Güney Azərbaycandan olan vətənsevər soydaşımız Həbib Yakamozla yeni bir layihəyə başlamışıq.
Məqsəd Güney Azərbaycanda dəyişdirilmiş yer-yurd adlarımız, söz xəzinəmiz, gələnəklərimiz və s. haqda yazılar paylaşmaq, soydaşlarımızı məlumatlandırmaq, diqqəti Azərbaycanın bütövlüyü məsələsinə yönəltməkdir.
İnanıram ki, Biləsuvar, Parsabad və Germi adlarının kökəni haqda paylaşdığımız bilgilər, faktlar oxucularımız üçün faydalı olacaqdır.
Redaktə işi çox vaxt aparsa da, təmənnasız və sevə-sevə bu işləri görməyi özümə mənəvi borc bilirəm.
Güney Azərbaycanda dəyişdirilmiş yer-yurd adlarımız
(H.Yakamoz)
Ümumiyyətlə Qacar sülaləsinin devrilməsindən dərhal sonra min il boyunca hakimiyyətə susamış dari taciklər ərkələti (hakimiyyəti) ələ keçdikdə necə deyərlər:”əli atına çatan” İran adlanan ərazidən türklük simgələrini silməkdə sanki bir yarışa giriblər.
Pəhləvi çağının ilk günlərindən Qacarlar ölkəsindəki bütün makro və bir çox mikrotoponimləri türkcədən farscaya dəyişdirməkdə o çağlar yeni qurulmuş Fars Dili və Ədəbiyyatı Akademiyasından tutmuş Şəhərsalma və Yol Nazirliyi, eləcə də Ölkə İnzibati İdarəetmə Ərazi Dairəsinə qədər və hərdən də Rayon İcra Hakimləri yeni yaranmış mərkəzçi qatı panfars hakimiyyətin qulları kimi bu işdə dəridən- qabıqdan çıxıblar.
Aşağıda qısa açıqlamasını verdiyimiz Güney Azərbaycanın yer-yurd adları Pəhləvi və İran İslam Respublikası hökumətləri tərəfindən Azərbaycan türkcəsindən farscaya dəyişdirilmiş Ərdəbil əyaləti kənd və şəhər ərazilərinin coğrafi adlarının bir bölümüdür.
Güney Azərbaycan türkləri bu yerləri hələ də öz tarixi adları ilə adlandırılır. Təəssüf ki, elmi ədəbiyyatda Güney Azərbaycanın Biləsuvar, Qoç Qışlağı (Parsabad) və Germi şəhər adlarının da kökəni haqda yanlış yozumlar yer almışdır.
BİLƏSUVAR
Biləsuvar həm Güney, həm də Quzeydə eyniadlı Azərbaycan şəhərlərindəndir. 1805-ci ildən Qacarlarla rus çarlığı arasında başlanan savaşlar 1828-ci ildə Türkmançay anlaşması ilə bitdi. Bu anlaşmaya görə Biləsuvar şəhəri də ikiyə bölündü.
Biləsavarın əski adı ərəb hökmranlığından öncə “Biləsqan”, ərəb hökmranlığından sonra isə “Beləskan” və “Beləscan” olaraq dəyişdirilib. Büveyhi dövründə “Biləsuvar” olmuşdur. Biləsuvar adı bilə boyunundan bir iz olaraq günümüzə qədər gəlmişdir. Bir sıra araşdırmaçılara görə, Biləsuvarın adı I minillikdə Araz çayı həndəvərində yaşamış suvar boyundan götürülüb.
Farsların qatı soyçuluq (şovinizm) düşüncəsinə görə, Mars planetindən tutmuş qara dəliklərdəki bütün hissəciklərin adı kəsinliklə fars dili kökənlidir. Buna görə də guya Biləsuvar şəhərinin adı farsca “Pil səvar” (“Fil minən”) bir ordu başçısının adı ilə ilgilidir.
Bunu əsaslandırmaq üçün qəzvinli Həmdullah Mustovfinin “Nüzhət əl-qulub” (“Qəlblərin əyləncəsi”) kitabında verdiyi bilgilərə istinad edirlər. Guya Biləsuvarı X yüzillikdə Büveyhi əmiri “Pilsuvar” saldırmışdır və şəhər də öz adını ondan almışdır.
Təəssüf ki, yanlış fikirlər Azərbaycan vikipediyasında
da öz əksini tapmışdır.
Əli Rövşənzadə “Türklərin dili ilə uyqarı” (“Türklərin dili və mədəniyyəti”) bölümündə yazır: “…Azərbaycan Respublikasında da Biləsuvar adlı şəhər var. İranın coğrafi atlasına görə Germidən 42 kilometr quzeydə və Ərdəbildən Biləsuvara gedən yolun sonunda yerləşir. Biləsavar Azərbaycanın quzey-batı qulağında, Xəzər dənizindən 50 kilometr aralıda yerləşir.
Biləsuvar adının bir neçə anlamı vardır: “Su olan ərazi” və “Subar və ya Suvar tayfasının ərazisi”; Bilə həm də “hovuz və ya bataqlıq və kiçik göl” deməkdir.
Savar və ya subar tayfa adıdır. Su qoruqçusuna, su olan əraziyə də deyirlər. Biləsuvar dedikdə “su işləri ilə məşğul olan savar tayfasının yurdları” nəzərdə tutulur.
Həmdullah Mustovfi “Nüzhət əl-qulub”da deyir:
“Biləsuvarın suyu Bəcravandan gəlir və hasılı taxıldır”. Bu şəhər Bəcravandan 8 ağac aralıda və Bəcravandan gələn çayın yanındadır. Həmdullah Mustovfinin bu təsviri ilə tarixi Bəcravanın təxmini yerini öyrənmək olar. Bu məsafə bugünkü ölçü ilə 40 kilometrdir. Biləsuvar hansı çayın yaxınlığında yer alıb? Balharı dərəsi və Balharı çayı. Balharı çayı hansı ərazidən qaynaqlanır? İndiki İran İslam Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında sınır bölgəsindən.
Germi şəhərinin doğu ərazilərində. Biləsuvar iki çayın arası kimi şərh edilmişdir. Biləsuvar “Biləlilər yaşayan yer” deməkdir. Biləsuvar iki çayın, Balhari və Ağ Bəylər arasında yerləşdiyinə görə, bəzi insanlar bilmədən, cəhalət üzündən Biləsuvar adını pillərə
(fillərə) aid edirlər ki, bu da kökündən yanlışdır. Bu şəhərin adının böyük heyvanla (fillə) heç bir ilgisi yoxdur. Çünki fillərin Biləsuvarda mövcud olması haqda qaynaq yoxdur. Muğan düzü isə bütövlükdə ekologiya baxımından bir neçə min il öncədən fillər üçün yaşamağa uyğun bir yer deyildi. Suvar və ya sabar türk tayfasının adıdır.
Diakonovun fikrincə, “subar” sözü midiyalıların“sibara” sözünə bənzəyir. Sibara (Əski Zənqan), Zənqan-Qəzvin xəttində – Sabarda Şumer yazılarında subir tayfasının adı çəkilir.
Subarlar turoklarla birlikdə qut tayfa birliyinin yaranmasında iştirak etmişlər. Eradan öncə III-II minilliklərdə Urmu gölü hövzəsində yaşamışlar. Şumer dilində subar sözü Babilin quzey-batısında yerləşən Mesopotamiya torpaqlarına aiddir.
Bunlar Araz çayının quzeyi ilə güneyində Azərbaycanın çeşidli bölgələrində kəngərlərlə ilgiləndirilmişdir.
Xəzər Ərkələtinin (hökümətinin) formalaşmasında
subarların da rolu olub. Qutlar öz adlarını Muğanlı Üngüt adında qatınqa (yadigar) qoyublar. Qızılçılar (Zərgərlər) ailəsi qutlarla eyni soydan idilər”.
PARSABAD
Güney Azərbaycanın quzeyində yerləşən Araz çayının sahilində “Parsabad” adı ilə tanınan şəhərin əski adı Qoçqışlağı, sonralar Qoçkəndi olmuşdur.
“Pars abad” (Parsa Abad) adlanan bu şəhərin adını necə yaratmışdır ?
Birıncı dönəm 1951-ci ildə bu şəhərin əsasını qoyan (ilk kanalizasiya sistemini) “Şiar Azərbaycan” şirkətinin baş direktoru mühəndis İbrahim Parsanın soyadı olan Parsa sözündən götürülmüşdür. Sonralar ard-arda iki a hərfinin tələffüzü ağır olduğundan hərflərdən biri çıxarılaraq “Parsa abad” adı “Parsabad” şəklinə salınmışdır. Ölkədə fars dilinin yayğınlığına görə də, bir çoxları şəhərin adını artıq Parsabad yox, yanlış olaraq “Farsabad” kimi deməyə üstünlük veriblər.
Bunu da bildirməliyəm ki, hazırda Muğan bölgəsinin ən böyük şəhəri kimi tanınan Parsabad şəhərinin adını Güney Azərbaycan Milli Hərəkatının mənsubları “Muğan şəhər” adlandırırlar.
GERMİ
Louis Germanın yazdığı Oksford Universitetinin araşdırmasında sunulan bilgilərə görə, Germi adının kökəni “ümumi
otlaq sahəsi olan bir neçə qəbilə mənasını verən Gerameni sözündən götürülmüşdür. Onların başçısı Gerameni adlanırdı.
Digərləri isə bu şəhərin Babək Xürrəmdinin dövründə “Baz” və ya “Bəzin” olduğunu düşünür və onun Qalabaşı məhəlləsi ilə
Ələ Dərə kəndi arasında yerləşdiyini, Dev Qalası isə Bəz qalası hesab
edirlər. Bəzi tarixçilər bu bölgənin qədim zamanlardan bəri parfiyalıların məskəni olduğunu, Germi sözünün parfiya ləhcəsində müqəddəs söz olduğunu güman edir və “günglü” (böyük bardaq) qəbirlərin mövcudluğuna dəlil gətirirlər. Tarixçilər və digər
araşdırmaçılar hesab edirlər ki, bu söz şumer sözlərindən biridir və iki hissədən (“ger” və “mi”) ibarətdir. “Ger” “məskunlaşma”, “xüsusi yer və ya ev”, “mi” isə “səmavi qanunlar” (“Səmavi qanunlar evi”) deməkdir.
Germidəki tayfaların ən qədimi Həsənlidir. Bu tayfa Şah Abbas Səfəvinin məğlubiyyətindən sonra Azərbaycanın müxtəlif yerlərində yayılmış Uzun Həsənin törəmələridir.
İbad Məmizadə “Ərdəbil kəndləri toponimi” əsərində
yazır:
“Azərbaycanda ən azı 7 yerin eyni adla tanındığını, onlardan ikisinin eyni şəhərdə (Germi şəhəri və Üngüt rayonuna tabe olan kənd), üçünün isə Azərbaycan Respublikasında olduğunu nəzərə alsaq, biri Qərbi Azərbaycandadır (Urmu kəndi) və Şərqi Azərbaycanın Miyana rayonunda bir çay eyni adla tanınır və adın Gürcüstanın Kaxeti vilayətindəki Azərbaycanın Gremi şəhəri ilə oxşarlığı belə
olmalıdır və bu baxımdan daha çox araşdırılmalıdır. Araşdırmaçıya görə, Türkiyənin güneyində “Germili oğlanları” kimi tanınan bir tayfa yaşayır. O hesab edir ki, sözügedən tayfa Səfəvilər dövründə bu şəhərin indiki sakinləri ilə mübadilə etmiş ola bilər, ancaq tarixi yaddaş bu fikrin inandırıcı olmadığını deyir. Adıçəkilən tayfa arasında “Germi plovu” adının məşhur olması bu adın bitki və ya ədviyyat adı ilə bağlı olması haqda fikirlərə də yol açır.
Qeyd edək ki, ərəb dilində yazılmış müxtəlif tarixi kitablarda Germi adı “Qerm”, “Qorm”, “Əlğorm”, “Əl-Qorm” və “Qermi, Qormi” kimi çəkilir. Bunu da Krım adı ilə bağlayırlar. Lakin Krım adı ilə Germi şəhəri arasında əlaqəyə dair heç bir dəlilə rast gəlinmir.
Halbuki Zikriya İbn Məhəmməd Qəzvinli “Asarul-ibad və əxbarul-bəlad” kitabında Muğanın vəsfində yazır:
“Tatarların əsl vətəninin Krım olduğunu nəzərə alsaq, yəqin ki, hicri 10-cu əsrdə İraq və Yəməndən gələn mühacirlər ərəb və İran yazıçılarının Krım üçün işlətdikləri sözü “Qerm”,”Ğerm”, “Əlqerm” və ya başqa bir formada işlətmişlər. Bu bölgədə yaşayan tatarlara aid edilən krım sözü zaman keçdikcə azərbaycanlıların tələffüzündə “Germi”yə çevrilmişdir.
Bu sənəd həm də türk dilinin bu bölgədə Səfəvilər dövründən sonra və hicri X-XI yüzillikdən etibarən geniş yayıldığı iddiasını rədd edir və tarixini ən azı hicri 7-ci əsrə və hətta ondan əvvələ aid edir.
Muğan Azərbaycanın geniş əyalətidir. Kəndləri və qəsəbələri var. Kim Ərdəbildən Təbrizə getsə, bu vilayət onun sağ tərəfində yerləşir. Muğan isti, Azərbaycanın qalan bölgələrinin iqlimi soyuqdur. Türkmənlər isə yemin bolluğuna və qışın xoş keçməsinə görə orada yaşamışlar və indi tatarlar türkmənləri oradan qovub özləri orada məskunlaşmışlar”.
Görünən budur ki, “Germi” adının farsca “istilik” sözü ilə ilgisi yoxdur. Buna da ən sadə cavab Germinin dağlıq ərazidə yerləşməsi və sərt qışı olmasıdır.
Müəllif: ŞAHLAR GÖYTÜRK
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru