“Öncə söz vardı…” rubrikası
26 -cı hissə
Sadıq Murtuzayev – Dövlət xadimi, Ali Sovetin deputatı, yazıçı, alim, Zaqatala, Abşeron, Şəki, Ağdam Rayon Partiya Komitələrinin birinci katibi.
(Bu rubrikanı sözü qutsal sayan yazıçılarımıza ithaf edirəm)
YURDDAŞ İNSAN – SADIQ MURTUZAYEV
Dilboz atını göy çəmənlərdə, yaşıl oylaqlarda elədən beləyə, belədən eləyə, üfüqidən şaquliyə, şaqulidən üfüqiyə doğru çapan var.
Bəyaz kətan köynəyinin yaxası açıqdır geniş ürəyi təki, sol əli siyah şalvarının cibində, sağ əli bəyaz atının yüyənində, qaməti düz, qəddi şux, saçları qara, alnı isə ağappaq, tərtəmiz, ləkəsiz.Dilboz atının belindən seyrangaha zillənən gözlər ətrafda boz rəngdə heç nəyi görməzdi.Alimliyindənmi, yazıçılığıdanmı, səriştəli rəhbər olmağındanmı
hər tərəf şəffafa bürünüb, görünən və görünməyən nə varsa, pərquvaridir, aydındır. Necə mənzərədir?
Bəndənizdə var Sadıq müəllimin belə fotosu.Deyin görək, ləlöyün təki tamarzı qalmağın yeri var, yoxsa yox?!
Səhv etmirəmsə, dilçi-alim, professor
Əbdüləzəl Dəmirçizadə İlisu kəndini Dədə Qorqud, Oğuz yadigarı kimi nadir ləhcəsini qoruyub saxlayan bir kənd adlandırırdı.Şeyx Şamilin ən qüvvətli naiblərindən biri yeddi minlik müridlər ordusu ilə çar ordusu üzərində zəfərlər qazanmış Danyal bəyin ismini tələffüz etməyim də gəldi içimdən.O qədər deyiləcək sözüm var ki, bilmirəm haradan, kimdən başlayım?
-Harası bəlli – dörd tərəfdən əzəmətli dağlarla çevrələnmiş İlisudan başladım.
“Kimdən?” sualına isə cavabım belə olacaq: adı Məhəmməd olandan başlamaq gərəkdir ki, yazım da mübarək olsun.Yəni əsl adı Məhəmməd Sadıq olan – Sadıq Murtuzayevdən.O zaman mürəkkəb adlara qarşı mübarizə başlamışdı deyə Kənd sovetində “Məhəmməd” adını ixtisar edirlər.Müqəddəs peyğəmbərimizin unudulması naminə bütün cəhdlərə baş qoymuşdu sovet hökuməti.Əvvəla ad əndrəbadi, yaxud mürəkkəb idisə, niyə Məhəmməd çıxarılırdı elə Sadıq adını çıxardardınız, məsələ həll olunardı.
-Xeyr!
-Gərək “Məhəmməd” ixtisar olunaydı.Xoflandıqları adların başında məhz bu ad gəlirdi.”Mamed” kimi, “Məmiş” kimi qısaltmaların başlıca məqsədi
“rahat təbir” yaratmaq yox, ululuarımızın bostanına “daş atmaq” mənasını daşıyırdı.
Bəs “Murtazayev” nə üçün “Murtuzayev” ə çevrilir? Birnicisi imperiyanın qamçısı səbəbindən doğurdusa, ikincisi şəxsi bədxahlıq nəticəsində idi.Maraqlı tarixçəsi var bu vəziyyətin:
Pedaqoji İnstitunun 1-ci kursuna kimi Sadığın soyadı “Murtazayev” olub.Qaxda oxuduğu orta məktəbin direktoru Aslan Zeynalov Sadıqla oxuyan qızı Nəcibəni qızıl medaldan məhrum edən müəllimlərin acığına yeniyetmə Sadığı da medalsız qoymaq qərarına gəlir.İmtahan işlərini Maarif Nazirliyinə gətirib orda fəaliyyət göstərən komissiya ilə “dil tapıb” “Murtazayev” familiyasını “Murtuzayev” düzəltdirərək, yazı işini “dörd” ə endirməyə nail olur.Beləliklə Sadıq həm soyadından, həm də medaldan məhrum olur.Ancaq həyatla mübarizəsi daha erkən çağlardan başlayan birisi üçün atasız-anasız qalmaq yanında, medalsız qalmaq nə idi ki?! Min orden, on min medal qurban olsun bir ata mərhəmətinə, bir ana şəvqətinə.Kaş Sadığın medalları yox, atası, anası sağ-salamat olaydı.
