www.USTAC.az

Zülfiyyə Vəliyeva. Dədəm Qorqud Sənin ruhun şad olsun.

Dekabr 24, 2022 www.yazarlar.az Bir şərh yazın

Dədəm Qorqud Sənin ruhun şad olsun

Yeni Era Türk erasıdır. Türkün dünyaya bəxşeyişi:-Elm, mədəniyyət, mənəviyyat, sülh ,barış.Türk dünyasının uğurlarına dəstək olmaq, dünyada sülhün, əminamanlığın qorunmasına töhfə vermək üçün daha səylə çalışmaq gərəkdir. Ömrü boyu yol gedirık.Yolun uğurlu olması iki amillə bağlıdır. Qarşına qoyduğun məqsəd, kiminlə, yaxud kimlərə gedəcəksən bu yolu. İlk növbədə səni başa düsən, düz yola istiqamətləndirən, daim sənə dəstək olan İnsanlarla istənilən yolu rahat getmək, uğur əldə etmək mümkündü. Hər kəsin yolunu müəyyən edən Allah, bu yolda ona köməkdə göndərir. Rastına çıxan xeyirhaqq xislətli insanlar sənin mükafatındır. İnsanın niyyəti, xisləti, inamı, etiqatı onu ən yaxşı keyfiyyət göstəricisidir. Xalqını, millətini, dövlətini, dilini , dinini sevən harada yaşamasından aslı olmayaraq bütün azərbaycanlılar, türk dill xalqlar, bəşəri duyğularla yaşayan insanlar bizmlə birgə çalışıblar bu illər ərzində. “Kitabi – Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşında ilk hadisə olmaqla bərabər, müvafiq istiqamətdə elmi-tədqiqat işi ilə məşğul olan, öz Vətənini ürəkdən sevən və ona xidməti özünə şərəf bilənlənlərin Dədə Qorqud ruhuna olan ehtiramları elmi axtarışların miqyası və xarakteri dəyişmişdir. Bu məqsədlə resbuplikamızda Dədə Qorqud Milıli Fondu, Akademiyanın Folklor İnstitutu nəzdində “Dədə Qorqud Mərkəzi” fəaliyyət göstərir. Bakı Dövlət Universitetinində fəaliyyət göstərən “DƏDƏ QORQUD“ Elmi Tədqiqat Laboratoriyası Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ümummilli lider H.Əliyevin 21 fevral 1999-cu il, 98 saylı sərəncamına əsasən Təhsil Nazirliyinin 04 may 1999-cu il 303 saylı əmri ilə yaradılmışdır. Ümummilli lider dastanın 1300 illik yubileyi münasibəti üzrə “Dövlət Komissiyasının tədbirlər Planı” haqqında sərəncam imzalamış və bununla yanaşı H.Əliyevin tapşırığı ilə YUNESKO çərçivəsində “Kitabi-Dədə Qorqud”un yubiley tədbirləri keçirilmişdir. Drezdendə, Moskvada, Türkiyyənin bir çox şəhərlərində qeyd olunan konfranslar, görüşlər, elmi seminarlar “Dədə Qorqud” dastanlarının dünya səviyyəsində tanılmasında çox böyük rolu olmuşdur. Laboratoriyanın yarandığı ilk dövrlərdə akademik Tofiq Hacıyev, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Əliyar Səfərli, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Azad Nəbiyev, professor Yusif Seyidov, professor Süleyman Əliyarlı, professor Samət Əlizadə, professor Qara Namazov, professor Pənah Xəlilov kimi ziyalı şəxsiyyətlər burada fəaliyyət göstərmiş, laboratoriyanın sonrakı çoxşaxəli və geniş fəaliyyətinə öz töhfələrini vermişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrası nəzdində fəaliyyət göstərən laboratoriyaya 2015-2021-ci illərdə akademik Nərgiz Paşayeva rəhbərlik etmişdir.

“Dədə Qorqud” eposunun tarix, etnoqrafiya, ədəbiyyat, dil və coğrafiya baxımından, habelə dünya eposları ilə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi Azərbaycan folklorşünaslıq və ədəbiyyatşünaslığının müasir inkişaf mərhələsində olduqca önəmlidir.“Dədə Qorqud” eposunun yazıya alınma tarixi, tədqiqi tarixi, poetik strukturu, türk xalqlarının, eləcə də Azərbaycan xalqının tarixində yeri, dastanın daha qədim qaynaqları sonrakı dastançılıq ənənələrimizdə mövqeyi və təsiri, qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarımızın öyrənilməsində bir mənbə kimi istifadə olunması, eyni zamanda qədim və Orta əsrlər Azərbaycan tarixinin araşdırılması, tarixi qaynaq kimi əhəmiyyəti və s. kimi filoloji parametrlərin laboratoriyada ardıcıl və sistemli şəkildə elmi işlər formasında aparılması əsas məqsəd olmuşdur.

Dövlətimiz tərəfindən yüksək diqqət və qayği ilə əhatələnən bu abidənin 2015-ci ildə alman şərqşünas alimi Fridrix fon Dits tərəfindən üzrə çıxarılması, nəşr edilməsi və dünya elm aləminə tanıdılmasının 200 illiyi tamam oldu. Bu əlamətlər hadisə ilə bağlı cənab Prezident İ.H.Əliyev 20 fevral 2015-ci il tarixində “Milli- mədəni irsin qorunub yaşadılması və yeni nəsillərin azərbaycamçılıq ruhunda tərbiyə olunmasında “Dədə Qorqud” dastanlarının böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq, qorquddşünaslığın sistemli fəaliyyətinin təmin edilməsi məqsədi ilə Sərəncam imzalamışdır. Sərəncam sayəsində, dövlət səviyyəsində kollekviumlar təşkil olunmuş, kitablar, toplular dərc olundu, ali təhsil ocaqlarında beynəlxalq, elmi seminarlar həyata keçirilmişdir.

“Dədə Qorqud” laboratoriyası fəaliyyət göstərməyə başladığı zamandan həmin problemlərin araşdırılması üçün xüsusi iş planı hazırlamış və bu plan əsasında fəaliyyətə başlanmışdır. Qeyd olunan məsələlərin, filologiyaya aid fənlərin daha da səviyyəli tədrisi və mükəmməl elmi bazanın təşkili üçün “Dədə Qorqud” elmi-tədqiqat laboratoriyanın elmi əməkdaşları tərəfindən 2010-cu ildə “Dədə Qorqud dünyası” I cild, 2012-ci ildə “Dədə Qorqud dünyası” II cild çapdan çıxmışdır. “Dədə Qorqud” ETL-nin əməkdaşları Türkiyə, İran, Rusiya və başqa ölkələrdə keçirilən beynəlxalq konfranslarda iştirak etmişlər.

2017-2018-cı tədris ili çərçivəsində laboratoriyada professor Adil babayevin rəhbərliyi ilə “Dədə Qorqud ümumtürkün və Azərbaycan xalqının dastanıdır”, “Dədə Qorqudun vətəni Azərbaycandır” və “Kitabi-Dədə Qorqud dastadındakı xitablar milli-mənəvi dəyərlərin göstəricisidir” adlı elmi seminarlar keçirilmişdir.

2021-ci ildən “Dədə-Qorqud” Elmi Tədqiqat Laboratoriyasına Ağdam rayonun Gülablı kəndində anadan olmuş ,Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Almara Vəzir qızı Nəbiyeva rəhbərlik edir. Laboratoriyada Fil.ü.e.d.prof. Adil Məmməd oğlu Babayev oğlu (aparıcı elmi işçi), Ped.ü.f.d.dos. Aslanlı Mobil İsmayıl oğlu (baş elmi işçi) ,Fil.ü.f.d. Nəbiyeva Almara Vəzir qızı (elmi işçi),Fil.ü.f.d. Quliyeva Samirə Şükür qızı (kiçik elmi işçi), Fil.ü.f.d. Babanlı İlhamə Məhəmməd qızı (kiçik elmi işçi), Fil.ü.f.d. İbrahimli Ülviyyə Akif qızı (kiçik elmi işçi), Əzimova Aida Yaşar qızı (kiçik elmi işçi),Cavadova Rəna Tofiq qızı (baş laborant), Əliyeva Fərqanə Sədaqət qızı (baş laborant), Feyziyyeva Fərqanə Mahəddin qızı (laborant),Qayyum Nigar Rüstəm qızı (laborant) fəaliyyət göstərirlər. ETL əməkdaşlarının şəxsi və ya həmmüəliflərlə birgə nəşr etdirdiyi mühüm monoqrafik tədqiqatlar, ETL-in xüsusi nəşr və topluları qeyd olunur.

2021-ci ildən başlayaraq Elm və Təhsil nazirliyin qərarı ilə il ərzində 6 elmi seminar keçirilmişdir:

-17.02.2022 “Kitabi Dədə-Qorqud” dastanının dünya ədəbiyyatşünaslığında tədqiqi. Məruzəçilər: (Nəbiyeva Almara, Quliyeva Samirə,Cavadova Rəna)

-17.03.2022 “Kitabi- Dədə Qorqud” eposunda xalqımızın milli adət və ənənələrinin əksi (Novruz çərşəmbələri). Məruzəçilər: (Babayev Adil, Nəbiyeva Almara,İbrahimova Ülviyyə,Babanlı İlhamə,Cavadova Rəna, Əliyeva Fərqanə).

-25.05.2022 “Kitabi Dədə-Qorqud” dastanının 3-cü əlyazmasının tədqiqi tədqiqi”. Məruzəçilər: (Quliyev Bayram,Babayev Adil,Əskər Ramiz,Nəbiyeva Almara, Babanlı İlhamə)

-21.10.2022 “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından gələn ənənələr, qopuzdan saza, sələflər və xələflər. Məruzəçi: (Mahmud Qara).

-16.11.2022 Dədə Qorqud – övliya,ozan,el ağsaqqalı kimi. Məruzəçilər: (Babayev Adil,Əliyeva Fərqanə).

-21.12.2022 “Kitabi – Dədə Qorqud dastanlarının dilində feillərin işlənmə tezliyi”. Məruzəçilər: (İbrahimova Ülviyyə, Babanlı İlhamə).

“Dədə Qorqud” ETL-nın oktyabr ayında keçirilən seminarı akademik Yaşar İbadovun “Dədə Qorqudla bağlı elmi tətqiqatları,əldə olunan nəticələr”ə həsr edilmişdir. Qədim ulu babamız Dədə Qorqud mifik obraz deyil, tarixi şəxsiyyət olması faktı azərbaycanlı alim,”Alternativ psixologiya” elminin müəllifi, Tibbi Biologoya Elmləri doktoru, Oksford Universitetinin akademiki Yaşar Saday oğlu İbadov tərəfindən elmi əsasalarla təsdiqlənmişdir. Dədə Qorqun 560-cı ildə anadan olmuş 259 il ömür sürmüş , 819-cu ildə vəfat etmişdir. Dədə Qorqudun tarixi şəxsiyyət olması haqqında informasiyanın dəqiqləşdirilməsinə elmi töhfəsini vermiş akademik Yaşar Saday oğlu İbadov “DƏDƏ QORQUD” mükafatı ilə təltif edilmişdir. Dədə Qorqudun doğum və ölüm tarixini müəyyənləşdirməsi, Dədə Qorqud obrazı əsl yeni tarixi nailiyyətdir. Qeyd edilmişdir ki, Azərbaycan elminin korifeyini Yaşar müəllimi İzmirdə Türk dünyası yenidən kəsf etdi. Vətənini ürəkdən sevən və ona xidməti özünə şərəf bilən vətəndaş kimi Dədə Qorqud ruhuna olan ehtiramının, eyni zamanda məhz onunla bağlı şəkilli yazının Azərbaycan övladına kosmik yolla verilməsi qürur vericidi.

Dekabr ayının 21-də “Kitabi – Dədə Qorqud dastanlarının dilində feillərin işlənmə tezliyi” mövzusunda kecrilən elmi seminarı Almara xanım açaraq qeyd etdiki, feil morfologiyanın ən bəhslərindən biridir. İstər müasir Azərbaycan dilində, istərsə də qədim və orta əsrlərdə feil bir nitq hissəsi kimi öz rəngarəngliyi ilə digər nitq hissələrindən fərqlənir. Bütün dünya dillərində olduğu kimi Azərbaycan dilinin də lüğət tərkibinin daha çox qismini feillər təşkil edir. Bu fakt yalnız müasir dillərdə deyil, tarixi abidələrə də aiddir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında feillərin demək olar ki bütün növləri, şəkilləri, kateqoriyaları öz əksini tapmışdır.

Məruzəçi Fil.ü.f.d. Babanlı İlhamə Məhəmməd qızı (kiçik elmi) işçi. -“Kitabi – Dədə Qorqud” dastanını oxuduqca, vərəqlədiqcə onun sirli aləm olduğunun şahidi oluruq. Elə bu səbəbdən də dastan həmişə bütün dilçilərin, türkoloqların diqqət mərkəzində olmuş, tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Nitq hissələri arasında xüsusi çəkiyə malik feillərin “Kitabi – Dədə Qorqud” dastanlarında özünün zəngilliyi və qədimliyi ilə seçilən əsas nitq hissələrindəndir. Zaman-zaman feillərin tərkibində dəyişikləiklər getmiş bəzi kök feillərə leksik şəkilçilər qoşularaq yeni sözlər yaranmış, bəzi feillər daşlaşmış şəkildə digər nitq hissələrinin kökündə qalmış, bəziləri isə uzun müddət bədii üslubda işlənilsə də, arxaikləşərək dilin passiv fonuna keçmişdir. Dastanda işləmə feillərinin müəyyən hissəsi heç bir dəyişikliyə uğramadan dövrümüzə gədər gəlib çıxmışdır. Məsələn: Ağlamaq, azmaq, doymaq, dirilmək, eşitmək, izləmək və s. Fonetik dəyişikliyə uğramış sözlərdən əgilmək-əyilmək, qormaq-qorxmaq, incilmək-incimək, yudmaq-udmaq və s.

“Kitabi – Dədə Qorqud” un kitab fonduna daxil olan feillərin digər bir qismi ədəbi dilimizdə semantik və ya fonosemantik dəyişikliyə uğramışdır: qavarmaq-“əlini keçirmək”, bü gün- “mənimsəmək”, oxumaq-“çağırmaq”, bü gün kitab oxumaq mahnı oxumaq mənasında işlənir. Dastanın mətnində işlənən feillərin bir qismidə məhdud ərazidə- dialektlərdə öz izlərini buraxmış, ya da tamami ilə unudularaq işləkliyini itirmiş leksik arxaizmlərdir. Dastanın arxaik leksikasının bir qismi bilavasitə onun öz dilini səciyyələndirir. Az və ya çox dərəcədə başqa abidələrdə təsadüf olunsa belə bunlar “Dədə Qorqud” leksikonu üçün daha tipikdir: bunalmaq, onarmaq, qulumaq və s.

Əsləmək- “qulaq asmaq, sözünə baxmaq”. Aruz Təpəgözü dögdi yasaq eylədi, əsləmədi. Əsləmək feili müasir Azərbaycan dilində tamamilə arxaikləşmişdir. Lakin türk ədəbi dilində eslemek –“sözüne bakmak, tabe olmak”, türmən dlinin dialektində isə əsqermek- “sözə baxmaq, hesablaşmaq, hörmət etmək” mənasında işlənilir. Yay qanmaq-“sirkələnmək, ləpələnmək” mənasında. Dəniz kimi yayqandı.Oğuz qrupu türk dillərindən yalnız türkmən dilində yellənmək-“əsmək, silkələmək” mənasında yaykanmak feilə rast gəlinir.

Tonatmaq- “donatmak”. Yalıncık görsəm tonatdım. Bu feil müasir Azərbaycan və türkmən dillərində qeydə alınmasa da, türk dilində bəzəmək, geyindirmək mənalarında donatmak fonetik tərkibində işlənilir. Belə misalların sayını artırmaq olar lakin bu faktların özüdə “Dədə Qorqud”da ki arxaik feillər haqqında bizə lazım olan məlumatı verir. Bir məqamı da nəzrinizə çatdırmaq istəyirəm ki “Dədə Qorqud” feilləri 484 feil müəyyənləşmişdir.

Seminarda iştirak edən Respublikanın Əməkdar müəllimi, akademik M.Mehdizadə mükafatı laureatı Zülfiyyə Vəliyeva çıxış edərək qeyd etdi ki, elmi seminarın mövzusu aktualdur. Dədə Qorquddan gələn şirin ifadələr dilimizin zənginlıyində öz əksini tapmışdır. Kitabi – Dədə Qorqud” un leksikasının müasir Azərbaycan dili ilə müqayisəsi göstərir ki, müasir dilimizdəki semantik hadisələrin kökü bir başa qədim mənbələrə əsaslanır.

Yeni era Türk erası adlanır! Dədəm Qorqud İstəyi Nə?

-Türk dünyası möhkəm olsun nar kimi!

Öz birliyin O qorusun Nar icində olan pərdələr kimi!

Ellər cörəkli olsun!

Bir-birinə onlar arxa dayaq olsun!

Türk dünyası oyansın!

Veriləni O bilsin!

-Yeni Era başlanır!

Yeni era Türk erası adlanır!

Türk dünyası sınanır!

İlahi dərgahından ,

Dədəm Qorqud ruhundan,

Türk elinə xeyir dualar verilir!

Dədəm Qorqud Sənin ruhun şad olsun!(Z.V)

Dədə Qorqud aşiqlərinin müqəddəs ocaqda bir amal üçün gördukləri işlər qürurvericidir. Şübhəsiz Bakı Dövlət Universitetinin “ Dədə Qorqud” Elmi Tətdqiqat Laborotosiyası qarşıda duran vəzifələrin öhdəsindən layiqncə gələrək yeni yeni uğurlara imza atacaqlar!