
Zərövşən Babayeva
dr.zarifbabayeva@gmail.com
Naxşıvan Dövlət Universitetinin professor, Əməkdar müəllim
GERİDÖNÜŞÜM MATERİALLARINDAN İSTİFADƏNİN
EKOLOGİYANIN QORUNMASINDA ROLU
XXI əsr dinamikliyi, texnologiyaların sürətlə həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməsi ilə, sürətlə sənayeləşmə, əhalinin artması fonunda bütün dövrlərə görə fərqli problemləri özündə əks etdirir. Artıq ərzaq məhsullarına, sənaye və kənd təsürrüfatı məhsullarına təlabatı ödəmək, insanların komfor alanından çıxmadan həyat fəaliyyətlərinin təmin edilməsi tələblərini həyata keçirə bilmək ciddi bir problem kimi qarşıya çıxır. Bunun üçün də sənaye, ərzaq, geyim və s tələblərin həyata keçirilməsi zamanı minimum tullantı, təbiətə ziyan vermədən tullantı maddələrinin zərərsizləşdirilməsi, geridönüşüm, təkrar emal məsələləri zərurət təşkil edir. Bəs geridönüşüm və təkrar emal cəmiyyətə nə qazandıracaqdır?
Geri dönüşüm – resursların təkrar istifadəsini təmin edir ki, bu da ekosistemlərin sabitliyini qorumağa kömək edir. İstifadə edilən materialların geri dönüştürülməsi, çirklənmə yükünü azaldır və ekosistemin özünü təmizləmə qabiliyyətini artırır. Təbii resursların davamlı şəkildə istifadəsi, ekosistemlərdəki bioloji müxtəlifliyi qorumağa kömək edir. Meşələrin kəsilməsinin azaldılması orman ekosistemlərindəki növlərin və bioloji proseslərin qorunmasına səbəb olur. Bioloji nəzəriyyələrə görə, ekosistemlər uzunmüddətli dövrdə təbii sərvətləri və resursları təkrar istifadə edərək balanslı şəkildə fəaliyyət göstərir. Bu təbii proseslərə bənzər olaraq, geri dönüşüm də ekosistemlərdəki daimi resurs dövriyyəsini (biogeokimyəvi dövr) qoruyur. İqlim dəyişikliyi ekosistemləri, xüsusən də qlobal istiləşmə, kütləvi miqrasiyalarla əlaqədar olaraq, həssas növləri təhdid edir.
Geri dönüşüm, təbii sərvətlərin istifadəsini azaldaraq və karbon emissiyalarını aşağı salaraq, iqlim dəyişikliyinin bioloji növlərə təsirini azaltmağa kömək edir. Bioloji dövranlar və ekosistem prosesləri təbii şəkildə resursların bərpa edilməsini təmin edir. Geri dönüşüm, insan fəaliyyəti ilə yaranan qeyri-daimi resurs istifadəsini təbii sistemlərə uyğunlaşdırmağa kömək edir. Geridönüşüm, təbii ehtiyatların qorunmasına və ətraf mühitin mühafizəsinə mühüm töhfə verən bir prosesdir. Müasir cəmiyyətdə geridönüşüm, təbii resursların daha səmərəli istifadə olunmasına, tullantıların azaldılmasına və atmosferə zərərli maddələrin atılmasının qarşısının alınmasına kömək edir. Bu proses yalnız resursların səmərəli istifadəsinə deyil, həm də ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını alır. Ekologiyanın qorunmasında geridönüşümün rolu aşağıdakı kimi izah edilə bilər:
1. Təbii Ehtiyatların Qorunması – Geridönüşüm, təbii ehtiyatların istehsalı üçün lazım olan xammalın istifadəsini azaldır. Məsələn, kağız istehsalı üçün ağacların kəsilməsi, plastik istehsalı üçün neftin çıxarılması və metallurgiya üçün metalın mədənlərdən çıxarılması kimi fəaliyyətlər təbii ehtiyatları tükəndirir. Geridönüşüm prosesləri isə bu ehtiyatları təkrar istifadə etməyə imkan verir. Məsələn, bir ton kağız təkrar emal edildikdə, təxminən 17 ağacın kəsilməsinin qarşısı alınır.
2. Enerji Qənaəti və Emissiyaların Azaldılması – Geridönüşüm enerji istehsalını daha səmərəli edir. Məsələn, alüminiumun təkrar emalı, ilkin alüminium istehsalına nisbətən 95% daha az enerji tələb edir. Bu da CO2 emissiyalarının azalmasına gətirib çıxarır. Plastikin, şüşənin və kağızın təkrar emalı da yüksək enerji qənaəti və azalmağa səbəb olur.
3. Tullantıların Azaldılması – Geridönüşüm, şəhərlərdə və ümumiyyətlə dünyada tullantıların miqdarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Tullantıların azaldılması, zibilxanaların yüklənməsini və təbii ərazilərin zərər görməsini azaldır. Həmçinin, təkrar emal olunan materialların yenidən istifadə edilməsi, yerin altına basdırılaraq çürüyən və ətraf mühitə zərər verən tullantıların sayını azaldır
4. İqtisadi Faydalar – Geridönüşüm prosesləri həm də iqtisadi baxımdan faydalıdır. Təbii resursların istifadə olunmasının azalması, xammal istehsalının qiymətini aşağı salır və müxtəlif sektorlarda iş yerlərinin yaradılmasına imkan verir. Həmçinin, təkrar emal edilməsi mümkün olan materialların işlənməsi yeni məhsulların istehsalına şərait yaradır
5. Çirklənmənin Azaldılması – Təkrar emal, ətraf mühitin çirklənməsini azaldır. Məsələn, plastik tullantıların atılması və təkrar istifadə edilməməsi nəticəsində su hövzələrində, okeanlarda və torpaqda mikroplastiklər yaranır ki, bu da bioloji müxtəlifliyi və ekosistemləri zədələyir. Geridönüşüm bu prosesi yavaşlatmağa və ya tamamilə dayandırmağa kömək edir
6. Ekosistemlərin Mühafizəsi – Geridönüşüm, həmçinin ekosistemlərin qorunmasına kömək edir. Təkrar emal edilən materiallar, xammal istehsalına və ya tələsik mədənçiliyə ehtiyacı azaldır, beləliklə də ekosistemlərin məhv edilməsinin qarşısını alır. Məsələn, kağız istehsalı üçün ağac kəsilməsinin azalması, meşələrin qorunmasına imkan yaradır
Maraqlı Faktlar:
- Plastiklər və Okeanlar: Hər il təxminən 8 milyon ton plastik tullantısı okeanlara atılır. Geridönüşüm yolu ilə bu tullantılar azaldıla bilər və okeanlar daha az çirklənər.
- Kağızın Təkrar Emalı: Bir ton təkrar emal edilmiş kağızın istehsalına 17 ağac qənaət edilir və 70% daha az enerji istifadə olunur.
- Şüşənin Təkrar Emalı: Şüşə 100% təkrar emal oluna bilər və təkrar emal edilən şüşə, ilk şüşə istehsalına nisbətən 20% daha az enerji ilə istehsal olunur.
- Alüminium və Enerji Qənaəti: Alüminiumun təkrar emalı ilkin istehsalına nisbətən 95% daha az enerji sərf edir. Bu, ətraf mühitin qorunmasında ciddi rol oynayır.
- Metalların Təkrar Emalı: Çoxsaylı metallar, o cümlədən mis, qızıl və gümüş təkrar emal edildikdə bu, həm təbii resursların qorunmasına, həm də çirklənmənin azaldılmasına səbəb olur.
STEAM prinsipi və biologiyada geridönüşüm:
STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics) prinsipi – təhsil sahəsində tətbiq edilən və müxtəlif elm sahələrini birləşdirərək, yaradıcı və interdisiplinar yanaşmalarla problemlərin həllini təşviq edən bir yanaşmadır. Bu prinsipi biologiyada geridönüşümün əhəmiyyətini başa düşmək və təbiətin qorunmasında necə tətbiq oluna biləcəyini izah etmək üçün istifadə etmək olduqca faydalıdır. Aşağıda STEAM prinsipi çərçivəsində geridönüşümün bioloji sistemlərə təsiri və maraqlı faktlarla əlaqədar daha çox məlumat təqdim edilir. Biologiya və ekologiya elmi, təbiətin qarşılıqlı əlaqələrini və müxtəlif ekosistemlərin necə işlədiyini başa düşməyə kömək edir. Geridönüşüm bu ekosistemləri qorumağa və təbii bioloji prosesləri yaxşılaşdırmağa xidmət edir. Məsələn, təkrar emal edilən materiallar, torpağın qida maddələri ilə zənginləşməsini təmin edə bilər.
Fakt: Kağız istehsalının çoxluğu ağacların kəsilməsinə səbəb olur, halbuki təkrar emal edilən kağızlar azaldığı üçün daha az ağac kəsilir və bu, ekosistemlərin davamlılığını təmin edir. Bu, biologiyanın əsas prinsiplərindən biri olan təbii dövrləri qorumağa kömək edir.
Tədqiqat: Öyrənilmuşdir ki, yalnız 9% plastik materiallar düzgün şəkildə təkrar emal edilə bilib. Bu, təbiətdə uzun müddət qalaraq bioloji müxtəlifliyə mənfi təsir göstərir, çünki mikroplastiklər bioloji dövrləri pozur.
Texnologiya (Technology) – təkrar emal proseslərini daha effektiv etmək və yeni materiallar yaratmaq üçün istifadə olunur. Bu, həm təbiəti qorumağa, həm də insan sağlamlığını təşviq etməyə xidmət edir.
Fakt: Yüksək texnologiyalarla istehsal olunan “bioplastiklər”, plastik tullantıların əvəzi ola bilər. Bioplastiklər, bitki mənşəli maddələrdən hazırlanır və təbiətdə daha sürətli parçalanır. Bu, plastik çirklənməsinin qarşısını alaraq ekosistemlərin bioloji tarazlığını qorumağa kömək edir.
Tədqiqat: Tədqiqatlarda bioplastiklərin plastik tullantılarının azaldılmasında çox təsirli olduğu qeyd edilmişdir. Bu texnologiyalar, plastik çirklənməsinin və bununla əlaqəli bioloji ziyanların qarşısını almağa kömək edir.
Mühəndislik (Engineering) – sahəsində tətbiq olunan innovativ texnologiyalar, təkrar emalın daha təsirli və iqtisadi cəhətdən sərfəli olmasını təmin edir. Bununla yanaşı, tullantıların idarə edilməsi üçün müxtəlif mühəndislik həlləri mövcuddur ki, bunlar təbiətə daha az zərər verir.
Fakt: Mühəndislər, plastik materialların təkrar emalını daha effektiv etmək üçün yeni maşınlar və proseslər inkişaf etdirirlər. Məsələn, plastiklərin bioyığılması üçün xüsusi bakteriyalar istifadə edilərək bu maddələrin təbiətdə daha sürətli parçalanması təmin edilə bilər.
Tədqiqat: Araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif mühəndislik yanaşmaları təkrar emal olunan materialların daha sərfəli və ekoloji cəhətdən uyğun olmasını təmin edir. Beləliklə, təbii resursların qorunması və tullantıların azaldılması mümkündür.
Sənət (Arts) – geridönüşümün daha geniş auditoriyaya çatdırılmasına və ətraf mühitin qorunması ilə bağlı insanlarda daha çox məlumatlandırma yaratmağa kömək edir. Sənət və dizayn sahələrində təkrar emal olunan materiallardan istifadə edilməsi həm ekologiya ilə bağlı yeni həll yolları təqdim edir, həm də insanların təbiətə qarşı daha duyarlı olmalarına səbəb olur.
Fakt: Sənətçilər təkrar emal olunmuş materiallardan istifadə edərək həm gözəl, həm də ekologiyaya faydalı əsərlər yaradırlar. Məsələn, bəzi müasir sənət əsərləri plastikdən və digər tullantılardan hazırlanır və bu, insanları geridönüşümün vacibliyi haqqında düşündürür.
Tədqiqat: Kibert araşdırmalarında göstərir ki, sənət dünyası təkrar emal edilən materiallardan istifadə edərək ekologiyanın qorunmasına töhfə verir. Bununla yanaşı, təbii resursların istifadəsini azaltmaq və daha davamlı istehsal üsullarını təşviq edir.
Riyaziyyat (Mathematics) – təkrar emal proseslərinin effektivliyini qiymətləndirmək və tullantıların nə qədər azaldılacağını hesablamaq üçün istifadə edilir. Geridönüşümün ekologiya üçün faydalı olduğunu sübut etmək üçün riyazi modellər və statistik analizlər tətbiq olunur.
Fakt: Riyazi modellər, müxtəlif təkrar emal proseslərinin qarşılıqlı təsirini təhlil edərək ən effektiv və sərfəli metodları seçməyə kömək edir. Bu, təbii resursların daha düzgün idarə edilməsinə imkan verir.
Tədqiqat: United Nations Environment Programme (2019) bu sahədəki tədqiqatında təkrar emal edilən materialların daha səmərəli istifadə edilməsi üçün riyazi modellərin tətbiqini vurğulamışdır. Bu modellər, gələcəkdə tullantıların idarə edilməsində və ətraf mühitin qorunmasında mühüm rol oynayır.
Beləliklə belə nəticəyə gəlmək olar ki, geridönüşüm yalnız ekologiya üçün deyil, həm də iqtisadi, texnoloji və sosial sahələr üçün vacibdir. STEAM prinsipi çərçivəsində, müxtəlif sahələrin birləşdirilməsi geridönüşümün effektivliyini artırmağa və ətraf mühitin qorunmasına daha da töhfə verməyə kömək edir. Biologiya, texnologiya, mühəndislik, sənət və riyaziyyat sahələrində geridönüşümün istifadəsi, ekologiyanın qorunmasında və daha davamlı gələcəkdə mühüm rol oynayır. Bu haqda əlavə fakt və tədqiqatlara nəzər salmaq maraqlı olardı:
- Plastiklərin Mikroplastiklərə Çevrilməsi: Mikroplastiklər, su hövzələrinə və qida zəncirlərinə daxil olaraq bioloji müxtəlifliyi məhv edir. Geridönüşüm bu tullantıların təbiətdə parçalanmasına kömək edir.
- Şüşə və Alüminium: Şüşə və alüminium kimi materialların təkrar emalı, həm iqtisadi cəhətdən sərfəlidir, həm də təbii ehtiyatların qorunmasına kömək edir.
Bu yanaşma ilə STEAM prinsipi çərçivəsində geridönüşümün bioloji sistemlərə və ekosistemlərə olan təsirlərini daha dərindən başa düşmək mümkündür. Elmi və bioloji yanaşmalarla baxıldığında, geri dönüşüm ekosistemlərin sağlamlığını qorumaq və təbii balansı saxlamaq üçün vacib bir vasitədir. Təbii sərvətlərin qorunması, karbon ayak izinin azaldılması, atıqların düzgün idarə edilməsi və bioloji müxtəlifliyin qorunması kimi bir çox fayda təmin edir. Bu cür yanaşmalar, ətraf mühitin mühafizəsi üçün yalnız insan həyatını deyil, bütün bioloji sistemləri nəzərə alır. Həmçinin, geri dönüşümün cəmiyyətə təsiri, ekoloji təhsilin gücləndirilməsi və cəmiyyətin bu mövzuya diqqətinin artırılması ilə bu yanaşmaların uğurunu təmin edər.