Əvvəlcə ondan başlayım ki, Sadıq Murtuzayevin ismi bəndəniz üçün doğmadır.Sadıq müəllim haqqında ailədə eşitdiklərim şübhəsiz ki, bu doğmalığın rəhnində dayanan faktorlardır.Rəhmətlik Cavid əmi (Cavid Axundov) Sadıq Murtuzayevin ən yaxın dostlarından idi.Bu haqda Sadıq müəllim özü də yazıb:
Sadıq Murtuzayev:
“Mərhum Cavid Axundovla 40 ilə yaxın dostluğumuz olub.Çox gözəl kənd təsərrüfatı mütəxəssisi olmaqla gözəl və poetik dünyası vardı”
Cavid əmi də öz növbəsində ona borclu qalmayıb.
“Mətanətdə, cəsarətdə, dostluqda, həyati təcrübədə böyük keyfiyyətlərlə mənə örnək olan qardaşım Sadıq Murtuzayevə xoş arzularla və təşəkkürlərlə”
(“Fəzilət işığı” kitabı, müəllif Sadıq Murtuzayev,
səh, 284)
Onların 40 illik dostluqları fonunda çoxlu xatirələrim közərir. Sadıq müəllimlə bağlı bu yazımda həmin xatirələrə yer ayırmaq niyyətindən saqınır, yalnız 14-15 il öncəki bir xatirəmizi yazıram.
Firəngiz xanım Qaxa gedəndə israr etdi ki, Sadıq müəllimə baş çəkməliyəm.İlisuda Sadıq müəllimin ömür-gün yoldaşı Kəlimət xanım bizimkiləri sıcaq qarşılayır, özü isə artıq yataqda idi.Onda 2007-ci ildə çapdan çıxmış “Fəzilət işığında” kitabını Firəngiz anaya bağışlayır, Bakıdakı şəhər nömrələrini, vizit kartını bizə verir.Artıq qocalmış, yaşı 80-i haqlamışdı.Onunla belə, səlis şəkildə ürək sözlərini yazmağa, Cavid əmini xoş xatirələrlə xatırlamağa macal tapır.
Elə isə biz də xatırlayaq!
Atası Nəbi İlisunun Bəytabun adlanan obasında Quzaylılar məhəlləsində doğulub.Murtuza və Qızyetərin 6 övladından biri idi Nəbi.Nəsil çoban nəsli idi.Atası Nəbi də çocuqluğundan çobanlığa getmiş, qısa müddət milis orqanlarında çalışmasına rəğmən yenidən çobanlıq sənətinə geri dönmüşdü.Səbəbi isə çox sadə: mülayim təbiəti ilə bu orqana qəti uyğun gəlmirdi.Qonşusu Tavatcah ilə ailə qurub.Övladları Qızyetər, 7 ildən sonra 1927 – ci ilin iyulun 25-də isə
Sadıq doğulub.Daha sonra Zahid, Hədiyyə, Nadir.Kolxozlaşma başlayanda 13 qoyunları, bir keçi və bir öküzləri vardı.Nəbinin 42 illik ömrü də, ölümü də Sadığın beyninə elə həkk olunmuşdu ki, ən xırdaca məqamı belə xatırlayanda yanıb-yaxılardı.
“Nəbinin əcəli Balağ otundan olur” desəm yanılmaram.
Heyvanların çətin yedikləri balağ otunun kolorisi də aşağı olur.Tez saraldığı üçün mal-qaranın demək olar ki, onu yemək şansı da olmur.Kökü kəsilsin deyə çobanlar qış-yay mövsünü bitən kimi ona od vururlar.Nəbinin işlədiyi qoyun briqadası yaylaqdan enərkən belə bir sahəyə od vurulmuş, rayonun hüquq-mühafizə orqanları fərqinə varmadan, çobanlardan 5-10 qoyun qoparmaq niyyəti ilə cinayət əməli kimi uçota almış, Ağyazı qışlağında olan Nəbini şahid sifəti ilə çağırmışlar.
Qışın sazağında Nəbi qışlaqda yenicə doğmuş inəyi də gətirib Qaxa gəlir, orda izahat verib kəndə geri qayıdır.İnək atın yedəyində, buzov da xurcunun bir gözündə olub.Nəbi gecənin ənginliyində Ulu körpüyə yetmiş yolu-izi ağ örpəyə bürünən yolda min ənvai-müsibətlə evə çatmışdı.Yerinə uzanandan sonra şaxta aparmış ayaqlarının hissiyatını itirdiyinin fərqinə varır.Beləcə 40-cı ilin qışı quş qanadındaca Nəbini aparır.Əcəl öz missiyasını artıqlaması ilə görəcək hələ.Hələ harasıdır? Bir evi tanımasın Əzrayil, tanıdımı, dadandımı vay gününüzə!
Atasından sonra anasının da qara günləri başlayır.Sadığın yeznəsi Mahmudun sayəsində yetimlik bir qədər yaddan çıxdı.Amma İkinci Cahan savaşı yaddan çıxanları xatırlatmağa pərgar idi.
-“Mən yadınıza salaram” dedi.
Mahmudu da ağuşuna aldı müharibə, neçə min Vətən övladı kimi.
Sadığın anası Gəray Fəzlinin anası Nazlı ilə gecəyarısına kimi tomat bişirər, gündüz isə uşaq evində çalışardı.Qara qızdırmadan ya da ki mininkiddən yatağa döşənir.Əqli müvazinətini tamam itirir.Həkimsiz, dava-dərmansız Haqqa qovuşur.Sadıq belə xatırlayır o ağrılı günləri:
“Bədbəxt anam da, atam kimi arzuları gözündə əzablı dünyasını tərk etdi.Bacımın da ah-naləsi göylərə yüksəlirdi, mən də için-için ağlayırdım.Nadir qardaşım isə hələ bu itkinin ağırlığını hiss etmir, bizə baxıb ağlayırdı.
Anamı Qax qəbiristanlığında dəfn etdik.Sonralar mən Zaqatalada işləyən vaxt qəbirqazan Nəzir kişinin köməyi ilə qəbrini tapıb Əfəndi müəllimin məsləhəti ilə sümüklərə dəymədik, ruhunun qəbir torpağında olmasına dair mülahizəsi ilə bir qədər torpağı kəfənləyib İlisuya apardıq.Bakıda mərmər lövhədə aşağıdakı sözləri yazdırıb gətirdim:
“Əziz ata-ana! Siz nakam getdiniz, amma arzularımızda yaşayırsınız”
Sadıq da yaşamalı idi, oxumalı, böyüməli idi.Sözün bütün mənalarında böyüməyə nail olduğu üçün bacısı Qızyetərə borclu idi.”Ana əvəzidir böyük bacı” deyənlər necə də haqlı çıxırlar.Hələ-hələ o bacı ki tək murazı Sadığın ali təhsil alması, oxuyub bir mərifət kəsb eləməsi idi.7 yaş böyük bacının muradını qəlbində qoymayacaqdı ki Sadıq?! Müharibədən sonrakı səfalət illərində oxuyacaqdı da, yoldaşlarından fərqlənəcəkdi də.O zamankı gənclərin alnına yazılan nəsnələrdən yaxasını kənar çəkmək isə mümkün deyildi.
İlisudan gətirdikləri qoz, fındığı da, Yaşıl bazarda üstünə qurd daraşan motal pendiri də satacaqlar, Gəray Fəzli ilə minbir müsibətə sinə gərəcəklərdi.
Qıtlıq dövrü idi.1947-ci ilin qış günləri…Qış tətilindən qayıdarkən 3 kisə fındıq əldə edən tələbə Sadıq kisələri vaqonun girəcəyindəki tambur
adlanan küncdə üst-üstə yığır, özü də axırıncı kisənin üstündə yatır.Yevlax stansiyasından bəri kisələrə göz qoyan bir neçə cənə-cünə adamın nəzəri Sadığı səksəndirməyə bilməzdi.Ləki stansiyasına az qalmış kisələrin birinin yerlə sürükləndiyini görür və tez yerə atılır.3 banditlə əlbəyaxa qalır.Ya onlara verən Allah, ya Sadığa.Nə isə, hər şey yaxşı qurtarır.Dəmiryol xəttinin kənarındakı çuxura yumalanır, ancaq burnu da qanamır.
Sadığın belə sərgüzəştləri bəs qədər olub.
O çağlar Şəki kələğayısı Tiflis bazarında yaxşı qiymətə gedərdi.Beş-on kəlağayı alıb Tiflisə gedən Sadıq onları satıb bir çamadan monpası alır.Bəs bu çamadanı necə gətirməli?
Diribaş, sərhesab Sadıq paravoz sürücüsü ilə danışıb çamadanı ilə onun yanında lövbər salır və ocağa daş kömür atmağa başlayır.Poylu stansiyasında bir milis işçisi paravoza yaxınlaşıb yuxarı boylanmağa başlayır.Pişik çevikliyi ilə Sadıq birinci vaqonun damına hoppanır.Şirnini çətinliklə Qaxa çatdırıb ikisini 1 manatdan satıb, vəsait toplayan da yenə Sadıq olur.
Yataqxana yoldaşları ilə pendir də satırlar, teatr bileti də.Həyat onları necə öyrədirdisə, onlara necə müəllimlik edirdisə, o cür də öyrənməyə məcbur qalırdılar.Bir də İnstitut müəllimləri vardı Sadığın.Hərəsi bir elm dəryası, hünərin var bu dəryadan bir parç su götür, həyatın özünə də dərs keç!
Akademik Əlisöhbət Sumbatzadə, professor Əhməd Seyidov, professor Əli Sultanlı, professor Cəfər Xəndan, professor Mikayıl Rəfili, professor Əbdüləzəl Dəmirçizadə, professor Əhməd Zəkuzadə, dosent Həmid Əfəndiyev, baş müəllim Mirzə Cavad Bağırov.
Mirzə Cavad Bağırovdan Mir Cəfər Bağırova kimi yollar uzanır.Mir Cəfərlə ilk dialoqdan məğruranə ayrılmaq aldığı dərslərin fəzilətindən idi:
M.Bağırov siyahıya göz gəzdirir.
Üzünü Sadıq Murtuzayevə tutaraq:
-Cavan oğlan, sən haradan gəlmisən?
-Zaqataladan, yoldaş Bağırov.
-Neçə yaşın var?
-24, yoldaş Bağırov.
-Nə vəzifəyə göndəriblər?
-Təşkilat şöbəsinə müdir.
-Bacara biləcəksənmi, axı çox cavansan?
-Etimad göstərsəniz, bacararam, yoldaş Bağırov.
-İrəli gəl görüm.
Üzünü digərlərinə tutub dedi:
-Bax, içərinizdə hamıdan cavanı budur.Hamınızın əvəzinə onun əlini sıxıb təbrik edirəm, gedin, qeyrətlə işləyin.
Başqalarını bilmirəm Murtuzayev bu öyüdə 94 illik ömründə əsla xilaf çıxmadı.
1959-62-ci illərdə Zaqatalada, 1963-70 ci illərdə Abşeronda, 1970-80 ci illərdə Şəkidə,
1980-88-ci illərdə Ağdam,1989-90-cı illərdə Abşeron Rayonlarının birinci katibi işləyəndə vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirdi.Yeniliklərə açıq oldu, Azərbaycandan kənarda gördüyü çağdaş texnologiyaları işlədiyi rayonlarda tətbiq etdi.31 il müddətində fasiləsiz olaraq Raykom katibi işləyən yeganə rəhbər idi Murtuzayev.Hətta şöhrəti respublikada dolaşan Rüstəm Səfərəliyev də bu rekorda çata bilmədi.Səfərəliyev Sosialist Əməyi Qəhrəmanı olmasına baxmayaraq 28 il raykom katibi işləyə bilib, həm də 7 illik fasilə ilə.Onu iki dəfə-əvvəlcə Vəli Axundov, sonra da Kamran Bağırovun dövründə vəzifədən uzaqlaşdırıblar.
-Bəs Sadıq Murtuzayev fenomenin sirri nədə idi?
-Yenilikçilik?
-Bəlkə də!
Sadıq Murtuzyevin şəxsi təşəbbüsü ilə Ağdamda tikilən istirahət ocaqları, mədəniyyət sarayı, üzümçülərin yaraşıqlı klubu, böyük ticarət mərkəzi, Muğam məktəbi, SSRİ-də ilk, dünyada 2-ci olan (Ulm şəhərindən sonra) Çörək muzeyi, Ağdam Çay Evinin tikilməsinə imza atdı.27 yaşında filologiya elmləri namizədi, alimlik dərəcəsi adını alan Murtuzayevin onlarla bədii-publisstik əsərləri, hekayələri bizə bəxşişdir.İmam Mustafayevlə müştərək yazdıqarı “İmam Şamil” əsəri, habelə ömrünün 80 ci ilndə, ahıl çağında yazdığı
“Fəzilət işığında” avtobiorofik əsəri bizi
Sadıq müəllimin mənalı ömründən hali edir.
Onun haqqında Gəray Fəzli, Abbas Zamanov, Bəxtiyar Vahabzadə, Abbas Abdulla,
Bayram Bayramov, Vidadi Babanlı, Qabil, Qulu Xəlilov, Əzizə Cəfərzadə, Əlfi Qasımov, Əliağa Kürçaylı, Cavid Axundov (Salmanoğlu), Əfqan,
Əli Səmədli, Abbas Abbasov, Məmməd Murad, Osman Sarıvəlli, Sabir Rüstəmxanlı, Rəsul Həmzətov xoş sözlər söyləmişlər.
Elə övladları Nizami, Tavat, Nəbi də Sadıq müəllimi ucadan uca tutmuşlar.Kəlimət xanım isə onun Sadıq Murtuzayev zirvəsinə gedən ən böyük bələdçisi olub.Bolqarıstanın Razqrad şəhərinin “Fəxri vətəndaş” ı olan Sadıq Murtuzayevə daha çox “Yurddaş insan” ifadəsini yaraşdırıram.
Ara-sıra Maestro Niyazi ilə nərd atsın yurddaş insanımız.
Şair Bəxtiyar Vahabzadə tamaşa eləsin bu mənzərəyə.
-Şeş – cahar
-Pənc – sə
Ehhhh, günlər o günlər, dəmlər o dəmlər idi.
Bir Sadıq Murtuzayev vardı.94 yaşında, 2021-ci ilin fevralın 4-nə kimi həyatda dolaşırdı, fevralın 4-dən bəri isə könüllərdə.
O gündən bəri işində, əməlində özünü xeyli ötüb keçən insanları “Sadıq müəllim” deyə çağırmağım gəlir.Bizdən alim-alim, yazıçı-yazıçı azalanları
“Sadıq müəllim” kimi səsləməyim gəlir.Hər sabah xeyirxahlığı, mərhəməti ilə bəndənizlə döş-döşə gələn yurddaşları “Sadıq müəllim” deyə haylamağım gəlir.
-Ehhheyyyy, Sadıq müəllim!!!
O gündən bəri göy çəmənlərdə, yaşıl oylaqlarda Dilboz atını çapanlara, ağ kətan köynəyinin yaxasının ilk düyməsini açanlara, sol əlini cibinə, sağ əli ilə atın yüyənindən yapışanlara, şux qamətli siyah saçlı kişilərə “Sadıq müəllim” deyə səslənməyim gəlir.
- Eheey Sadıq müəllim, eheeey!
(Portret-essedə yazıçı Sadıq Murtuzayevin,
şair Cavid Axundovun, Firəngiz xanım Axundovanın, yazıçı Seyran Səxavətin,
redaktor Ağalar İdrisoğlunun faktlarına, habelə şəxsi araşdırmalarıma söykənmişəm).
Turan Uğur
08 dekabr, 2024-cü il,
Novxanı
>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru
