Xanım alimin Şumerlər haqqında araşdırması məni çox mütəəssir etdi.O, həqiqətən də doğru olaraq şumerlərin türk olduğunu söyləyir.Bir şeyə təəssüf edirəm ki, Türkiyənin dilçi alimləri də dildə olan qədim sözlərin tanrıçılıqla bağlı olduğunu duya bilməmişlər. Hansı əsasla şumerlərin türk olmasını sübut etmək olar? Bu sualı yalnız Teolinqvistikanın köməkliyi ilə cavablandırmaq mümkündür.Qədim Oğuzların(yəni Qədim Türklər) kökləri Şamànlar olmuşdur.Şamanların tanrıları və inancları Gün Tanrısı idi.Bu ğün söylənilən Amon Tanrısının ilk adıdır.Türklərin ağac kultu olan şam(cam), yandırdıqları şam, gecəyə(“gec” sözündəndir) axşam deyilməsi də şam yanan vaxtla(yəni qaranlıq düşən vaxt) yaranan psixolinqvistik sözlərdir. Şam ağacının ğövdəsinin qırmızı olması və ağacın formasının tonqala oxşaması səbəbindən bu ağac kultu yaranmışdır. Alim doğru olaraq bildirir ki, Sumer yer adıdır.Fonetik hadisə nəticəsində şam sözü sum, şum sözlərinə keçmişdir.Sözün 2-ci hecası “er” sözü yer sözündəndir. Yəni Şamanların yeri.Şaman sözünün 1-ci hecası şam-od , 2-ci hecası man adam mənasını bildirir.Əslində man ulu dilə aid söz olmaqla bütün dillərdə “mən, adam” mənasına gəlir”.Man” sözünün özü də Amon(şamon) sözündən yaranmadır.Dildə baş verən fonetik hadisələr nəticəsində sumer və şumer sozləri şam sözündən törəmədir.Deyimdə olan “ay aman” Amon tanrısını çağırmaqdan yaranmadır. Alimin qeyd etdiyi “Bilqamış” sözü də qədim türk sözüdür.Teofordur.Gil və qamış sozündəndir.Qədim Türk sözü olan “yazmaq” sözü “qazımaq” sözündəndir.Qədim türklər yazını gilə qarğı (qamış) ilə həkk etmiş, sonra isə onu uzunömürlü etmək üçün odda yandırıb, keramitləşdirmişlər.”Kir” sözü də Ulu qədim Od tanrısının adlarındandır.Bilqamış sozünün özü də psixolinqvistikdir.Yəni “gili oxuya bilən” mənasındandır.Gil-bil. O ki qaldı Kəngər sözünə, bu söz də teofordur.Inancın(totem) tərifınə əsasən tayfalar öz adlarını inanclarının adı ilə adlandırmışlar.Gün və Qor Tanrılarının adlarındandır.Qədim Türklərin tayfaları öz tanrılarını ona birləşən tayfanın tanrısının adı ilə qoşa yaşadırdılar.Yəni Kəngərlər həqiqətən də ən Qədim Türk tayfalarıdır. Xanım alimə təşəkkür edirəm.Onun bu eşq ilə türkçülükdən danışması çox təsirlıdır.Bu səbəbdən mən ona öz minnətdarlığımı bildirmək istədim.
Кызым бар жалгыз менин тагдырымда, Жароокер,укмуштуудай жайнаган. Уну кубулжуп,сайраган булбулдун унундой, Мен бактылуумун бул омурдо аны менен.
Жар салам баарысына жаңыртып , Кызым бар сөзүнө,топ келишкен өзү менен. Бакырайган көздөрү ай шооладай, Жарык берет апасына жандай коргон.
Журо берчи кагылайын тирек болуп, Жүрөк болуп кыз-баландын маңдайында. Жетелешип жарың менен кол кармашып. Турмуштун таза жолун, таттуу жолун таңдай билип.
Vaqif Yusifli öz oxucularını daha bu ünvana çağırır.Özü də həmin üç kəlmə ilə. İki ecazkar aləmin -muğam aləminin və məcnunluğun birliyi vəhdəti daha bir qeyri-adi aləmin yaranmasından xəbər verir Bir muğam Məcnunu… Kimdir o? Hardan gəlmişdir, yolu hayanadır? Bu yolların yorğunu kimi yarı yolda qalmayacaq ki? Axı bu yol… Bəli, Vaqif Yusifli yolun ağrılığını, qaranlığını yol- çunun işıqlı mənəvi aləmindən süzülən nuru.. Hər şeyi yaxşı gö- rür. Bəlkə də, elə buna əvvəlcə Yolçu müqəddəs yolun Məcnu- nu haqqında danışmazdan əvvəl yolun nə yol olduğunu, bu yolun hardan gəldiyini anlatmaq istəyir; Ancaq buna da tələsmir. Lap zirvədən başlayır. Daha qorxmur, bilir ki, arxasınca çağırdığı insan övladı onunla birgə bu yolu keçməkdən ötrü ayağının altına baxmadan, sıldırımları yuvarlanmaqdan çəkinmədən gə- ləcəkdir. Çünki onun danışdığı hekayətin özü elə muğamdır. Bü- tün sənətlərin şahı muğam Şahanə bir qürurla, ən başlıcası, daxili bir yanğı ilə oxunursa, onu eşidən dinləməyə məhkumdur. Vaqif Yusiflinin “Bir muğam Məcnunu” əsəri elegiya-povesti müəllifin özü tərəfindən oxunan muğam dəstgahı təsirı bağıçlayır. Əsər gözəl muğam ifaçılarımından biri Zahid Quliyevin həyat va sənət yollarında başına gələnlər, öz istedadının gücüna qazandığı uğurlardan bəhs edir Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Zahid Quliyevin mənəvi aləminə daxil olmağa tələsmir Fikir və duşüncələrinin qanadında qalxdığı zirvədən – zildən başlayır. “Həyat, məhəbbət, insan, gö zəllik ali duyğuların ifadasi olan muğam, bu dörd bəşəri möνzunun fəlsəfi işarəsidir Muğam artıq Şarq hadisəsi mahiyyətindən çıxıb ümumbəşəri estetik hadisəyə çevrilmişdir Azərbaycanın qüdrətli filosofu Asif Ata yazırdı: “Hər bir muğam bir fəlsəfi konsepsiyadır. Çünki burada həyatın dərin fəlsəfi mahiyyəti öz dərin ifadəsini tapıb Muğamda fəlsəfənin əsas məqsədlərindən biri olan özünü dərketmə çox parlaq şəkildə təzahür edir. Muğamda özünüdərketmə dialektik bir proses şəklində baş verir. Muğam pillələr sənətidir. Hər pillə insan həyatının bir cəhətini əks etdirir. Hər yeni pilləyə qalxdıqca biz həyatın yeni bir tərəfini dərk edirik. Har pillə – bir sonluqdur. Bütün pillələr bir yerdə sonsuzluqdur. Hər pillə – ömür illərinin bir fəslidir. Bütün pillələr ümumən ömürdür”. Muğamın ilk dəfə harada və nə vaxt yarandığı barədə müxtəlif versiyalar və fərziyyələr mövcuddur. Lakin harada yaranır- sa-yaransın, muğam Şərq hadisəsidir”. (Vaqif Yusifli “Bir muğamın Məcnunu”. “Atilla” nəşriyyatı, Bakı 2003, səh.5). Bundan sonra müəllif sözün həqiqi mənasında zəhmətə qat- laşaraq hamımızın bildiyimiz və heç birimizin bilmədiyimiz (bəl- kə elə bu da muğamın ecazkarlığına bir sübutdur) muğamın fəlsəfi mahiyyəti tarixi, məşhur muğam ifaçılarımız haqqında məzmunlu, elmi araşdırmalarla zəngin dəyərli və bitkin bir əsərlə – birinci söhbətlə bizi tanış edir. Həmin söhbəti oxuyanda adam bir qədər ürpənir. Bu ecazkar aləmə daxil olmağa cəsarət edən tapılarmı? Və elə həmin söhbətin sonunda belə bir cəsarət sahibi ilə bizi tanış edir. Bu, Zahid Abdulla oğlu Quliyevdir. Xeyr, Vaqif Yusifli məsələni sadəcə mürəkkəbləşdirmək, süni şəkildə Zahid sənət yolunun çətinliyini gözlərimiz önündə canlandırmaq istəmir. Zənnimcə, həqiqət budur ki, o özü də necə çətin və məsuliyyətli bir mövzuya can verməli olduğunu dərk etdiyindən çətin, ancaq uğur gətirən bir yol seçimidir. Təkcə elə həmin hissə kütləvi oxucu üçün dəyərli bir mənbədir. Həm də ən başlıcası oxucu əsərin qəhrəmanına yuxarıdan aşağı baxa bilməz. Çünki muğam aləmi, güclü qanadları istəyən əngin samadır. Bax müəllif əsərin əvvəlindəcə bu ovqatı yaratmaq istəmiş və buna nail olmuşdur. Onun tarixə maraqlı ekskursları bulaq suyu – dağ çeşməsi kimi içilir: “Muğam sənəti Füzulisiz yaşaya bilməz. XX əsrdə Füzuli qəzəli Azərbaycan musiqisinin əvəzsiz güvənc yerinə çevrilmişdir. Böyüklü-kiçikli bütün muğam oxuyanlar Füzulidən yararlanıblar. Bu işdə dahi Üzeyir Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasının ənənələri. Füzuli aləmində söz (şer) və səs (musiqi) insanın öz surəti səviyyəsində mühüm rol oynayıb. “Rast”, “Segah”, “Çahargah”, “Zabul”, “Humayun” və başqa muğamlar Füzuli qəzəllərinin daha çox oxunduğu muğamlardır. “Humayun”a Rübabə Muradovanın, “Zabul-Segah”a Yaqub Məmmədovun, “Rast”a ustad Xan Şuşinskinin, “Bayatı-Şiraz”a Alim Qasımovun seçdiyi qəzəllər necə də yerindədir. Füzulişünas alim Sabir Əliyev yazır: “Onun misilsiz bədii icadlarında, xüsusilə, musiqiyə hüdudsuz bir rəğbət və aşnalıq görürük. Şair ideal insan tipi yaratdığı Məcnunun ümdə müəyyənedici sifətindən birini də onun musiqiyə təşnə münasibətində – qeyri-adi səsində və avazında görürdü. tanıdığı sifət, nişanverici əlamətdir: Nofəl Məcnundan necə xəbər tutur? Məclisində Məcnunun “ürəkdağlayan” şeri oxunanda Leyli səhrada bütünlüklə üzülüb tanınmız olmuş Məcnunu necə tanıyır? Məcnunun sözünü və səsini eşidəndə. Füzulinin nəzərində musiqi, mahnı, melodiya söz səviyyəsinə bəyan vasitəsi, sözdən daha təsirli təlğin sənətidir. Füzulidə musiqi elə diffuziya vasitəsidir ki, dünyanı idarə eləyənlərin özlərini musiqi idarə eləyir, musiqi özü müxtəlif əhvalların əks-sədasıdırsa, müxtəlif əhvallar da çox zaman musiqinin törəmələridir. Musiqi bizim əhvalımızı təkcə qıcıqlandırmır, həm də idarə edir: ağladır, sevindirir, düşündürür, bizi ruhlandırır, öləzidir, soyudur, qızdırır:
Mütrib, ağlatma şürudinlə Füzuli xəstəyi, Səyl-əşkindən saqın, qopmaya bünyadi-tərəb”.
(S.Əliyev. “Füzuli”. Azərnəşr, 1996, səh.60-61) Ümumiyyətlə, bütün klassik şairlərimiz musiqini, muğamı yüksək qiymətləndirmişlər. Füzulidən sonra xanəndələrin ən çox müraciət etdiyi şair Seyid Əzim Şirvani olmuşdur. O da çox əsərlərində həyat nəşəsini, insan sevgisini zahidlərin tərkidünyalığına qarşı qoymuş, musiqinin, xüsusilə muğamın insan həyatına bəxş etdiyi sevinc hissini, estetik həzzi tərənnüm etmişdir. Seyid Əzimin dillər əzbəri olan məşhur müxəmməsinə nəzər yetirək:
Guş qıl ey ki, bilirsən özüvi vaqifi-kar, Agah ol gör ki, nədir naleyi-ney, nəğmeyi-tar, Nədir ol xüşk olan cibdə bu naleyi-zar- Ki, sədasındən onun qarət olur səbri qərar, Açma sən pərdəni, hər pərdədə var yüz əsrar.
…Ey könül, məhrəmi-raz eyləmə biganələri, Vermə naəhl əlinə bu dolu peymanələri, Çək rümuzat ilə zülfi-süxanə şanələri, Seyyida, Mehdiyə yalvar ki, bu dürdanələri Eyləsin məclisi-şəhvari-Kərim bəğdə nisar.
Seyid Əzimin öz dövrünün məşhur musiqiçiləri ilə dostluğu, ünsiyyəti, Şamaxıda təşkil olunan Mahmud ağanın musiqi məclislərində fəal iştirakı, öz qəzəllərində ayrı-ayrı görkəmli musiqi ifaçılarının adlarını çəkməsi bir daha sübut edir ki, o, hal əhli olmuşdur. Şərqin bir çox şəhərlərində ruhani təhsili alsa da, əksər din xadimlərinin əksinə olaraq musiqini, muğamatı haram saymamışdır”. (Vaqif Yusifli “Bir muğamın Məcnunu”. “Atilla” nəşriyyatı, Bakı 2003, səh. 7-10). Sonra Vaqif Yusifli Ə.Vahidi yada salır və daha sonra yenidən tarixə qayıdaraq görkəmli muğam ifaçıları haqqında məhəbbətlə söz açır. Bir növ oxucunu hazırlayır… Və hazırlıq başa çatan kimi pərdəni götürür, sanki oxucu ilə ədəbi qəhrəmanı Həyat adlı səhnədə tək buraxır. Buradaca bir qənaətimi demək istərdim. Məqamı çatmasa da… Hər kəs öz ömür yolunu, xüsusilə Zahid Quliyev kimi muğamın fəlsəfi mahiyyətini, müdrikliyini öz nəfəsi ilə canlandıra bilən bir xanəndə danışa bilər. Fəqət danışa bilər… Bunu yazıya gətirmək onun danışanın əhvalı ilə yoğuraraq oxucuya çatdırmaq necə də çətindir. Mən müğənninin söhbətləri kimi verilmiş parçaları da xüsusi bir istəklə, ağrıdıcı, qəlb göynədən bir duyğu ilə oxudum. Doğrusunu deyim, həmin sətirlərin arasından anam yurdun, atam torpağın tanış nəfəsini duyurdum. Oxuduqca gözlərim önündə canlanırdı o mənzərələr. Cəbrayıldan Xələfliyə qalxıram, ordan Nüsüsə – Çaxmaq çayını düşürəm. İncə kəhrizini keçirəm. Hacı Qaramanı, Çələbilərin müqəddəs məzarlarını ziyarət edirəm, Sofulunu, Ənsari, Pirəsədi adlayıram. Dağ Tuması, Başı kəsik Günbəzə çatıram, ot basmış, izi itmiş dağ yolları ilə Söyüdlüyə, Qazanzəmiyə, Xanağa bulağınacan getməliyəm… Yox vallah, yollar burda qurtarmır. Bu yolların yiyəsi var. Bir gün baş qaldırar, yapışar mənim yaxamdan və deyər ki, axıracan gedə bilməyəcəyin yola çıxmayaydın. Zahid Quliyev hansı mühitdə yetişə bilərdi. Onu muğamın çətin yollarında azmağa qoymayan hansı fəhmdir. Onun içindəki bələdçi kimdir? Vaqif Yusifli problemi aydın qavradığı üçün sonralar belə sualların ortaya çıxdığını yaxşı bilirdi. Ona görə də qələminin istiqamətini, zəkasının işığını Zahidi ərsəyə gətirən mühitin üstünə yönəldir: “Atalı dünyam”- ikinci söhbət belə adlanır. Və Zahid Quliyevin dinləyiciləri, onun ecazkar səsinin pərəstişkarları Qarabağın – Cəbrayılın daha bir el sənətkarı Aşıq Abdulla ilə tanış olurlar: “Atam 1917-ci ildə anadan olub, 1982-ci ildə rəhmətə gedib. Qarabağda onu tanımayan yoxdu – Aşıq Abdulla deyəndə hamı minnətdarlıqla onu xatırlardı, elə indi də. Atamı bir aşıq kimi nəinki Qarabağda, ətraf bölgələrdə də sevirdilər. Atam aşıq havalarını çox gözəl bilirdi, tarda da çalırdı, balabançı da onu müşayiət edərdi”. (Vaqif Yusifli, “Bir muğam Məcnunu”. “Atilla” nəşriyyatı, Bakı 2003, səh.16). Bir haşiyə: Aşıq Abdullanı mən də yaxşı tanıyırdım. İlk dəfə Hüseyn əmioğlunun toyunda görmüşdüm. 60-cı illərin axırları olardı (65-67-ci illər). Həyətdə çox da böyük olmayan mağar qurdular. Dedilər Aşıq Abdulla gələcək, məcbur olub mağarı söküb imkan qədər böyütdülər. Həmin gecə Aşıq Abdulla həmin mağarda dövran sürdü. Tarda saz havalarını gözəl çalırdı. Balabançısı da vardı. Məclisdə ağırlıq yarananda adamlar Qurbaninin əhvalına uyğun kədərə bələnəndə dastanı saxlar, qəribə bir əhvalat danışar, balabançısına sataşardı. Gecə keçmiş dastan yarımçıq qalardı. Göz yaşımdan islanmış köynəyimi nənəm iki dəfə düyməsini bağlayıb açdı… Mən heç indi də dərk etmirəm ki, niyə ağlayırdım… Yox, indi daha aydın olar mənim üçün, o dastandakı kədər, aşığın səsindəki qəm zəbanəsi və alov, od simlərdəki… İndi bunların hamısının cavabı var. Qarabağ yoxdur, həmin ağrı, həmin kədər keçmiş yaraların göynərtisi imiş. Mənsə o vaxt ağlamağımın səbəbini indiki göynərtidən sonra dərk edirəm. Müəllif ədəbi qəhrəmanını əzab yollarından keçirir, onun öz dili ilə onu danışdıra-danışdıra. Sevinirəm ki, Zahid Quliyevi yaşadığı iztirablar əzməyib, əzə bilməyib. Onun körpə cismi, kövrək qəlbi nə qədər ağır olsa da dözə bilib. Bu, onsuz, elə indinin özündə də bitib-tükənməyən ağrılar nəhayət, onu əhli-ka- mal eyləyib. Onun bir sənətkar kimi, bir muğam aşiqi – Məcnunu kimi formalaşmasında əvəzsiz rol oynayıb. Aşıq Abdulla təkcə Zahid Quliyevin mənəvi aləminə təsir göstərməyib, eləcə də onun sənəti Cəbrayılda ərsəyə gələn çoxlu istedadlı gənclərin formalaşmasında, sənətdə dayanaqlı olmasında ciddi amil olub. İlk dəfə Aşıq Abdullanı gördüyüm toyda onun dəstəsində bir gənc qız da vardı. Həmin qız elə o vaxtdan hamının sevdiyi, əzizlədiyi, sonralar gözəl xalq mahnıları və muğam ifaçısı olan, musiqi sahəsində fədakar pedaqoq kimi tanın- mış Yaqut xanım Abdullayeva idi. Həyatdan vaxtsız getmiş Hüseyn Əhmədoğlunun, Şamil Əhmədovun və başqalarının musiqi aləminə gəlməsində onun səsinin, onun sənətinin rolu danılmazdır. Yeri gəlmişkən, əsərdə Yaqut xanımın söhbəti də verilib. “Xatırlayıram, Zahid Quliyevin M.Axundov adına Opera va Balet Teatrına gəlişi opera səhnəsində baş rolların ifaçısı sarıdan bir əminlik vəd edirdi. Hər halda, sınaq müddəti olmadan baş rollar üçün təsdiqlənməsi bunu deyirdi. Amma Zahid Quliyev bu səhnədə “məcnun”luqdan savayı bir nümunə göstərmədi – az sonra ərizə yazıb teatrdan getməsi ilə nə Zahid qazandı, nə teatr. Əslində bu müəmmalı gedişin aydın izahı mümkündür – Zahidin xarakterindən gələn həssaslıq. Amma Zahidlərin belə həssaslığı sənətə, onun inkişafına xidmət üçün vəzifə tutanların etinasızlığı ilə üzləşəndə sənət itirdi. Yeri gəlmişkən, burada Zahid Quliyevin “günahı” daha böyükdür. Zahidin ən böyük günahı özünə qarşı laqeydliyidir, belə demək mümkünsə, öz qədrini bilməməsidir. Zahid, bir çox insanlar kimi: sadəlövhdür, nədənsə bu gün də elə fikirləşir ki, kimsə onun əvəzinə o səsi, o ifanı təbliğ edəcək, qoruyacaq, efir və səhnə qapılarını səxavətlə bu səsin üzünə açacaq. Əslində, haqq qazandıra biləcək bu sadəlövhlüyün bir səbəbi də onunla izah oluna bilər ki, Zahid Quliyevi xarici ölkələrdə daha çox qiymətləndirirlər, bu səsin adi səs olmadığı qənaətinə bizdən əvvəl kənarda gəliblər. İkicə misal bu qənaətə haqq qazandırar, zənnimizcə: Mərakeşdə XIV əsr səyyahı İbn Batutaya həsr olunmuş tamaşada, onun Azərbaycanda olduğu dövrü əks edən musiqi parçalarını Zahid Quliyevin səsi müşayiət edir- di. Bu oxumanı dinləyən Şərif Xəzinədar (Fransa) onu “Dünyanın səsi” filminə salır. Nədənsə bu film Azərbaycan efirində bircə dəfə də nümayiş olunmadı. Zahid Quliyevin qastrolda olduğu ölkələrin sayı uzun siyahı olardı, amma son illərin “unudulmaq” ağrısını qeyd etməmək olmur. Amma xanəndə Zahid Quliyevin ifasında diskin yaddaşına köçürülmüş “Bayatı-Şiraz”, “Bayatı-Kürd”, “Mirzə Hüseyn” segahı, “Mahur Hindi”, “Şur”, “Rast” dəstgahları deyir ki, unudulmaq, daha doğrusu, göz-görəsi unutmaq cəhdləri Zahid Quliyevə qarşı ədalətsizlikdir. Bu, xalqın sərvəti olan muğa- ma, musiqi mədəniyyətinə etinasızlıqdır. Və bu ittihamları sənətdən başqa maraqlara yönəltmək cəhdində bulunan xanəndənin özünə də aid etmək olar. Hər cür cəhdin arxasında vətəndaş hisslərinin durduğunu anlamaq mümkündür, amma başa düşmək haqq qazandırmaq demək deyildir. Çünki Zahid Quliyevə verilən səslə birgə bir məsuliyyət də var. Xalqa, Muğama xidmət etmək. Və bu səsin sahibinin bu missiyadan çox-çox aşağıda duran maraqlara, məşğuliyyətlərə yönəlməyə sadəcə, haqqı yox- dur”. (Vaqif Yusifli, “Bir muğam Məcnunu”. “Atilla” nəşriyya tı, Bakı 2003, səh. 85-86). Vaqif Yusiflinin bu əsəri məni düşündürür… Ədəbi qəhrəma nın öz şahidliyi ilə qələmə alınmış “Analı dünyam”, kəndim mənim – dünyam mənim sənət yolu, sənət uğurları müsahibə-söhbətlər çox maraqlı povestin fəsilləri kimi oxunur. Xüsusilə itirilmiş dünya – Analı dünyam, Analı dünyam kəndim mənim – dünyam mənim” fəsillərini ürək ağrısız oxumaq çətindir. Bilmirəm bu, bəlkə mənə belə gəldi… Hər halda mən həmin hissələri ağrı ilə oxudum. Muğam Məcnunu haqqında çoxları danışır. Azərbaycanın görkəmli incəsənət xadimləri, böyük mənəvi simalar Zahid Quliyev haqqında ürəklə, səmimiyyətlə danışırlar. Dedim axı bu əsər məni düşündürür. Nə üçün? sualının isə üstündən keçdim. Azərbaycan ədəbiyyatının tarixini öyrənərkən qədim təzkirələr köməyimizə çatır. Kaş gözəl xanəndələrimiz haqqında öz zamanlarında yazılmış salnamələr də çox olaydı. Bu mənada, Vaqif Yusiflinin xidməti danılmazdır. “Bir muğam Məcnunu” kitabı sənətə məhəbbətlə yazılıb. Sənəti, İlahinin bəxş etdiyi səsi qorumaq ciddi-cəhdlə qələmə alınıb – “Bir muğam Məcnunu”… Ancaq çox arzu edərdim ki, Vaqif Yusifli oxucusunu əsərin əvvəlindəki zirvəyə sonluqda bir də qaytaraydı. Məcnunluq məhəbbətdən keçə bilməməyin bəlasıdır. Bu bəlanın şahlıq quşu ancaq Məcnunların başında yuva qurar. Qayıdıram Qurbani yurduna – Diriyə, doğma kəndimizə. Qurbani məzarlığında uyuyan Dədə Qurbaninin ziyarətinə və eşidirəm Qurbani sədasını: “Nə ola bir şadlıq xəbəri gələ, Yüklənə barxanam ellərə doğru! Naşı ovçu bərə bəklər, əylənər, Marallar sayrışar yollara doğru. …Qurbani der: “Naləm yandırar daşı, Üstümə gəlməsin təbibi-naşı, Ümmana dönəndə gözümün yaşı, Axanda tökülər sellərə doğru”. (Qurbani, Əsərləri, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1990, səh.117). Son söz yerinə: Vaqif Yusiflinin “Yolun düşsə Şirvana” adlı bir kitabı da var. Muğam sərhəd tanımadığı kimi, Məcnun da sərhəd tanımır. Bir gün onun yolu düşsə Diriyə, Qurbani ruhunun səsini aydın eşidər. “Bir muğam Məcnunu’na pərəstar olduğuna görə… Haqq aşiqlərinin səsini eşitmək hər kəsə nəsib olmaz… 12.12.2003.
Yazarlar Jurnalının baş redaktoru Zaur Ustac reaksiya heyəti, üzvləri və ümumilikdə yazarlar cameəsi adından Gulhuseyn Kazımovun ailəsinə, doğmalarına, yaxınlarına, onu sevənlərə, bu üzücü xəbərdən sarsılmış hər kəsə
Gülhüseyn Kazımovun
vaxtsız vəfatı ilə əlaqədar dərin hüznlə başsağlığı verir.
Şair yaxşı söyləyib: “Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kimin”. Bu gün əbədiyyətə qovuşan Gülhüseyn Kazımovu yaxşı tanıyırdım. İçi dolu, məzmunlu və dəyərli dostlarımdan biri idi. Kim deyibsə düz deyib, həqiqətən də insanlar işdə, vəzifədə, fəaliyyətdə bir-birini əvəz edə bilsələr də, amma həyatda heç kim əvəz olunmur. Barmaq izləri bir-birini təkrarlamadığı kimi, insanlar da bir-birini təkirarlamırlar, fərqli-fərqli təyinatları icra edirlər. Onun da öz təyinatı vardı, varlığına biçilən, taleyinə yazılan İlahi təyinat…
1950-ci il fevralın 4-də Cəbrayıl rayonunun Kavdar kəndində dünyaya gəlmişdi. Dörd ali təhsili vardı. Muzey işçisi də olmuşdu, redaktor da işləmişdi, dövlət qulluğunda da çalışmışdı. Üstəlik dövri mətbuatda xeyli elmi-publisistik yazıları da çap olunmuşdu. Filologiya elmləri namizədi idi…
Deyirdi ki,- “Hara getsəm də filologiya, jurnalistika sahəsində qazandığım təcrübə həmişə əlimdən tutub. 10 il Nazirlər Kabinetinin redaktə qrupunun rəhbəri işlədim, hökumət sənədlərinin dil-üslubuna, orfoqrafiyasına baxırdıq. Bir neçə il Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinin Aparat rəhbəri işlədim, orada da təxminən bu işlərlə məşğul idim, sənədlərin tərtibatı, sənəd dövriyyəsi, ərizə və şikayətlərə baxılması, kollegiyaların keçirilməsi və s.. Reyestr Xidmətində işlədiyim müddətdə mülkiyyət hüquqlarının qediyyatı haqqında qanunvericiliyi, torpaq qanunvericiliyini mənimsədim, bizim qanunvericiliyə görə əmlak üzərində olduğu torpaq sahəsi ilə birlikdə vahid əmlak kimi qediyyata alınır, bunları öyrənməsəydim, nə işçilərlə, nə də müraciət edən şəxslərlə işləyə bilərdim. Xidmətdə çalışdığım müddətdə Azərbaycanda mülkiyyət hüquqlarının qeydiyyatı tarixi ilə bağlı da müəyyən araşdırmalar aparmışam. Milli arxivimizdə bu sahədə xeyli bəlgələr var. Gözəl bir doktorluq işinin mövzusudur, həvəs göstərib yazan olsa, kömək etməyə hazıram. Mülkiyyət hüquqlarının tarixi xalqımızın ümumi tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Bu sahənin tədqiqinə çox ciddi ehtiyac var. Ümumiyyətlə, mən təbliğatçı olmuşam, təbliğatçı qulluq etdiyi dövrün, zamanın ideologiyasını təbliğ etməlidir. Təbliğatçı bir günə yetişmir, nəyisə təbliğ etməyin özü də böyük bir istedaddır. Təbliğ edən təbliğ olunanı inandıra bilmirsə demək təbliğatçı deyil. Ona görə işlədiyim illərdə çalışmışam ki, təbliğatı elə aparım ki, insanlığa yönəlmiş təbliğat olsun”…
Şair, yazıçı, ictimai xadim Gülhüseyn Kazımov çox işgüzar adam idi. Yaşı yetmiş dördü keçsə də bir yerdə dayanmağı xoşlamırdı, necə deyərlər, civə kimi qaynayırdı. Son illər özünü Azərbaycan musiqisinin şahı- muğama həsr etmişdi. Tez-tez korifey muğam ustalarının həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş tədbirlər təşkil edirdi. Doğrudur, bu tədbirləri Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin “Unudulmayanlar” layihəsi çərçivəsində icra edirdi, amma böyük ürəklə, xüsusi həvəslə həyata keçirirdi. İndiyədək Bülbülcanın, Seyid Şuşinskinin, Hacıbaba Hüseynovun, Şövkət Ələkbərovanın, Həqiqət Rzayevanın, məşhur qarmon ifaçıları Kor Əhədin, Teyyub Dəmirovun və s. sənətkarların həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş musiqili gecələr təşkil etmişdi. Onların arasından Kor Əhəd və Bülbülcan haqqında iki kitab da ərsəyə gətirmişdi…
1978-ci ildən üzü bəri ona yaxın həm nəsr və həm də nəzm kitabı işıq üzü görmüşdü. Şeirlərinə Şəfiqə Axundova, Oqtay Rəcəbov, Nəriman Məmmədov, Azər Rzayev kimi bəstəkarlar mahnılar da bəstələmişdi. Bu mahnıları İlhamə Quliyeva, Təranə Vəlizadə, Baba Mahmudoğlu, Flora Kərimova və başqa tanınmış sənətçilər ifa etmişdilər…
Marqlı insan idi. Səyahət etməyi xoşlayırdı. Ömrü boyu otuza yaxın Avropa, Amerika, Asiya ölkələrində səfərdə olmuşdu. Klassiklərin əsərlərini mütaliə etməkdən zövq alırdı. Muğamın vurğunu idi. Dinlədikcə vəcdə gəlir, gözləri yaşarırdı. “Muğam mənim yaralı yerimdir”- söyləyirdi.
Arzuları çox idi. İstəyirdi ki, ata-baba yurdu Cəbrayıla rahat gedib gələ bilsin…
Deyirdi;- “Mən qarabağlıyam. O torpaqlar mənə çox əzizdir. Babalarımın ruhları orada toxtaqlıq tapıb. Kaş biləydiniz, dogma Cəbrayılım üçün nə qədər darıxıram. Ömrümün bir hissəsi orada qalıb. İnanın ki, Cəbrayıl, eləcə də doğma kəndim Kavdar məndən ötrü Məkkə-Mədinə qədər müqəddəsdir…”
Bəli, hər kəs varlığına biçilən taleyi yaşayır. Gülhüseyn Kazımov da öz taleyini yaşayıb, sonda əbədiyyətə qovuşdu. Ondan bir də olmayacaq. Yeri behişt olsun! Allah rəhmət eləsin!
Şair, Əməkdar mədəniyyət işçisi, filologiya elmləri doktoru, professor Rafiq YUSİFOĞLU, haqqında “Elmin, sənətin ucalığında” (2020) kitabından:
SÖZ SƏRRAFI
“O şəxs ki, sənətə tələbkar deyil, o, hünər göstərə bilməz. Canını zəhmətə sal, hünər göstər, arzuna çat”! (Ə.X.Dəhləvi) Ömrünün 40 ildən artıq dövrünü ədəbi-bədii, elmi fəaliy-yətə həsr edən Rafiq Yusifoğlunun 65 yaşı tamam olur. Bu illər ərzində o, məhsuldar yaradıcılıq yolu keçərək onlarla kitab, yüzlərlə məqalə çap etdirmiş, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor elmi dərəcə və elmi adını almış, fəxri və ədəbi mükafatlara layiq görülmüş, bir sıra yaradıcılıq birliyi və elmi şuralara üzv seçilmişdir. Lakin mən bu yazıda Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi, görkəmli ədəbiyyatşünas, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, “Qızıl qələm”, “Vətən”, “Araz”, “İlin ən yaxşı kitabı” və s. ədəbi mükafatlarının laureatı, gözəl tərcüməçi və gözəl pedaqoq, tanınmış publisist Rafiq Yusifoğlundan yox, şair Rafiq Yusifoğ-lundan bəhs açmaq istəyirəm. Çünki mənim aləmimdə şair Rafiq Yusifoğlu alim, publisist, pedaqoq, tərcüməçi Rafiq Yusifoğ-lundan öndə dayanır. Başqa bir formada ifadə etsək, onun “ömür kitabı”ndakı şairlik səhifələri, digər fəaliyyətini əks etdirən səhifələrdən daha qalın, daha cəlbedicidir. Bu qalınlıq (söhbət kəmiyyətdən gedir) bir daha onu təsdiqləyir ki, Rafiq Yusifoğlu başqa sahələrə nisbətən poeziyaya çox vaxt ayırmış, qalın-qalın şeir kitabları çap etdirmişdir. Ancaq Rafiq Yusifoğlu poeziyası ilə tanış olduqda oxucu onun zəngin poetik irsinin həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət göstəricisi qarşısında heyrətini gizlədə bilmir. Təbii olaraq burada bir sıra vacib məqamların təsirini danmaq mümkün deyil. Böyük Şəhriyar “şair ola bilməzsən, anan doğmasa şair” deyərkən ruhun, fitrətin, ilkinliyin, istedadın və s. sənətdə oynadığı rola diqqət çəkirdi. 16 yaşdan başlayaraq şeirləri çap olunmağa başlayan Rafiq Yusifoğlunun ilk qələm nümunələrində belə şairlik ruhunun, şairlik vergisinin əlamətləri, o cümlədən istedad işartıları aydın şəkildə müşahidə olunur. Dağ çayları ümmana qovuşduğu kimi, zaman keçdikcə onun da özü ilə bərabər doğulan şairlik ruhu və istedadı poetik ucalıqda birləşə bildi. Mən Rafiq Yusifoğlu şeirlərini təhlil edərkən bu şeirlərdə sözün və sənətin məsuliyyətini dərk edən bir şair obrazı ilə üz-üzə dayandım. Maraqlıdır ki, sənətdə məsuliyyəti ilə seçilən həmin şair çox yerdə əsərlərinin baş qəhrəmanı rolunda çıxış edir. Oxucunun nəzərində şairin bu məqamı Vətənə söykənib onun dünəni, bu günü və gələcəyi barədə düşüncələrini izhar edən qəhrəmanı xatırladır. Həmin qəhrəmanın (yəni şairin) həyata baxışı, görmək istədikləri, münasibət tərzi çoxlarından fərqlənsə də, bəzi dahilərin baxışları ilə üst-üstə düşür. Vətən timsalında Qubadlı dağlarının qaya-süxur möhkəmliyini, bu torpağın su-hava saflığını, insanlarının əqidə bütövlüyünü şeirlərinə hopduran Rafiq Yusifoğlunun poetik məni Gülhanə parkında ceviz ağacına çevrilən böyük Nazim Hikmətin və Heydərbaba dağı timsalında Azərbaycan ruhunu ifadə edən dahi Şəhriyarın poetik mənləri ilə paralelləşə bilir. Qeyd edək ki, Rafiq Yusifoğlunun şeirlərində həqiqi bir şair ömrünün səhifələrini vərəqləmək mümkündür. Onun tərcümeyi-hal xarakterli şeirlə¬rində haqqında bəhs açdığımız şair-qəhrəman obrazının taleyi nədənsə oxucu diqqətini daha çox özünə cəlb edir. Burada biz sevgi və Tanrı ilə üz-üzə dayanan müxtəlif taleli iki şairə rast gəlirik. Sevgi ilə üz-üzə qalan “mən öz taleyimdən razıyam, gülüm, yolumun üstündə bitirib səni” – deyib taleyindən razı olan şairlə, Tanrı ilə üz-üzə qalan şair arasında fərq böyükdür. Çünki Tanrı ilə üz-üzə qalan şairin yurd həsrəti (“Qərib diyar”, “Ay Allah”, “Tərəzinmi xarab olub, Pərvərdigar”, “Boz dünya” və s.), ata-ana, qohum qardaş nisgili (“Atamın mindiyi atlar”, “Ata qəbri”, “Ana qəbrindən qopan ah”), taledən şikayəti (“Dərd qəlbimin sakinidi”, “Həsrətimdən solan çiçək”, “Diktafona deyilən şeir” və s.), dünya nizamının pozulması ilə əlaqədar Allaha ünvanlanan sualları acı taleyin poetik ifadəsinə çevrilir: Mənim həyatım Qışdan başlayır. Bəmbəyaz, sopsoyuq qar Ömrümün ilk təməl daşına Çevrilib. Sonra o qar əriyib, əriyib, gözlərimin yaşına çevrilib… Elə ona görə də için-için ağlasam da, dəli bəbəklərimin yaşı tükənmir ki, tükənmir… Bu parçada şair hisslərinin özünəməxsus təqdimi insan təsəvvüründə acı taleyin ümumi bir mənzərəsini yaradır. Bir anlıq oxucuda belə bir fikir formalaşır ki, sanki bu parçaların müəllifi “Gözlərim nur aşiqidi” şeir parçasında özünü “Allahın əsəri” hesab edən, eyni zamanda sevgi dənizinə baş vurub məhəbbətini qucan (“Sevgi dənizi”), “sevdalı sabahlar gözləyir bizi” deyən həmin şair deyil. Ancaq bu vəziyyətdə də Rafiq Yusifoğlu səmimi təsir bağışlayır. Çünki burada bir fərd olaraq konkret bir şəxsin – şairin ümumi talelərdən fərqli yaşantıları və tərcümeyi-halı ilə üz-üzə dayanırıq. Bu deyim həyatında sevgi ilə yanaşı, məhəbbət əzablarını da yaşayan, taleyin ona bəxş etdiyi əzabları yaradıcı-lığında (konkret olaraq “Necə keçdi ömrün?” şeirində) daha kəskinliyi ilə deməyi bacaran M.Şəhriyarla Rafiq Yusifoğlu arasındakı mənəvi-poetik rabitəni üzə çıxarır. M.Şəhriyarın acı taleyinə axıtdığı göz yaşları necə görünürsə, sanki Rafiq Yusifoğlunun da “için-için ağlayan gözlərinin tükənməyən yaşları” elə görünür. Bundan başqa hər iki şairin müqəddəs sandığı, sonsuz məhəbbət bəslədiyi ata itkisi ilə bağlı şeirlərində də deyim, ifadə və yanaşma müəyyən özünəməxsusluq daxilində verilsə də, buradakı oxşar ruhi-mənəvi üzüntünü duymaq çətin deyil: …O öləndə gözlərdən nə qədər yaş süzüldü. Onun varı, dövləti, Məhəbbəti, hörməti Sonsuz mirvarilər tək kipriklərə düzüldü. Arxasınca hələ də ah çəkir el sinəsi, Bir rəhmət qafiləsi, məhəbbət qafiləsi. (M.Şəhriyar) Hönkür-hönkür ağlayardıq, unutmaram o günü, Üç ildir ki, torpaq üstə qəbrin olub daş ada. Göz yaşları quruyubdur, zaman verib hökmünü, Sənin qəlbin torpaq olub, mənim qəlbim daş, ata. (R.Yusifoğlu) Rafiq Yusifoğlunun poetik uğurları çoxdur. Maraq doğuran odur ki, o, bir çox məqamlarda fikirlərini oxucu ilə özü arasında olan gözəgörünməz əlaqə tipində çatdırmağı bacarır. Yəni şairin demək istədiklərini oxucu ağlın dediklərindən çox ruhi-mənəvi anlamda dərk edir. Bu cür nümunələr çağdaş şeirimizin yadda¬qalan və təsirli nümunələri hesab edilə bilər: Ömür bir göz qırpımı, Ömür bir qısa andı. Məhəbbət atəşində Kərəm qovruldu, yandı. Göydəki ulduz deyil, Sevənlərin ahıdı. Biri varıdı, Biri yoxudu… Rafiq Yusifoğlu hiss və duyğularını ürəyindən keçirib poetik mənalandırmada təqdim etməyi bacaran şairdir. Görünür, nəyi düşünüb yazmaq yox, necə düşünüb yazmaq fərqliliyi də bu nüansda özünü göstərir. Buna görə də Rafiq Yusifoğlunun yaradıcılığı üçün xarakterik olan Vətən, məhəbbət, gözəllik və s. tabloların poetik təqdimatı tam fərqlidir. Bu sırada şairin yurd həsrətli şeirləri onun milli duyğu və milli təəssübkeşliyinin təzahüründə əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. “Qalx ayağa”, “Hara gedir bu millət”, “Qəlbimə dammışdı ki…”, “Ay Bərgüşad, ay Həkəri”, “Qubadlım”, “Qaçqın rübailəri”, “Bu ilin baharı”, “Vətən dərdi”, “Həsrət qaldığım yerlər” və s. şeirlərində Rafiq Yusifoğlunun qeyrət silahı taxmış təəssübkeş obrazı diqqətdən yayınmır. Torpaq itkisi, yurd tapdantısı ilə barışmayan, sönmüş ocaqların həsrəti ilə yanan şairin təəssüf və ağrıları bu tip şeirlərdə insanların milli duyğularını artırmış olur: Yadıma dağların, düzlərin düşür, Kül altda uyuyan közlərin düşür, Yoluma dikilən gözlərin düşür. Qubadlım, biz sənsiz sönmüş ocağıq. Nə üzlə qoynuna qayıdacağıq?! Və ya: Həsrətdən saralıb soluram, Allah, Göylər tək boşalıb, doluram, Allah. Hər gecə evimiz yuxuma girir, Gecələr bəxtiyar oluram, Allah! Başqa misal: Həsrət qaldıq doğma yurda, Ayrı düşdük köçümüzdən. Dərd çevrilib bir ac qurda, Yeyir bizi içimizdən… Göründüyü kimi, ağrı, acı ifadə olunan bu şeirlərin daxili qatında narahat insan ruhlarını bir araya gətirmək, yurd itkisinin ağır dərdləri fonunda düşmənə nifrət hissi oyatmaq aparıcı yer tutur. Yurd dərdi, Vətən həsrəti ifadə olunan bir qrup başqa şeirlərində isə “düşmənin əlindən bayraq salan sözləri” (M.Şəhriyar) ilə Rafiq Yusifoğlu Azərbaycançılıq ideyalarını, milli duyğuların ifadəsini, həmvətənlərimizin qələbə əzmini nümayiş etdirir. Rafiq Yusifoğlu yaradıcılıcının bir cəhəti də ondan ibarətdir ki, o, toxunduğu bütün mövzulara ciddi yanaşır. Şair nə qədər səmimi və təvazökar olsa da, məhəbbət, sevgi şeirlərində də, yurd həsrətli, Vətən tərənnümlü şeirlərində də, tərcümeyi-hal, qohum-qardaş ovqatlı və s. şeirlərində də ciddi təsir bağışlayır. Bir cəhəti də qeyd edək ki, o, əksər hallarda mövzulara fəlsəfi təfəkkürlə yanaşır, şair ürəyi ilə qələmə alır. Təbii olaraq bu özünəməxsusluq daxilində şairin poeziyası yeni keyfiyyət çalarları qazanır. Bu tərz həm də şair yaradıcılığının lirik-fəlsəfi, lirik-psixoloji istiqamətinin formalaşmasına da təsirsiz qalmır: Arabir ürək düşür dirilmək həvəsinə, Mərmər qapım döyülür, yəqin başlayır yağış. Aldanmışam deyəsən damlaların səsinə. Baş daşıma söykənib bir gözəl ağlayırmış. Demək olar ki, mövzu məhdudiyyəti tanımayan, sözləri inci kimi sapa düzməklə yanaşı, həm də iynənin gözündən keçirməyi bacaran Rafiq Yusifoğlu sənətin uca məqamında qərar tutur. Yaradıcılığında təvazökar, səmimi olan gözəl şairimiz Rafiq Yusifoğluna daha böyük sənət uğurları arzulayırıq. Elman Quliyev, filologiya elmləri doktoru, professor “Sözün sehri”, №12 (03 dekabr 2014-03 yanvar 2015); “Ədalət” qəzeti, 28 yanvar 2015.
