İki tanınmış liderin- SSRİ və İranın keçmiş liderlərinin şeirlərini təqdim edirik:
İosif Stalin (1879-1953) Səhər Çəhrayı bir qönçə açdı Bənövşənin yaxasında. Əsən mehlə oynayaraq Zanbaq “çıxdı” yuxusundan.
Buludların üstdə uçan Quşcuğaz da cilvələndi. Bülbül kollar arasından Həzin-həzin nəğmə dedi:
“Çiçəklən, ey Gürcüstanım, Qoy sülh olsun nəsibimiz. Gənc dostlar, yaxşı oxuyun, Yurda şöhrət gətirin siz!” (Громов Е.С. Сталин: искусство и власть. М., 2003, С. 27; РГАСПИ, Ф. 558, Д. 669, Л. 46-47).
Ruhulla Xomeyni (1902-1989)
BAHAR DİLƏKLƏRİ Mən yenə qazmadayam, həmişə olduğutək, Qəlbim sevgiylə dolu, oxşamıram ahıla. Bağçalar gül açanda sanki gəncləşir ürək, Daha payızı unut, uzaqdadır o hələ.
Sən qəfəsdə boğulan o quşa bir nəzər sal, İndi fır-fır fırlanır, çəkir onu göy üzü. Uçub getdi şimala coşan fırtına, külək. Mübarək yağış isə yudu çəməni-düzü.
Bir gün pərdə enəcək, yazın gözəl camalı Gözləri qamaşdırıb, ötəcəkdir bulud tək.
Hitler və Mussolininin yaradıcılıq nümunələri Bəzən diktatorlar, tiranlar da duyğusal olub qələmə əl atır, şeir yazır:
Benito Mussolini (1883-1945)
Sonet
Sahillər gülürdü məsum rənglərdə, Bir də ki, məxməri otlar içində. Baharsa onlara su zanbağında Sərin su verirdi parlaq biçimdə.
Sahillər gülürdü. Lap uzaqlardan O gəldi, özüylə nəğmə gətirdi. Çiçəklər şehlərlə yuyulan zaman Almaztək parlayıb səpdi ətrini.
Sahillər gülürdü, baharsa yenə Oxudu sehrli nəğmələrini. Nağıla bənzəyən yaşıl vadidə Sevinclə oxudu, atıb qəmini. Dahi Bokkerini, zərif musiqi Səsləndi, dilləndi- düşündük səni.
Adolf Hitler (1889-1945)
(1915-ci il. Birinci cahan müharibəsi səngərlərində)
Mən tez-tez Sərt gecələrdə əsrarlı cığırlarla Meşənin içində gizlənmiş Votan ağacına sarı gedirəm Gedirəm lalların ittifaqını yaratmaq üçün Misteriya qanında nəfəs alaraq Taleyin faciəsini daşıyaraq İnləyən qəlpələrin parçaladığı Gecənin zülmətində batmaq üçün. Və bizi Yuxulardan oyadanların hamısı Heçnəyə çevrildilər həmin gecə İşıq onların qəlbini polad atəşdə əritdi, İşıq onların bədəni parçaladı Və şəhərlərin külünü örtən solğun parıltı Stalamitlərin göz yaşları kimi Birdəfəlik zülmətə gömüldü. Və Layiqli düzlükdən ayırıb saxta Yalanı Mən hər sözün tuta bildim məğzini, duydum həyatı: Belə ki, ədalət alicənabların nəfinədir. —Votan yalnız onlara verir ən ali mükafatı.
O, gənc xanımı imtahana qolları üstündə gətirmişdi…
Təxminən 35 il əvvəlin söhbətidir… İndiki AMEA-nın Fəlsəfə kafedrasında imtahan qəbul edirdik. O zamanlar ölkənin demək olar ki, bütün təhsil ocaqlarının aspirant və dissertantları bizim kafedrada imtahan verirdi. Gləcəyin elm adamları bəlli sıralar üzrə imtahan zalına daxil olur, biletlərini çəkir, kamali-ədəb və ehtiramla suallara cavab verirdilər… İmtahan verənlər zalı tərk edir, onları növbəti “həmkarları” əvəz edirdi… Qapı açıldı. Ucaboy, qamətli bir oğlan daxil oldu. Amma o, tək deyildi, oğlanın qollarının üstündə gənc, yaraşıqlı bir … xanım vardı. Kafedra müdiri Məqsəd müəllim də çaşdı, mən də. Əyləşmək üçün yer göstərdik. Oğlan ehtiyat və ehtiramla xanımı kreslada əyləşdirtdi. Təbii ki, onlardan biri imtahan verməyə gəlmişdi. Və çox güman ki, oğlan bu gənc xanımı imtahana gətirmişdi. Görəsən oğlan bu xanımın nəyi idi? Ehtimal ki, qardaşı, qohumu, sürcüsü ola bilərdi… Ehtiyatla ordan-burdan suallar verdik. Söhbət əsnasında belə məlum oldu ku ki, xanım imtahan verməyə gəlib… Oğlan onun həyat yoldaşı imiş. İndi dəqiq xatırlamıram, onun xanımı ya doğulandan, ya da sonralar iflic olub, ayaqları tutulub, yeriyə bilmir. Bu yaraşıqlı oğlan bu zərif qızı sevib, onunla ailə qurub… Hər ikisi incəsənət sahəsinin adamı idi. Elmə maraq göstərirdilər. Oğlan əlini uzadıb bilet çəkdi və götürdüyü bileti qıza uzatdı. Qız sualları ucadan oxuyub cavab verməyə başladı. Onun sərrast nitqi, aydın diksiyası, yumşaq səs tembri vardı… Biz qızın biliyini qiymətləndirdik… …Kitabçasında yazılmış yüksək qiyməti görən qız və onun həyat yoldaşı qəhərləndi. Oğlan təşəkkür edib xanımını ehtiramla qucağına götürdü… P.S. Bu əhvalat haradan yadıma düşdü? Dünən bir neçə incəsənət adamı belə bir xoşbəxt cütlüyün olduğunu danışanda sizə nəql etdiyim bu əhvalatı xatırladım. Sən demə, həmin oğlan, adını-soyadını çoxdan unutduğum Mehman Abdullayev uzun illər Mədəni-maarif texnikumunda müəllim işləyibmiş, indi rəhmətə gedib. Xanımı da pedaqoq imiş, sonacan ailə ocağının odunu birgə qoruyublar.
Kitabda 10 dram əsəri toplanıb. Kitab Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilib. “Tuna” QSC. 546 səh. İSBN: 979-9952-578-04-01
Firuz MUSTAFA yeni nəşr barədə təəssüratlarını oxucularla bölüşüb: “Bu kitab nəşr üçün MN-yinə təxminən 20 il öncə təqdim edilmişdi. Bir az çapı geciksə də eybi yox. Əsas odur ki, işıq üzü gördü. Yeni nəşr üçün MN-nə və nazir Adil Kərimliyə təşəkkür edirəm.”
Караул. Əslindəbu söz türkcə “qara qul” sözündən götürülüb. Gözətçi mənasındadır. В самих же тюркских языках «караул» имел значение «дозор» или «стража», но имелись и другие равнозначные понятия, нетипичные для нашего языка. Пример — «мушка на ружье».
Деньги. Türkcü “dəngə”, “tanqa” sözündən yaranıb. İndi bu sözü ruslar “denqi” kimi işlədir. Qazax dilində isə “tenge” ifadəsi halhazırda pul mənasında saxlanılmaqdadır. Слово «деньга» в тюркских языках означало любую монету, сделанную из серебра — оно перекочевало в XIV веке к нам в схожем значении. Интересно отметить, что в ряде языков (киргизский, узбекский, казахский), корень этого слова имеет второе значение — белка. Все дело в том, что в древности пушнина часто использовалась людьми как валюта.
Хозяин. Fars mənşəli türkizmdır. Belə ki, “xoca” sözündən götürülüb. История слова берет свое начало именно в период нашествия татаро-монгол. Изначально появилось в персидском языке («ходжа» — господин), откуда и перекочевало в тюркские наречия.
P.S Qəribədir, mənim pulsuz apardığım maarifçilik işi kiməsə xoş gəlmir. Bəs Sizə..?
15 sentyabr- Bakının xilasının 106-ci ili. Firuz Mustafanın “SAVAŞ FƏSLİ” tarixi faciəsinin final səhnəsi:
Ə n v ə r P a ş a. And olsun bu müqəddəs Qurana ki, mən son nəfəsimədək bu savaş meydanını tərk etməyəcəm… D a v l a t m a n d b ə y. Mən də… F a r u q bəy. Paşam, mən də… Q ı r m ı z ı K o m a n d i r. Atəş!.. Atəş açın… Ə n v ə r P a ş a. Haydı, arxamca gəlin… Qana-qan, ölümə-ölüm. Mənim başım ya bədənimin üstə dayanmalıdır, ya da nizə üstündə… Məh həyatımda çox qanlar, çox ölümlər görmüşəm… Amma əcəl məndən həmişə uzaq gəzib. Görünür, bu gün özüm öz ölümümün şahidi olacağam… Ətrafı tədricən tüstü-duman bürüyür. Qırmızı Komandir Ənvər Paşanı nişan alıb atır. Ənvər Paşa səntirləsə də yıxılmır, qala divarına söykənir. D a v l a t m a n d b ə y. Alçaq. İndi səni it kimi gəbərdəcəyəm… Davlatmand bəy nişan alıb Qırmızı Komandirə atəş açır. Q ı r m ı z ı K o m a n d i r. Əclaflar… Basmaçı köpək uşağı… Sizin gülləniz qırmızı komandirin zirehli sinəsini deşə bilməz. D a v l a t m a n d b ə y. Elə isə al yenə gəldi… Davlatmand bəy arəş açır. Qırmızı Komandir qışqıraraq yerə sərilir. Q ı r m ı z ı K o m a n d i r (sürünərək irəliyə doğru can atır, sanki iməkləyir). Ehey… Ənvər Paşa buradadır. Onu diri tutmalıyıq… İrəli… İrəli… Ə n v ə r P a ş a. Sən Ənvər Paşanın heç meyitinə də yaxın düşə bilməyəcəksən… D a v l a t m a n d b ə y (Qırmızı Komandiri nişan alaraq). Bu qırmızı köpək ölmək istəmir. Al gəldi… Atəş səsləri. Atışma. Ənvər Paşa irəiyə doğru addım atır. Qara-boz əsgər siluettləri onları əhatə edir, mühasirəyə alır. Qırmızı Komandir sürünə-sürünə kənara çəkilir. Hər tərəfdən atəş açılır. Ənvər Paşa qılıncını havada oynadaraq qala divarının arxasına keçir. Dəmir cingiltisi, güllə səsləri eşidilir. Az sonra Ənvər Paşa ləngərli-asta hərəkətlə səhnəyə gəlir. Q ı r m ı z ı K o m a n d i r. Atəş!.. Tüstü. Duman. Səs-küy. İnilti. Atəş səsləri. İndi səhnədə döyüşçü-basmaçı geyimində yalnız üç adam var: Ənvər Paşa, Davlatmand bəy və Faruq bəy. Onlar hər tərəfdən gülləbarana məruz qalıblar. Əvvəlcə Ənvər Paşaya beşaçılandan ard-arda beş güllə açılır. D a v l a t m a n d b ə y (Qırmızı Komandirə atəş açır). Bu köpək hələ gəbərməyib… Q ı r m ı z ı K o m a n d i r. Beşaçılanın bütün güllələri Ənvər Paşanın bədəbibə sancıldı… Ta mənə ölüm yoxdur. Ölsəm belə, qəhrəman kimi dəfn ediləcəm… Amma çox istərdim ki, son nəfəsdə də olsa belə Qırmızı Bayraq ordeninə layıq görülüm… Və o ordeni mənim mundirimin yaxasına yoldaş Trotski sancsın… D a v l a t m a n d b ə y. Bir bu axmağın son arzusuna bax… Yaxası ordenli ölmək istəyir. Ə n v ə r P a ş a. Faruq bəy… F a r u q bəy. Paşam… Ənvər Paşa qala divarına söykənib bir müddət ayaq üstə “donub” qalır. Sonra hər tərəfdən qurşuna tutulan Davlatmand bəy və Faruq bəy bir qədər irəli yeriyib Ənvər Paşaya yaxınlaşırlar. Davlatmand bəy başını onun çiyninə dayayır. F a r u q bəy. Paşam… Ölmə Paşam… Komutanım Davlatmand bəy… Ölmə… Amandır, ölməyin… Ölməyin… Bu əsnada Qırmızı Komandir sürünərək yenidən ayaga qalxıb silahını onlara sarı tuşlayır. Həmin an Yusif Ziya və Usman Xoca görünür. Onlar eyni vaxtda Qırmızı Komandirə atəş açırlar. Qırmızı Komandir haray çəkib yerə sərilir. Y u s i f Ziya (Ənvər Paşa ya yaxınlaşır). Ənvər bəy… Paşam…. Ə n v ə r P a ş a. Axund, mən artıq bu nahaq dünyanı tərk edirəm… U s m a n Xoca. Paşam, sən hələ yaşamalısan… Ə n v ə r P a ş a. Biz aldandıq… Amma döyüş davam edir. Deyəsən, bu qırmızı qasırğa rədd olub getdi… U s m a n Xoca. Biz bu qırmızı taundan canımızı qurtara bilsəydik… D a v l a t m a n d b ə y. Basmaçılar toparlaşırlar. Uzaqdan şüarlar eşidilir: “Yaşa, yaşa, Ənvər Paşa!”. “Davlatmand bəy, işin olsun avand bəy!..” Ə n v ə r P a ş a. Bizim mücahidlərdir… Davlatmand bəy yavaş-yavaş dizi üstə çökür. U s m a n Xoca. Aman Allah… Davlatmand bəy!.. F a r u q bəy. Davlatmand bəy!.. Komutanım… Y u s i f Ziya. İlahi, bizim millətimiz nədən bu zülmə düçar olmalıdı? Paşam… Ə n v ə r P a ş a (divara söykənmiş halda). Axund, hər başlanğıcın bir sonu olur. Bu Quranı və bu qılıncı götür. Məni özün dəfn edərsən… Yasin surəsini özün oxuyarsan… Axund… Bir xahişim də var. Əgər qərargaha gedə bilsən, oradan mənim döyüş çantamı götürərsən… O çantada Naciyə Sultana yazdığım son mətkub var… O məktubu öz ünvanına çatdırarsan… (Pauza). Hə, deyəsən, Davlatmand bəy keçindi… Usman Xoca, Davlatmand bəylə hər ikimizi bir yerdə dəfn edin… Məzarı dərin qazın. Qoy yağılar bizim cəsədimizi tapa bilməsinlər. Ölümümüz mübarək… Yusif Ziya qılıncı və Quranı alır, öpüb gözünün üstünə tutur. Ənvər Paşa yavaş-yavaş yerə çökür.
P.S Əsər Türkiyə türkcəsinə də çevrilib. Qalıb əsərin teatrda tamaşaya qoyulması. Görək rejissor tapılacaqmı?
RUS DİLİNİN MOZAİKASI Bəziləri rus dilində türk mənşəli sözlərin bolluğunu nəzərdə tutaraq, bu iki dilin mənşəcə eyni olduğunu yazırlar. Bu, əlbəttə, diletant yanaşmadır. Hansısa dilin lüğət tərkibində əcnəbi sözlərin çoxluğu heç də onların bir-birindən “əmələ gəldiyini” deməyə əsas vermir. Ona qalmış türkcədə də kifayət qədər ərəb və fars sözləri vardır. Amma türk və ərəb, yaxud rus və türk dilləri tamamilə fərqli dil qrupu və dil ailələrinə mənsubdur. İş orasındadır ki, tarixi və coğrafi şərait dillərin bir-biri ilə söz “alış-verişinə” daim təkan vermiş, əsaslı rol oynamışdır. Bu mənada hər bir dil kimi rus dili də digər dillərin təsiri nəticəsində daha da zənginləşmişdir. Elə söhbət də bu məsələ haqqındadır. ARBUZ- QARPIZ. Bu, türk mənşəli sözdür. Rus dilindəki “arbuz” (qarpız) türk kökənli sözdür. Rus dilçiləri də bunu vurğulayır. Русское название арбуз получил от тюркского слова χarbuz/karpuz Arbuz, daha doğrusu qarpız sözü qar və buz sözlərinin birləşməsindən yaranıb. PERO.Ona lələk də deyirlər. Latın mənşəli sözdür. Перо происходит от латинского слова penna или pinna, что означает «перо». Первые перья изготавливались из длинных перьев, заостренных для удержания чернил. PASPORT (kimlik) latın mənşəli sözdür. passaporto от лат. passer — проходить и port (порт) — ранее так называлось письменное разрешение на переход или «выход из порта») — государственный документ, удостоверяющий личность и гражданство владельца при пересечении границ государств и пребывании за границей. KUKURUZ (qarğıdalı).Bəzi alimlər sözün mənşəyinin rumınca olduğunu bildirir. Bu sözü türk mənşəli hesab edənlər də az deyildir. Вполне вероятно, что слово заимствовано из румынского языка и переводится как «еловая шишка». Некоторые исследователи считают, что у кукурузы турецкие корни – «кокороз» означает «высокое растение». KARTOFEL (kartof). Kartof italyan mənşəli sözdür. Русское слово «картофель» произошло от нем. Kartoffel, которое, в свою очередь, произошло от итал. tartufo, tartufolo — трюфель. Существует также разговорная форма «картошка». DED (baba) latış, BABUŞKA (nənə) yunan, TYOTYA (bibi və ya xala) türk mənşəli sözlərdir. Родственно латышск. dè̯ds «старик, чучело», dẽdêt, dẽ̯du, dẽdēju «чахнуть, слабеть телом», греч. τήθη «бабушка», τηθίς «тетка», θεῖος «дядя», θείᾱ «тетка» (из *θήιος, *θήιᾱ). Вероятно, слово детского языка, подобно та́та, тя́тя, тётя, а также тур., чагат. TSVETOK (çiçək) yunan mənşəli sözdür. цветки́, лат. flos, -oris, др. -греч. ἄνθος, -ου) — система органов семенного размножения цветковых (покрытосеменных) растений. MALIY və MALÇİK (uşaq) yəhudi mənşəli sözdür. малый, и μῶλυς образованы от древнееврейского “мэл’А” (מלאה – утомлённый, утомительный, изнурённый). Именно отсюда происходят разноязычные слова, называющие измельчение, уменьшение, ослабление, мягкость, нежность, болезнь и зло. ŞKOLA (məktəb) yunan əsilli sözdür. Amma əvvəllər bu söz tamamilə ayrı bir məna kəsb etmişdir. Belə ki, sözün ilkin mənası söhbət etmək, həm də dərin məzmunlu söhbət etmək mənasında işlənmişdir. Слово «школа» первоначально возникло в Древней Греции, но его значение было совсем другим — «досуг, отдых». Однако этот досуг не был праздным — он подразумевал философские беседы в свободное от работы время. Постепенно у философов появились постоянные ученики, и это понятие стало обозначать учебный процесс. AKADEMİYA Akademiya sözü də yunanlardan götürülüb. İlk dövrlərdə bu ifadə məşhur yunan filosofu Platonun yaratdığı məktəbin adı ilə bağlı idi. Словом «академия» именовалась философская школа, которая была основана Платоном в 387 году до н. э. и располагалась в одноимённом саду (священная оливковая роща) около города Афины. Местность была так названа в честь мифического героя Академа (Ἀκάδημος). KNİQA (kitab). Bu sözün mənşəyi haqda fikirlər müxtəlifdir. Onu çin mənşəli hesab edənlər də var, türk mənşəli yazanlar da. Наиболее вероятные версии происхождения праславянского слова kъniga: восходит от древне-тюркско *küinig, дунайско-болгарское *küiniv (уйгурское kuin, kuinbitig) к китайскому küen — «свиток»; исконное сложение префиксального *kъn- и корня *ig- < jug (ieug-) «соединять, связывать», то есть «скреплённые листы». TETRAD (dəftər) yunan mənşəli sözdür. Тетра́дь (от греч. τετράδιον — четвёртая часть листа, от др. -греч. τέτρα — «четыре») — печатный или письменный носитель информации, состоящий из листов бумаги, согнутых пополам и переплетённых в месте сгиба нитками или скобами. P.S Qəribədir, mənim pulsuz apardığım maarifçilik işi kiməsə xoş gəlmir. Bəs Sizə..?
EŞŞƏK, AT, İT… ALKOQOL və digər sözlərin mənşəyi haqqında…
Rus dili dünyanın zəngin dillərindən biridir. Amma bir çox digər dillər kimi onun da lüğət tərkibində alınma sözlər az deyildir. Və rus dilçi alimlərin yekdil fikrinə görə o sözlərin əksəriyyətini türk sözləri və ya türkizmlər təşkil edir. Beləliklə…
İŞAK (eşşək). Rus dilçiləri bu sözün türk mənşəli olduğunu birmənalı şəkildə qəbul edirlər. Amma məsələnin maraqlı tərəfi həm də orasındadır ki, bu sözün başqa bir “əvəzedicisi” vardır: osyol. Bəs bu iki anlayış arasında hansı fərq var? Bunu bir qədər sonra izah edərəm. İndilikdə isə… В русском языке оно появилось значительно позже, в период XVI века, и имеет тюркские корни. Этимологически оно связано с тюркскими языками и первоначально использовалось для обозначения домашней формы данного животного. Слово «ишак» пришло в русский гораздо позже, не ранее XVI века, из тюркских языков. OSYOL.Как предполагается, слово «осел» унаследовано русским языком от древнего общеславянского, а в нем представляло собой переделку готского слова asilus, в свою очередь восходящего к латинскому asinus İndi keçək OSYOL ilə İŞAKın, (yəni eşşəyin) fərqinə. Rus dilçiləri osyol sözünün daha qədim, eşşək (işak) sözünün isə nisbətən yeni olduğunu vurğulayırlar. Amma bu heç də əsas fərq hesab olunmur. İş orasındadır ki, bədii əsərlərdə “osyol” daha çox islaholunmaz, qaba, kobud, kütbeyin mənasında işlədilir. “İşak” isə “osyol” ilə müqayısıdə qismən “əhliləşmiş” mənasında nəzərdə tutulur. Bundan başqa, osyol, vəhşi, yabanı növ, eşşək isə “mədəniləşmiş”, təlim görmüş ev heyvanı kimi qəbul edilir.
LOŞAD (at). Rus dilçilərinin az qala hamısı bu sözün türk mənşəli olduğunu qəbul edir, amma bir çox hallarda onun izahını düzgün verə bilmirlər. Loş+at dilmizdə “tənbəl at” anlamında işlənsə də, mahiyyətcə at deməkdir. Слово «лошадь» является тюркским по происхождению, изначально оно означало «мерин» и выглядело как алаша.
SOBAKA. Köpək. Türk mənşəli leksemdir. Большинство лингвистов склоняются к заимствованию слова из тюркских языков, где собаку называют «кобяк» (köbäk). Именно так все тюркские народы называли одомашненное с древнейших времен хищное животное семейства псовых.
ŞTAN. İçdon. Rus dilçiləri bu sözün türk mənşəli olduğunu qeyd edirlər. Этимология cлово «штаны» появилось в русском языке гораздо раньше, чем слово «брюки». Оно имеет тюркское происхождение (ыштан, išton). В тюркских языках это слово означает кальсоны или подштанники.
ALKOQOL. Ərəb mənşəli sözdür. Bu sözü türkizm də hesab edənlər var. Belə ki, bir çox dillərə rus dilçilərinin dediyi kimi təkcə portuqalların hesabına yox, türk dili vasitəsi ilə keçib. Слово алкоголь попало в европейские языки из арабского благодаря португальским алхимикам. Арабское al-kuḥl (اَلكحل) — сочетание определенного артикля al- со словом kuḥl, означавшим порошок металла сурьмы.
ALQEBRA (cəbr) ərəb mənşəli sözdür. İfadənin müəllifi Əl-Xorezmidir. Термин «алгебра» взят из сочинения среднеазиатского учёного Аль-Хорезми «Краткая книга об исчислении аль-джабра и аль-мукабалы» (825 год). Существительное «алгебра» происходит от арабского слова «аль джебр» , означающего «воссоединение сломанных частей», которое появилось в названии знаменитой книги математика аль-Хорезми об уравнениях.
