MİFOLOGİYADAN PSİXOLOGİYAYA: “UZUN XAŞ-XAŞ SİNDROMU VƏ “KÖLGƏ” ARXETİPİ
“Uzun xaş-xaş sindromu” psixologiya və mədəniyyət sahələrində istifadə edilən bir anlayışdır, fərdlərin, qrupların uğur qazandıqlarına görə tənqid və ya qısqanclıq obyektinə çevrilməsini təsvir edir. Bu anlayış mifologiya və psixologiya arasında maraqlı bir əlaqə yaradır, çünki kökləri qədim mifoloji və tarixi süjetlərə gedib çıxır. “Uzun xaş-xaş” sindromu və “kölgə” arxetipi arasındakı əlaqə mifologiya və psixologiyada insan təbiətinin daha dərindən anlaşılması üçün maraqlı bir perspektiv təqdim edir. Bu iki konsept həm fərdi, həm də sosial davranışlarda gizli olan daxili gərginlikləri və kollektiv dinamikaları əks etdirir. Bu iki konsept arasında birbaşa əlaqə mövcuddur, çünki hər ikisi fərdin və ya cəmiyyətin basdırılmış və ya qəbul edilməmiş tərəflərindən qaynaqlanır.Uğur qazanmış fərdlər də öz daxili kölgələri ilə qarşılaşa bilər. Uğur onların öz qorxularını, güvənsizliklərini və ya cəmiyyət tərəfindən rədd edilmək qorxusunu üzə çıxarır. Özünü gerçəkləşdirmək istəyən şəxs daxili kölgəsini qəbul etməli və cəmiyyətin təzyiqinə qarşı dayanmalıdır. “Uzun xaş-xaş sindromu”nda cəmiyyət fərqlənən şəxslərə qarşı qısqanclıq və neqativ emosiyalar bəsləyir. Bu emosiyalar çox vaxt fərdin öz kölgəsini başqalarına proyeksiya etməsindən qaynaqlanır. Yunq nəzəriyyəsinə əsasən, insanlar qəbul etmək istəmədikləri hisslərini başqalarına yansıtdıqda konflikt yaranır.
İfadəsinin mənşəyi qədim Roma tarixçisi Livinin bir hekayəsinə əsaslanır. Livinin yazdığına görə, Roma kralı Tarquinius Superbus öz elçisinə şəhər rəhbərlərini necə idarə etməli olduğunu göstərmək üçün xaş-xaş çiçəklərinin ən hündürlərini kəsərək nümunə göstərmişdi. Bu hərəkət, ən görkəmli fərdlərin rəqabətə mane olmaları və ya cəmiyyətin birliyini pozmamaları üçün təzyiq edilməsinin simvolu idi. Mifoloji olaraq, bu süjet “həddindən artıq yüksələnlərin məhv edilməsi” fikri ilə əlaqələndirilir. Yunan mifologiyasında bu anlayışa oxşar süjetlər var, məsələn, İkarus mifində İkarusun günəşə çox yaxın uçması və nəticədə məhv olması. Burada əsas mesaj “təvazökar qalmaq” və “çox yüksəlməmək” barədə xəbərdarlıqdır. Mifologiya bu sindromun köklərini və kollektiv insan təcrübəsini əks etdirən hekayələr təqdim edirsə, psixologiya isə bu davranışın fərdi və sosial səviyyədə təsirlərini araşdırır. Bu anlayış, həm fərdi inkişafın qarşısındakı maneələri, həm də cəmiyyətin fərqlənən fərdlərə qarşı münasibətini daha yaxşı anlamağa kömək olur. Psixologiyada “uzun xaş-xaş sindromu” insan davranışlarının, xüsusən də uğur qazanmış insanlara qarşı qısqanclığın və ya təzyiqin sosial və emosional aspektlərini araşdırır. Sindromun bəzi əsas xüsusiyyətləri bunlardır:
- Uğurun qəbul olunmaması: Uğurlu insanların nailiyyətləri başqaları tərəfindən bəyənilməkdən çox, təndiq və ya rəqabət obyekti olur.
- Sosial normativlərə uyğunlaşma: Bu sindrom, cəmiyyətin fərdləri müəyyən sosial və ya mədəni çərçivələrə uyğunlaşdırmaq istədiyi hallarda güclənir. “Fərqlənmə” cəmiyyətdə mənfi bir şey kimi görünə bilər.
- Qısqanclıq və neqativ emosiyalar: Bu sindrom, qısqanclıq, rəqabət və başqalarının uğurunu dəyərsizləşdirmək kimi hisslərlə əlaqəlidir.
- Duygusal təzyiq və özgüvənə təsir: Uğurlu insanlar bu sindroma məruz qaldıqda, onların özünə inamı zəifləyə bilər və ya cəmiyyətdən təcrid olunmuş hiss edə bilərlər. “Uzun xaş-xaş sindromu” xüsusilə kollektivist cəmiyyətlərdə daha çox rast gəlinir, çünki bu cəmiyyətlərdə fərdi nailiyyətlərdən çox qrupun harmoniyası önəmlidir. Məsələn: Azərbaycan kimi kollektivist cəmiyyətlərdə, fərqlənmək bəzən “özünü göstərmək” və ya “cəmiyyətdən üstün olmaq” kimi qavranılır. Bu, yüksək uğurlara çatmış insanların tənqid və təzyiqlərə məruz qalmasına səbəb ola bilər. Qərb cəmiyyətlərində isə fərdi uğurlar çox vaxt təşviq edilsə də, bəzi hallarda bu sindromun izlərinə rast gəlinir.
Müəllif: Zəhra HƏŞİMOVA
“ARİSTOTEL POETİKASI” RUBRİKASI
>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru