­li­dir. Ən sadə məh­sulun yaradılması STEAM təhsilinin əsas prin­sip­lərindəndir. Bü­tün bunlarla yanaşı, öyrədən və öyrənənlərdən gözlənilən tələblər və bacarıqlar da vardır:

STEAM şagird bacarıqlarına – qarşıya çıxan problemli istiqamətlərin müəyyən edilməsi, təyin edilmiş problemin həlli üçün yeni biliklərin öyrənilməsindən daha çox, araşdırma, tədqiqatçılıq, fərqli xəyalların məhsulu olan təkliflər irəli sürmək və s. daxildir.

STEAM müəllim bacarıqlarına – istiqamətverici olmaq, STEAM ilə əlaqədar seminar və layihələrdə iştirak etmək, dünyada gedən yenilikləri izləyib fəaliyyətinə daxil etmək, ən müasir texnologiya və təlim proqramlarından istifadə bacarıqlarına sahib olmaq, STEAM tədbir və layihələri təşkil etmək və s. ibarətdir. Bütün fənlərin tədrisində STEAM metodundan yararlanmaq təd­risdə, öyrənəndə yaradıcılıq, tədqi­qatcılıq bacarığı, problem həlletmə bacarıqları formalaşdı­ra­caqdır. Elmi bilik­lə­ri, anlayışlarla ilk dəfə tanış olduqda və yuxarı siniflərə qalxdıqca şagirdlər çətinlik çəkməsin deyə təlim prosesini həm intellektual, həm də əyləncəli hala gətirmək üçün STEAM metodunun imkanlarından istifadənin əhəmiyyəti dərsin daha maraqlı və cəlbedici edir.

STEM nədir? – sualına müxtəlif izahlar onun hərtərəfli mahiyyətini ortaya çıxarır. STEM (Elm, Tex­nologiya, Mühəndislik, İncəəsənət, Riyaziyyat) Təhsili – Dünyanın bir çox öl­kə­sinin kurikulumlarına daxil olan, nəzəri bilikləri praktikaya, məh­sula və innovativ ixtiralara çevirməyi hədəfləyən, tələbələrin elm, tex­nologiya, mühəndislik və riyaziyyat kurslarında öyrəndikləri mə­lu­matları görmələrini təmin edən təhsil yanaşmasıdır. STEM təhsili istehsal və ixtira, fərqlilik və yaradıcılıq, bilik və bacarıqları təmin etməyi hədəf­lə­yir. STEM təhsili almış şəxslərin iş dünyasına daxil olduqları zaman bu baca­rıq­lar sayəsində iş həyatının tələb etdiyi keyfiyyətlərə asan­lıqla uyğun­laşa və ölkənin iqtisadi inkişafına töhfə verə biləcəkləri gözlənilir.

STEM Təhsili dünyada məktəbəqədər təhsildən ali təhsilə qə­dər bütün təhsil prosesini əhatə edən fənlərarası yanaşma kimi qəbul edilir. STEM Təhsilə keçid üçün nümunəvi təkliflər irəli sürülür: STEM Təhsil Mərkəzlərinin yaradılması, tədqiqatların aparılması, müəllimlərin hazırlan­ması, STEM üzrə kurikulumların yenilənməsi, məktəblərdə lazımi mühitin yaradılması üçün kurs materiallarının təmin edilməsi kimi mövzular diqqətdə saxlanılmalıdır. STEAM təhsili şagirdlərin araşdırma, müzakirə və tənqidi düşün­cələrini inkişaf etdirmək üçün elm, texnologiya, mühən­dis­lik, incəsənət və riyaziyyatı birləşdirən bir tədris və öyrənmə yanaşması olub, şagirdlərə real dünya problemlərinə yaradıcı həll yolları axtaran maraq dolu öyrənənlər olmağa imkan yaradır. STEAM şagirdlərə universitet təhsilində, karyerala­rın­da və həyatlarında uğur qazanmaq üçün la­zım olan bacarıq­ları inkişaf etdirməyə kömək edir. Araşdırmalar göstərir ki, yaradıcı proqramlara qatılan şagirdlər qabaqcıl düşüncəyə, stresslə mübarizə bacarıqlarına, özünü dərkə sahib olur, komanda işində, ünsiyyətdə, liderlikdə, mo­ti­va­siya və sosial münasibət­lər­də, yaşadıqları cəmiyyətlə əlaqələr qurmaqda güclü bacarıqlar formalaşdırırlar. STEM təhsil metodu – düşünülənin əksinə şagirdlərdə sadəcə akademik bacarıqları möhkəmləndirmir, onların hərtərəfli inkişafına kömək edir. Məsələn:

  • Toxunaraq öyrənmə – STEM tədris metodunda məlumatlar  vizual, audio üsulla yanaşı, kinestatik (toxunaraq öyrənmə) və sosial öyrənmə vasitələri ilə də ötürülür;
  • Yaradıcılıq – Yaradıcılıq insanı di­gər canlılardan fərqləndirən ən asas bacarıq hesab edilir və STEM təhsil modeli tədris zamanı şagirdlərdə yaradıcılıq bacarığını inkişaf etdirməyə şərait yaradır. «Biz övladlarımıza onlardan daha ağıllı olan maşınlarla (robot) rəqabət aparmağı öyrədə bilmərik, onları maşınlardan fərqləndirəcək nəsə öyrət­mə­liyik. Yalnız bu üsulla onların 30 il sonra mövcud olma, sağ qal­ma şansları olacaq» – kimi düşünək.
  • Səhvlərdən öyrənmə – Tədris zamanı şagirdlərin kiçik miq­yas­lı təcrübələr zamanı əldə edilən nəticələri müşahidə edib, ortaya çıxan səhvləri araşdırma və təcrübələrin düzgün aparılmasına şərait yaranır.
  • Tənqidi təfəkkür – STEM tədrisi zamanı dərslər qruplar for­ma­sında müzakirə üzərinə qurulduğundan şagirdlər komanda işinə münasibət bildirir, öz arqumentlərini əsaslandırır, öyrəndikləri bilikləri müzakirə, analiz-sintez etmə imkanı qazanırlar.
  • Ünsiyyət bacarığı – Dərslər adətən eksperimentin və ya layi­hənin nəticəsi ilə bağlı hesabat və ya təqdimat ilə yekunlaşır.
  • Liderlik – STEM dərsləri daha çox layihə əsaslı və qrup işləri formatında təşkil edildiyindən qrup üzvləri liderlik funksi­yasını da yerinə yetirir, qrupa/ la­yihəyə rəhbərlik edir, qərarlar alır,  liderlik bacarıqları inkişaf edir.
  • İş mühitinə hazırlıq – STEM təhsil metodunun əsas məqsədi şagirdləri gələcək iş mühitinə hazırlamaqdır və bütün bu bacarıqlar şagirdləri səmərəli insan resursu ola­raq tutacaqları mövqelərə hazırlayır.

Hər sahədə olduğu kimi, təhsil sahəsinə gətirilən yeniliklərin tətbiqi də müəyyən prob­lem­lər­lə üzləşir. STEAM metodunun təhsil sahəsində tətbiqinin aşmalı olduğu baryerlər də var­dır: Məsə­lən, maddi resursların baha olması və insan resursu çatışmazlığını qeyd etmək olar. STEM dərs­lərinin tədrisi yüksək araşdırma, müşahidə, sinif idarəsi bacarığına sahib peşəkarlar tələb edir.

İnformativ Məlumatlar – xeyriyyə tədbirləri

  • Uşaqlar üçün protez əllər minlərlə dollara başa gəlir və istifadə müddəti azdır. 3D çap sayəsində 40$-dan da aşağı büdcə ilə protez hazırlamaq mümkündür! www.enablingthefuture.org kimi təşkilatlar protezləri  hazırlayır və pulsuz  paylayırlar.
  • Müxtəlif əlillik növləri olan uşaqların digər uşaqlarla eyni səviyyədə oynaya bilmələri üçün Microsoft, X-Box üçün, xüsusi coystik yaratdı. “Makers Making Change” əlilliyi olan insanlar üçün xüsusi qurğular hazırlayan beynəlxalq könüllülər təşkilatıdır.
  • Star Wars və Avengers kimi filmlərdə istifadə olunan rekvizitlərin əksəriyyəti 3D çap olunmuşdur.
  • 3D Systems Amerika Kulinariya İnstitutu ilə əməkdaşlıq edərək, şirniyyatları və yeməkləri 3D çap edən, ChefJet Pro 3D printerinin hazırlanmasında iştirak etmişdir.

Dizayn əsaslı öyrənmənin əsasında dizayn düşüncəsi dayanır. Dizayn düşüncəsi konsepsiyası lik dəfə XX əsrin ikinci yarısında Amerikalı iqtisadçı Herbert Simon tərəfindən hazırlanmışdır. Dizayn düşüncəsi hazırda müxtəlif problem və məsələlərin həllində istifadə olunan kifayət qədər  təsirli bir metodologiya kimi geniş yayılmışdır. Dizayn düşüncəsi optimal axtarılan zaman analitik və texniki vasitələrlə yanaşı, yaradıcı vasitələrin istifadəsini zəruri edən metodologiyadır.

Bəs dizayn düşüncəsini necə formalaşdırmalı? Buraya aşağıdakı fəaliyyətlər daxildir:

  • Tinkering fəaliyyəti; Maker fəaliyyətləri; Konstruksiya; Dekonstruksiya fəaliyyətləri.

STEAM kabinə və mərkəzlərinin qurulub istifadəyə veril­məsi üçün praktik təlim mühitlərinin yaradılması da mühüm şərtlərdəndir:

  • Planlaşdırma mühiti – şagirdlərin STEAM öyrənmə layihəsini və iş planlaşdır­masını düzgün tərtib etmələri üçün otaq;
  • İnteqrasiya mühiti – şagirdlərin üzərində işlədikləri layihənin inkişafı üçün ehti­yac olan məlumat bazasının olduğu və texnologiyalardan rahat istifadə edə biləcəkləri otaq;
  • Təqdimat mühiti – şagirdlərin STEAM layihələrini kollektivə təqdim etmək üçün, layihə ətrafında müzakirə və yeni qərarlar qəbul etmələri üçün mübadilə otağı;
  • Tədqiqat mühiti – şagirdlərin kəşf edərək öyrəndiklərinin təşviq edildiyi, STEAM layihələri ilə əlaqədar gözləntilərin artırıldığının izləndiyi, laboratoriya işlərinin həyata keçirildiyi, müəllimlərin öyrənənləri düzgün istiqamətləndirə biləcəyi, avadanlıqlarla təmin olunmuş otaqlar;
  • Əməkdaşlıq mühiti – şagirdlərin STEAM layihələri, layihənin nəticələri ətrafın­da şagirdlər­a­ra­sı müzakirəyə imkan yaradan, hesablamaların aparıldığı, çatış­maz­lıqların müəyyənləşdirilib həlli yollarının dəqiqləşdirilə biləcəyi otaq;
  • Yaradıcılıq mühiti – şagirdlərin təhsil müəssisələrində həyata keçirdikləri  STEAM layihələri çərçivəsində araşdıraraq əldə edə biləcəkləri, yeni məhsul­ların yaradılmasına imkan verən tasarım və ya kəşf otağı.

Artıq məktəbə­qə­dər təhsil yaş qrupundan yuxarı siniflərə qədər STEAM-ə uygun təhsil verilməsi zərurətə çevrilmişdir. Artıq dünyanın inkişaf etmiş bir çox təhsil müəssisələrində NASA-da STEAM tə­lim­çi­si təhsili almış təcrübəli, kreativ yaradıcılıq potensialına malik təh­sil çalışanları və bu istiqamətdə uzman­laş­mış və təcrübəli müəllim, alim, metodist, texnologiyalardan üstün istifadə imkan­la­rına malik mü­təxəssislər çoxluq təşkil edir. Bundan başqa, bəzi ölkələrdə STEAM ilə əlaqədar olaraq elm, kodlama, robo­totexnika və avtomat­laş­­dırma təlimini özündə birləşdirən təhsil də verilmək­də­dir. Müasir dunya energetika sahəsində də müxtəlif kəşflər, yeni­lik­lər, fərqli üsul­lardan, alternativ enerji resurslarından istifadənin müxtəlif sahələrini işlənməkdədir. Hazırda energetikanın qarşısında duran ən vacib problem­lər­dən biri enerji ehtiyatla­rın­dan səmərəli isti­fadə etməklə, iqtisadiy­ya­tın bütün sahələrinin və əhalinin həm indi, həm də gələcəkdə enerjiyə olan tələbatını lazımi səviyyədə ödə­mə­sini təmin et­məkdən ibarətdir. Bunun üçün də yenilklərdən faydalanmaq, dünya təcrübəsindən müqayisəli istifadə, tənqidi-məntiqi təfəkkürün inkişafı, təh­sil­alanların sərbəstliyi nəzərdən qaçırılmamalıdır. STEM təhsili istehsal və ixtira, bilik və bacarıqları təmin etməyi hədəf­lə­yir. STEM təhsili almış şəxslərin iş dünyasına daxil olduqları zaman bu baca­rıq­lar sayəsində iş həyatının tələb etdiyi keyfiyyətlərə asan­lıqla uyğun­laşa və ölkənin iqtisadi inkişafına töhfə verə biləcəkləri gözlənilir. Komputer Dəstəkli Dizayn: komputer texnologiyalarını tətbiq etməklə obyektlərin dizaynıdır. Mühəndislyin dizayn mərhələləri: Mühəndislərin hər hansı məhsulun istehsalı mərhələsində istifadə etdiyi 6 addımlıq proses: Sual, Müzakirə, Dizayn, Qur­maq, Test və Təkmilləşdirmə. Ümumiyyətlə, STEAM metodu və perspek­tivləri haqda danışdıqda, xəyal, ideya, dizayn üçün də sərbəstliyə yer verilməlidir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası ali məktəbləri arasında Naxçıvan Dövlət Universiteti hər zamankı kimi bir ilkə daha imza atdı. Universitet rəhbərliyinin xüsusi təşəbbüsü və qayğısı ilə bu ildən  ilk olaraq Təbiətşünaslıq fakültəsinin III kurs “Biologiya müəllimliyi” ixtisasında STEAM fənninin tədrisinə başladıq. Yeni metodun tədrisi tələbələr tərəfindən xüsusi həvəslə qarşılanmış və müvəffəqiyyətlə davam etir. Tələbələrə xəyal qurmağı, ideya irəli sürüb onları məhsula çevir­mək vərdişləri aşılamağa göstərdiyim cəylər ilk bəhrələrini göstərdi: Sərbəst iş kimi tələbələrə verdiyim praktik tapşırıqlar içərisində çox maraqlı işlər diqqətimizi çəkdi. Bu işlər STEAM metodu sayəsində həm biologiyanın tədrisində, eləcə də müxtəlif sahələrdə yaradıcılığa, kreativliyə şərait yaradılacağını, yeni kəşflərə yol açılacağını vəd edir.

       Artıq əksər ixtisaslarda STEAM fənninin tədrisinə başlamaq zərurət təşkil edir. Digər ixtisas tələbələri hətta özləri yaxınlaşıb bu metodun tədris fənni kimi salınmasını xahiş etməyə başlamış­lar. Lakin fənnin tədrisi üçün yetərincə kadr potensialı məsələsi də problemlər sırasındadır. Oturub uyğun təlimlərə dəvət gözləməkdənsə fənn müəllimləri özləri maraqlanıb müxtəlif Vebinar, konfrans və təlimlərə qoşulmaq, təcrübə mübadiləsi etməklə potensiallarını artıra bilərlər. 2 ildən artıq müddətdə şəxsi səylərimlə bir çox layihələrə, təlimlərə qoşularaq, internetdə müxtəlif ölkələrin təcrübəsini öyrənərək bu semestr tələbələrdə STEAM metoduna xüsusi həvəs, sevgi yarada bildim. Yeniliklərdən xəbərdar olaq ki, gənc nəslin dünya standartları səviyyəsində yetişdirməyə imkanlarımız yüksəlsin.

       Güman edilir ki, gələcəyin peşələrini STEAM metodu və onun nailiyyətləri formalaş­dıra­caq­dır. Çünki artıq hazırda yaşadığımız Dünya yenilik, fərqlilik, kreativ və sürətli təfəkkürlərin məhsulları ilə inkişafa qədəm qoymuşdur.

Müəllif: Zərövşən BABAYEVA

Naxçıvan Dövlət Universitetinin professoru, Əməkdar müəllim.

ZƏRÖVŞƏN BABAYEVANIN YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

"YAZARLAR" j., ELMİ MƏQALƏ, www.USTAC.az, YAZARLAR, YAZARLAR JURNALI, ZƏRÖVŞƏN BABAYEVA

STEAM YANAŞMASI – VAHİD ELEKTRON SİSTEM (VES)

Bir şərh yazın
Zərövşən Babayeva
Naxçıvan Dövlət Universitetinin dosenti
dr.zarifbabayeva@yahoo.com
 

STEAM YANAŞMASI – VAHİD ELEKTRON SİSTEM (VES)

XXI əsr ilə birlikdə istehsalat  toplumundan elm toplumuna keçid sürətlənmişdir. Artıq fiziki gücə əsaslanan istehsal modelinden elmə və yüksək texnologiyaya dayanan məhsullar və xidmətlərin istehsalı öncəlik qazanmışdır. Kompüter və sistem (yazılım) texnologiyası, kosmik biliklər, süni zəka, gen mühəndisliyi kimi bir çox sahə bu yüzilin önə çıxardığı örnəklərdir. Bu sahələrdə elm və mühəndislik təməlli çalışmalara və bunları edə biləcək intellektə, işçi gücünə ehtiyac artmışdır. STEM təhsili ilə bu sahələrdə maraqlı, əlaqəli və gələcəktə bu sahələrdə çalışmağa istəkli olacaq gənc nəsil yetişdirmək faydalıdır. STEAM Yanaşması: Sual yarat;  Məhsul/yenisini tasarla; Məhsulu test et; Nəticələndir; Dəyərləndir; Paylaş; Yenidən düşün. Bu yanaşmanın, addımların  mütəmadi olaraq həyata keçirilməsi ilə öyrənən­lərin müvəffəqiyyətli məhsullar/nəticələr ortaya qoyabilən fərdlər kimi formalaş­dırılması hədəflənməktədir. STEAM təhsili təhsilə interaktiv təlimlə gətirilən canlı­lığı, yaradıcılığa, kreatif fəaliyyətə, məntiqi-tənqidi düşüncənin inkişafına, istehsala yönəltmişdir. Ümimi­likdə, STEAM tədris prosesinə cəlb olunmuş müəllim və şagird fəaliy­yə­tinin izlən­məsi, tədris materiallarının həmçinin bu istiqamətdə istifadə edilə bilinəcək müxtəlif resursların toplandığı Vahid Elektron Sistem (VES) vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir. XXI əsr yaradıcı-məntiqi düşünən, tənqidi təfəkkürü yüksək inkişaf etmiş, öyrəndiyi biliklər bazasından istifadə edərək yeni biliklərin kəşfinə yönəlmiş, analiz-sintez qabiliyyəti, fərqli fəaliyyət poten­sialına sahib olan, xəyal qurmağı bacaran və ona çatmağa çalı­şan mütəxəssislərlə ciddi rəqabətə davam gətirəcəkdir. Lakin bütün sə­viy­yə­lər­də istənilən inkişafı təmin etmək üçün təkcə ən müasir, yeni texnologiya­la­rın tətbiqi kifayət et­mir. Təhsildə, cəmiyyət­də keyfiyyət dəyişikliyinə nail olmaq üçün İnsan amilini yüksək qiymət­lən­dirmək, təhsil taksono­miya­larından düzgün is­tifa­də etmək vacibdir. Təhsil işçilə­rinə, öyrədən­lərə sərbəst fəaliyyət im­kan­la­rının veril­məsi, lazımi maddi-texniki bazanın təmin edilməsi də nəzərdən qaçırılmama­mlıdır.

Amerika kosmos yarışında zirvəyə çıxmaq üzrə 1958-ci ilde NASA’nı quraraq bu sahəyə olan marağı artırdı. NASA-nın Aya gedişi ilə kommunikasiya sahəsində dəyişikliklər yarandı. Bu sahədə çalışacaq potensiala malik insan qaynağı ehtiyacı zərurətə çevrilincə 1990-cı illərdə elm və texnolo­giya ilə əlaqəli təh­sil sahələrinin, tədris fənlərinin məktəblərdə yayılmasına qərar veril­di. Bu sahəni əhatə edən qısalt­ma ad olaraq ilk SMET olarak qısal­tıl­mış, zaman içərisində STEM, sonradan isə STEAM şəklində işlədil­məyə başlandı. Hesb edilir ki, STEM təhsili ölkələrin, regi­o­nun və övladların gələcəyi üçün çox vacibdir. Bundan əlavə olaraq, STEAM hər yerdədir, o bizim gündəlik fəaliyyətimizin bütün sahələrin əhatə edir. Texnologiya komputer və smartfonlar demək­dir, lakin bu həm də geriyə baxdıqda televiziya, radio, mikroskop, teleqraf, teleskoplar, kompas və hətta ilk təkərin istehsalı demək­dir. Mühəndislik binaların, yolların, körpülərin dizaynı, günü­müz­də rastlaşdığımız nəqliyyat, qlobal istiləşmə və ətraf mühitə ziyan vurmayan maşın, texnika və sistemlərə dair problemlərin həlli deməkdir. Biz riyaziyyatla ərzaq dükanında, bank­da, vergi formalarında, investisiya və ailə büdcəsi ilə bağlı məsələri həll edərkən qarşılaşırıq. STEAM hər bir adam üçün vacibdir, çünki o bizim həyatımızın hər sahəsini əhatə edir. STEAM gənc nəslin ya­şa­yacağı texnoloji dövrdə ən yaxşı karyera imkanı və müdrik qərarlar, kreativ bacarıqlar üçün açardır.

         Müəllim­lərin bir-biri ilə işbirliyi edərək STEAM mövzusunda təhsil-tədris materiali hazırla­ma­sı və mü­əllimlərin savad, bilgi və bacarıqlarının artırılması hədəf­lən­məkdə, müx­təlif festivallar, təhsilə aid fərqli təşkilolunmuş tədbir­lər və yarışmalar keçirilmək­dədir. Azərbay­can da son illər öz nailiyyətini təsdiqləyən STEAM təhsil metodunun geniş yayılmasında maraqlı ölkələr sırasına daxildir. Yaxın gələcəkdə istər təh­sil, iş sahələri, istərsə də məişətdə layihə əsaslı öyrənmənin töhfələri görüləcəkdir. STEAM-in təməl məqsədlərindən biri olan həll edib həyata keçirmək prinsipinə uygun şəkildə layihə yarış­ma­larına qatılmaqla öyrənənlər bu ölkədaxili və beynəlxalq yarışmalarda təcrübələr və nailiy­yətlər qazanacaqlar. Bütün bunların fonunda hazırda tələb olunan XXI əsr bacarıq və vərdişlərinə malik olan yeni gəncliyin formalaşdırılmasına nail ola bilərik:

Bütün dövrlərdə əlverişli yeniliklər cəmiyyətlərin marağını çəkmişdir.  XX əsrin 90-cı illərində Mark Tilden BEAM robotlar konsep­si­yasını ixtira etmişdir. BEAM Biology, Electronics, Aesthetics, Mechanics ingilis sözlərinin abreviaturasıdır. Bu dörd, ilk baxışdan əlaqəsi olmayan anlayışları nə əlaqələndirir?

  • Biologiya – BEAM robotlarının  dizayn və funksiya aspekt­lə­ri­nin bir çoxu canlı təbiətdən götürülür, bu robotlarda adətən vallar və çarxlar kimi mexaniki ixtiralar istifadə olunmur.
  • Elektronika – robotlarda hərəkətlərinin müəyyən olunmasına imkan verən sadə analoq sxemlər istifadə olunurlar.
  • Estetika – robotlar nümayiş olunmaq üçün cəlbedici xarici görünüşə malik olmalıdır.
  • Mexanika – robotun hərəkət etməsi üçün zəruridir.

Mark Tilden tərəfindən təklif olunmuş konsepsiyanın əsas fərqli xüsusiyyəti insandan asılı olmayan, “müstəqil yaşayan” robot­ların hazırlanması idi. 30 il öncə Mark Tilden hazırkı dövrdə süni zəka, süni inttellektin zərurətə çevriləcəyini görmüş, tədqiqatlarını bu istiqamətdə aparmışdır.

STEAM metodu ilə müxtəlif layihələrin həyata keçirilməsi məhz Yeni Dünya Düzəninə uymaqda, gələcək nəsilləri qarşıya çıxan çətinliklərin həlli istiqamətində hazırlamaqda səmərəli təhsil metodudur. Məsələn, şagirdlərə müxtəlif növ robotları necə düzəltmək, yeriyən, şəkil çəkə bilən, insanlara yardım edən intellektual maşın­lardan istifadəni öyrətmək onların intellektual inkişafında mühüm rol oynayacaqdır. Bu robotlara Bristol robotu, Cizgi çəkən robot, Kəpənək robot, Böcək robot, Spiro robot, Avatar, Scuttle robot, Katapult robot, Bağ gözətçisi, Yeriyən robot, Döyüşçü robot, CNC yazıcı, Marsda hərəkət edən və s. aiddir.

Beləliklə, Müasir dövrdə STEAM müəllimi, STEAM şagirdi, STEAM əsaslı dərsin quruluşu, STEAM təhsilinin mahiyyətinə nəzər salaq:

STEAM müəllimi – inteqrasiya olunmuş layihə əsaslı öyrən­mədən istifadə edən, çevik uyğun­laşan, lider, ünsiyyətcil, tənqidi düşünən, fasiləsiz təhsil alan və komanda işini təşkil edəndir.

STEAM şagirdi – sərbəst və məqsədyönlü şəkildə məlumat toplayır, öyrəndik­lə­rini yoldaşları ilə bölüşür, özünün və yoldaş­larının fəaliyyətlərini qiymətləndirir, yazılı və şifahi effektiv ünsiyyət vasitələrindən istifadə edir, müxtəlif yarışlarda və layihələrdə iştirak edir.

STEAM əsaslı dərsin quruluşu –  STEAM dərslərində: elm, texnologiya, mü­hən­dis­lik, incəsə­nət və riyaziyyat sahələrində əldə olunan biliklər gündəlik həyatda qarşıya çıxan problemlərin həllində fənlərarası inteqrasiya və layihə əsaslı öyrənmə vasitəsilə reallaş­dı­rırlır.

STEAM təhsili – şagirdlərə hansı peşə seçmələrindən asılı olmayaraq, onları həyata hazırlayır. Nəticədə şagirdlər rastlaşa biləcəkləri çətinliklərin həlli üçün lazım olan tənqidi düşüncə və problem həlli vərdişlərini öyrədir.

