FƏDAİLƏRİMİZİ TANIYAQ!
12-ci hissə
İKİ SAHİLİN BALASI – MƏHƏRRƏM DANAYİ
Məhərrəm Danayi – “21 Azər” hərəkatının fəalı, inqilabçı, Xalq artisti, gözəl sənətkarımız
Valeh Kərimovun atası.
(Bu rubrikanı babam İsmayıl Paydarın timsalında bütün güneylilərimizə, həmşərilərimizə ithaf edirəm)
Bir payız axşamı…Teymur Salahovun
(Xalq rəssamı Tahir Salahovun atası) ömür-gün yoldaşı Sona xanımın mənzili…Məhərrəm Danayi ilə Sona xanımın mənzilində qədim ailə dostlarının ürəkodlayan, canyaxan, qəlbsızladan görüşü…Vaxtilə Teymur Salahovla dostluq edən, sovetlərin ilk dönəmlərində müxtəlif vəzifələrdə çalışanların aqibəti fərqli olmuşdu.Teymur Salahov repressiyanın qurbanı olarkən, Məhərrəm Danayi canını qurtarıb gəldiyi yerə – Güney Azərbaycana sığına bilmişdi.
Gəlin ondan başlayaq ki, bu tayda Seyfulla Kərimov kimi tanınan, Məhərrəm Danayi hələ gənc yaşlarından quzeyə pənah gətirib. Sovetin ilk dövrlərində milis orqanlarında çalışan müxtəlif rayonlarda – Laçında, Ağsuda sistem işçisi – milis rəisi kimi fəaliyyət göstərən Məhərrəm Danayi “Fədailərimizi tanıyaq!” rubrikasının baş qəhrəmanıdır.Stalin repressiyalarının “Trotskiçi” “pantürkist”, “panislamist”, “Kirov qatili”, fəhlə ya mühəndis, şair ya alim – ağına- bozuna baxmayıb hər kəsi xışlayanda Məhərrəm başa düşür ki, azacıq da geciksə, onu da göndərəcəklər gedər-gəlməzə.Danayi soyadlı Məhərrəm kişi elə soyadına layiq – əsl alim kimi, arif kimi davranır.Teymur Salahovun həyat yoldaşı Sona xanımın bu sayaq xəbərdarlığını qulaqardına vurmur:
-“Teymuru apardılar.Özünü qoru!”
Prokrorluq binasının axasınca, evlərin damları ilə, “asta qaçan namərddir”- deyibən yollanır düz Biləsuvara, ordan da Güney Azərbaycanına – gəldiyi yerə qayıdır.Məhərrəm kişi gəldiyi yerə getməyində olsun, biz onun həyat tarixçəsini səhifələyək!
Quzeydə Seyfulla Kərimov, güneydə Məhərrəm Danayi – Belə ikili ömrü iki sahilin balaları çox yaşayıblar. Biz – həmşərilərə tanış ömürdür bu ömür.Gündüz bir adda, axşam bir adda yaşamaq, könlünü hürriyyətə bağlayanların bəzən adəti olmuş, bəzən səadəti.
Əsas odur ki, içimdən hayqırmağım gəlir:
-“Yaşasın İnqilab!”
-Yaşasın!
-Yaşasın!
-Yaşasın da, amma öz balalarını yeməsin.
-Necə? Axı “inqilab” deyənin daha qulağın kəsmirlər, bilmərrə yox edirlər.Yoxluq yoxdur, varlıq var, yaşamaq var!
Yaşamaq üçünsə öncə doğulmaq lazımdır.
Məhərrəm Danayi 1905-ci ildə Güney Azərbaycanın Sərab mahalında doğulub.Kipriyi ilə od götürüb yeniyetməliyindən, zülm-zillət, İranın təbəddülatlı dövrü, müxtəlif ictimai-siyasi formasiyaların bir-birini əvəzləməsi, güneydəki aclıq, səfalət Məhərrəmə də təsirsiz ötüşmür, ancaq günlər sürətlə ötüşürdü.Güclü iradəli, çevik təfəkkürlü Məhərrəmin əyninə üsyanlar biçilmişdi.Sığmırdı Səraba, gəlir şimala sarı.Axı guya şurəvidə krandan su əvəzinə süd axırmış, çoxu aldanır bu şirincə nağıllara, guya dağarcıq çuvaldan böyük olmuşdu.Guya güneydə tapmadıqlarını quzeydə bulacaqdı Məhərrəm.Amma qonaq umduğunu deyil, bulduğunu yeyər.Məhərrəmin bulduğu isə qorxu oldu, hürkü oldu, təlaş oldu, təşviş oldu.
Dediyim kimi, tutatut və qaçaqaç zamanı şimaldan qaçır Təbrizə.O zaman yeniyetməliyini sovet Azərbaycanında keçirən istənilən yurddaşımız
“21 Azər” hərəkatına asanlıqla qoşulurdu.Çünki dünyanınn gərdişindən hali idilər.Ona görə belə inqilabçılar – Əli Tudə, Balaş Azəroğlu, Mədinə Gülgün və başqaları Pişəvəri üçün əsl göydəndüşmə idilər.Amma onlar zənbillə göydən düşməmişdilər.Min bir ənvai-müsibətlə yetişmiş, püxtələşmişdilər.Məhərrəm də olsun onlardan biri.Əvvəlcə Miyanə şəhərində kök salırlar.Elə Valeh Kərimov da həmin şəhərdə, 1944-cü ildə anadan olub.Sonra digər fədailər kimi Danayi ailəsinin də taleyi Təbrizlə bağlı olur.Zira Təbriz inqilab mərkəzi kimi hərəkata yön verir, bütün məmləkəti idarə edirdi.Məhərrəm Danayinin digər oğlu Sabir elə Təbrizdə doğulur.Bəli, həmin çağlarda Təbrizin çiçəyi çırtlayırdı, günü-gündən Demokratik Hökumət güclənməkdə idi.Bir gündə 14 min fəalın Demokratik Firqəyə qoşulması güneylilər üçün böyük xülyalar yaratmışdı.Kim deyərdi ki, bir il sonra, yarandığı gün süqut edəcək Pişəvəri Hökuməti? Asılanlar, kəsilənlər, öldürülənlər, məhbəsdə çürüdülənlər, ayağına at nalı vurulanlar, Gülüstan xiyabanında asılanlar, ehhh daha kimlər, kimlər… Asılmaqdan söz düşmüşkən, Firudin İbrahiminin asılmağını gözləri ilə görmüşdü Danayi ailəsi.
(Valeh müəllimin anası bu olayın şahidi oub)
12 dekabrın səhərisi gün isə Məhərrəm yoxa çıxır.Fəal kimi qanına qəltan olunacağını düzgün proqnozlaşdıraraq dübarə quzeyə pənah gətirir.
2 yaşlı Valeh, qardaşı Sabir, anası Nəcibə xanım(burada Xanım kimi tanınır) bir müddət Tehranda yaşamalı olurlar.O məşəqqətli günlərdə Valehin dayısı onlara hamilik edir.
Qeyd: Xalq artisti Valeh Kərimov indi də arabir çocuqluq xatirələrini körükləyir və Tehranda yaşadıqları evi yadına salır:
“Balaca, xudmani bir ev idi.Evin qarşısında dəmiryolu var idi.Yadımdadır ki, yanımızda çit fabriki və karxana da işləyirdi.Onu da xatırlayıram ki, yayda qapı-qapı gəzib buz gətirib camaata satırdılar.Bəzən dünənki hadisə yaddan çıxır, amma uşaq ikən Tehranda dayımgildə qaldığım günləri yaxşı xatırlayıram.Bəlkə bu xatirələri unutmağa həyəcanımız, yaşadıqlarımız qoymayıb.”
Məhhərəm Danayinin ailəsi isə 4 il sonra – yalnız 1950-ci ildə quzeyə keçə bilir.Dövlət sərhədini pozduqları üçün Məhərrəmin qardaşı, həyat yoldaşı və oğlanları 3-4 ay müddətində məhbəs həyatını da dadırlar.Masallı ilə Cəlilabad arasında, indiki Göytəpə adlanan kənddə həbsdə qalıblar.Sonra məhbəsdən qurtulub Samuxa göndərilirlər.Samux rayonunun Qaraarx kəndində birotaqlı mənzillə təmin olunurlar.Məhərrəm Danayinin Seyfulla Kərimova dönüşü yenidən başlayır.Stalinin ölümünə kimi gizli ömür yaşayır, gizlincə evdən gedir, səssizcə, kirimişcə gecənin gec vədəsində evə dönürdü.Stalinin ölümündən sonra Məhərrəmin başı üzərindəki qara buludlar rəngini dəyişir, təhlükə peydərpey sovuşur.Məhərrəm kişi Demokratların Daşkəsəndəki, Bərdədəki komitələrində sədr kimi işləyir.
Valeh Kərimovla dialoqumuzda bir az da məhrəmanə söhbətlər edir, o əsnada daha da doğmalışırıq.Doğma ünvanlar biz həmşərilər üçün birdir – keçmiş “İskra” küçəsi – 6
Nizami metrosu yaxınlığında, Karamel fabriki tərəfdəki doğma komitəmiz.
-Bəli sizi – “Paydarlar”- ı da tanıyıram söyləyir Valeh müəllim.Xeyli danışdıqdan sona Çavuşinin, Rübabə Muradovanın (İşraqinin), Siyavuş Kəriminin də həmin ünvanlarda olduqlarını söyləyirik.Valeh müəllim Çavuşnin adını unudur, onun yadına salıram: “Mir Mehdi idi”
Dərhal yadına düşür.Sonra Göyçayda da komitə sədri işlədiyini vurğulayır.Mən də onun Quba həyatından danışıram.
Yeri gəlmişkən, Qulam Yəhya ilə atasının, əsas da əmisinin dostluq etdiklərni də vurğulayır.Həsən Əblucla bir kursda oxuduğunu, dost olduğunu, həmçinin şair Məhəmməd Biriya, Söhrab Tahirlə olan ülfətindən danışır.Hətta gəncliyində Şamaxıda, 6 – cı sovxozda qastrol səfəri zamanı Biriyanın orada olduğunu bilib, onunla görüşə də getdiyini də xatırladı gözəl sənətkarımız.
Bu insanların haqqını vermək naminə demək olar, çox fədainin adını çəkir, maraqlı söhbətimiz uzandıqca uzanırdı.Bəs necə olub ki, bu qədər keşməkeş içində Məhərrəm Danayi sağ qalıb? Maraqlı sualdır, fəqət cavabsız deyil.
Ölümə meydan oxuyan inqilabçını Haqq özü qoruyurmuş.Necə də gözəl deyib İmam Əli (əs) : “Haqlısansa, Haqq səni qoruyar!”
Fədaimizin haqqa qovuşma anı isə belə olub:
Dost-aşnanın dostanə şəkildə “Məhi” çağırdıqları – fədai Məhərrəm Danayi 83 yaşında – 1988-ci ildə Bakıda vəfat edib.Dəqiq gününü də deyim sizə – avqustun 29 -da.Sağlam kişi idi, heç nəyindən şikayətlənmirdi, gecə yatır səhər durmur.Yəni mərəzi filan yoxmuş.
-Əcəba, səmimiyəmmi bu qənaətimdə?
-Əsla!
-Necə yəni mərəzi yoxmuş? Necə yəni şikayət eləmirmiş? Güneydə doğulub, “21 Azər” hərəkatının şanını görənin, şöhrətini dadanın, arzusu, murazı, idealı hürriyyət olanın ən böyük mərəzi xiffət deyilmi, hicran, hüsran deyilmi?!
-Necə yəni ağrımırdı?
-Necə yəni sızlamırdı?
Bəs Təbrizdə yarımçıq qalmış ideyaları?
Ürəyi göyüm-göyüm göynədən, sızladan Təbriz həsrəti Məhərrəmin boğazına əngəl-kələf olmamışdımı?!
-Elə olmuşdu!
O tayda doğulanların bu tayda vəfat etmələri epizodunu görəndə babam İsmayılın aqibəti və minlərlə güneylimizin qədəri, taleyi yadıma düşür.Həmin insanların həyat kitabçaları ancaq bu adla başlayır: İKİ SAHİLİN BALASI.
Siz də bu cür oxumağa başlayın.
-İKİ SAHİLİN BALASI – MƏHƏRRƏM DANAYİ
Ağrılı-acılı, fərəhli-sevincli bu kitabı birnəfəsə, fasiləsiz oxuyacağınıza tam əminəm. Yeri gəlmişkən, bu kitabın səhifələrində əlfəcinə rast gəlməyəcəksiz.
Çünki bir udum su kimi içilən ömür kitablarına əlfəcin qoyulmur!
(Bu araşdırma-yazıda Məhərrəm Danayi – Seyfulla Kərimovun oğlu – Valeh Kərimovun xatirələrinə, habelə şəxsi faktlarıma söykənmişəm)
Dərin hüznlə: TURAN UĞUR
“FƏDAİLƏRİMİZİ TANIYAQ!” RUBRİKASI
>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru
