Ola bilsin kimsə deyəcək ki, bu söz Türkiyə türkcəsindədir. Türkiyə adlı dövlətin var olub-olmadığını bilməyəndə “savaş” sözünü eşitmişəm. Məhlədə, küçədə kimləsə dalaşanda, süpürləşəndə böyüklər deyirdi, “az savaşın”, “savaşmayın”. Nə yalan deyim, bu sözü sevirəm.
“Duman“
Duman təkcə Şuşa ilə bağlı deyil. Müharibədə döyüşənlərin bir çoxundan “təbiət də bizim yanımızda idi” ifadəsini eşitmişəm. Şuşaya hücum edən taborun Laçın dəhlizinə çıxmasında qəfil gələn dumanın necə köməyi olub, oxyuanlar biləcək. Ümumiyyətlə, təbiət lazım olanda duman gətirib, lazım olanda dumanı çəkib, lazım olanda yağış yağdırıb, lazım olanda qara çevirib. Ona görə də, redaktorlar bu adı təklif edəndə, düşünmədən “hə” dedim.
Kitab yazmaq mənim üçün çox ağır proses oldu. 4 ilə yaxın kitabın üzərində işləmişəm. 3 dəfə həvəsdən düşüb, silib atmışam bir kənara. Silməyimə də peşman deyiləm. Çünki hər dəfə müharibəyə fərqli gözlə baxmağa başlamışam. Dostlarım hər dəfə motivasiya veriblər. Ən çox da Elvin Vəliməmmədov.
Kitab təkcə mənim gördüklərimdən, yaşadıqlarımdan ibarət deyil. Kitabın ərsəyə gəlməsi üçün korpus komandirləri, yüksək rütbəli zabitlər, Xüsusi Təyinatlıların zabitləri, müəyyən istiqamətlər üzrə tabor komandirləri, artileriya rəisləri ilə dəfələrlə görüşmüşəm, sənədlər üzərində, xərtələr üzərində işləmişəm. Bir hadisəni azı bir neçə yerlə dəqiqləşdirmişəm.
XTQ-nin Murov əməliyyatı, oradakı uğursuzluq, 1-ci Ordu Korpusunun əməliyyatları, həm hücum, həm müdafiə döyüşləri, manevrləri, erməni ordusunun hazırlığı, Azərbaycan ordusunun hazırlığı, hazırlıq prosesində görülən işlər, 2-ci Ordu Korpusunun əməliyyatları, xüsusilə artileriya, “Spike” və “TOS”ların fəaliyyəti, həmlə taborunun qanlı döyüşləri, XTQ-nin Füzuli-Cəbrayıl istiqamətinə gəlişi, ardınca başlanılan əməliyyatlar, Hordiz – ermənilərin əks hücum əməliyyatı, hücumun dayandırılması prosesi 3 istiqamət üzrə, ardınca Cəbrayıl istiqamətində döyüşlər, Hadrut, Yazı düzündəki əməliyyatlar, Şuşakənd, Daşaltı, XTQ-nin bir taborunun Şuşa əməliyyatını detallı şəkildə işləmişəm. Xalqdan Ali Baş Komandana, yardımdan qadınlara, taktikadan strategiyaya qədər ağla gələn, gəlməyən məsələləri kitabdan oxuya biləcəksiniz.
Düzdür, bir əsgər, bir manqa, bir tağım, bir tabor haqqında da kitab yazmaq olar. Ümumi müharibəni yazmaq riskdir, risk də ən sevidiyim şeydir. 44 günlük müharibəni birinci müharibədən fərqləndirən ən böyük şey birinci müharibədə fərdiçilik çox olub, ikincidə isə kollektivçilik. Ona görə də, fərdiçilikdən qaçmışam. İstisna olaraq Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı Adil İbrahimlinin (Adil-82) fəaliyyəti və şəhid olmasını fərqləndirmişəm. Onu da fərqləndirməyib, kimi fərqləndirəcəkdim, bilmirəm.
Kitabla bağlı öz əziyyətimi qoyuram bir kənara, çünki sifariş deyildi, öz istəyimlə yazmışam. Özü yıxılan ağlamaz. Kitabda mənim qədər, bəlkə də məndən çox əziyyəti keçən şəxslər var. Araz Zeynalov üslubumu bilən redaktor kimi ilk redaktorluğunu etdi. Daha sonra gənc olsa da, biliyinə güvəndiyim, həm də qıpqırmızı sözü üzə deyən Aqil Bəkir redaktorluq etdi. Aqil Bəkirə bir kəlmə dedim, əgər zəifdirsə, heç bunu kitab deyə çıxarmayaq. Hər halda oxuyandan sonra cavabı müsbət oldu ki, kitabı çıxarmaq qərarına gəldim. Hərbi ekspert Elxan Şıxəliyev hərbi ekspert kimi oxudu, lazım olan düzəlişləri etdi. Hərbi ekspertlər Tərlan Eyvazov və Rövşən Məhərrəmov isə məsləhətlərini əskik etmədilər.
Kitab redakə və korrektə olunandan sonra “Çapar” yayınlarına müraciət etdim. Yusif İlhamoğlu sorğu-sual etmədən “səndən bunu gözləyirdim” dedi. “Çapar”a, Dilqəm Əhmədə minnətdaram!
Yuxarıda adları çəkilənlərlə yanaşı adlarının hallanmasını istəməyən hüquqşünaslar da kitabı oxuyub və rəy veriblər.
Adları çəkilən və çəkilməyən hər kəsə sonsuz təşəkkür edirəm. Bu qədər əmək verdiklərinə baxmayaraq təmənnasız iş gördülər. Haqqınızı halal edin!
Kitabın maliyyəsinə gəldikdə isə, bunun üçün ayrıca bir yazı yazacam. Düzdür, dostlar bilir, ancaq yenə də yazacam.
Nigar İsfəndiyarqızının İradə Musayeva ilə müsahibəsi
Bir ədəbiyyat fakültəsi düşünün ki, koridorlarında aidlik ab-havası deyil, diktaturanın soyuq yelləri əssin. …bir auditoriya düşünün ki, mənsublarından yüzdə doxsanı niyə burda olduğundan bixəbər olsun. Və bir müəllimə düşünün ki, bu vur-çatlasında duruşuyla bu soyuq maneələri dəf edə bilsin. Ədəbiyyatdan xəbərsiz ədəbiyyat fakültəsində boylu-buxunlu bir xanım vardı. Məni bu fakültəyə bağlayan iki adamdan biriydi. İlk tanışlığımız onun ədəbiyyatşünaslıq dərsindən aldığım “3”- lə başlamışdı. Mən universitetə hirsimi belə çıxmışdım, o da qisasını belə almışdı. O “üç” mənə dərs oldu. Utandırdı. Başıma sığal çəkənləri deyil, sıxıb-suyumu çıxaranları sevdiyimdən olsa gərək, mən də elə onu o “3”-lə sevib, müəlliməm dedim. Bəli, o xanım mənim müəlliməmdi. Aradan illər keçib amma ilk gün necə gördümsə bu gün də elə-eləcə çıxdı qarşıma, dimdik, sərt. Və yenə də duruşuyla olduğu yerdə soyuq yellər əsdirir… “SÖZün namusunu çəkir!” Müsahibim müsahibə almağa çətinlik çəkdiyim adamlardandı. İradə xanım Musayeva. Statuslarını saymaq fikrində deyiləm, çünki o, mənə görə hələ də mənim sərt, sərt olduğu qədər mehriban, görə bilənlərə ÇÖLündən İÇİni göstərən adamdı. O, mənim İradə müəlliməmdi!
-Salam müəlliməm… Öyrətməkmi, tənqid eləməkmi…? -Nə öyrətmək, nə də tənqid etmək… Ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-nəzərindən təhlil etmək. Əgər təhlil prosesində sənin tədqiq obyektin və hədəfin yalnız və yalnız əsər olursa, təhlilin nəticəsi şəxsi münasibəti kölgədə qoyur. Tənqidçi özü də bilmədən rəyi, qənaəti ya müsbət, ya da mənfi olur. O qədər olub ki, son cümləni tamamlayandan sonra baxmışam ki, müsbət yanaşmaq istədiyim müəllifin mətni mənə tənqid yazdırıb… Onda yavaşca öz-özümə pıçıldamışam: “Bağışla məni, dostum…” Bizdə ədəbi tənqidi hələ də yazıçıya ağıl vermək kimi mənalandırırlar. Bu, xırda hisslərdən xilas ola bilməməyin ifadəsidir. Tənqidçi kimdir? Ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbiyyat tarixini bilən və bədii əsəri bu meyarlarla qiymətləndirən oxucu. Deyirsən ki, bu daş, bu tərəzi…Yəni bu dünya ədəbiyyatı, bu klassik ədəbiyyat, bu folklor, bu modern ədəbiyyat, bu da ənənə və novatorluq meyarları və s. Sənin əsərin bunların heç birindən deyil və bunlardan fərqli yaxşı bir şey də deyil, ən yaxşı halda uğursuz bir təqliddir. Təbii ki, bu təhlildən inciyirlər və tənqidin gərəksizliyi, ya da özlərinin bu dövrdə dərk olunmadıqlarının “faciəsi”ni dahiyanə əda ilə elan edirlər. F.Kafkanı, A.Kamyunu, Q.Markesi, C.Steynbeki, K.Hamsunu oxuyub dərk edən və profesional tərzdə anlada bilən tənqidçiyə ya oxucuya “qərəzli” damğasını vururlar. Sonra da məşhurlaşmağın yolunun ciddi təqdimatlar qapısından keçə bilmədiyini anlayıb şou xarakterli “gediş”lərlə meydana atılırlar. Nəticədə bugünkü vəziyyətlə qarşılaşırıq… -Xarakteriylə yaradıcılığı üst-üstə düşməyən ədəbiyyat adamlarını necə izah edərdiniz? Necə bilirsiniz, şəxsiyyətsiz ədəbiyyat adamı və ya xaraktercə çox güclü zəif qələm adamı ədəbiyyata nə verə bilər? -Ədəbiyyatın formalaşmasında və inkişafında şəxsiyyətin rolu və ya şəxsiyyəti yetişdirən ədəbiyyat problemi həmişə və dünyanın hər yerində olub. Sizcə, kütlənin deyil, şəxsiyyətlərin yaratdığı tarixdə böyük sənətkarları kütlə zövqü, əxlaqı və qanunları ilə mühakimə etmək doğrudurmu? Ədəbi prosesi, ədəbi inkişafı, əsəri müəlliflərin şəxsiyyətlərini, şəxsi həyat və özəl yaşantılarını araşdırmadan, təhlil etmədən izləmək və qəbul etmək daha düzgün yoldur. Yaradıcı insanları adi insanlarla müqayisə yanlışlıqdır. Xüsusi istedadı, ruhi aləmi, ilham pəriləri olan böyük sənətkarlar yazı prosesində özündən, öz şəxsiyyətindən, kaprizlərindən, xasiyyət və şəxsi problemlərindən yuxarıda dayanırlar. Bizə təqdim etdikləri ədəbi məhsul həmin o “yuxarı”nın istehsalıdır. Onda biz niyə yazıçının yaxasından tutub pedoqoli tərbiyə metodları ilə ona əxlaq dərsi keçməliyik? N.V.Qoqol, M.Dostoyevski, A.S.Puşkin, L.Tolstoy, T.Drayzer, C.Bayron, E.Hemenquey, U.Folkner, F.Kafka, C.Məmmədquluzadə, Y.V.Çəmənzəminli və başqa bu kimi dahilərin hansını ədəb-ərkan etikası məhkəməsinə çəksək, sovet ideologiyasının hökmünə əsasən “Cəmiyyət və gənclik üçün yararsız ünsür” – damğası vurulacaq: biri qumarbaz olub, biri dinsiz, biri arvadbaz olub, biri “psix”, biri intihar edib, biri siyasi əqidəsini dəyişib və s. Şəxsiyyət və yaradıcılıq məfhumlarını eyniləşdirməyi, bunların arasında hər hansı bir əlaqə axtarmağı heç cür qəbul etməyən U.Folkner Nobel mükafatı alanda “Bu mənə deyil, mənim yaradıcılığımadır”-demişdir. Onun çox maraqlı bir replikası var: “Mənim kitablarım üstəgəl Bill Folkner adlı kənd sakini –deyəsən onların bir-birinə çox az bağlılığı var axı”… Yazıçı qeyd edirdi ki, iki tip insanların şəxsi həyatı araşdırılar: cinayətkar və dövlət qulluğunda çalışanların: “Nə qədər ki, yazıçı bir cinayət törətməyib, yaxud dövlət qulluğuna girməyib- onun şəxsi həyatı yalnız özünə məxsusdur və öz tənhalığını qorumaq təkcə yazıçının şəxsi haqqı deyil, həm də kütlənin borcudur, çünki bir fərdin azadlığı məhz digərinin azadlığının başlandığı yerdə bitir – zənnimcə azacıq məsuliyyət hissi olan hər bir kəs mənimlə razılaşar”. 15 il əvvəl Vaqif Səmədoğlu haqqında kitab yazanda tanış-biliş soruşurdu ki, kitab kimin haqqındadır? Deyirdim Vaqif Səmədoğlunun. Hərə bir söz deyirdi, biri deyirdi :”o neçə dəfə evlənib”, biri deyirdi:”çox içir”, biri Səməd Vurğunun sovet dövründəki “səhv”lərindən danışırdı və s. Təəccüblənirdim… Özü də bunu deyənlər ali təhsilli insanlar idi. Bəzən zarafatla deyirdim ki, vallah Vaqif Səmədoğluya qız vermirik, ondan qız almırıq, o şairdi mən də tənqidçi… XX əsrin məşhur rəssamı Pikassonu “qadın əsiri və qadın cəlladı” adlandırırdılar: yeddi arvadından beşi dəli olmuş, ikisi intihar etmişdi. Xəyanət, yalan, hiylə və xəsislik kimi mənfi keyfiyyətlər onun insan kimi xasiyyətnaməsinə aiddir. Amma 80 mindən çox rəsm əsərinin müllifi Pikasso əsil sənət məbədi və dahi idi və qadınları ya uşaqları ilə münasibəti onun heç bir əsərinin dəyərini azaltmır… Dünya ədəbiyyatının şedevrlərindən olan “Master və Marqarita” əsərinin müəllifinin şəxsiyyəti haqqında hələ də əfsanələr dolaşır. Onun yazıçı, həkim, cadugər, narkoman olması barədə mübahisələr davam edir. Ksera Proskurnaya Mixail Bulqakovun həyatı ilə bağlı araşdırmalarında cəmi 49 il yaşayan bu dahi sənətkarın morfi aludəçisi olduğunu yazır. Bulqakovun “Morfi” adlı hekayəsi də var və onun baş qəhrəmanı elə müəllifin özüdür… -Tənqid nədir? Kimləri tənqid etmək olar? -Həqiqi əəbi tənqid vicdan məsələsidir. Sözün tərəzisi tənqidçinin əlindədir. Bu ölçüdə səhv bağışlanandır, günah isə yox… Səhv odur ki, sən bilmədən yaxşı əsəri pis hesab edirsən və “hesab”ina ürəkdən inanırsan, başqa tənqidçilər və tarix bu səhvi düzəldir. Tolstoyun Şekspir, Axundovun Füzuli, Folknerin Kamyu, Mario Varqas Lyosanın Markesə münasibətindəki səhvlər kimi. Bir də var günah. Bilə-bilə, təmənnalı münasibətə əsasən pisə yaxşı demək və on minlərlə insanı bu yalana inandırmaq cəhdi, ya da yaxşıya qəsdən pis deyib onu ğözdən salmaq cəhdi… bu artıq ikrahdoğurucu günahdır. Belə yanaşmalarda həm də əxlaqi keyfiyyətlər üzə çıxır. Hansısa qrofaman yazıçını qaldırmaq niyyətində olan tənqidçi anlamır ki, onu qaldırmaq üçün özü mütləq enməlidir və rəhmətlik Yaşar Qarayev demişkən, təmənnalı və iddiaçı yazıçı belə tənqidçini özünün şəxsi yaltağı, muzdlu məddahı səviyyəinə qədər alçaldır. Tənqid, əlbəttə çox məsuliyyətli ədəbi yaradıcılıq növüdür, analitik təfəkkür meyarıdır. Bəzən sanki ədəbi prosesdəki ləngimə və axsamalara görə ədəbi tənqidin günahkar olduğunu düşünürük. Ədəbi tənqid bu gedişatı nə iləsə sürətləndirə, onun istiqamətini dəyişə bilərmi? Tənqid özündən başlamalı, inkişafda olan ədəbi prosesin öndə gedən, hər şeydən xəbərdar yaradıcılıq normativinə çevrilməlidir. “Kimləri tənqid etmək olar?”-yox, sualı “Ədəbiyyatda nələri tənqid etmək olar?”- şəklində qoysaq, əlbəttə, ilk növbədə təqlidçiliyi, nəzəri savadsızlığı, bayağı və şablon təsvirləri. Ədəbiyyat məzmunundan asılı olmayaraq- istər ideoloji, istərsə də estetik olsun-fərqi yoxdur, səmimi və canlı deyilsə tənqidə layiqdir. -Tənqidin ədəbi olmalıdırmı? olmalıdırsa necə? -Tənqidin ədəbi əlbəttə olmalıdır. Etik normadan kənara çıxmadan da çox kəskin tənqid etmək olar. Yenə deyirəm, sən yazıçını yox, əsəri hədəf seçmisənsə, sənin davan obrazlar, süjet, təsvirlər, ideya, məzmun və s. bədii komponentlərlə olur. Onları necə təhqir etmək olar? -Populyar ədəbiyyatda niyə yoxsuz? Çəkili hər kəs çəkilib kənarda dursa bəs onda klassiklərin əmanəti olan ədəbiyyatımızın təəssübünü kim çəkər?
-Ədəbiyyatı kənardan izləmək lazımdır. Mən ümumiyyətlə, tünlüyü xoşlamıram. Yığıncaqlar, tədbirlər, birliklər, kürsülər, indiki dillə desək, “gündəm adamı” olmaq… Əsil ədəbiyyat və sənət bu mühitdən çox uzaqdadır. Çap olunan kitablarımı qətiyyən reklam eləməmişəm, əlyazmalarımı ocaq qalananda təəssüflənmədən verirəm, çap olunası kitablarımı mətbəəyə göndərməyə həvəsim belə yoxdur. Bilirsən, Nigar, əsil ədəbiyyatı və ədəbiyyatşünaslığı az-çox dərk edən insan sən demiş, bir az “kənarda durur”… Qaldı ədəbiyyatı qorumaq məsələsinə, onu qorumaq yox, azad buraxmaq, yaxasından əl çəkmək lazımdır-sərbəst və təbii olması üçün… Amma ədəbiyyat adına boşboğazlıq və ədəbi tərbiyəsizlik edənlərə yerini göstərmək, sözün namusunu çəkmək sözsüz ki, ədəbi tənqidin də məsuliyyətidir.
-İradə xanım, bizə bir az Cavid Əfəndidən bəhs edərsinizmi…?
-Hüseyn Cavid… Ağırlıq, əfəndilik, dözüm, təmkin və ən əsası prinsipial və ədəbiyyata, qələmə, sözə sadiq bir şair… Evini, ailəsini, özünü tari-mar, viran etdilər, ürəyini dağladılar, dörd bir tərəfində görk olsun deyə insanlara və insanlığa işgəncə verdilər, Söz- insanlığın, mənəviyyyatın və ruhun simvolu olan İlahi Söz- Cavidin içində salamat qaldı, ölmədi… Bu barədə boğazdan yuxarı danışmaq mümkün deyil… sənin doğmalarını məhv edələr, adını-sanını, şöhrətini qarğa-quzğunlar tökülüşüb əlindən ala,xəstə halinlə çovğunun,şaxtanın ortasına atalar və sən bəlasına düşdüyün İlahi sözün üzünə ağ olmayasan… Əksinə, onun ayaqlarına düşüb ondan aldığı ilhamla, eşqlə iblisləşmiş, şeytanlaşmış zavallı insanlara mərhəmət, ədalət, zəka diləyəsən…Cavid sözü diri, bakirə və alçaldılmamış vəziyyətdə saxlaya bildi… Bu gün Sözü ilahi məqamından endirib ayaqlar altına atmış yazarlar, ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər bir qarın yeməyə də mövqeyini dəyişir, sözü hörmətdən salır. Unutmayaq ki, Söz də cəmiyyət kimi simasızlaşa, əxlaqsızlaşa bilir… İkibaşlı danışır, yalan danışır, işvə-naz satır, zinalıq edir, tez-tez oğurluq mal kimi tutulur və s. Şərq-qərb, keçmiş-gələcək, klassik-modern mədəniyyətləri bir yaradıcılıq qovşağında ifadə edə bilən Nüseyn Caviddə milli-məhəlli, şəxsi, subyektiv dəyərlərin izinə düşüb araşdırma aparmaq onu cılızlaşdırar. Cavid bəşəri sənətkardı. Nizami, Şekspir, Höte kimi Cavidi insanın yaradılışı, günahı və xilası düşündürür, ailə-məişət dramlarında belə bəşəridir. Və həmişə yenidir, aktualdır: Yurdu sarmış qabalıq, yaltaqlıq Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq. Cəfər Cabbarlı yaradıcılığında da da bu keyfiyyətləri görmık olar ancaq… 1927 –ci ilə, “Od gəlini” əsərini yazıb qurtaranadək. Artıq 1928-ci ildən onun yaradıcılığının ikinci-sovet dövrü başladı (“Sevil”, “Almaz”, “Yaşar”, “Dönüş”və s.) Azərbaycan ədəbiyyatında Cavid Əfəndi qədər Sözə sədaqətlı və Çöz şəhidi olan ikinci bir sənətkar haqqında, məncə, düşünməyin… -Postmodernizm və günümüzün ədəbiyyatında səmimiyyət qıtlığı… Sizcə səbəbi?
-Postmodernizm dünyagörüş, cərəyan, estetik konsepsiya və nəzəriyyə kimi zamansızdır. Umberto Eko demiş, Homerə qədər gedib çıxa bilər. Doğrudan da bu elə bir baxış tipidir ki, onun elementlərini lap “Kitabi-Dədə Qorqud”da da tapmaq olar. Hətta mən çoxlu postmodern insanlar da tanıyıram… Professor Niyazi Mehdi “postmodernizm” kəlməsini bizim dilə “hətərənpətərənlik” kimi çevirib. (Sözsüz ki, loru dillə başa salmaq üçün.) Ümumiyyətlə, postmodernlik hər yerdə, memarlıqda, musiqidə, fəlsəfədə, dildə və s. sahələrdə mövcuddur və onun ciddi qanunları var. Belə demək mümkünsə, qanunsuzluqların qanunları… Bəzən düşünürəm ki, yəqin ki sovet dövründə postmodernist düşüncə və yaradıcılıq bu qədər fəallaşmazdı. Çünki bu tərz daha çox gərginliyin, emosionallığın, üsyankarlığın, psixoloji sıxıntıların ifadəsidir. Son illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında bu adla çoxlu əsərlər gündəmə gəlir. Bəzən ənənəvi formada, məsələn, sosializm realizmi prinsipləri ilə yazan adam mətndə qəflətən mənasız, baş-ayaq bir neçə ştrix atır, deyir “alın bu da sizə postmodernizm”. Onu təhlil edənlər də ənənəvi təhlil “gedişatı”nın məcrasını bu aspektə yönəldir… Əvvəlcə postmodernizmin nəzəriyyəsini normal şəkildə mənimsəmək lazımdır…
20 yanvar 2025-ci il tarixində Bakı şəhəri, Yasamal rayonunda yerləşən “Mədinə” mərasim evində Ağdam rayonunun Yusifcanlı kəndindən olan şəhid Hüseyn Hüseynovun xatirəsinə həsr olunmuş anım tədbiri keçirilib. Qısa arayış Hüseynov Hüseyn Əkbər oğlu 1973-cü il Ağdam rayonu , Yusifcanlı kəndində anadan olub. 1994-cü ildə qəhrəmancasına şəhid olmuşdur. İkinci Fəxri xiyabanda dəfn edilmişdir. Tədbirdə 20 yanvar şəhidlərinin, ölkəmizin ərazi bütövlüyü və suverenliyi uğrunda canlarından keçmiş bütün şəhidlərimizin əziz xatirəsi ehtiramla yad edilib, dualar oxunub, ehsan verilib. Tədbirin gedişi zamanı şəhid Hüseyn Hüseynovun xatirəsinə həsr olunmuş “Xatirələrdə yaşayan ömür” kitabı qonaqlara təqdim olunub. Tədbiri giriş sözü ilə açan Ağdam rayonunu Yusifcanlı kənd icmasının nümayəndəsi Seyid Mirxuda Məmmədov tədbirin məqsəd və məramı, Hüseyn haqqında geniş məlumat verdikdən sonra sözü Cəfər həkimə verib. Cəfər həkim Hüseynovlar ailəsi və Hüseyn haqqında xatirələrini bölüşüb. Sonra söz Hüseyn haqqında yazılmış kitabın müəllifi tanınmış yazıçı, şair, Azərbaycanın ilk peşəkar hərbi jurnalistlərindən biri mayor Vaqif İsaqoğlu na verilib. Vaqif İsaqoğlu kitabın yaranma prosesindən danışıb. Tədbirdə iştirak edən Zaur Ustac Hüseyn haqqında xatirələrini danışıb, təqdim olunan kitabdan şeirlər oxuyub. Yusifcanlı kənd camaatı adından müəllifə təşəkkür edən Zaur Ustac Vaqif İsaqoğluna “Yazarlar” jurnalı tərəfindən verilən “İsa Muğanna” diplomunu təqdim edib. Tədbirdə Ağdam rayonu ziyalıları adından Əli Yunisov çıxış edib. Sonra Yusifcanlı kənd sakini Rafət xanım Hüseynə həsr etdiyi şeirini oxuyub. Sonda ailənin adından çıxış edən Arzu xanım tədbirin təşkilinə görə qardaşları Misir və Məhəmmədəliyə, Hüseynin xatirəsini əbədiləşdirdiyi üçün Vaqif İsaqoğluna, tədbirdə iştirak edən qonaqlara adbaad təşəkkürünü bildirib. Tədbirdə Yusifcanlı kənd sakinlərindən Zülfü İsmayılov, Seyidəliş Məmmədov, Qalib İsmayılov, Filman İsmixanov, Vahid Binnətov, Nahid Məmmədov, Səməd Əmirov, Rəfael müəllim, Rəhim bəy, Yusif bəy, Qəhrəmanova Gülüzə, Solmaz müəllim, Əsmə müəllim, Reyhan müəllim, Bəyaz müəllim, Pəri xanım, Tahirə xanım, Bənövşə xanım, Şəhla xanım, Almaz xanım, Maral xanım, və digərləri iştirak ediblər. Tədbirdən fotolar:
Ağdam rayonunun İH-nin başçısı cənab Vaqif Həsənov Gürcüstan respublikasının Kutaisi şəhərində keçirilən Alpaqut üzrə Dünya Kubokunun qızıl medallarını qazanan rayon idmançılarını qəbul edib. Bu tədbirdə 16 saylı Regional Xəzinədarlıq idarəsinin rəis müavini Şahin Abışov, Azərbaycan respublikasının Müharibə, Əmək və Silahlı Qüvvələrin Veteranlar Şurasının Ağdam şöbəsinin sədri Elşən Zeynalov və Qarabağ veteranları iştirak edirdilər. Tədbirdə çıxış edən cənab V.Həsənov göstərdikləri yüksək nəticəyə görə idmançıları təbrik edib. Onlara yeni uğurlar arzulayıb. Sonra çıxış edən Alpaqutun Ağdam filialının sədri, məşqçi Kənan Quliyev idmançıları belə ruhlandıran, onlara yüksək qiymət verən, onların həmişə qayğılarına qalan Ağdam rayon İH-nin başçısı cənab Vaqif Həsənova və Veteranlar Şurasının sədri Elşən Zeynalova minnətdarlığını bildirib. Tədbirin sonunda cənab Vaqif Həsənov və Elşən Zeynalov məşqçi Kənan Quliyevə, birinci yer tutan Qənbər Ağayevə, Rəşad Quluzadəyə və Fərid Sarıyevə Rayon İcra Hakimiyyətinin Fəxri Fərmanlarını təqdim ediblər. Fotolar:
“Öncə söz vardı…” rubrikası 26 -cı hissə Sadıq Murtuzayev – Dövlət xadimi, Ali Sovetin deputatı, yazıçı, alim, Zaqatala, Abşeron, Şəki, Ağdam Rayon Partiya Komitələrinin birinci katibi.
(Bu rubrikanı sözü qutsal sayan yazıçılarımıza ithaf edirəm)
YURDDAŞ İNSAN – SADIQ MURTUZAYEV
Dilboz atını göy çəmənlərdə, yaşıl oylaqlarda elədən beləyə, belədən eləyə, üfüqidən şaquliyə, şaqulidən üfüqiyə doğru çapan var. Bəyaz kətan köynəyinin yaxası açıqdır geniş ürəyi təki, sol əli siyah şalvarının cibində, sağ əli bəyaz atının yüyənində, qaməti düz, qəddi şux, saçları qara, alnı isə ağappaq, tərtəmiz, ləkəsiz.Dilboz atının belindən seyrangaha zillənən gözlər ətrafda boz rəngdə heç nəyi görməzdi.Alimliyindənmi, yazıçılığıdanmı, səriştəli rəhbər olmağındanmı hər tərəf şəffafa bürünüb, görünən və görünməyən nə varsa, pərquvaridir, aydındır. Necə mənzərədir? Bəndənizdə var Sadıq müəllimin belə fotosu.Deyin görək, ləlöyün təki tamarzı qalmağın yeri var, yoxsa yox?! Səhv etmirəmsə, dilçi-alim, professor Əbdüləzəl Dəmirçizadə İlisu kəndini Dədə Qorqud, Oğuz yadigarı kimi nadir ləhcəsini qoruyub saxlayan bir kənd adlandırırdı.Şeyx Şamilin ən qüvvətli naiblərindən biri yeddi minlik müridlər ordusu ilə çar ordusu üzərində zəfərlər qazanmış Danyal bəyin ismini tələffüz etməyim də gəldi içimdən.O qədər deyiləcək sözüm var ki, bilmirəm haradan, kimdən başlayım? -Harası bəlli – dörd tərəfdən əzəmətli dağlarla çevrələnmiş İlisudan başladım. “Kimdən?” sualına isə cavabım belə olacaq: adı Məhəmməd olandan başlamaq gərəkdir ki, yazım da mübarək olsun.Yəni əsl adı Məhəmməd Sadıq olan – Sadıq Murtuzayevdən.O zaman mürəkkəb adlara qarşı mübarizə başlamışdı deyə Kənd sovetində “Məhəmməd” adını ixtisar edirlər.Müqəddəs peyğəmbərimizin unudulması naminə bütün cəhdlərə baş qoymuşdu sovet hökuməti.Əvvəla ad əndrəbadi, yaxud mürəkkəb idisə, niyə Məhəmməd çıxarılırdı elə Sadıq adını çıxardardınız, məsələ həll olunardı. -Xeyr! -Gərək “Məhəmməd” ixtisar olunaydı.Xoflandıqları adların başında məhz bu ad gəlirdi.”Mamed” kimi, “Məmiş” kimi qısaltmaların başlıca məqsədi “rahat təbir” yaratmaq yox, ululuarımızın bostanına “daş atmaq” mənasını daşıyırdı. Bəs “Murtazayev” nə üçün “Murtuzayev” ə çevrilir? Birnicisi imperiyanın qamçısı səbəbindən doğurdusa, ikincisi şəxsi bədxahlıq nəticəsində idi.Maraqlı tarixçəsi var bu vəziyyətin: Pedaqoji İnstitunun 1-ci kursuna kimi Sadığın soyadı “Murtazayev” olub.Qaxda oxuduğu orta məktəbin direktoru Aslan Zeynalov Sadıqla oxuyan qızı Nəcibəni qızıl medaldan məhrum edən müəllimlərin acığına yeniyetmə Sadığı da medalsız qoymaq qərarına gəlir.İmtahan işlərini Maarif Nazirliyinə gətirib orda fəaliyyət göstərən komissiya ilə “dil tapıb” “Murtazayev” familiyasını “Murtuzayev” düzəltdirərək, yazı işini “dörd” ə endirməyə nail olur.Beləliklə Sadıq həm soyadından, həm də medaldan məhrum olur.Ancaq həyatla mübarizəsi daha erkən çağlardan başlayan birisi üçün atasız-anasız qalmaq yanında, medalsız qalmaq nə idi ki?! Min orden, on min medal qurban olsun bir ata mərhəmətinə, bir ana şəvqətinə.Kaş Sadığın medalları yox, atası, anası sağ-salamat olaydı. Əvvəlcə ondan başlayım ki, Sadıq Murtuzayevin ismi bəndəniz üçün doğmadır.Sadıq müəllim haqqında ailədə eşitdiklərim şübhəsiz ki, bu doğmalığın rəhnində dayanan faktorlardır.Rəhmətlik Cavid əmi (Cavid Axundov) Sadıq Murtuzayevin ən yaxın dostlarından idi.Bu haqda Sadıq müəllim özü də yazıb:
Sadıq Murtuzayev:
“Mərhum Cavid Axundovla 40 ilə yaxın dostluğumuz olub.Çox gözəl kənd təsərrüfatı mütəxəssisi olmaqla gözəl və poetik dünyası vardı”
Cavid əmi də öz növbəsində ona borclu qalmayıb.
“Mətanətdə, cəsarətdə, dostluqda, həyati təcrübədə böyük keyfiyyətlərlə mənə örnək olan qardaşım Sadıq Murtuzayevə xoş arzularla və təşəkkürlərlə” (“Fəzilət işığı” kitabı, müəllif Sadıq Murtuzayev, səh, 284)
Onların 40 illik dostluqları fonunda çoxlu xatirələrim közərir. Sadıq müəllimlə bağlı bu yazımda həmin xatirələrə yer ayırmaq niyyətindən saqınır, yalnız 14-15 il öncəki bir xatirəmizi yazıram. Firəngiz xanım Qaxa gedəndə israr etdi ki, Sadıq müəllimə baş çəkməliyəm.İlisuda Sadıq müəllimin ömür-gün yoldaşı Kəlimət xanım bizimkiləri sıcaq qarşılayır, özü isə artıq yataqda idi.Onda 2007-ci ildə çapdan çıxmış “Fəzilət işığında” kitabını Firəngiz anaya bağışlayır, Bakıdakı şəhər nömrələrini, vizit kartını bizə verir.Artıq qocalmış, yaşı 80-i haqlamışdı.Onunla belə, səlis şəkildə ürək sözlərini yazmağa, Cavid əmini xoş xatirələrlə xatırlamağa macal tapır.
Elə isə biz də xatırlayaq! Atası Nəbi İlisunun Bəytabun adlanan obasında Quzaylılar məhəlləsində doğulub.Murtuza və Qızyetərin 6 övladından biri idi Nəbi.Nəsil çoban nəsli idi.Atası Nəbi də çocuqluğundan çobanlığa getmiş, qısa müddət milis orqanlarında çalışmasına rəğmən yenidən çobanlıq sənətinə geri dönmüşdü.Səbəbi isə çox sadə: mülayim təbiəti ilə bu orqana qəti uyğun gəlmirdi.Qonşusu Tavatcah ilə ailə qurub.Övladları Qızyetər, 7 ildən sonra 1927 – ci ilin iyulun 25-də isə Sadıq doğulub.Daha sonra Zahid, Hədiyyə, Nadir.Kolxozlaşma başlayanda 13 qoyunları, bir keçi və bir öküzləri vardı.Nəbinin 42 illik ömrü də, ölümü də Sadığın beyninə elə həkk olunmuşdu ki, ən xırdaca məqamı belə xatırlayanda yanıb-yaxılardı.
“Nəbinin əcəli Balağ otundan olur” desəm yanılmaram. Heyvanların çətin yedikləri balağ otunun kolorisi də aşağı olur.Tez saraldığı üçün mal-qaranın demək olar ki, onu yemək şansı da olmur.Kökü kəsilsin deyə çobanlar qış-yay mövsünü bitən kimi ona od vururlar.Nəbinin işlədiyi qoyun briqadası yaylaqdan enərkən belə bir sahəyə od vurulmuş, rayonun hüquq-mühafizə orqanları fərqinə varmadan, çobanlardan 5-10 qoyun qoparmaq niyyəti ilə cinayət əməli kimi uçota almış, Ağyazı qışlağında olan Nəbini şahid sifəti ilə çağırmışlar. Qışın sazağında Nəbi qışlaqda yenicə doğmuş inəyi də gətirib Qaxa gəlir, orda izahat verib kəndə geri qayıdır.İnək atın yedəyində, buzov da xurcunun bir gözündə olub.Nəbi gecənin ənginliyində Ulu körpüyə yetmiş yolu-izi ağ örpəyə bürünən yolda min ənvai-müsibətlə evə çatmışdı.Yerinə uzanandan sonra şaxta aparmış ayaqlarının hissiyatını itirdiyinin fərqinə varır.Beləcə 40-cı ilin qışı quş qanadındaca Nəbini aparır.Əcəl öz missiyasını artıqlaması ilə görəcək hələ.Hələ harasıdır? Bir evi tanımasın Əzrayil, tanıdımı, dadandımı vay gününüzə! Atasından sonra anasının da qara günləri başlayır.Sadığın yeznəsi Mahmudun sayəsində yetimlik bir qədər yaddan çıxdı.Amma İkinci Cahan savaşı yaddan çıxanları xatırlatmağa pərgar idi. -“Mən yadınıza salaram” dedi. Mahmudu da ağuşuna aldı müharibə, neçə min Vətən övladı kimi. Sadığın anası Gəray Fəzlinin anası Nazlı ilə gecəyarısına kimi tomat bişirər, gündüz isə uşaq evində çalışardı.Qara qızdırmadan ya da ki mininkiddən yatağa döşənir.Əqli müvazinətini tamam itirir.Həkimsiz, dava-dərmansız Haqqa qovuşur.Sadıq belə xatırlayır o ağrılı günləri:
“Bədbəxt anam da, atam kimi arzuları gözündə əzablı dünyasını tərk etdi.Bacımın da ah-naləsi göylərə yüksəlirdi, mən də için-için ağlayırdım.Nadir qardaşım isə hələ bu itkinin ağırlığını hiss etmir, bizə baxıb ağlayırdı. Anamı Qax qəbiristanlığında dəfn etdik.Sonralar mən Zaqatalada işləyən vaxt qəbirqazan Nəzir kişinin köməyi ilə qəbrini tapıb Əfəndi müəllimin məsləhəti ilə sümüklərə dəymədik, ruhunun qəbir torpağında olmasına dair mülahizəsi ilə bir qədər torpağı kəfənləyib İlisuya apardıq.Bakıda mərmər lövhədə aşağıdakı sözləri yazdırıb gətirdim: “Əziz ata-ana! Siz nakam getdiniz, amma arzularımızda yaşayırsınız”
Sadıq da yaşamalı idi, oxumalı, böyüməli idi.Sözün bütün mənalarında böyüməyə nail olduğu üçün bacısı Qızyetərə borclu idi.”Ana əvəzidir böyük bacı” deyənlər necə də haqlı çıxırlar.Hələ-hələ o bacı ki tək murazı Sadığın ali təhsil alması, oxuyub bir mərifət kəsb eləməsi idi.7 yaş böyük bacının muradını qəlbində qoymayacaqdı ki Sadıq?! Müharibədən sonrakı səfalət illərində oxuyacaqdı da, yoldaşlarından fərqlənəcəkdi də.O zamankı gənclərin alnına yazılan nəsnələrdən yaxasını kənar çəkmək isə mümkün deyildi. İlisudan gətirdikləri qoz, fındığı da, Yaşıl bazarda üstünə qurd daraşan motal pendiri də satacaqlar, Gəray Fəzli ilə minbir müsibətə sinə gərəcəklərdi. Qıtlıq dövrü idi.1947-ci ilin qış günləri…Qış tətilindən qayıdarkən 3 kisə fındıq əldə edən tələbə Sadıq kisələri vaqonun girəcəyindəki tambur adlanan küncdə üst-üstə yığır, özü də axırıncı kisənin üstündə yatır.Yevlax stansiyasından bəri kisələrə göz qoyan bir neçə cənə-cünə adamın nəzəri Sadığı səksəndirməyə bilməzdi.Ləki stansiyasına az qalmış kisələrin birinin yerlə sürükləndiyini görür və tez yerə atılır.3 banditlə əlbəyaxa qalır.Ya onlara verən Allah, ya Sadığa.Nə isə, hər şey yaxşı qurtarır.Dəmiryol xəttinin kənarındakı çuxura yumalanır, ancaq burnu da qanamır. Sadığın belə sərgüzəştləri bəs qədər olub.
O çağlar Şəki kələğayısı Tiflis bazarında yaxşı qiymətə gedərdi.Beş-on kəlağayı alıb Tiflisə gedən Sadıq onları satıb bir çamadan monpası alır.Bəs bu çamadanı necə gətirməli? Diribaş, sərhesab Sadıq paravoz sürücüsü ilə danışıb çamadanı ilə onun yanında lövbər salır və ocağa daş kömür atmağa başlayır.Poylu stansiyasında bir milis işçisi paravoza yaxınlaşıb yuxarı boylanmağa başlayır.Pişik çevikliyi ilə Sadıq birinci vaqonun damına hoppanır.Şirnini çətinliklə Qaxa çatdırıb ikisini 1 manatdan satıb, vəsait toplayan da yenə Sadıq olur. Yataqxana yoldaşları ilə pendir də satırlar, teatr bileti də.Həyat onları necə öyrədirdisə, onlara necə müəllimlik edirdisə, o cür də öyrənməyə məcbur qalırdılar.Bir də İnstitut müəllimləri vardı Sadığın.Hərəsi bir elm dəryası, hünərin var bu dəryadan bir parç su götür, həyatın özünə də dərs keç! Akademik Əlisöhbət Sumbatzadə, professor Əhməd Seyidov, professor Əli Sultanlı, professor Cəfər Xəndan, professor Mikayıl Rəfili, professor Əbdüləzəl Dəmirçizadə, professor Əhməd Zəkuzadə, dosent Həmid Əfəndiyev, baş müəllim Mirzə Cavad Bağırov.
Mirzə Cavad Bağırovdan Mir Cəfər Bağırova kimi yollar uzanır.Mir Cəfərlə ilk dialoqdan məğruranə ayrılmaq aldığı dərslərin fəzilətindən idi: M.Bağırov siyahıya göz gəzdirir. Üzünü Sadıq Murtuzayevə tutaraq:
-Cavan oğlan, sən haradan gəlmisən? -Zaqataladan, yoldaş Bağırov. -Neçə yaşın var? -24, yoldaş Bağırov. -Nə vəzifəyə göndəriblər? -Təşkilat şöbəsinə müdir. -Bacara biləcəksənmi, axı çox cavansan? -Etimad göstərsəniz, bacararam, yoldaş Bağırov. -İrəli gəl görüm. Üzünü digərlərinə tutub dedi: -Bax, içərinizdə hamıdan cavanı budur.Hamınızın əvəzinə onun əlini sıxıb təbrik edirəm, gedin, qeyrətlə işləyin.
Başqalarını bilmirəm Murtuzayev bu öyüdə 94 illik ömründə əsla xilaf çıxmadı. 1959-62-ci illərdə Zaqatalada, 1963-70 ci illərdə Abşeronda, 1970-80 ci illərdə Şəkidə, 1980-88-ci illərdə Ağdam,1989-90-cı illərdə Abşeron Rayonlarının birinci katibi işləyəndə vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirdi.Yeniliklərə açıq oldu, Azərbaycandan kənarda gördüyü çağdaş texnologiyaları işlədiyi rayonlarda tətbiq etdi.31 il müddətində fasiləsiz olaraq Raykom katibi işləyən yeganə rəhbər idi Murtuzayev.Hətta şöhrəti respublikada dolaşan Rüstəm Səfərəliyev də bu rekorda çata bilmədi.Səfərəliyev Sosialist Əməyi Qəhrəmanı olmasına baxmayaraq 28 il raykom katibi işləyə bilib, həm də 7 illik fasilə ilə.Onu iki dəfə-əvvəlcə Vəli Axundov, sonra da Kamran Bağırovun dövründə vəzifədən uzaqlaşdırıblar.
-Bəs Sadıq Murtuzayev fenomenin sirri nədə idi? -Yenilikçilik? -Bəlkə də! Sadıq Murtuzyevin şəxsi təşəbbüsü ilə Ağdamda tikilən istirahət ocaqları, mədəniyyət sarayı, üzümçülərin yaraşıqlı klubu, böyük ticarət mərkəzi, Muğam məktəbi, SSRİ-də ilk, dünyada 2-ci olan (Ulm şəhərindən sonra) Çörək muzeyi, Ağdam Çay Evinin tikilməsinə imza atdı.27 yaşında filologiya elmləri namizədi, alimlik dərəcəsi adını alan Murtuzayevin onlarla bədii-publisstik əsərləri, hekayələri bizə bəxşişdir.İmam Mustafayevlə müştərək yazdıqarı “İmam Şamil” əsəri, habelə ömrünün 80 ci ilndə, ahıl çağında yazdığı “Fəzilət işığında” avtobiorofik əsəri bizi Sadıq müəllimin mənalı ömründən hali edir. Onun haqqında Gəray Fəzli, Abbas Zamanov, Bəxtiyar Vahabzadə, Abbas Abdulla, Bayram Bayramov, Vidadi Babanlı, Qabil, Qulu Xəlilov, Əzizə Cəfərzadə, Əlfi Qasımov, Əliağa Kürçaylı, Cavid Axundov (Salmanoğlu), Əfqan, Əli Səmədli, Abbas Abbasov, Məmməd Murad, Osman Sarıvəlli, Sabir Rüstəmxanlı, Rəsul Həmzətov xoş sözlər söyləmişlər. Elə övladları Nizami, Tavat, Nəbi də Sadıq müəllimi ucadan uca tutmuşlar.Kəlimət xanım isə onun Sadıq Murtuzayev zirvəsinə gedən ən böyük bələdçisi olub.Bolqarıstanın Razqrad şəhərinin “Fəxri vətəndaş” ı olan Sadıq Murtuzayevə daha çox “Yurddaş insan” ifadəsini yaraşdırıram.
Ara-sıra Maestro Niyazi ilə nərd atsın yurddaş insanımız. Şair Bəxtiyar Vahabzadə tamaşa eləsin bu mənzərəyə.
-Şeş – cahar -Pənc – sə
Ehhhh, günlər o günlər, dəmlər o dəmlər idi. Bir Sadıq Murtuzayev vardı.94 yaşında, 2021-ci ilin fevralın 4-nə kimi həyatda dolaşırdı, fevralın 4-dən bəri isə könüllərdə. O gündən bəri işində, əməlində özünü xeyli ötüb keçən insanları “Sadıq müəllim” deyə çağırmağım gəlir.Bizdən alim-alim, yazıçı-yazıçı azalanları “Sadıq müəllim” kimi səsləməyim gəlir.Hər sabah xeyirxahlığı, mərhəməti ilə bəndənizlə döş-döşə gələn yurddaşları “Sadıq müəllim” deyə haylamağım gəlir. -Ehhheyyyy, Sadıq müəllim!!! O gündən bəri göy çəmənlərdə, yaşıl oylaqlarda Dilboz atını çapanlara, ağ kətan köynəyinin yaxasının ilk düyməsini açanlara, sol əlini cibinə, sağ əli ilə atın yüyənindən yapışanlara, şux qamətli siyah saçlı kişilərə “Sadıq müəllim” deyə səslənməyim gəlir.
Eheey Sadıq müəllim, eheeey!
(Portret-essedə yazıçı Sadıq Murtuzayevin, şair Cavid Axundovun, Firəngiz xanım Axundovanın, yazıçı Seyran Səxavətin, redaktor Ağalar İdrisoğlunun faktlarına, habelə şəxsi araşdırmalarıma söykənmişəm).
Ağdamın işğaldan azad olunduğu gün, Ağdam Günü münasibətilə yazacağım məqalədə açığını deyim tərəddüdümü gizlədə bilməyəcəm. Tərəddüd edirəm ki, bir məqalədə 6533 Ağdam şəhidinin hamısının adını çəkməsəm ürəyim sızılayacaq. Və ya başda Allahverdi Bağırov olmaqla 15 Milli Qəhrəmanın adını necə çəkməyim. Öz elmi ilə dünyanı heyrətə gətirən Xudu Məmmədovun, tarın pərdələrində gəzişən sehirli barmaqları ürəkləri fəth edən Ramiz Qulıyevin, cəmi 19 yaşında 28 nəfəri öz həyatı bahasına ölümdən xilas edən, “Qızıl Ulduz” lu Rahib Məmmədovun, böyük elm xadimi Rafiq Əliyevin, var sisteminin xəyal belə olmadığı zamanda anidən verdiyi ədalətli qərarla ədalət tarixinə qızıl hərflərlə ədalətli qərar yazan Tofiq Bəhramovun, qəlbləri riqqətə gətirən Səxavət, Qədir, Arif, Mənsum zəngulələrinin üstündən heç sükutla keçmək olar? Yüzlərlə, minlərlə qəhrəman ağdamlılar, düşmənə sipər olan kökslərini elə Ağdamın sipər sinəsində vətən təəsübünə qurban vermiş, vətən səmaları aydın olduğu vədələrdə elmin, incəsənətin, ədəbiyyatın, mədəniyyətin müxtəlif sahələrində böyük uğurlara imza atmışdır. Yaddaşımıdan klaviaturaya süzülən isimlər o qədər çoxluq təşkil edir ki, düzü unuda biləcəklərim olar deyə narahat olduram, Gözlərim önündə elə bu gün növbəti ildönümünü ürək ağrısı ilə qeyd etdiyimiz Ağdamın Qarəkənd səmasındakı terror aktı keçir. Mənfur erməni alçaqlığının bariz numunəsinin ağrılarını 1991-ci ilin 20 noyabrında ilk olaraq ağdamlılar çəkmişdi. Xoş gündü. Sevindiyimiz gündü. Ancaq ha çalışsam da ürəyim sızlayır. Kino lenti kimi gözlərimin önündən keçən itkilər, acılar, dəhşətlər…
1983-cü ilin bir yaz səhəri idi. Bilmirəm nəyə görə, səhətimdə heç bir problem olmadığı halda atam məni müayinə üçün xəstəxanaya aparmışdı. Ağ xalatlı, qarayanız, olduqca mehriban və gülərüz həkim ürəyimə qulaq asdıqdan sonra gülə-gülə bu sözləri dedi: “Top gubbultusundan başqa heç nə eşidilmir”. Həmin an çevrilib atama baxdım. O, özünəməxsus tərzdə gülümsəyirdi. Atam xalatını əynindən çıxarıb məni xəstəxananın həyətində gözləyən sürücüyə “təhvil” verdi. Təxminən mənə hər şey aydın oldusa da uşaq marağı ilə atamın işdən qayıtmasını səbrsizliklə gözləyirdim. Axşam mənə bəlli oldu ki, məni müayinə edən məhşur pediatr Adilə xanım Namazovadır. Atam ona futbol dəlisi olduğumu danışmış, o, da öz növbəsində zarafatla ürəyimin içini oxumuşdur. Ağdam torpağında, Seyidli kəndində 1926-cı ildə dünyaya göz açan Adilə xanım Namazova XX-XXl əsrdə Azərbaycan elminin dünyaya bəxş etdiyi ən nadir simalardan biridir. Adilə xanım ölkəmizin ilk pediatr alim qadını, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü(1971) “Əməkdar Elm Xadimi”(1981), Azərbaycan SSR EA-nın həqiqiq üzvü (1983), Rusiya Federasiyasının EA-nın həqiqi üzvü (1993) olmaqla 420 elmi əsərin, 30 monaqrafiyanın müəllifi olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə 72 fəlsəfə doktoru, 12 elmlər doktoru yetişmişdir. SSRİ Ali Sovetinin deputatı, Türkdilli Xalqların Pediatrlar Cəmiyyətinin vitse prezidenti, Afrika və Asiya Xalqları Həmrəylik Təşkilatının vitse prezidenti, Prezident yanında Ali Atestasiya Komissiyasının Rəyasət Heyyətinin üzvü, Azərbaycan Dövlət Tibb universitetinin pediatreya kafedrasının müdri olmuşdur. Sözsüz ki, dünya şöhrətli həkim olmaqla yanaşı o, həm də pedaqoq kimi də çalışmışdır. Ən başlıcası isə Adilə xanım əllərindən və zəkasından sağlamlıq bəxş edən Şəfa Mələyi kimi yaddaşlara nurlu siması ilə əbədi həkk olmuş Böyük İnsan idi. 2020-ci ilin 20 noyabr günü Ağdam işğaldan azad olunanda hamı kimi çox sevinirdim, ilk olaraq telefon açıb təbrik etdiyim professor Ramiz Quliyev və onlarla digər ağdamlı dostlara göz aydınlığı verərkən ürəyimdən bir arzu keçirdi. Kaş 94 yaşlı Adilə xanımı da ziyarət edə biləydim. Təəssüf ki, arzum ürəyimdə qaldı. Ağdam işğaldan azad olunandan cəmi 26 gün sonra minlərlə körpə ürəyinə yaşam şəfası verən Adilə xanımın ürəyi əbədi olaraq susdu. Çox sonralar vicdan borcu bildiyim məzarının ziyarətində isə vaxtı ilə onun yaşadığım rayona ezamiyyəyə gəldiyi vaxt mənə etdiyi zarafatını xatırlayıb qeyri-ixtiyari pıçıldadım:
-Adilə xanım! Mənim üçün, bütövlükdə bütün soydaşlarımız üçün sizin ürəyiniz heç vaxt susmayacaq. Siz öz zəka nurunuzdan şəfa verdiyiniz ürəklərin vuran hər ritmində yaşayırsız. Ömürünüzün son günlərində qismətinizə azadlığına qovuşan Ağdamın azadlıq sevincini yaşamaq düşdüyündən çox sevinrəm. Sizin kimi minlərlə ağdamlı ruhunun şad olduğundan şadlanırıq. Ruhunuz daim şad olsun! Vətən parçasının, Ağdamın azad günlərindən ruh dolusu sevinəsiniz!
Milli Kitabxanada “20 noyabr – Ağdam şəhəri günü” adlı virtual sərgi onlayn rejimdə istifadəçilərə təqdim olunub
Vətən müharibəsində əldə olunmuş tarixi Qələbəni əbədiləşdirmək və işğaldan azad edilmiş şəhərlərin günlərini təsis etmək məqsədilə dövlət başçısı tərəfindən 31 iyul 2023-cü il tarixində sərəncam imzalanıb. Sərəncama əsasən 20 noyabr – Ağdam şəhəri günü elan olunub.
Bu tarixi gün münasibətilə Milli Kitabxanada “20 noyabr – Ağdam şəhəri günü” adlı virtual sərgi onlayn rejimdə istifadəçilərə təqdim olunub.
Virtual sərgidə rəsmi sənədlər, fotolar, Ağdam şəhəri, eləcə də aparılan bərpa-quruculuq işləri haqqında, Vətən müharibəsi və Böyük Zəfəri əks etdirən Milli Kitabxananın fondunda mühafizə olunan kitablar, məqalələr və s. materiallar Azərbaycan, rus, ingilis dillərində nümayiş olunur.
Virtual sərgi ilə tanış olmaq istəyənlər https://anl.az/el/vsb/Agdam_sheher_Gunu/index.htm linkindən istifadə edə bilərlər.
Mənbə və Ətraflı: https://www.millikitabxana.az/news/20-noyabr—agdam-sheheri-gunu
Qəlbim oyula-oyula Gen yollara baxdım… baxdım… Məni sənə kim aparar? Göz yaşımı daşa sıxdım…
Qəlbimdə əsən yellərdən Ümidim sınar, üşüyər. Bizi birgə kim əyərdi? Üstümə dağlar yeriyər.
O gülən, nurlu gözlərdə Bilirəm, yenə göyçəyəm. Sən qərib, ellər didərgin, Mən don vurmuş göyçiçəyəm.
Bu şeiri nə vaxt yazdığım yadımda deyil. Amma yadımda qalan odur ki, həmin gün sanki hər tərəf boz idi, həsrətli, sıxıntılı anlar idi. Onda hələ gənc, deyilənə görə, gözəl bir qız idim. Amma indi təəssüf edirəm ki, o vaxt bunun fərqində deyildim… Nədən? Qəlbim çox yaralanmışdı, 1992-ci ildə Ağdamın Qiyaslı kəndində o ikimərtəbəli, eyvanını qıpqırmızı qızılgüllər qucaqlamış evimiz, o bənövşəsi xalı kimi yerə döşənmiş bağçamız düşmənə qalmışdı. Hələ bu azmış kimi qoçaqlıqda kənddə adı misala dönən atam Rəşidin tikdirdiyi, o el diliylə desək, topdağıtmaz evində, o güllü bağçasında günahsız qanı tökülmüşdü…
Yaxşısı budu qoy həyat hekayətimizi başdan danışım.
1992-ci ilin aprel ayı… Artıq bir neçə il idi ki, erməni hərbi birləşmələrinin kəndimizə atdığı mərmi səsləri ilə sabahlarımızı açır, gecə də güllə səsiylə yuxuya gedirdik. Kəndimizdə o qədər yaralananlar var idi ki, hələ öldürülənləri demirəm… Bir çox ailələr bu aqibəti yaşamasınlar deyə yavaş-yavaş evlərini tərk etsələr də, biz özümüzə bənzəyən adamlarla hələ də kəndə keşik çəkirdik.
1992-ci ilin yazı, aprelin 12-si idi. Düşmən mərmiləri dolu kimi kəndə yağırdı. Vəziyyət çox ciddi, qorxulu bir hal almışdı. Həmin anlarda anam həmişə bizi sığınacaq kimi evimizin alt mərtəbəsinə çağırardı. Bu dəfə gurultudan biz heç bir yerdə qərar tuta bilmirdik. Hamımız deyirdik ki, daha bəsdi, atam gələn kimi kəndi tərk etməliyik. Atam Ağdam Cümə məscidinə getmişdi… Elə mərmi yağışının altında bir də gördük qapını açıb içəri keçdi, əvvəlcə heç nə başa düşmədik, tezliklə onun qarın nahiyyəsindən yaralandığını gördük. Atamı o böyük evimizin geniş eyvanında yerə uzatdıq, yarasından axan qanı heç cür dayandıra bilmirdik. Məndən böyük bacılarım əllərindən gələni edirdilər, amma qan dayanmırdı ki, dayanmırdı. Bacım Samaya yaxınlıqda yaşayan uzaq qohumun oğluna ərə getmişdi. Qucağında körpəsi atamın başına fırlandı, dedi, nə dərdi-bəlası var, mənə gəlsin. Atam bizə çox əziz idi, həm el-obada abırlı, xətir-hörmətli, həm də ailəsinə canı yanan, min bir əziyyətlə 11 uşaq (bir bacım 9 yaşında vəfat edib) saxlayan bir kişi olmuşdu… Atamın yarasından axan qan indi də gözlərimin qarşısındadı… O gün ailədə hamımızın yaddaşına yazıldı.
Sonra atamı vertalyotla Gəncəyə apardılar.. Anam da atamla xəstəxanada qalırdı, biz isə 10 gündən çox idi ki, Sabirabadda qohum evinə sığınmışdıq. Bir gün qəribə yuxu gördüm, yadımda deyil, amma atamın şəhid olduğunu hiss eləmişdim… Elə o gün bir qohum gəlib bizi evimizə gətirdi, amma atamızın dünyasını dəyişdiyini demədi. Yolda ürəyim sıxıldı, maşını çayın üzərində saxladılar…
Evimizə yaxınlaşanda o şabalıdı rəngli, yanında dağdağan ağacı olan böyük darvazamızı taybatay açıq gördüm… Evimizin böyük ölçülü, o 12 pilləkənini necə çıxdığımız yadımda deyil, amma atamın cənazəsinin qonşu qadınların əhatəsində olduğu həmişə yadımdadı. Onda mənim 19, bacımın 14 yaşı vardı, ikimiz də elə bil heykələ dönmüşdük, səsimiz içimizə çökmüş, için-için ağlayırdıq. Kəndin simsiz teleqraflarından olan bir qadın yadımdadı, bizə irad tutmuşdu ki, niyə üz-gözümüzü cırıb, qışqır-bağır salmırıq. O qadın haradan biləydi ki, bizim içimizdəki qışqırığın səsi ona heç vaxt çatmaz…
Atamı, el içində xətirli-hörmətli bir insan kimi, nənəm demiş, urvatlı bir şəkildə Qiyaslı qəbiristanlığında dəfn elədilər. Baş daşında mənim bir bənd şeirim də həkk olunmuşdu…
Atamdan sonra kənddən dəfələrlə mərmi yağışı altında qaçıb başqa yerlərə sığınmışdıq. Amma sonra yenə də qayıdıb evimizə gəlirdik. Bir dəfə qonşu kənddə yaşayan uzaq qohumun evində gecələdikdən sonra yenidən evimizə döndük. Anam qapını açan kimi əyilib torpağı öpdü. Onda mən bunun nə demək olduğunu yaxşı dərk edə bilməmişdim…
Amma sonra anam Bərdədəki dəmir vaqonda, “Ağdamın havasını buradan alıram”, deyə Bakıya gəlməyəndə bunu anlamağa başladım. Sonra yayda od tutub adamı yandıran, qışda soyuğu ilan kimi körpələri çalan bu dəmir evdə anam can verəndə, qəbri atamdan ayrı düşüb qəriblikdə dəfn ediləndə anladım. Daha sonra isə ayağıyalın, başıaçıq tikanların üstüylə qərib şəhərdə yetim, kimsəsiz addımlayıb ən böyük arzuma doğru yüyürəndə, bəzən ac-susuz tələbəlik həyatı yaşayanda və Müharibə əlili olmuş 18 yaşlı qardaşım Talib və doğru-düzgün orta təhsilini başa vura bilməyən sonbeşiyimiz, bacım Gülüzarla Bakıda yataqxanada başımıza çirkli su töküləndə bunu anladım…
….ailə üzvlərinin fotoları….–…danışan fotolar:
… Amma yaşadığımız ağrı-acını Ali Baş Komandanımız, Müzəffər Ordumuz, müqəddəs şəhidlərimiz və qəhrəman qazilərimiz bizə unutdurdular, torpaqlarımızı, kəndimizi özümüzə qaytardılar.
Bu il kəndimizin təməli qoyulanda biz də sanki yenidən dünyaya gəldik. Ata-anamın da ruhu şad oldu, bilirəm. Düzdü, atamın Qiyaslı qəbiristanlığında başdaşını, qəbrini də düşmən dağıtmışdı. Amma bu günlərdə müharibə veteranı, bədənində 30 illik qəlpələri daşıyan, buna görə də çəliklə güclə yeriyən, məndən iki yaş böyük qardaşım Nəsib atamın qəbrini tapıb və ona yeni “həyat” verib. Anamın hələ o işğal dövründə adını Hünər qoyduğu qardaşımın balası atamın məzar daşındakı şəklini bu günlərdə mənə göndərib. Elə bu yazını yazmağımın səbəbi də atamın yenidən bizə qaytarılan qəbri, onun məzar daşıdı…
Şair bacım Bəsti hələ ötən həftədən atamız haqqında yazmağı məndən istəsə də özümü toplayıb bircə cümlə yaza bilməmişdim. Amma ürəyim dolu imiş, hamımızdan, başımıza gələnlərdən, müharibənin necə dəhşətli bir şey olduğundan yazdım nəhayət ki…
İndi dünyanın o başında olsa da, harada bir uşağın atası, anası öldürülür, elə bilirəm ki, o uşaq mənəm, bacımla qardaşımdı… “Ulduz” jurnalının şöbə redaktoru, əziz dostum Hicran Hüseynova deyir ki, yazılarında sülhü tərənnüm etdiyin üçün mən sənə Nobel mükafatını verərdim. Düşünürəm ki, əgər bir gün müharibə sözü lüğətdən belə silinsə onda bu mənim ən böyük mükafatım olar. Təki heç bir uşaq gözüyaşlı qalmasın…
Bütün elmlər kimi dilçilik elmi də öz sahəsində inkişaf yolunu seçir və bu elmin təkmilləşməsində elmi tədqiqatlarını genişləndirir.Digər elmlərdə olduğu kimi dilçilik elmində də problemlərin aradan qaldırılması başa çatdırılmamışdır. Dilçilikdə fonetik tərkib və səslənməsinə görə eyni, mənaca müxtəlif leksik-semantik söz qrupları “omonimlər” adlanır.(yunancadan “eyniadlı” mənasındadır) Əslində insanın bədən üzvləri kimi “orqan” sözü tam yerindədər.Söz yunan dilində “organum” sözündən olub, bioloji bir termindir.Heyvanlarda və insanda beyin, ürək, göz, qaraciyər, mədə və s.; bitkilərdə kök, gövdə, yarpaq, çiçək orqanlar hesab edilir.Orqanizm sözü də bədən orqanlarının (üzvlərinin) tam şəkildə məcmusudur. “Təşkilat, orqanizasiya” sözü latın dilində “organizo” sözündən olub, “qururam” mənasını bildirir.”Orqan” sözü bu mənada “təşkilat, qurum” kimi də yeni sözlər yaratmışdır. “Orqan” sözünün musiqi aləti kimi də mənası vardır. Hətta dilimizə daxil olan “orqanik” neologizmini də bu omonim sırasına daxil etmək məqsədə uyğun saymaq olar. ”Orqan” sözünün dörd mənada özünü göstərməsi ilk baxışda omonimiyanın mənaca müxtəlif, qrafik cəhətdən uyğunluğu ilə özünü təsdiq edir. ”Orqan” sözü ələlxüsus xüsusi qapalı (məxfi) təşkilatlara: hüquq-mühafizə, təhlükəsizlik idarələri, administrativ şöbələrin adları ilə birgə işlədilir.Yəni bütün təşkilatların (orqanların) adına qoşulmur. Buna səbəb nədir? Doğrusu sözün mənşəyinin vətəni olan ölkə dilçiləri üçün də bu sözün etimologiyası qaranlıqdır.Bu səbəbdən də heç bir ensiklopedik mənbədə sözün etimologiyası açılmamışdır. Əslində “təşkilat” və bədən üzvü kimi işlənən “orqan” omonimi kökündən fərqlidir.Latın dilində “arcanum, arcanus” sözləri tərcümədə “gizli, sirli” mənasını bildirir.İngilis dilində də “arcane” sözü eyni mənanı bildirir.Lakin bu söz ingilis dilində arxaik söz kimi hesab olunur. Əgər biz “arcanum” sözünə diqqət etsək, “organ-orqan” sözünün “arcanum” sözündən fonetik deformasiya nəticəsində yarandığını söz duyumu ilə qəbul edə bilərik.Sözün “gizli, sirli, məxfi” semantikası və fonetik quruluşundakı oxşar fonemlərin iştirakı bunu qəbul etməyə əsas verir. Araşdırmadan belə nəticəyə gəlmək olur ki, təşkilat mənasında “orqan” sözü, bədən üzvü kimi işlənən “orqan” sözü ilə ilkin formada omonim olmamış, sonradan omonimik formaya düşmüşdür. Hər zaman insanı düşündürən bu sözün işlənmə yeri nəhayət ki, öz məntiqi mənasını doğrultmuş oldu. P.S.Həmişə “ filankəsin filanı orqan işçisidir” deyiləndə anında həmin şəxsin inzibati orqanlarda işləməsi məlum olurdu.Yəni “orqan” sözü digər təşkilatların təyinatından fərqli bir təşkilat olması hamı üçün anlaşıqlı olmuşdur. “Organizo” sözünün xüsusi təyinatlı təşkilatlara mənsub olmasının mahiyyətini qərb dövlətlərinin dilçiləri də bu sözün “arcanus” sözündən yaranmasını bilmirlər.Bu dilçiliyin məntiqi və sözduyumu sahəsinin məhsuludur. Mənim özüm üçün də maraqlı oldu. Təşəkkür edirəm.