      Son beş ildə təhsil sisteminə, təlim prosesinə tamamilə yeni texnologiyalar, avadanlıqların daxil olması müasir təhsil prosesi iştirakçılarından əvvəllər malik olmadıqları bilik və bacarıqları tələb edir. Səmərəli tədris prosesinin təşkili üçün innovativ tevnologiyaların iş prinsipini mənimsəmək, təcrübə mübadilələrindən yararlanmaq faydalıdır. Məsələn: Mimiotech lövhəsi, Promethcan lövhəsi, Labdisk-phyusio rəqəmsal laboratoriya avadanlığı, Dyumo-phyusio aləti, Phywe- laboratoriya avadanlığı və s.

Beynəlxalq təcrübədə texnologiyanı tədrisə inteqrasiya etmək üçün müxtəlif modellərdən istifadə olunur. Bunlardan biri də SAMR modelidir.

Cədvəldən göründüyü kimi texnologiyanı tədrisdə müxtəlif formada tətbiq etmək olar. SAMR modeli texnologiyanı hansı səviyyədə dərslərə inteqrasiya etdiyimizi başa düşməkdə bizə kömək edir.

       STEAM təhsilinin əsas məqsədləri sırasında – Təhsilalanların təlim tap­şırıq­la­rının həlli prosesində innovativ yaradıcılığının inkişaf etdirilməsi; Elmi və texnoloji tərəqqinin sosial və etik aspektləri haqqında təsəvvürlərin formalaşdırıl­ma­sı; Təlim prosesində tədqiqat apara bilmək və layihə icraetmə bacarıqlarının artırılması; İdeyaların reallaşdırılmasında, problem­lə­rin həllində uyğun texnologiya, proqram təminatının seçilməsi və tətbiq edilməsi; Elmi təd­qi­qat və layihə fəaliy­yətlə­rinin metodlarını mənimsəmək, məhsulların modelləşdiril­məsi, di­zay­nı, əmək məhsul­la­rının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi; Qarşıya qoyulan texnoloji tapşırıq və problemlərin həllin­də müxtəlif fənlər üzrə əldə olunan biliklərin əlaqəsini yaratmaq ba­ca­rıqlarının formalaş­dıırılması; İnformasiyanın araşdırılması, analizi, arqu­ment­ləş­dirilməsi, əldə olunan məlumatların təqdim edilməsi, uyğun texnolo­giya­ların tətbiqi, İKT vasitələri alətl­ər­inin müasir istehsalat və ya xidmət sektorunda tətbiq imkanlarını qiymətləndirmə bacarıq­la­rının for­ma­laşdırılması; Müasir texnolo­gi­yalar haqqında təməl biliklər formalaşdırıl­ması, öyrənilən texnologiyalarla əlaqəli peşələr, onların əmək bazarın­dakı yeri və bu sahələrə olan tələbatın mövcud durumu haqqında təsəvvürlərin formalaşdırılması və həyata keçirilməsi dayanır.

İnkişaf etməkdə olan və getdikcə mürəkkəbləşən dünyada informasiya da sürətlə artır. Bilik ilə birlik sayəsində cəmiyyətlərin inkişafını müsbət istiqamətə yönləndirmək mümkün olacaqdır. Aydındır ki, indiki şəraitdə uğurlu iş görmək üçün tək bir sahədə ixtisaslaşmaq kifayət deyil, biliyi/intizamı müxtəlif biliklərlə/fənlərlə dəstəkləmək lazımdır.   XIX-XX əsrlərdə torpaq və xammal çox vacib olduğu halda, XXI əsrdə – dəyişiklik nəticəsində istehsal və savadlı insan resursları ön plana çıxdı. Hazırda qlobal rəqabət, inkişaf və rifah da bununla bağlıdır. Bu gün keyfiyyətli insan resurslarına əsaslanan innovasiya və sahibkarlıq yarışı başlayıb. Sənayedə islahat hərəkatı da təhsil siyasətində sürətli və nəticəyönümlü dəyişikliklər tələb edir. Sürətlə artan təlabatların öhdəsindən gəlmək isə uzaqgörənlik, zəhmətkeşlik, inadlı və dayanmadan inkişafa bağlıdır. İnkişaf, dəyişmək, yaradıcılıq olduğun mühiti düzgün qiymətləndirib, digərləri ilə müqayisə apara bilmək bacarığından asılıdır.

    Məsələn belə bir deyim var: Kiçik balıq Böyük Balıqdan soruşur:

            – Okeana necə gedə bilərik?

            Böyük balıq:   – Biz okeandayıq…. – deyə cavab verir.

Yəni – olduğumuz məkana, yaşadığımız həyata, fəaliyyətimizə kənardan baxıl­dıq­la olub-bitənlərin  fərqinə vara bilərik. Nəzərə alınmalıdır ki, təhsil sahəsində son illər baş verən dəyişikliklər, islahatlar, təlim texnologiyalarının tədrisə tətbiqi, müasir təlimlər, fərqli metod, üsul və vasitələr yerində və səviyyəsində tətbiq olu­narsa səmərə verəcəkdir. Hər bir işdə qazanmaq üçün mütləq risk, motivasiya, məqsədə çatmaq üçün israrla çalışmaq, dəyişikliklərə rtalon kimi yanaşmayaraq maraqlı, yaradıcı təfəkkürə malik olmaq vacibdir.

    Hazırda STEAM metodu vasitəsilə əldə olunan nailiyyətlərdən bəzilərinə nəzər salaq:

  • Autodesk, altı xüsusi uşağa öz super güclü 3D çap protezləri vermək üçün, qeyri-kommersiya şirkəti olan KIDmob ilə tərəfdaşlıq etdi! 
  • Hər hansı bir mağazada tapılması mümkün olmayan bir oyuncağı yeni bir dizaynla özünüz düzəldə bilərsiniz. STEAM derslərində yeni Tinkercad hərəkətlərini öyrənmək və əvvəlki dərsdən olanları tətbiq etmək üçün yeni məhsullar düzəldə bilərik.

Əyləncəli Faktlar

  • “Transformerlər” və “Ulduz Döyüşləri” oyuncaqlarını yaradan Amerika şirkəti  Hasbro, məhsul istehsal etməzdən əvvəl yeni 3D çap modellərini yaradır.
  • GeorgiaTech tədqiqatları tamamilə 3D çap edilmiş mikrorobot yaratdı. Ölçüsü cəmi 3 mm-dir və onun mühərrikləri və ya elektrik hissələri yoxdur. Yüksək tezlikli səslərdən istifadə edərək hərəkət edir!
  • Çin, Rusiya və ABŞ-da real ölçülü evlər və digər quruluşları 3D çap etmək üçün nəhəng qolları olan 3D çap robotlarından istifadə olunur.
  • 3D printerlərin və CAD (Komputer əsaslı dizayn)-ın ən böyük üstünlüyü məhz özümüzə məxsus dizaynda vasitələr yaratmağın mümkünlüyüdür. Hətta bəzi mexaniki hissələri də çap etmək mümkündür.

           Maraqlı faktlar

  • Artıq Michelin şirkəti 3D çap olunmuş təkərlər istehsal etməyə hazırlaşır. Bu təkərlər ənənəvi təkərlərdən fərqli olaraq ekoloji təmizdir, daha dayanıqlıdır və dairəvi formasını saxlamaq üçün şişmə şin mexanizminə ehtiyac duymur.
  • Ferrari isə öz yarış maşınlarının mühərriklərində 3D çap olunmuş hissəciklərdən-pistonlar­dan istifadə edir.
  • 3D printerlər yeganə komputer əsaslı dizayn vasitəsi deyil! Müasir zavodlarda CAM yəni digər komputer əsaslı manufaktura cihazları geniş tətbiq olunur. Plazma kəsicilər, CNC dəzgahları bunlara nümunədir. Hətta Waterjet adlı cihaz  su vasitəsi ilə titanium kimi bərk metalları kəsə bilir.
  • Təbii yuyucu vasitələrin hazırlanması, qalıqlardan gübrələrin alınması və s. bu layihələrdə nəzərə alına bilər.

Müəllif: Zərövşən BABAYEVA

ZƏRÖVŞƏN BABAYEVANIN YAZILARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

"QIZIL QƏLƏM", "YAZARLAR" j., "ZİYADAR" M., ELMİ MƏQALƏ, YAZARLAR, YAZARLAR JURNALI, ZƏRÖVŞƏN BABAYEVA

Zərövşən Babayeva – TƏHSİLDƏ STEAM METODUNUN TƏTBİQİ PERSPEKTİVLƏRİ

Bir şərh yazın
Zərövşən Babayeva, Naxçıvan Dövlət Universitetinin dosenti, dr.zarifbabayeva@yahoo.com

TƏHSİLDƏ STEAM METODUNUN TƏTBİQİ PERSPEKTİVLƏRİ

Rəqəmsal həyat tərzinin üstünlük təşkil etdiyi bu günlərdə artıq baza bilikləri ilə dünyaya çıxa bilmərik. Həyatın bütün sahələrində işlər: maddi-texniki baza, banklar, təhsil sahəsi, tibbi qurumlar, iqtisadi münasibətlərdə yeni dünya düzəninə uyğun qurulmalıdır. Bunun üçün əsas yük orta və ali məktəblərin üzərinə düşür. Çünki cəmiyyəti idarə edənlər və edəcək insan potensialı, mütəxəssis kadrları məhz təhsil sahəsinin nailiyyətləri kimi qiymətləndirilməlidir. Son illər yaşadığımız gözlənilməz hadisələr, fəlakətlər insan və cəmiyyət həyatında uzaqgörən dəyişikliklər edilməsini zərurətə çevirmişdir.

Yeni dövr artıq hazır bilikləri əzbərləməklə inkişafa nail olmağın qeyri-mümkünlüyünü göstərir. İndi cəmiyyət –

  • coğrafi xəritədə ölkələrin əhali sayını bilən, yerləşməsini göstərən;
  • bioloji bilikləri, canlıların anatomik-morfoloji quruluşunu sadəcə öyrənən;
  • ədəbiyyatdan yazıçı, şairlərin həyatını, əsərlərini oxuyan gəncliklə: şagird, tələbə, magistr, doktorantla yeni həyata ayaq uydura bilməyəcək.

XXI əsr yaradıcı-məntiqi düşünən, tənqidi təfəkkürü yüksək inkişaf etmiş, öyrəndiyi biliklər bazasından istifadə edərək yeni biliklərin kəşfinə yönəlmiş, analiz-sintez qabiliyyəti, fərqli fəaliyyət potensialına sahib olan, xəyal qurmağı bacaran və ona çatmağa çalışan mütəxəssislərlə ciddi rəqabətə davam gətirərək Ayda və Marsda yeni həyat qurmağı düşünürlər. Lakin bütün səviyyələrdə istənilən inkişafı təmin etmək üçün təkcə ən müasir, yeni texnologiyaların tətbiqi kifayət etmir. Təhsildə, cəmiyyətdə keyfiyyət dəyişikliyinə nail olmaq üçün İnsan amilini yüksək qiymətləndirmək, təhsil taksonomiyalarından düzgün istifadə etmək vacibdir. Təhsil işçilərinə, öyrədənlərə sərbəst fəaliyyət imkanlarının verilməsi, lazımi maddi-texniki bazanın təmin edilməsi də nəzərdən qaçırılmamamlıdır.

 Əsas məsələlərdən biri bütün sahələrdən olan aparıcı mütəxəssislərin işini qiymətləndirmək, gənc nəsli daha yaradıcı olmağa istiqamətləndirmək, bunun üçün münbit şərait yaratmaq, öyrənənlərin öyrəndiklərinə tənqidi yanaşma bacarığı formalaşdırmaqdır. Bu işdə öyrədən-öyrənən münasibətlərindən çox şey asılıdır. Müəllim öz peşəsini sevərək, gələcəyin yaradıcı insanını yetişdirməyə maraqlı olmalıdır. Analitik düşünməli, idrak fəallığını artırmaq üçün bütün yollardan istifadə etməlidir. Bilik dediyimiz məfhum sorğulanarsa inkişaf edəcəkdir. Belə olmasaydı qədim dövrlərdən əsası qoyulan biologiya elmi günümüzdəki inkişafına çata bilməz, həmçinin tibb elmi özünün pik səviyyəsinə çatmaz, qədim, orta və intibah dövrlərində müxtəlif bioloq və həkimlərin əməyi boşa çıxardı. Təkcə insan orqanizminin anatomik-morfoloji quruluşunun öyrənilməsi, daxili orqanlarının həcmi və formasının öyrənilməsi üçün biologiya elmi ən çətin, qanlı, keşməkeşli yollardan keçmişdir. Vaxtilə bu sahəyə maraq göstərən o zamankı araşdırmaçılar həyatları bahasına biologiya elminə, tibb sahəsinə möhtəşəm töhfələr vermişlər. Qan köçürmənin tarixi isə özünəməxsus çətinliklərlə, etaplarla indiki 4 qan qrupunun kəşfinə qədər uzun yol keçmişdir. Ölməkdə olan insana quzu qanı köçürüb ölümdən xilas edən də, sonrakı cəhdlərin uğursuz alınmasına görə qanköçürməni qanunla qadağan edən də indi sahib olduğimuz dünyanın o zamankı hər şeyə maraqlı, xəyalpərəst, tənqidi-yaradıcı düşünən insanları olmuşdur. Məlumdur ki, bütün elm sahələrində müxtəlif maraqlı faktlar vardır. Bu faktlar İnsan oğlunun bitib tükənməyən marağının qarşısında durula bilinməyəcəyini göstərir.

Son illər həyatımızda, bütün fəaliyyət sahəsində baş verən yeniliklər (texnologiyalar, müasir metodlar və s.) həyatın sirlərini öyrənməklə məhdudlaşmayıb, öyrənməni daha cazib hala gətirmişdir. Bu layihələrdən biri də STEAM layihəsidir. STEM ingilis dilində Elm (Science), Texnologiya (Technology), Mühəndislik (Engineering) və Riyaziyyat (Math) sözlərinin qısaltmasıdır. Termin ilk dəfə ABŞ Milli Elm Qurumu (U.S. National Science Foundation) tərəfindən 2001-ci ildə SMET olaraq bir neçə fənn və bacarığın inteqrasiyasından ibarət olan peşələri ifadə etmək üçün istifadə olunub. Daha sonra bioloq Cudit Ramili (Judith Ramaley) tərəfindən STEM olaraq dəyişdirilib (Hallinen, 2016). Qısaltmaya daha sonra incəsənət/sənət ənasına gələn “Art”-da əlavə olundu (STEAM və ya STEM+A). STEM və STEAM arasındakı əsas fərq, STEM elmi anlayışlara daha çox diqqət yetirir. STEAM -də elmi anlayışları araşdırır, lakin bunu yaradıcılıq prosesində istifadə edilən sorğu və problemə-həll etməyə əsaslanan təlim metodları vasitəsilə edir (Wade-Leeuwen, 2018).

STEM tədris metodu ad olaraq yeni olsa da, təhsil sahəsində yeni bir yanaşma deyil və tədris-təlim məşğələlərinə yaradıcı yanaşan yenilikçi metodistlər tərəfindən  müxtəlif platformalarda təbliğ edilmiş, hazırda təkmilləşdirmə mərhələsindədir. İnteqrasiyalı təhsil yüksək peşəkarlıq tələb etdiyindən yalnız  XX əsrin 80-ci illərində qabaqcıl ölkələrdə tətbiq edilməyə başlandı. STEM-i əsas populyarlaşdıran isə 2009-cu ildə ABŞ-ın STEM təhsil formasını strategiya kimi qəbul edib bu sahəyə böyük investisiya qoyması ilə başladı. Nəticədə qeyd olunan sahə üzrə elmi tətqiqatların və məhsulların sayı artdı və böyük kütlələr üçün əlçatan oldu. Əksər peşələr birdən artıq fənn/sahə üzrə bilik tələb etdiyindən orta əsrlərdən etibarən ali təhsil verən müəssisələrdə fənlər əlaqəli olaraq tədris edilməyə çalışılırdı. 2000-ci illərin başlanğıcından Naxçıvan Dövlət Universitetində elmi tədqiqatlarımızın bu istiqamətdə  – biologiyanın tədrisində fənlərarası, fənndaxili, nəntiqi-tənqidi təfəkkürün inkişafı, yaradıcı tətbiqetməyə üstünlük verilmişdir (Babayeva Z). 2017-ci ildə Fəlsəfə doktorluğu, 2017-ci ildə elmlər doktorluğu dissertasiyasında bioloji təhsildə, ümumiyyətlə təhsil sahəsində baş verən keyfiyyət dəyişikliklərinin düzgün istiqamətdə tətbiqi imkanlarını işləyib hazırlamış, dərslik, dərs vəsaiti, monoqrafiyalar hazırlamışıq. Bu illər ərzində Naxçıvan Dövlət Universitetində yaradılmış yüksək keyfiyyətli təhsil təminatı sayəsində əvvəllər çətinlik çəkdiyimiz sahələrdə geniş imkanlar qazanaraq XXI əsr təhsil sferasına uyğun fəaliyyət planına sahib olmuşuq.

STEAM metodu – Layihə əsaslı öyrənmə – PBL (Project Based Learning), Fənlərarası inteqrasiya və fənlərararası öyrənmə (Interdisciplinary&Cross-dissplinary), Araşdırma əsaslı öyrənmə (Inquiry Based Learning),  Oyun əsaslı öyrənmə (Gamification), Analogiyaya əsaslanan öyrənmə (Learning by Analogies), Mobil əsaslı öyrənmə (Mobile learning), Tinkering- kiçik dəyişikliklər etməklə, düzəltməyə əsaslanan öyrənmə metodları ilə təhsil sahəsində öyrətmə-öyrənmə prosesini durğunluqdan çıxarıb yaradıcılıq fəaliyyətinə çevirməyə xidmət göstərir. 2019-2020-ci tədris ilinin əvvəlindən Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin dəstəyi ilə tətbiqinə başlanılan “STEAM” layihəsinin əsas məqsədi ümumtəhsil məktəblərində təhsil alan şagirdlərdə XXI əsr bacarıqlarını – kreativlik, tənqidi düşüncə, əməkdaşlığin inkişaf etdirilməsi, müxtəlif proqramlaşdırma dillərini tətbiq etməklə müasir İKT avadanlıqlarından istifadə edə bilmə qabiliyyətlərini yüksəltməkdir: “STEAM metadologiyalarının əsasında duran Layihə əsaslı öyrənmə (PBL), təhsilalanların müasir cəmiyyətin problemlərini araşdıraraq müxtəlif  həll yollarını müəyyənləşdirmək xüsusiyyətini artırır.

Artıq Yeni Dünya Düzənində baza təhsili ilə gözlənilməz sürprizlərdən sığortalanmaq üçün cəmiyyətlərə hər vəziyyətdən çıxma yollarını düşünüb tapa bilən, aldığı nəzəri bilikləri düzgün, insanlıq naminə tətbiq edə bilən mütəxəssislər hazırlamağa məhkumuq. Dünyada baş verən son hadisələr bunu sübut edir.

Hazırkı təhsil sistemində STEAM fənlərin ayrı-ayrılıqda deyil, inteqrasiyalı tədrisini nəzərdə tutan təhsil sisteminə/metoduna verilən addır. STEAM təhsil metodu 5 əsas meyarın birgə təşkilidir: Elm (Science), Texnologiya (Technology), Mühəndislik (Engineering), İncəsənət (Art), Riyaziyyat (Math). STEAM məhz bu meyarların birgə və inteqrasiya olunmuş formada tədrisi ideyası üzərində qurulub.

            STEM təhsil metodunun müsbət cəhətləri – STEM təhsil metodu/sistemi düşünülənin əksinə şagirdlərdə sadəcə akademik bacarıqları möhkəmləndirmir, onların hərtərəfli inkişafına kömək edir:

  • Toxunaraq öyrənmə – STEM tədris metodunda məlumatlar  vizual, audio üsulla yanaşı, kinestatik (toxunaraq öyrənmə) və sosial öyrənmə vasitələri ilə də ötürülür (Leite, Walter L.; Svinicki, Marilla; Shi, Yuying (April 2010).
  • Yaradıcılıq – «Biz övladlarımıza onlardan daha ağıllı olan maşınlarla (robot) rəqabət aparmağı öyrədə bilmərik, biz övladlarımıza onları maşınlardan fərqləndirəcək nəsə öyrətməliyik. Yalnız bu üsulla onların 30 il sonra mövcud olma, sağ qalma şansları olacaq» (Whiting, 2019). Yaradıcılıq insanı digər canlılardan fərqləndirən ən asas bacarıq hesab edilir və STEM təhsil modeli tədris zamanı şagirdlərdə yaradıcılıq bacarığını inkişaf etdirməyə şərait yaradır.
  • Səhvlərdən öyrənmə – Tədris zamanı şagirdlərin kiçik miqyaslı təcrübələr zamanı əldə edilən nəticələri müşahidə edib, ortaya çıxan səhvləri araşdırma və təcrübələrin düzgün aparılmasına şərait yaranır.
  • Tənqidi təfəkkür – STEM tədrisi zamanı dərslər qruplar formasında müzakirə üzərinə qurulduğundan şagirdlər komanda yoldaşlarının işinə münasibət bildirir, öz arqumentlərini əsaslandırırlar. Bundan başqa, öyrəndikləri bilikləri müzakirə, analiz-sintez etmə imkanı qazanırlar.
  • Ünsiyyət bacarığı – Dərslər adətən eksperimentin və ya layihənin nəticəsi ilə bağlı hesabat və ya prezentasiya (təqdimat) ilə yekunlaşır.
  • Liderlik – STEM dərsləri daha çox layihə əsaslı və qrup işləri formatında təşkil edildiyindən qrup üzvləri liderlik funksiyasını da yerinə yetirir, qrupa/layihəyə rəhbərlik edir, qərarlar alırlar. Nəticədə şagirdlərdə liderlik bacarıqları inkişaf edir.
  • İş mühitinə hazırlıq – STEM təhsil metodunun əsas məqsədi şagirdləri gələcək iş mühitinə hazırlamaqdır. Yuxarıda qeyd edilən bütün bacarıqlar şagirləri səmərəli insan resursu olaraq tutacaqları mövqelərə hazırlamış olur.

Hər sahədə olduğu kimi, təhsil sahəsinə gətiirilən yeniliklərin tətbiqi də müəyyən problemlərlə üzləşir. STEAM metodunun təhsil sahəsində tətbiqinin aşmalı olduğu baryerlər də vardır:

  • Sahə üzrə önə çıxan çətinliklərdən, əsasən, maddi resursların baha olması və insan resursu çatışmazlığını qeyd etmək olar.
  • STEM dərslərinin tədrisi yüksək araşdırma, müşahidə, sinif idarəsi bacarığına sahib peşəkarlar tələb edir. Təəssüf ki, nəinki Azərbaycanda, hətta bir çox qabaqcıl ölkələrdə belə qeyd olunan problem var. Nəticədə STEM tədris metodunu bütün yaş qrupları üzrə tədris proqramına cəlb edən dövlət yoxdur.

Əlavə olaraq, STEM tədris metodu şagirlərlə yanaşı, valideyinlərin də prosesə aktiv iştirakını tələb edir. Dərslər sinif otaqlarında yekunlaşmır. Məsələn, valideynin şagirdin evdə tapşırıq olaraq həyata keçirdiyi müşahidə və ya təcrübəyə qoşulması, onunla müzakirə aparması tələb oluna bilir. Valideyn olaraq təhsil və iş sahəsində baş verən IV sənaye inqilabına biganə qalmaq olmaz. Şagirdlərin, xüsusi ilə də, azyaşlıların qazanacağı bacarıqlar onlara iş həyatında daha sağlam mövqe tutmağa imkan verəcək. Bəs valideynlər bu istiqamətdə hansı işləri görməli:

  1. peşəkar STEM dərsləri tədris edən müəssisələrdən dəstək ala bilər;
  2. sahə ilə bağlı araşdırmalar edib müəyyən qədər övladı ilə fərdi məşğul ola bilər.

Müasir dövrdə məktəb-ailə işbirliyi qaçılmaz olmuşdur. Dəyişən Dünya düzəninə ayaq uydurmaq üçün məktəblə şagird arasındakı ünsiyyət azlıq edir, bu zəncirə ailəni, ətraf mühiti də əlavə etməklə kompleks yaradıcı əlaqə əldə etməliyik. Bunun üçün də hərtərəfli bilik-bacarığa, yaradıcılığa malik insan potensialının yetişdirilməsi üçün hər gün dəyişən texnologiyaları, metod və üsulları tətbiq edə bilən mütəxəssislər hazırlanmalıdır. STEAM təhsili də bütün bunları özündə cəmləyərək təhsilə interaktiv təlimlə gətirilən canlılığı, yaradıcılığa, kreatif fəaliyyətə, məntiqi-tənqidi düşüncənin inkişafına yönəltmişdir.

Artıq öyrənilən hər hansı bilik, bacarıq və metoda etalon kimi baxılmamalıdır – deyə düşünür və daim audi­to­­­riyalarda təkrarlayıram. Hər bir var olana məntiqi-tənqidi yanaşma bacarığı həm öyrəni­lə­nin mahiyyətinə varmağa, həm də yaradıcı tətbiqetməyə imkan yaradacaqdır. Həm­çinin təlim fəaliyyət prosesi olduğu üçün bu prosesdə öyrədən və öyrənən arasında xü­susi ünsiyyət modelləri yaranmalıdır. Buraya 3 A texnikasını aid etmək olar:

  •  Anlamaq; Anlatmaq; Anlaşmaq.

Yəni hər bir fəaliyyət prosesində anlaşmaq üçün ilk növbədə anlatmaq istədiklərimizi özümüzün anlaması əsas şərtdir. Bunun üçün  -Təhsil; Tərbiyə – nəticədir; İnkişaf.

Yəni – təlim – təhsil – tərbiyə = inkişafdır.

Konfusinin fikrinə görə: “oxumaq, oxumaq və tərəddüd etmədən təkrar etmək” daha verimli təlim hesab edilirdi. Hazırda isə o təlim səmərəli hesab olunur ki, nəinki elmi bilikləri öyrənmək, həmçinin öyrədilənlərin yaradıcı tətbiqi vacib sayılır. Müasir dövr öyrənənləri biliklərin saxlanıldığı papka formatından çıxarıb tədris prosesinin fəal iştirakçılarına çevirmək, biliklərin həyata tətbiqində perspektivli hesab edilir. Xüsusilə də “Canlı müşahidədən mücərrd təfəkkürə, sonra təcrübədə tətbiqetmə” biologiyanın tədrisində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təhsilalma və təhsilvermə elə bir prosesdir ki, burada bir neçə komponent bir­lik­də iştirak etməlidir: bilik, bacarıq, vərdiş. Bunların bir-biri ilə əlaqəsi isə nəti­cə­də arzuolunan təhsili formalaşdırır.

        STEAM təhsili 2021-2022-ci tədris ilində ölkə üzrə 302 ümumtəhsil məktəbi və  15 STEAM Mərkəzindən ümumilikdə 100 minə yaxın şagirdi əhatə edəcəkdir: “Qeyd olunan ümumtəhsil məktəblərindən 6-cı siniflər üzrə 37087, 7-ci siniflər üzrə 18468, 8-ci siniflər üzrə 6995 şagird olmaqla ümumilikdə 62550 şagird “3D çap”, “Microbitlə proqramlaşdırma”, “Elektrik mühəndisliyi”, “Biotexnologiya”, “Nanotexnologiya”, “Robototexnika”, “Gen mühəndisliyi”, “CNC lazer kəsiciləri”, “Pilotsuz uçuş  aparatları (tədris dronları)” üçün hazırlanmış kurikulum üzrə STEAM dərslərinin tədrisinə cəlb olunacaqlar.

            STEAM metodunun geniş yayılıb səmərəliliyinin artırılması üçün beynəlxalq və respublikadaxili treyninqlərin keçirilməsi, müəllimlərin bu layihədə iştirakı həm təcrübə mübadiləsi üçün şərait yaradır, həm də dünyagörüşün zənginləşməsi, təhsil müəssisələri işçilərinin müzakirələrdə fikirlərinin alınması təhsil sahəsinə öz töhfəsini verir. Bu sahədə işlər davam etməkdədir. Perspektiv plan kimi “STEAM Mərkəzlərinin yerləşdiyi ərazi, həmçinin ətraf regionlarda sıxlıq nəzərə alınmaqla hər bir mərkəz üzrə 1000-3000, ümumilikdə il ərzində 34000 şagirdin prosesə cəlbi nəzərdə tutulmuşdur. Ümimilikdə, STEAM tədris prosesinə cəlb olunmuş müəllim və şagird fəaliyyətinin izlənməsi, tədris materiallarının həmçinin bu istiqamətdə istifadə edilə bilinəcək müxtəlif resursların toplandığı Vahid Elektron Sistem (VES) vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir. STEAM layihəsinin fəaliyyəti steam.edu.az portalı, eləcədə layihənin rəsmi  sosial şəbəkə səhifələri vasitəsilə izləyicilərlə əlaqə yaradır.

            Naxçıvan Dövlət Universiteti ilklərə imza atması ilə, yeniliklərə hər zaman açıq olması ilə hər zaman fərqlənmiş, bu sahədə işlərini davam etdirir. Bu ildən STEAM metodu seçmə fənn kimi tədris yükünə daxil edilmiş, universitetdə STARTAP, ENACTUS kimi layihələrin davamı olaraq sınaqdan keçirilərək tələbələrin böyük marağına səbəb olmuşdur. STEAM metodunun ali məktəbdə tədrisi, düşünürük ki, istər müəllimlik ixtisası tələbələri, istərsə də digər ixtisasda təhsil alanlar üçün gələcək işlərində yeni layihələr üzərində işləmək üçün stimul, motivasiya rolunu oynayacaq. Universitetin nəzdində dövlətimizin xüsusi qayğısı ilə STEAM mərkəzinin tikilişi və bu sahədə aparılan işlər, universitet rəhbərliyinin universitetdəki yenidənqurma, təhsil-tədris prosesinin keyfiyyətinin qaldırılmasındakı səyləri də xüsusi qeyd edilməlidir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri 2021-ci il 7 iyun tarixdə “Naxçıvan Muxtar Respublikasında STEAM təhsil metodunun tətbiqi ilə bağlı tədbirlər haqqında” Sərəncam imzalamışdır. Bu tədris metodunun məqsədi şagirdlərin bacarıqlarını düzgün istiqamətə yönəltmək, fənlər arasındakı fərqi aradan qaldırmaq və bu təhsil yanaşması ilə araşdırma, istehsal və ixtiraçı nəsil yetişdirməkdən ibarətdir. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində tətbiq edilən STEAM təlim metodu 2020-2021-ci tədris ilindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının ümumtəhsil məktəblərində də tətbiq olunur. Bu məqsədlə STEAM kabinələri yaradılır, müəllimlər STEAM təlimlərinə cəlb olunur. Təlimlərin yüksək səviyyədə təşkilini təmin etmək məqsədilə Heydər Əliyev adına tam orta məktəbdə STEAM Tədris Mərkəzi yaradılıb və mərkəzin təqdimatı keçirilib.

Mərkəz müasir dizaynda mebel avadanlıqları, elektron lövhə, 10 ədəd kompüter, 1 ədəd 3D printer və müxtəlif rəngdə çap materialı, Makeblock, mBot, Arduino BT robotlar, Mindstorms və education lego dəstləri, 3D qələmlər, Arduino və BBC Micro:bit proqramlama və inkişaf dəstləri, servo mühərriklər, LCD ekranlar, micro idarəetmə modulları, RGB led və naqillər, müxtəlif ölçüdə mikro mexanizmlər, kiçik elektronik komponentlər, təlim dəstləri, müxtəlif fiqurların hazırlanması üçün lazım olan alətlər, tədris üçün ofis ləvazimatları və digər materiallarla tam təmin olunub.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri 2020-ci il dekabrın 14-də “Naxçıvan Dövlət Universitetində Texnologiyalar Parkının yaradılması haqqında” Sərəncam imzalayıb, NUHÇIXAN İnformasiya Agentliyi xəbər verir ki, iyunun 16-da Naxçıvan Dövlət Universitetində Texnologiyalar Parkının təməlatma mərasimi keçirilib. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov tədbirdə iştirak edib.

Naxçıvan Dövlət Universitetinin beynəlxalq əlaqələrini genişləndirilərək dünyanın 130-dan çox universiteti ilə həmçinin, Türkiyənin 80-dək ali təhsil ocağı ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq əlaqələri yaradılmışdır. Naxçıvan Dövlət Universitetində beynəlxalq əlaqələrin genişləndirilməsi, dünyanın bir sıra nüfuzlu ali təhsil müəssisələri ilə səmərəli əməkdaşlığın təşkili öz müsbət bəhrələrini verir. Naxçıvan Dövlət Universitetində yeniliklərdən biri də ingilis dilində İqtisadiyyat ixtisasının tədrisi uğurla nəticələnmiş, ingilis dilində yeni yaradılacaq Tibb ixtisası üçün də ikili diplom proqramının təşkil edilməsi isə müzakirə olunan məsələlərdəndir.

Naxçıvan Dövlət Universitetinin bu yaxınlarda dünyanın ən yaxşı universitetləri sırasında yer alması da təsadüfi deyildir. Azərbaycan Respublikası rəhbərliyinin, Naxçıvan Ali Məclisi Sədrinin birbaşa qayğısını öz üzərində daim hiss edən universitet kollektivi Qarabağ Zəfərimizin 1-ci ildönümündə öz işlərini bundan sonra da layiqincə yerinə yetirmək əzmindədir. Yaxın gələcəkdə Şuşada, Ağdamda konfranslarda, simposimlarda yeni layihələrlə iştirak etmək üçün dünya standartları səviyyəsində təhsil mühiti yaratmağa çalışan Naxçıvan ziyalıları gündən-günə inkişaf edən Azərbaycanın cənnət diyarında hələ Azərbaycan elminə, təhsilinə, dövlətçiliyinə çox töhfələr verəcəkdir.

Müəllif: Zərövşən BABAYEVA

ZƏRÖVŞƏN BABAYEVANIN YAZILARI


“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

"YAZARLAR" j., "ZİYADAR" M.

STEAM METODU – LAYİHƏ ƏSASLI ÖYRƏNMƏ – PBL

Bir şərh yazın

Zərövşən Babayeva

Naxçıvan Dövlət Universitetinin Biologiya kafedrasının dosenti,

pedaqogika üzrə elmlər doktoru

dr.zarifbabayeva@yahoo.com

STEAM METODU – LAYİHƏ ƏSASLI ÖYRƏNMƏ – PBL

Yeni dövr – yeni format, yeni metod və vasitələr tələb etməkdədir. Artıq qloballaşan dün­ya­da hər bir inkişaf kimi, problemlər də tez bir zamanda bütün  dünyanı əhatə etməklə səfər­bər­lik diktə edir. Tədris sahəsi də baş verən dəyişiklik fonunda artıq dünyada baş verən  dəyişik­lik­lə­rə səmərəli cavab vermək məcburiyyətində. Bunun üçün dünyada gedən yeniliklərə inteqrasiya etmək üçün istər təhsil, istər də texnologiyalar sahəsində kadr potensialını zənginləşdirməlidir. Bu­raya həmçinin təhsil ocaqlarının maddi-texniki bazasının yenilənməsi də daxil­dir. Hazırda bi­o­lo­giyanın tədrisində istifadə etdiyimiz metod və üsullar tədrisin səmərəliliyinə təsir göstər­mək­də davam edir. Lakin çalışıb fərqli, yeni imkanlar da axtarmaqda davam etmə­li­yik. Dünyada isti­fa­də olunan yeni vasitələr, İKT-dən istifadənin fərqli metodikasını tədrisə gə­tir­mək­lə öyrənən­lər­də marağı artırmaq tədrisin keyfiyyətini artıracaq amildir.

Son illər həyatımızda, bütün fəaliyyət sahəsində baş verən yeniliklər (texnologiyalar, müasir metodlar və s.) həyatın sirlərini öyrənməklə məhdudlaşmayıb, öyrənməni daha cazib hala gətirmişdir. Bu layihələrdən biri də STEAM layihəsidir. STEM ingilis dilində Elm (Science), Texnologiya (Technology), Mühəndislik (Engineering) və Riyaziyyat (Math) sözlərinin qısaltmasıdır. Termin ilk dəfə ABŞ Milli Elm Qurumu (U.S. National Science Foundation) tərəfindən 2001-ci ildə SMET olaraq bir neçə fənn və bacarığın inteqrasiyasından ibarət olan peşələri ifadə etmək üçün istifadə olunub. Daha sonra bioloq Cudit Ramili (Judith Ramaley) tərəfindən STEM olaraq dəyişdirilib (Hallinen, 2016). Qısaltmaya daha sonra incəsənət/sənət ənasına gələn “Art”-da əlavə olundu (STEAM və ya STEM+A). STEM və STEAM arasındakı əsas fərq, STEM elmi anlayışlara daha çox diqqət yetirir. STEAM -də elmi anlayışları araşdırır, lakin bunu yaradıcılıq prosesində istifadə edilən sorğu və problemə-həll etməyə əsaslanan təlim metodları vasitəsilə edir (Wade-Leeuwen, 2018).

STEAM tədris metodu ad olaraq yeni olsa da, təhsil sahəsində yeni bir yanaşma deyil və tədris-təlim məşğələlərinə yaradıcı yanaşan yenilikçi metodistlər tərəfindən  müxtəlif platformalarda təbliğ edilmiş, hazırda təkmilləşdirmə mərhələsindədir. İnteqrasiyalı təhsil yüksək peşəkarlıq tələb etdiyindən yalnız  XX əsrin 80-ci illərində qabaqcıl ölkələrdə tətbiq edilməyə başlandı. STEM-i əsas populyarlaşdıran isə 2009-cu ildə ABŞ-ın STEM təhsil formasını strategiya kimi qəbul edib bu sahəyə böyük investisiya qoyması ilə başladı. Nəticədə qeyd olunan sahə üzrə elmi tətqiqatların və məhsulların sayı artdı və böyük kütlələr üçün əlçatan oldu. Əksər peşələr birdən artıq fənn/sahə üzrə bilik tələb etdiyindən orta əsrlərdən etibarən ali təhsil verən müəssisələrdə fənlər əlaqəli olaraq tədris edilməyə çalışılırdı. 2000-ci illərin başlanğıcından Naxçıvan Dövlət Universitetində elmi tədqiqatlarımızın bu istiqamətdə  – biologiyanın tədrisində fənlərarası, fənndaxili, nəntiqi-tənqidi təfəkkürün inkişafı, yaradıcı tətbiqetməyə üstünlük verilmişdir (Babayeva Z). 2017-ci ildə Fəlsəfə doktorluğu, 2017-ci ildə elmlər doktorluğu dissertasiyasında bioloji təhsildə, ümumiyyətlə təhsil sahəsində baş verən keyfiyyət dəyişikliklərinin düzgün istiqamətdə tətbiqi imkanlarını işləyib hazırlamış, dərslik, dərs vəsaiti, monoqrafiyalar hazırlamışıq. Bu illər ərzində Naxçıvan Dövlət Universitetində yaradılmış yüksək keyfiyyətli təhsil təminatı sayəsində əvvəllər çətinlik çəkdiyimiz sahələrdə geniş imkanlar qazanaraq XXI əsr təhsil sferasına uyğun fəaliyyət planına sahib olmuşuq.

STEAM metodu – Layihə əsaslı öyrənmə – PBL (Project Based Learning), Fənlərarası inteqrasiya və fənlərararası öyrənmə (Interdisciplinary&Cross-dissplinary), Araşdırma əsaslı öyrənmə (Inquiry Based Learning),  Oyun əsaslı öyrənmə (Gamification), Analogiyaya əsaslanan öyrənmə (Learning by Analogies), Mobil əsaslı öyrənmə (Mobile learning), Tinkering- kiçik dəyişikliklər etməklə, düzəltməyə əsaslanan öyrənmə metodları ilə təhsil sahəsində öyrətmə-öyrənmə prosesini durğunluqdan çıxarıb yaradıcılıq fəaliyyətinə çevirməyə xidmət göstərir.

 2019-2020-ci tədris ilinin əvvəlindən Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin dəstəyi ilə tətbiqinə başlanılan “STEAM” layihəsinin əsas məqsədi ümumtəhsil məktəblərində təhsil alan şagirdlərdə XXI əsr bacarıqlarını – kreativlik, tənqidi düşüncə, əməkdaşlığin inkişaf etdirilməsi, müxtəlif proqramlaşdırma dillərini tətbiq etməklə müasir İKT avadanlıqlarından istifadə edə bilmə qabiliyyətlərini yüksəltməkdir. Artıq Yeni Dünya Düzənində baza təhsili ilə gözlənilməz sürprizlərdən sığortalanmaq üçün cəmiyyətlərə hər vəziyyətdən çıxma yollarını düşünüb tapa bilən, aldığı nəzəri bilikləri düzgün, insanlıq naminə tətbiq edə bilən mütəxəssislər hazırlamağa məhkumuq. Dünyada baş verən son hadisələr bunu sübut edir.

Həmçinin öyrənilən hər hansı bilik, bacarıq və metoda etalon kimi baxılmamalıdır – deyə düşünür və daim audi­to­­­riyalarda təkrarlayıram. Hər bir var olana tənqidi-məntiqi yanaşma bacarığı həm öyrəni­lə­nin mahiyyətinə varmağa, həm də yaradıcı tətbiqetməyə imkan yaradacaqdır. Həm­çinin təlim fəaliyyət prosesi olduğu üçün bu prosesdə öyrədən və öyrənən arasında xü­susi ünsiyyət modelləri yaranmalıdır. Buraya 3 A texnikasını aid etmək olar:

  •  Anlamaq; Anlatmaq; Anlaşmaq.

Yəni hər bir fəaliyyət prosesində anlaşmaq üçün ilk növbədə anlatmaq istədiklərimizi özümüzün anlaması əsas şərtdir.

  • Təhsil; Tərbiyə – nəticədir; Yəni – təlim – təhsil – tərbiyə = inkişafdır.

Konfusinin fikrinə görə: “oxumaq, oxumaq və tərəddüd etmədən təkrar etmək” daha verimli təlim hesab edilirdi. Hazırda isə o təlim səmərəli hesab olunur ki, nəinki elmi bilikləri öyrənmək, həmçinin öyrədilənlərin yaradıcı tətbiqi vacib sayılır. Müasir dövr öyrənənləri biliklərin saxlanıldığı papka formatından çıxarıb tədris prosesinin fəal iştirakçılarına çevirmək, biliklərin həyata tətbiqini perspektivli hesab edilir. Xüsusilə də “Canlı müşahidədən mücərrd təfəkkürə, sonra təcrübədə tətbiqetmə” biologiyanın tədrisində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Təhsilalma və təhsilvermə elə bir prosesdir ki, burada bir neçə komponent bir­lik­də iştirak etməlidir: bilik, bacarıq, vərdiş. Bunların bir-biri ilə əlaqəsi isə nəti­cə­də arzuolunan təhsili formalaşdırır. Hazırkı təhsil sistemində STEAM fənlərin ayrı-ayrılıqda deyil, inteqrasiyalı tədrisini nəzərdə tutan təhsil sisteminə/metoduna verilən addır. STEAM təhsil metodu 5 əsas meyarın birgə təşkilidir: Elm (Science), Texnologiya (Technology), Mühəndislik (Engineering), İncəsənət (Art), Riyaziyyat (Math). STEAM məhz bu meyarların birgə və inteqrasiya olunmuş formada tədrisi ideyası üzərində qurulub.

            STEM təhsil metodunun müsbət cəhətləri – STEM təhsil metodu/sistemi düşünülənin əksinə şagirdlərdə sadəcə akademik bacarıqları möhkəmləndirmir, onların hərtərəfli inkişafına kömək edir:

  • Toxunaraq öyrənmə – STEM tədris metodunda məlumatlar  vizual, audio üsulla yanaşı, kinestatik (toxunaraq öyrənmə) və sosial öyrənmə vasitələri ilə də ötürülür (Leite, Walter L.; Svinicki, Marilla; Shi, Yuying (April 2010).
  • Yaradıcılıq – «Biz övladlarımıza onlardan daha ağıllı olan maşınlarla (robot) rəqabət aparmağı öyrədə bilmərik, biz övladlarımıza onları maşınlardan fərqləndirəcək nəsə öyrətməliyik. Yalnız bu üsulla onların 30 il sonra mövcud olma, sağ qalma şansları olacaq» (Whiting, 2019). Yaradıcılıq insanı digər canlılardan fərqləndirən ən asas bacarıq hesab edilir və STEM təhsil modeli tədris zamanı şagirdlərdə yaradıcılıq bacarığını inkişaf etdirməyə şərait yaradır.
  • Səhvlərdən öyrənmə – Tədris zamanı şagirdlərin kiçik miqyaslı təcrübələr zamanı əldə edilən nəticələri müşahidə edib, ortaya çıxan səhvləri araşdırma və təcrübələrin düzgün aparılmasına şərait yaranır.
  • Tənqidi təfəkkür – STEM tədrisi zamanı dərslər qruplar formasında müzakirə üzərinə qurulduğundan şagirdlər komanda yoldaşlarının işinə münasibət bildirir, öz arqumentlərini əsaslandırırlar. Bundan başqa, öyrəndikləri bilikləri müzakirə, analiz-sintez etmə imkanı qazanırlar.
  • Ünsiyyət bacarığı – Dərslər adətən eksperimentin və ya layihənin nəticəsi ilə bağlı hesabat və ya prezentasiya (təqdimat) ilə yekunlaşır.
  • Liderlik – STEM dərsləri daha çox layihə əsaslı və qrup işləri formatında təşkil edildiyindən qrup üzvləri liderlik funksiyasını da yerinə yetirir, qrupa/layihəyə rəhbərlik edir, qərarlar alırlar. Nəticədə şagirdlərdə liderlik bacarıqları inkişaf edir.
  • İş mühitinə hazırlıq – STEM təhsil metodunun əsas məqsədi şagirdləri gələcək iş mühitinə hazırlamaqdır. Yuxarıda qeyd edilən bütün bacarıqlar şagirləri səmərəli insan resursu olaraq tutacaqları mövqelərə hazırlamış olur.

Hər sahədə olduğu kimi, təhsil sahəsinə gətiirilən yeniliklərin tətbiqi də müəyyən problemlərlə üzləşir. STEAM metodunun təhsil sahəsində tətbiqinin aşmalı olduğu baryerlər də vardır:

  • Sahə üzrə önə çıxan çətinliklərdən, əsasən, maddi resursların baha olması və insan resursu çatışmazlığını qeyd etmək olar.
  • STEM dərslərinin tədrisi yüksək araşdırma, müşahidə, sinif idarəsi bacarığına sahib peşəkarlar tələb edir. Təəssüf ki, nəinki Azərbaycanda, hətta bir çox qabaqcıl ölkələrdə belə qeyd olunan problem var. Nəticədə STEM tədris metodunu bütün yaş qrupları üzrə tədris proqramına cəlb edən dövlət yoxdur.

Əlavə olaraq, STEM tədris metodu şagirlərlə yanaşı, valideyinlərin də prosesə aktiv iştirakını tələb edir. Dərslər sinif otaqlarında yekunlaşmır. Məsələn, valideynin şagirdin evdə tapşırıq olaraq həyata keçirdiyi müşahidə və ya təcrübəyə qoşulması, onunla müzakirə aparması tələb oluna bilir. Valideyn olaraq təhsil və iş sahəsində baş verən IV sənaye inqilabına biganə qalmaq olmaz. Şagirdlərin, xüsusi ilə də, azyaşlıların qazanacağı bacarıqlar onlara iş həyatında daha sağlam mövqe tutmağa imkan verəcək. Bəs valideynlər bu istiqamətdə hansı işləri görməli:

  1. peşəkar STEM dərsləri tədris edən müəssisələrdən dəstək ala bilər;
  2. sahə ilə bağlı araşdırmalar edib müəyyən qədər övladı ilə fərdi məşğul ola bilər.

Müasir dövrdə məktəb-ailə işbirliyi qaçılmaz olmuşdur. Dəyişən Dünya düzəninə ayaq uydurmaq üçün məktəblə şagird arasındakı ünsiyyət azlıq edir, bu zəncirə ailəni, ətraf mühiti də əlavə etməklə kompleks yaradıcı əlaqə əldə etməliyik. Bunun üçün də hərtərəfli bilik-bacarığa, yaradıcılığa malik insan potensialının yetişdirilməsi üçün hər gün dəyişən texnologiyaları, metod və üsulları tətbiq edə bilən mütəxəssislər hazırlanmalıdır. STEAM təhsili də bütün bunları özündə cəmləyərək təhsilə interaktiv təlimlə gətirilən canlılığı, yaradıcılığa, kreatif fəaliyyətə, məntiqi-tənqidi düşüncənin inkişafına yönəltmişdir.

            STEAM metodunun geniş yayılıb səmərəliliyinin artırılması üçün beynəlxalq və respublikadaxili treyninqlərin keçirilməsi, müəllimlərin bu layihədə iştirakı həm təcrübə mübadiləsi üçün şərait yaradır, həm də dünyagörüşün zənginləşməsi, təhsil müəssisələri işçilərinin müzakirələrdə fikirlərinin alınması təhsil sahəsinə öz töhfəsini verir. Bu sahədə işlər davam etməkdədir. Ümimilikdə, STEAM tədris prosesinə cəlb olunmuş müəllim və şagird fəaliyyətinin izlənməsi, tədris materiallarının həmçinin bu istiqamətdə istifadə edilə bilinəcək müxtəlif resursların toplandığı Vahid Elektron Sistem (VES) vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir. STEAM layihəsinin fəaliyyəti steam.edu.az portalı, eləcədə layihənin rəsmi  sosial şəbəkə səhifələri vasitəsilə işıqlandırılır və izləyicilərlə əlaqə yaradılır (https://www.stemart.az/az/newsd/9-stem-steam-haqqinda-bilmak-istadiklariniz).

Naxçıvan Dövlət Universiteti ilklərə imza atması ilə, yeniliklərə hər zaman açıq olması ilə fərqlənmiş, bu sahədə işlərini davam etdirir. Bu ildən STEAM metodu seçmə fənn kimi tədris yükünə daxil edilmiş, universitetdə STARTAP, ENACTUS kimi layihələrin davamı olaraq sınaqdan keçirilərək tələbələrin böyük marağına səbəb olmuşdur. Universitetin nəzdində dövlətimizin xüsusi qayğısı ilə STEAM mərkəzinin tikilişi və bu sahədə aparılan işlər, universitet rəhbərliyinin universitetdəki yenidənqurma, təhsil-tədris prosesinin keyfiyyətinin qaldırılmasındakı səyləri də xüsusi qeyd edilməlidir. Universitetimizin bu yaxınlarda ən yaxşı universitetlər sırasında ilk beşliyə (5-ci yer) düşməsi də qürurvericidir. Azərbaycan Respublikası rəhbərliyinin, Naxçıvan Ali Məclisi Sədrinin birbaşa qayğısını öz üzərində daim hiss edən universitet kollektivi, universitetdə yeni enerji ilə, yeniliklərin tətbiqi ilə  Qarabağ Zəfərimizin 1-ci ildönümündə öz işlərini bundan sonra da layiqincə yerinə yetirmək əzmindədir.

Yaxın gələcəkdə Şuşada, Ağdamda konfranslara, simposimlara qatılmaq arzusu hə həvəsi ilə çalışan Naxçıvan ziyalıları gündən-günə inkişaf edən Azərbaycanın cənnət diyarı Naxçıvanda hələ Azərbaycan elminə, təhsilinə çox töhfələr verəcəkdir.


ZƏRÖVŞƏN BABAYEVANIN YAZILARI


YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<<WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>>

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

"YAZARLAR" j., AZƏRBAYCAN JURNALLARI, www.USTAC.az

TƏHSİL, TƏDRİS, CƏMİYYƏT YENİ DÜNYA DÜZƏNİNDƏ ƏSASLI DƏYİŞİKLİKLƏRƏ MÖHTACDIR

Bir şərh yazın

TƏHSİL, TƏDRİS, CƏMİYYƏT YENİ DÜNYA DÜZƏNİNDƏ

ƏSASLI DƏYİŞİKLİKLƏRƏ MÖHTACDIR

                                                                Zərövşən Babayeva

                                     Naxçıvan Dövlət Universitetinin dosenti,

                                                  pedaqogika üzrə elmlər doktoru

                                       dr.zarifbabayeva@gmail.com

Bəşər tarixində bir çox kəskin dönüşlər olmuşdur. Lakin yaşadığımız müasir dövr bütün yönləri ilə digər etaplardan öz fərdi xüsusiyyəti ilə fərqlənir. Rəqəmsal həyat tərzinin üstünlük təşkil etdiyi bu günlərdə artıq baza bilikləri ilə dünyaya çıxa bilmərik. Həyatın bütün sahələrində işlər: maddi-texniki baza, banklar, təhsil sahəsi, tibbi qurumlar, iqtisadi münasibətlərdə yeni dünya düzəninə uyğun qurulmaq zorundadır. Bunun üçün əsas yük orta və ali məktəblərin üzərinə düşür. Çünki cəmiyyəti idarə edənlər və edəcək insan potensialı, mütəxəssis kadrları məhz təhsil sahəsinin nailiyyətləri kimi qiymətləndirilməlidir. Son illər yaşadığımız gözlənilməz hadisələr, fəlakətlər insan və cəmiyyət həyatında uzaqgörən dəyişikliklər edilməsini zərurətə çevirmişdir.

Yeni dövr artıq hazır bilikləri əzbərləməklə inkişafa nail olmağın qeyri-mümkünlüyünü göstərir. İndi cəmiyyət –

  • tarixin xronologiyasını əzbər bilən;
  • coğrafi xəritədə ölkələrin əhali sayını bilən, necə yerləşməsini göstərən;
  • bioloji bilikləri, canlıların anatomik-morfoloji quruluşunu sadəcə öyrənən;
  • ədəbiyyatdan yazıçı, şairlərin həyatını, əsərlərini oxuyan gəncliklə: şagird, tələbə, magistr, doktorantla yeni həyata ayaq uydura bilməyəcək.

XXI əsr yaradıcı-məntiqi düşünən, tənqidi təfəkkürü yüksək inkişaf etmiş, öyrəndiyi biliklər bazasından istifadə edərək yeni biliklərin kəşfinə yönəlmiş, analiz-sintez qabiliyyəti, fərqli fəaliyyət potensialına sahib olan, xəyal qurmağı bacaran və ona çatmağa çalışan mütəxəssislərlə ciddi rəqabətə davam gətirərək Ayda və Marsda yeni həyat qurmağı düşünürlər. Lakin bütün səviyyələrdə istənilən inkişafı təmin etmək üçün təkcə ən müasir, yeni texnologiyaların tətbiqi kifayət etmir. Təhsildə, cəmiyyətdə keyfiyyət dəyişikliyinə nail olmaq üçün İnsan amilini yüksək qiymətləndirmək, təhsil taksonomiyalarından düzgün istifadə etmək vacibdir. Təhsil işçilərinə, öyrədənlərə sərbəst fəaliyyət imkanları verilməsi də nəzərdən qaçırılmamamlıdır.

Əsas məsələlərdən biri bütün sahələrdən olan aparıcı mütəxəssislərin işini qiymətləndirmək, gənc nəsli daha yaradıcı olmağa istiqamətləndirmək, bunun üçün münbit şərait yaratmaq, öyrənənlərin öyrəndiklərinə tənqidi yanaşma bacarığı formalaşdırmaqdır. Bilik dediyimiz məfhum sorqulanarsa inkişaf edəcəkdir. Belə olmasaydı qədim dövrlərdən əsası qoyulan biologiya elmi günümüzdəki inkişafına çata bilməz, həmçinin tibb elmi özünün pik səviyyəsinə çatmaz, qədim, orta və intibah dövrlərində müxtəlib bioloq və həkimlərin əməyi boşa çıxardı. Təkcə insan orqanizminin anatomik-morfoloji quruluşunun öyrənilməsi, daxili orqanlarının həcmi və formasının öyrənilməsi üçün biologiya elmi ən çətin, qanlı, keşməkeşli yollardan keçmişdir. Vaxtilə bu sahəyə maraq göstərən o zamankı araşdırmaçılar həyatları bahasına biologiya elminə, tibb sahəsinə möhtəşəm töhfələr vermişlər. Qan köçürmənin tarixi isə özünəməxsus çətinliklərlə, etaplarla indiki 4 qan qrupunun kəşfinə qədər uzun yol keçmişdir. Ölməkdə olan insana quzu qanı köçürüb ölümdən xilas edən də, sonrakı cəhdlərin uğursuz alınmasına görə qanköçürməni qanunla qadağan edən də indi sahib olduğimuz Dünyanın o zamankı hər şeyə maraqlı, xəyalpərəst, tənqidi-yaradıcı düşünən İnsanları olmuşdur. Məlumdur ki, bütün elm sahələrində müxtəlif maraqlı faktlar vardır. Bu faktlar İnsan oğlunun bitib tükənməyən marağının qarşısında durula bilinməyəcəyini göstərir.

Dünyanın gedişatını dəyişdirən ən vacib texnoloji kəşflərdən bir neçəsi:

Bəzən inkişafın, bəzən isə qəribə təsadüflərin nəticəsində edilən texnoloji kəşflər həmin dövrdə yaşayan insanlarla yanaşı, əsrlər sonra bizim də həyatımızı dəyişdirməyə davam edir.

         Kompüter elmlərinin yaranması

         Əsası daha əvvəlki illərdə qoyulsa da, müasir dövrdə olan və elmi araşdırmalarla inkişaf etdirilən kompüter elmlərinin meydana çıxması ingilis alim Alan Turing’in fəaliyyəti nəticəsində mümkün olub. 1912-ci ildə Londonda dünyaya gələn, universiteti riyaziyyat və kriptologiya elmləri üzrə bitirən Turing İkinci Dünya Müharibəsi illərində Nasist ordusunun şifrələrini açaraq, müharibənin gedişatına da təsir etməyi bacarmışdı. Alan Turing Kriptologiya və riyaziyyatdan əlavə, süni intellekt sahəsində gördüyü işlərlə də müasir robotların təməlini atan alim hesab olunur. Steve Jobs və Steve Wozniak tərəfindən qurulan məşhur “Apple” şirkətinin loqosu və adı zəhərli alma yeyərək vəfat edən Alan Turing’in adıyla əlaqələndirilir.

İnternetin kəşfi

Bu gün həyatımızın və dünyadakı inkişafın əsas hissəsi olan internetin yaranması 1960-cı illərdən başlayır. İlk olaraq ABŞ ordusunun hərbi rabitə və kəşfiyyat şəbəkəsi olaraq qurulmuş və Advanced Research Projects Agency Network (ARPANET) olaraq adlandırılmışdı. Eyni illərdə eşitmə problemli həyat yoldaşının ətrafıyla daha rahat əlaqəsini yaratmaq üçün bir model düşünən gənc riyaziyyatçı Vinton Cerf kompüterlər arasında baş verəcək data transferini reallaşdırmaq istəyirdi. O, ABŞ ordusunun qapalı şəbəkəsini başlanğıc nöqtəsi olaraq götürür. 1973-78-ci illər arasında TCP/IP protokolunun inkişaf etdirilməsində də rolu olan Vinton Cerf sayəsində dünyanın hər yerindən internetə qoşulmaq mümkün oldu.

İlk iPhone

            İndi bizə nə qədər inanılmaz gəlsə də, amma həyatımızın ayrılmaz parçasına çevrilmiş müasir “ağıllı telefonlar” əvvəllər həyatımızda yox idi. 9 yanvar, 2007-ci ildə Steve Jobs tərəfindən təqdim edilən iPhone yeni bir dövrün başlanğıcı olmuşdu. O günlərdə həm tənqid, həm də təriflərin hədəfi olan bu yeni telefonla ekranı, əlverişli istifadəsi və online mağazasıyla tamamilə yeni bir dövrün başlanğıcı idi.

Səmanın yeni gücü: Drone

Texnologiya ilə bağlı bir çox kəşf də hərbi sahədən qaynaqlanır. Əvvəlki illərdə “İnsansız hava vasitəsi” olaraq hərbi kəşfiyyat üçün istifadə olunan cihazlar inkişaf edərək, drone’ların yaranmasına səbəb oldu. Eyni zamanda həm internet yayan, həm də foto və video görüntləri çəkə bilən cihazlar texnologiyada yeni bir səhifənin açılması deməkdir.

           Gələcəyin fabrikləri: 3D printer

Evdə oturub lazım olan əşyanı istehsal etmək və ya xarab olan əşyanı yenisiylə dəyişdirmək istəyirsiniz? 3D printer texnologiyası yaxın gələcəkdə bunları da mümkün edəcək. Artıq bu texnologiya sayəsində sümük, diş kimi insan bədən hissələrinin yenilərini düzəldə bilmək mümkündür.

Bu kimi misalları indi göstərmək çox asan və rahatdır. Bütün bunlar isə dünyaya, ətrafa, həyata maraqla baxan, hər kəsin görə bilmədiyini görən, olanların fərqli variantını yaratmağa çalışan insanların xidmətidir. Yaşadığımız keşməkeşli, narahat, həm yüksəlişli, həm fərqli yaşam tərzi diktə edən son iki il verilən həyatın insanlığa xidmətdə ikən daha şərəfli, verimli olduğunu göstərir. Baş verənlər göstərir ki, hansı cəmiyyətlərdə birlik, bərabərlik, səmimiyyət, qarşılıqlı hörmət və inam varsa həm inkişafı, həm də siyasəti düzgün istiqamət­də­dir. Əslində hər bir işdə xeyir güdülməməli, götürülən qazancın hakedilməsi əsas qayə olmalıdır. Müəllimlərin bu sahədə əsas işi yetişdirdiyi kadrların yeni dünya düzəninə, dünya standartları səviyyəsinə yüksəlt­məsidir. Onların, xüsusilə təbiət elmlərinə – fizika, kimya, biologiya, coğrafiya və s.  yiyələnən gələcək kadrların vətənpərvər, insansevər, qayğıkeş olmaları, Dünyanı vahid evimiz kimi görmələrini təmin etmək təhsil sahəsinin əsas vəzifələrindən olmalıdır.  

Universitetdə dərslərin yüksək səviyyədə qurulması, aparılmış yenidənqurma işlərinin nəticəsi kimi bu il – 2021-ci ildə yüksək reytinqli universitetlər içərisində Naxçıvan Dövlət Universitetinin adının da çəkilməsi hamımızı qürurlandırmışdır. Təbii ki, bunda Azərbaycan dövləti, Müxtar Respublika rəhbərliyinin birbaşa qayğısı və diqqəti ilə yaradılmış əlverişli imkanlardan istifadə edən professor-müəllim heyətinin də əməyi danılmazdır.

Ümid edirik ki, qarşıdan gələn yeni dərs ilində yeni enerji ilə dərslərin yüksək səviyyədə aparılmasına bütün kollektiv fəal iştirak edəcək, ümumiyyətlə cəmiyyət həyatını məşğul edən problemlərin həllində öz işini əsirgəməyəcək. Hamıya yeni uğurlar diləyir, Dünyada baş verən neqativ proseslərin, xəstəliklərin, soyqırımların, müharibələrin, təbii fəlakətlərin sonlanmasını arzulayıram.

ZƏRÖVŞƏN BABAYEVANIN YAZILARI


YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<<WWW.YAZARLAR.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>>

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

FOTO XƏBƏR, MƏQALƏLƏR, www.USTAC.az

TƏHSİL SAHƏSİNDƏ BAŞ VERƏN DƏYİŞİKLİKLƏR, İSLAHATLAR: bioloji tənsilin inkişaf perspektivləri

Bir şərh yazın
Dr. Zərövşən Babayeva

TƏHSİL SAHƏSİNDƏ BAŞ VERƏN DƏYİŞİKLİKLƏR, İSLAHATLAR:

 bioloji tənsilin inkişaf perspektivləri

Yeni dövr – yeni format, yeni metod və vasitələr tələb etməkdədir. Artıq qloballaşan dün­ya­da hər bir inkişaf kimi, problemlər də tez bir zamanda bütün  dünyanı əhatə etməklə səfər­bər­lik diktə edir. Tədris sahəsi də baş verən dəyişiklik fonunda artıq dünyada baş verən  dəyişik­lik­lə­rə səmərəli cavab vermək məcburiyyətində. Bunun üçün dünyada gedən yeniliklərə inteqrasiya etmək üçün istər təhsil, istər də texnologiyalar sahəsində kadr potensialı zənginləşdirilməlidir. Bu­raya həmçinin təhsil ocaqlarının   maddi-texniki bazasının yenilənməsi də daxil­dir. Hazırda bi­o­lo­giyanın tədrisində istifadə etdiyimiz metod və üsullar tədrisin səmərəliliyinə təsir göstər­mək­də davam edir. Lakin çalışıb fərqli, yeni imkanlar da tapılmalıdır. Dünyada isti­fa­də olunan yeni vasitələr, İKT-dən istifadənin fərqli metodikasını tədrisə gə­tir­mək­lə öyrənən­lər­də marağı artırmaq tədrisin keyfiyyətini artıracaq amildir. Deyildiyi kimi: “Məsləki inkişaf mütləqdir”. Bir çox metodistlərin fikrincə təhsil sistemi memarlığa bənzəyir. Bu sistemə içəridən baxdıqda nələri dəyişəcəyimizi düzgün qiymətləndirməliyik. Əslində təhsil sahəsindəki memarlıq sosial memarlıqdır: öyrənmə mədəniyyəti, qarşılıqlı müəllim-tələbə, müəllimlərin öz aralarındakı münasibətlərində keyfiyyət dəyişikliklərinə ehtiyac vardır.

Bundan başqa, təhsil müəssisələrinin rəhbərləri də öz işlərində islahat aparmalı, təhsilverənlərin işində, sosial həyatında rəğbətləndirmələredilməli, ehtiyaclarının öyrənilib təmin edilməsi, qayğısına qalınması ilə təhsil sahəsində yüksək səmərəliliyə nail olmaq mümkündür. Təhsil sistemində xarakter də mühüm rol oynayır: burada əsasən öyrədənlərin qətiyyəti, tədris prosesinə güvəni, məktəbdə müəllimlərlə münasibəti nəzərdə saxlanmalıdır. Avropa İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı təbiət elmlərinin qiymətləndirilməsi zamanı əsasən müəllimlərin performansını qiymətləndirir. Buraya onların işə – dərsə hazırlığı və işdən məmnunluğunun araşdırılması, müəllimlərin psixoloji vəziyyəti, şəraiti, maaşı, motivasiyası nəzərə alınması, müəllimlərin profesional potensialı və s. daxildir. Məlumdur ki, müəllimin sosial rifahı təhsilin səviyyəsinin yüksəlməsinə təsir edən başlıca amillərdəndir. Bu zaman hər iki tərəf bir-birindən razı qalmaqla prosesin, fəaliyyətin keyfiyyəti yüksəlir ki, bundan udan da yenə cəmiyyətlərdir. Təhsil müəssisələrində mütəşəkkillik, yekdillik, səfərbərlik, bir-birini dəstəkləmək, müəllimlərin işbirliyi labüddür.

Təhsil sisteminin strukturunun yenidən qurulması ilə öyrənənlərdə səriştələrin,       imkan-bacarıqların, fiziki mühitin düzgün təşkili vasitəsilə istər öyrədən, istərsə də öyrənənlərin iş qabiliyyətini artıra bilərik. Hesablamalar göstərir ki, yaranmış bəzi problemlər öyrənənlərdə iki səbəbdən tədris prosesindən uzaqlaşma istəyi yaradır: öyrənənlərin prosesə marağının sönməsi, tədris prosesinin 75%-i cəlbedici olmaması. Bəs yeni sistemi yaratmaqla nəyə şərait yarada bilərik? XXI əsr öyrədici mühiti ənənəvi təhsildən, yeni keyfiyyət göstəriciləri ilə fərqlənməlidir: tədris prosesinin maraqlı təşkili, öyrənənlərin yeni biliklərin kəşf etmələrinə, analiz-sintez qabiliyyəti, məntiqi təfəkkürünün formalaşması, səriştəli, yaradıcı olması və s. Həmçinin müəllimlərin işbirliyi, bacarıqların artırılmasına, fənlərin inteqrasiyasına, differensisaiyasına nail olunarsa məktəbdə təhsilin keyfiyyətini artıra bilərik. Yəni öyrənmə formal xarakter daşımamalı, bu zaman dərin öyrənmə, tətbiqetmə bacarıqlarının, düşünmə vərdişlərinin yaranmasına xüsusi fikir verilməlidir. Təhsil sisteminin nailiyyətlərinin zaman-zaman yoxlanması, yerli imkan və şəraitə uyğunlaşdırmaq da tədrisin səviyyəsini yüksəltməyə xidmət edir. Buraya müəllimlərin professionallığını da daxil etmək lazımdır. Həmçinin müəllimlər məmnunsa işinə də təsir edir və tələbəyə keçir. Həm müəllim, həm tələbə təhsil proseslərindən razı qalmalıdır ki, işin keyfiyyəti yüksəlsin. Müəllimlər eyni bir məqsədə xidmət etməlidir. Məqsəd – vahid məqsəd, yekdillik deməkdir. Mütəşəkkillik, yekdillik, səfərbərlik bir-birini dəstəkləməli, bir sözlə, müəllimlərin işbirliyi əsas şərtdir.

Dünyanın inkişafı, yaxşılaşdırılması – hər zaman təhsilin məqsədi və vəzifəsidir. Yeni öyrənmə – yeni təhsil sistemi – dünya ilə əlaqə; dünyada baş verən proseslərə töhfə vermək, dünyanı dəyişmək – 4 xüsusi meyar – islahatlarda əsas tutulur. Bəs pandemiya dövründə hansı dəyişikliklər tələb olunur? 4 əsas element: rifah, sosial intellekt, keyfiyyət investisiya, sistemlilikdən ibarətdir. Müasir təhsil yeniliklərə cavab verən nəsil yetişdirməli, təhsilli olmaq, problemləri həll etməyi bacarmaqla cəmiyyətlərin rifahını yüksəltməyə xidmət etməlidir. Əslində özünə təhsil lideri deyənlər başqa təhsil müəssisələrindən də məsul olmalıdır. Bəs əməkdaşlıq edərək rəqabət etmək necə mümkündür? Belə hesab edilir ki, başlıca olaraq: müəllimlər siniflə məhdüdlaşmamalı, digər müəllimlərlə əlaqəli əməkdaşlıq, təcrübə mübadiləsi, təhsil konfransları təşkil edilməlidir. Rəqabət isə  – digər məktəblərlə əməkdaşlıq, təcrübə mübadiləsi, məktəblilərin iş birliyi, müəllimlərin əməkdaşlığı, bir-birinə dəstək olmaq və sairdən ibarətdir. Təhsildə bu yeni dalğadır və təhsilin səmərəliliyini artırmaqdadır (Prof. Michael Fullan).

Konfusinin fikrinə görə: “oxumaq, oxumaq və tərəddüd etmədən təkrar etmək” daha səmərəli təlim hesab edilirdi. Hazırda isə o təlim səmərəli hesab olunur ki, nəinki elmi bilikləri öyrənmək, həmçinin öyrədilənlərin yaradıcı tətbiqinə nail olunsun. Müasir dövrdə öyrənənləri biliklərin saxlanıldığı papka formatından çıxarıb tədris prosesinin fəal     iştirak­çı­la­rına çevirmək, biliklərin tətbiq etmə bacarıq-vərdişləri perspektivli hesab edilir. Xüsusilə də canlı müşahidədən mücərrəd təfəkkürə, sonra təcrübə, müşahidə, eksperimentdə yoxlama biologi­ya­nın tədrisində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təhsilalma və təhsilvermə elə bir prosesdir ki, burada bir neçə komponent bir­lik­də iştirak etməlidir: bilik, bacarıq, vərdiş. Bunların bir-biri ilə əlaqəsi isə nəti­cə­də arzuolunan təhsili formalaşdırır. Xüsusi bir məqam da vardır ki, əvvəla müəllim ixtisasını yaxşı bilməli, auditoriyanı sevməli, yeniliklərə açıq olmalıdır. Təhsil sahəsində son illər baş verən dəyişikliklər, islahatlar, təlim texnologiyaları, müasir təlimlər, metod, üsul və vasitələr yalnız yerində və səviyyəsində tətbiq olunarsa səmərə verir. Qeyd edək ki, istifadə olunan hər hansı metod və imkanlar etalon kimi qəbul edilməməli, auditoriyanın yaş və bilik səviyyəsini nəzərə alınmalı, yerli şəraitə uyğunlaşdırılmalıdır. Son illər anlaşılır ki, baza təhsili artıq tələbatı ödəyə bilmir. Bu səbəbdən təhsil sahəsinin müasir çağırışlara yaxınlaşması, çatması vacibdir. Bu günün aktual problemlərindən olan təhsilin yeni qayəsi, məqsədi müasir tələbləri, yeni dünya standartlarını  ödəməyə hesablanmalıdır. Əslində öyrənənlər üçün həyat məktəbdən sonra başlayır fikri yanlışdır. Onlar həyatı hərtərəfli şəkildə məktəbdə yaşamalıdır. Bu zaman səriştəli, yaradıcı, bilikli, məntiqli düşünməyə qadir olan təhsilalanların formalaşması baş verər. Biologi­ya­nın təd­risində bioloji anlayışlar təlim prosesinin əsasını təşkil edir. Nəticədə tə­li­min üç baş­lıca vəzifəsi: öyrətmək, tərbiyələndir­mək və inkişaf etdirmək həya­ta kecirilir. Anlayışların bacarıqlara keçməsi bütün biologiya kurslarında mümkündür. Bacarıqların inkişafı anlayışların inkişafı ilə əlaqəlidir. Bilik, bacarıq və vərdişləri inkişaf etdirmək üçün onların məzmununu inkişaf etdirmək, əvvəlcə sadə bacarıqlar, sonra isə daha mükəmməl və mürəkkəb bacarıqlar forma­laş­dırıl­ma­lı­dır. Hazırda təhsil sahəsində kurikulum islahatları sayəsində tədris      pro­se­sin­də keyfiyyət dəyişiklikləri aparıl­maq­dadır. Fənyönümlü kurikulum məzmun      eti­barilə elm sahəsini, onun mükəm­məl anlayışlar sistemini əhatə etməklə bu anlayış­la­rın mənimsənilməsinə istiqa­mət­ləndirilir. Bütün praktik bacarıqların yerinə yetiril­mə­sində məqsəd biliklərin möhkəmliyini, davamlılığını artırmağa xidmət göstərir.

        Ümumiyyətlə, biologiyanın tədrisində istər tələbə, istərsə də müəllim ölkədə və dünyada baş verən yenilikləri izləməli, təhsil islahatlarını müzakirə edib tədris üçün ən səmərəlilərini seçməyi bacarmalıdır. Həmçinin öyrəndiyi hər hansı bilik, bacarıq və metoda etalon kimi baxılmamalıdır – deyə düşünür və daim audi­to­­­riyalarda təkrarlayırıq. Hər şeyə tənqidi yanaşma bacarığı həm öyrəni­lə­nin mahiyyətinə varmağa, həm də yaradıcı tətbiqetməyə imkan yaradır. Həm­çinin təlim fəaliyyət prosesi olduğu üçün bu prosesdə öyrədən və öyrənən arasında xü­susi ünsiyyət modelləri yaranmalıdır. Buraya 3 A texnikasını aid etmək olar:

  •  Anlamaq; Anlatmaq; Anlaşmaq.

Yəni hər bir fəaliyyət prosesində anlaşmaq üçün ilk növbədə anlatmaq istədiklərimizi özümüzün anlaması əsas şərtdir. Təhsil; Tərbiyə – nəticə; İnkişaf. Yəni – təlim – təhsil – tərbiyə = inkişafdır. Biologiyanın tədrisi prosesində hərtərəfli dünyagörüşü formalaş­dır­maq üçün pedaqoji və dialektik prinsiplər əsas götürülməlidir. Əsasən biolo­gi­ya­­nın tədrisində dünyagörüşün üç istiqamətli əsas götürülməlidir: dünyagö­rü­şün mad­diliyi və vahidliyi, dialektika qanunlarının ümumi xarak­ter daşıması. Ümumiy­yətlə, dünyagörüşü təlim və tərbiyə vəzifəsini görür, dolayısı ilə şəx­siy­yətin forma­laş­masına xidmət edir. Məktəb biologiya kur­sun­da canlı or­qa­nizmlərə daim hərə­kət­də, inkişafda olan materiya kimi baxılmalı: ibti­da­idən aliyə, sadədən mürək­kəbə hərəkət – inkişaf prinsipi əsas      götü­rül­mə­lidir. Mövcud təlim, metod və üsullardan başqa daha düşündürücü, cəlbedici, fərqli vasitələrdən istifadə də təlimin keqfiyyətini artırmağa kömək edir. Məsələn hər hansı bir mövzunun tədrisində izahın balığın quruluşu üzərində verilməsi həm xüsusi marğa, həm də diqqətin artması ilə yüksək mənimsəməyə səbəb olacaqdır. Bəs bunu necə həyata keçirə bilərik? Balıq sümüyü – elmdə problemlərin həlli üçün yaxşı bir yanaşma olan tənqidi düşün­cə­nin təşkili üçün vizual bir vasitədir. Balıq sümüyünün diaqramı şagirdlərə problemə səbəb olan və­ təsir ilə səbəb arasındakı əlaqəni ölçən, kök səbəbləri barədə öyrətməyə kömək edir. Bu bir qrupa dərs deyəndə daha təsirli olur. Bu diaqram yanaşmasında, balığın başı dəyişikliyi təmsil edir, qabırğalar bunun səbəbini göstərir və lentlərdə dəstəkləyici dəlillər yazılır.

Bəs bi­olo­gi­ya­nın tədrisində interaktiv, konstruktiv təlimdən başqa, texnologiyanı zəruri edən amillər hansılardır? Müx­tə­lif səbəb­lər­­dən mü­şa­hidəsi müm­kün olmayan bəzi obyekt və hadisələrin gostərilməsində kom­pyuter tex­nolo­gi­ya­ları əvəzsiz rol oynayır. Məsələn:

  • əgər onlar böyük deyilsə (nüvənin strukturu)
  • tezötürüəndirsə (sinir impulsunun neyrondan neyrona ötürülməsi prosesi)
  • müşahidəsi mümkün deyilsə (embrionun inkişafı)
  • izah edilməsi, daha doğrusu başa düşülməsi mürəkkəbbdirsə (zülal sintezi)
  • nümayiş etdirilməsi mümkün deyilsə (dərin su heyvanları, alp çəmənlikləri) və s.

Artıq həyatımızın bütün sahələri rəqəmsallaşdığı üçün müasir texnoloji bacarıqlarsız heç bir fəaliyyət mümkünsüz hala gəlmişdir. Tədrisin belə onlayn rejimə möhtac qalması dijital fəaliyyətin təkmilləşdirilməsini tələb edir. Lakin dünyada baş verən problemləri nəzərə alaraq bilməliyik ki, cəmiyyətlərə “bilgili canavarlar” lazım deyil!!! İnsanlar arasında ayrı-seçkilik edilməməli, ədalətli, dünyanı qurtarmağa çalışan nəsillər yetişdirməyə çalışılmalıdır. Lakin bərabərlik də hər zaman adil olmaya bilər. Bunun üçün təhsil sahəsində çalışanlar daha duyarlı, ədalətli, bilikli, müasir dünyaya uyumlu, gələcəyə sevgi ilə baxan, zəngin dünyagörüşlü olmalıdır. Çünki öyrədən öyrənməyi buraxırsa, o adi bir lövhəyə çevrilir və bunun kimsəyə faydası olmaz.

Müəllif: Zərövşən Babayeva

Naxçıvan Dövlət Universiteti

Zoologiya kafedrasının dosenti,

 pedaqogika üzrə elmlər doktoru

                                                                                             dr.zarifbabayeva@gmail.com


YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<<WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ>>>>>>

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru